CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ

U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI I REFLEKSJI POLITYCZNEJ

1. Najstarsze ogniska cywilizacji

1. Dzieje ludzkości zaczęły się przed 2 milionami lat, a „anatomicznie współczesne istoty ludzkie” pojawiły się przed 40 tys. Lat

2. Starożytne cywilizacje wyrastały w dolinach wielkich rzek

3. Proces kształtowania się społeczeństw starożytnych trwał kilkanaście tysięcy lat

2. Teokratyczny charakter władzy

1. Wierzono w potęgę sił nadprzyrodzonych oraz dążono do ich pozyskania dla realizacji celów ziemskich

2. Wynoszono władzę państwową ponad poziom życia rodowego i konstruowano przeświadczenie o jej filiacjach ze światem bogów - teokratyczne uzasadnienie uprawnień władzy

3. Przekonanie o boskim charakterze władzy wiązało się z geograficznym usytuowaniem kraju

• Egipt - oddzielony od świata - trwało długo

• Mezopotamia - władca musiał walczyć z najeźdźcą i bronić wizerunku

3. Eudajmonizm

1. Oznaczał troskę o dobro poddanych, kreowanie wyobrażenia o władzy opiekuńczej było jej stałą cechą

2. Stanowienie prawa fundamentalnym uprawnieniem teokratycznego władcy (Hammurabi łączył z ideą porządku i dobrych rządów) oraz idea trwałości państwa

4. Majestat władzy

1. Podkreślany przez tytuły, skomplikowany rytuał dworski, szczególną rolę stanu kapłańskiego

2. Pojawiła się idea tolerancji religijnej (Asioka)

Rozdział 1 - REFLEKSJA POLITYCZNA W MYŚLI STAROŻYTNEGO EGIPTU

1. Zarys dziejów

1. Państwo trwało nie krócej niż 30 wieków, upadło 641r. n.e. - podbój arabski

2. Państwo i jego ideologia

1. Rzeka wymuszała organizowanie się ludności, 2850 - Menes - scentralizowane państwo z absolutną władzą faraona, opartą na stanie kapłańskim, aparacie urzędniczym oraz armii

2. Kapłaństwo tworzyło wyobrażenia, które określały światopogląd oraz koncepcję władzy państwowej

3. Politeizm - panteon bóstw rozbudowany, ważne miejsce w nim miał faraon - bóg lub syn boży

4. Warstwa kapłańska kustoszem boskiego charakteru władzy państwowej

5. Teoria organiczna

3. Egipska koncepcja władzy

1. Faraon - uosobienie państwa oraz ziemska inkarnacja bóstwa, izolacja od społeczeństwa

2. Miał utrzymywać ład i sprawiedliwość - co wymagało od niego pobożności, łagodności oraz opanowania

3. Wyobrażenie piramidy

4. Ideały społeczne

1. Stare Państwo - polityka zagraniczna oparta na idei pokoju

2. Ammenemhat I - ideał troski o dobro poddanych ale „lud szanuje tego, co go trzyma w trwodze”

3. Ze źródeł ukazuje się ciężka praca i ideał życia pozagrobowego

4. Bunty ludu kończyły się na obaleniu starego systemu

5. Teokracja kapłańska

1. Przejęcie władzy przez Herhora - koncepcja bezpośrednich rządów Ammona-Re, krótko

2. Stabilność teokratycznego poglądu na władzę państwową

Rozdział 2 - REFLEKSJA POLITYCZNA LUDÓW MEZOPOTAMII

1. Wprowadzenie

1. Od końca 5 tys. p.n.e. organizacje protopaństwowe - patesjaty

2. Wcześnie powstają ośrodki miejskie

2. Idee polityczne Babilonii

1. Boski kult władcy nie był stałą doktryną państwową, zależał od osiągnięć władcy

2. Państwo babilońskie - potęga polityczna, siedlisko wielkiej kultury i cywilizacji

3. Hammurabi skodyfikował prawo - miał świadomość że sprawny system to gwarant pomyślności kraju - w kodeksie także zakres jego władzy, jej żródła, charakter i cel, a także rozwinięcie idei trwałości prawa

4. Troska o dobro poddanych zasadniczym składnikiem koncepcji władzy

5. „Enuma elisz” - dominacja Babilonu nad światem

6. „Gilgamesz” - przesłaniem dążenie do prawego i sprawiedliwego życia

3. Idee polityczne Asyrii

1. Państwo zaborcze, despotyczne, kult brutalnych polowań oraz idea podbojów

2. Państwo policyjne, duża rola tajnej policji, wywiadu wojskowego, brutalnej dyplomacji; przesiedlanie całych ludów oraz ultimatum

4. Idee polityczne Persji

1. Zoroastryzm ukształtowany przez Zaraustrę (Awesta) - walka dobra (Ahura Mazda) za złem (Aryman); dualizm świata bogów a także na ziemi; dobro ma zatriumfować

2. Koncepcja dobrego ładu - aszy -podstawy boskiego porządku a także ziemskie pojęcie sprawiedliwości

3. Państwo perskie poprzez podboje realizuje koncepcje uniwersalnego królestwa dobra; drugwani; władca perski opiekunem wszystkich poddanych

Rozdział 3 - REFLEKSJA POLITYCZNA CHIN STAROŻYTNYCH

1. Rys historyczny

1. 2205 p.n.e. najstarsze państwo Sia, 1211 n.e. Chiny ulegają ekspansji Czyngis-Chana

2. Konfucjanizm

1. Podstawą „Pięcioksiąg”, którego autorstwo wiązane jest z osobą Konfucjusza - zasadniczym motywem nakaz przywrócenia dawnych stosunków: dawnych instytucji politycznych i społecznych, tradycyjnych więzi społecznych, hierarchii społecznej

2. Ważne wykonywanie obowiązków, przestrzeganie norm współżycia społecznego oraz posłuszeństwo wobec władzy

3. Kun-tsy - dobry obywatel: ludzki stosunek do innych, sprawiedliwość oraz znajomość etykiety

4. Meng-tsy - kontynuator - intronizacja władcy reprezentującego nową dynastię oznacza, że niebiosa udzieliły mu wsparcia; znaczenie ceremoniału

5. Sun-tsy - właściwe rządzenie krajem polega na przestrzeganiu rytuału oraz stosowaniu nazw adekwatnych do różnych zjawisk (teoria poprawnych nazw)

3. Taoizm

1. Twórcą Lao-tsy - „Tao-te-king” - świat jest wieczny i nie ma w nim istot nadprzyrodzonych

2. Idee rytmu życia, jedności świata i zjawisk życia ludzkiego, konieczności zachowania pierwotnej prostoty natury ludzkiej

3. Pochwała skromności, spokoju, harmonii z naturą (tao); odrzucenie przemocy, dumy i zbytniej pewności siebie

Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA INDII STAROŻYTNYCH

1. Wprowadzenie

1. Zasadniczy wpływ na formowanie się państwowości tego regionu miała ekspansja Ariów

2. Ariowie wprowadzili podział społeczeństwa na warny (barwy) oraz kasty

2. Religia i kultura

1. „Wedy”, „Rygweda”- 4 stany, reinkarnacja

2. Braminizm przechodzi ewolucją przybierając postać dżinizmu oraz buddyzmu

3. Buddyzm - 6w. p.n.e. - proces ewolucji dokonuje się według starych praw przyczynowości, którym podlegają także bogowie; obraz idealnego społeczeństwa: bezklasowego, rządy sprawowane przez zgromadzenie ludowe, bez własności prywatnej

4. Rodzaj kontynuacji braminizmu - hinduizm - „Mahabharata” i „Ramajana” - podkreśla rolę braminów, naczelny nakaz - izolacja od warstw niższych

3. Idee polityczne Asioki (3w. p.n.e.)

1. Asioka zakończył proces jednoczenia Indii Północnych i Środkowych

2. Dhamma - sprawiedliwość, uzupełniana przez prawo pisane i zwyczaj, orędzia Asioki - zaniechanie przemocy, tolerancja religijna; dharma

3. Troska o dobro poddanych

4. Po upadku imperium idea jedności Dekanu przetrwała

Rozdział 5 - GŁÓWNE WĄTKI REFLEKSJI POLITYCZNEJ DAWNEGO IZRAELA

1. Wprowadzenie

1. Dzieje dawnego Izraela od w 19 p.n.e. do roku 70 n.e.

2. Wyróżniała ich wiara w jednego boga

3. Teza o szczególnym posłannictwie ludu Izraela, przymierzu i opiece boga nad ludem wybranym

4. Stary Testament - Miszna - Gemara - Talmud

2. Dzieje dawnego Izraela

1. 1280-1159 p.n.e. - dotarcie na Synaj, objawienie Dekalogu

2. Ukształtowanie się monarchii

3. Okres podzielonego królestwa - prorocy - obdarzeni darem wieszczenie słowa bożego; mesjanizm

4. Judaizm - wcześniejsze tendencje uniwersalistyczne Jahwe ustępują myśli o wyjątkowym uprzywilejowaniu Izraela

3. Struktury organizacyjne

1. Na czele poszczególnych pokoleń stali naczelnicy, a od osiedlenia się w Kanaan sędziowie

2. W okresach zagrożenia władza składana w ręce jednego

3. Ukształtowanie się monarchii - namaszczenie - król sprawuje władzę w imieniu Jahwe - teokratyzm

4. Źródła

1. Księga Praw Starego Testamentu (Dekalog)

2. Z Dekalogu wyprowadzono nakaz miłości bliźniego oraz przestrzegania sprawiedliwości

3. Z dawnych wierzeń usunięto kanon dziedziczenia przez dzieci win ich rodziców oraz potępiano przyjmowanie przez sędziów prezentów od stron procesu

5. Prorocy

1. Znaczny wpływ na postawy społeczne, także władców

2. Przeciwstawiali się tendencjom politeistycznym - w ich nauce Jahwe ponownie uniwersalny, opiekuńczy

6. Mesjanizm

1. Zjawisko połączone z wystąpieniem proroków

2. Mesjasz-Odkupiciel przyjdzie po to, aby swą męką odkupić cały świat

3. Bóg domaga się spełnienie powinności moralnych, nie ofiar, jest bogiem sprawiedliwości, prawdy i praworządności

4. Końcowe stulecia starej ery - judaizm - mesjanizm interpretowany w duchu nacjonalistycznym, Mesjasz to raczej potężny władca niż duchowy przywódca

7. Podziały religijno-społeczne

1. Saduceusze - wyższe warstwy kapłańskie oraz arystokracja

2. Faryzeusze - warstwy średnie

3. Sadokici i esseńczycy - równość społeczna, odrzucenie niewolnictwa, Mesjasz ma byś nauczycielem Sprawiedliwości, który odbędzie sprawiedliwy sąd nad wszystkimi ludami

4. Zeloci (gorliwi) - rodzaj ludowej partii patriotycznej, uważali się za jedynych obrońców prawa i egzystencji Żydów, odrzucali obce panowanie

Rozdział 6 - MYŚL GRECKA

1. Pojęcia polityczne okresu przedklasycznego

1. Poematy homerowe - Iliada i Odeseja

• Świat ludzi i bogów tworzy jedną, przenikająca się wzajemnie całość, bogów odróżnia większa moc i nieśmiertelność

• Jest to świat wyobrażeń arystokracji greckiej, Homer odcina się od dołów społecznych

• Bliski Homerowi świat patrymonialnych władców, szlachty i herosów (basileus, rada starszych-bule, w stanie zalążkowym agora-zgromadzenie ludowe); nie ma jeszcze pogardy do pracy

• Nie ma prawa w znaczeniu pr. Stanowionego (nomos); Themis - wyraża boską wolę; uosobieniem Temida, która wspomaga Dike

• Sąd polubowny, brak przestępstwa ściganego z urzędu ale myśl o porządku prawnym wynikającym z woli boskiej

2. Hezjod z Askry

• Proces ponownego przechodzenia prerogatyw królewskich do rąk szlachty - centralny element tła jego twórczości

• „Prace i dni”, „Teogonia” - obraz trudu chłopskiego, chciwość i sprzedajność możnych, godność pracy ludzkiej, błędne łączenie szlachectwa z bogactwem, potępił sprzedajne sądy

• Prawa Zeusa winny być wzorcem dla innych norm; Dike wspomagana przez 3 bóstwa

Teognis z Megary

• Obraz przejęcia przez lud władzy sprawowanej dotąd przez arystokrację (rzecznik jej supremacji)

• Godzi w lud gminu - podły, występny, zły

• Tworzy swego rodzaju terminologię demagogiczno-partyjną

• Główne wątki myśli politycznej tzw. filozofów przyrody

1. Tales z Miletu

• Pierwszy krok na drodze wyjaśniania wszystkich zjawisk zachodzących w świecie, sprowadził je do jednego pierwiastka - wody

• Poznanie samego siebie; 1szy monopol

• Rzecznik idei panhelleńskiej, najlepszy ustrój taki, w którym nie ma zbyt dużych różnic majątkowych

• Rozwój poprzez walkę przeciwieństw występujących we wszystkich zjawiskach

• Pitagoras z Samos

• Pierwszy użył poj. Filozofia, czynnik kształtujący i kształtowany, dwoistość duszy i ciała, celem życia oczyszczenie z grzechów

• Ład kosmiczny - zjawiska przebiegają z matematyczną dokładnością

• Zwolennik opcji arystokratycznej (rządy ludzi najlepszych)

• Hippodamos z Miletu - model państwa idealnego- 3 stany, 3 działy ziemi, 3 rodzaje przestępstw

• Heraklit z Efezu

• Pods. pierwiastek - ogień - żywa, myśląca materia; jego przekształcanie kierowane jest przez boski rozum - logos

• Nierówność w społeczeństwie zupełnie naturalna, a dążenie do równości występne

• Pojęcie normy prawa stanowionego - nomos; o prawo należy walczyć, stanowi ono podstawę i oparcie państwa

• Heraklityzm (wariabilizm) - zjawisko powszechnej zmienności, odnoszone także do stosunków społecznych

• Eleaci

• Podstawa stosunków wyst. w przyrodzie - zasada niezmienności

• Przyrodą włada utożsamiany z kosmosem Bóg

• Tendencje demokratyczne, ale mądrości podstawą systemu prawnego i politycznego

• Atomiści i Demokryt z Abdery

• Wszystkie zjawiska przyrody mają strukturę materialną - materializm

• Atomizm - materia składa się z drobnych, niepodzielnych cząsteczek - atomów

• Rozum i umiar „zarówno w pożądaniach, jak i w stanie posiadania dóbr”

• Etyka i prawo podstawami funkcjonowania społeczeństwa

• Sprawiedliwość to wykonywanie obowiązków, a jej wzgardzenie rodzi potrzebę wydawania norm prawnych - jedna z podstaw życia społecznego

• Władza to nie przywilej ale sztuka, starał się łączyć kompetencję z rządami demokratycznymi

• U progu oświecenia

1. Forma organizacyjna - polis - obszar niewielkiej wyspy bądź otoczonego murem miasta z przyległymi terenami

2. Powst. ustroju demokratycznego w Atenach: prawo Drakona (po raz pierwszy stwarzające poczucie pewności prawa), reformy Solona, tyrania Pizystrata, reformy Kleistenesa

• wzmocnienie znaczenie głównych instytucji demokratycznych- zgr. Ludowego, rady 500 i sądu przysięgłych

• Doktryna polityczna demokracji

1. Demokracja - forma ustrojowa, w której władzę sprawuje lud, podkreślano że można czynić i mówić to co się uważa za stosowne

2. Wolność wypowiedzi, podkreślano hasło zgody i harmonii a także równość praw [jednakowa waga głosu obywatela, dostęp do sprawowania władzy, równe traktowanie, tendencja do eliminowania różnic majątkowych]

3. Wystąpienie Peryklesa - dem. szkołą wychowania Hellady, oparta na większości obywateli, jednostkę ceni się ze wzglądu na jej talenty osobiste, osiąganie zaszczytów przez służbę ojczyźnie, w życiu państwowym kierowanie się zasadą wolności

4. Demostenes - wskazywał ideał miłości ojczyzny, nawoływał do zgody i pojednania wszystkich Greków

• Sofiści

1. „kramarze wiedzy” - nie szukali prawdy ostatecznej, podkreślali względność (relatywizm) wszelkich prawd, wskazywali na indywidualistyczny charakter poznania; silny bodziec dla rozwoju stwarzała demokracja - opanowanie sztuki przemawiania, ważna rola w podnoszeniu techniki argumentacji

2. Protagoras z Abdery - nurt relatywistyczno-subiektywistyczny, kwestionował możliwość osiągnięcia prawdy ostatecznej; moralność, prawo i państwo są względne i zalezą od umowy między ludźmi

• Państwo jest rezultatem zgody jego obywateli, wspólne decyzje ponad stanowiskami jednostek, państwo decyduje co jest sprawiedliwe

• Dążenie do pogodzenia interesów jednostki z interesami państwa

• Georgiasz z Leontinoj

• Rozwijał retorykę i dialektykę

• Nihilizm poznawczy i etyczny - każde twierdzenie fałszywe, nic nie istnieje

• Zdolność dobierania argumentów decyduje o tym co słuszne a co nie

• Nie ma stałych zasad postępowania

• Idea zjednoczenia się wszystkich Greków

• Kalikles i Trazymach - teorie siły

• Rozróżnienie sprawiedliwości opartej na naturze rzeczy i ustanowionej przez ludzi

• Wg natury gorsze jest doznawanie krzywdy, wg praw ludzkich jej wyrządzanie

• Sprawiedliwe by jednostka lepsza miała więcej; dążenie do zastąpienia ustalonych przez większość norm zasadami sprawiedliwości naturalnej, kult siły, negacja zasad etycznych

• Trazymach - państwo i sprawiedliwość to dzieło ludzi silnych, ustanawiających to, co im przynosi korzyść

• Teorie prawno-naturalne Antyfona i Hippiasza z Elidy

• Antyfon - prawa ustanowione przez ludzi są dowolne, podczas gdy prawa natury są konieczne i obowiązują same przez się, ich naruszenie jest zawsze naganne, tworzą podstawowe standardy postępowania ludzkiego

• Hippiasz z Elidy - wszyscy ludzie podobni, współobywatele świata, prawo stanowione zmusza ich do czynienia rzeczy sprzecznych z naturą; prawa natury są powszechne i mają trwałą moc; nie można żądać posłuszeństwa zmiennym zasadom prawa stanowionego

• Sokrates i sokratycy

1. Metoda sokratyczna polegała na uprawianiu dialektyki

2. Hasłem poznanie samego siebie, celem uszczęśliwienie rodzaju ludzkiego cierpiącego pod brzemieniem niewiedzy

3. Cnota tożsama z wiedzą - źle czyni się pod wpływem niewiedzy

4. Prawdziwa wolność - opanowanie namiętności

5. Sprawiedliwość podwaliną życia; obywatel, który nie akceptuje systemu prawnego państwa, winien je opuścić

6. 4 formy ustrojowe, prawidłowe monarchia i arystokracja (rządy najlepszych) - bo tylko wtedy podstawę rządów tworzy dążenie do dobra ogółu oraz prawo

7. Przeciwnik demokracji - lekceważy kryterium kompetencji

8. Ksenofont

• Doniosłość postawy etycznej rządzącej elity (bliskie ideały mon.-arystokratyczne)

• Troska o przymioty etyczne poddanych zadaniem każdego władcy

• Odrzucał demokrację - prawo nie jest w stanie zastąpić edukacji moralnej

• Izokrates

• Relatywizm filozoficzny

• Cenił mieszanką arystokracji z demokracją - władza w ręku najcnotliwszych

• Cynicy i cyrenaicy

• Państwo schodzi na plan dalszy i ustępuje poglądom kosmopolitycznym

• Antystenes z Aten - cnota (wiedza) wystarczającym warunkiem szczęścia, cnotliwe życie zgodne z naturą, zniesienie własności prywatnej oraz granic państwowych

• Arystyp z Cyreny - twórca szkoły cyrenaików, rzecznik kosmopolityzmu i utylitaryzmu, ludzie dążą do przyjemności, instytucje publiczne i sprawiedliwość to pojęcia sztuczne i względne

• Hegezjasz z Cyreny - prawdziwego szczęścia nie można osiągnąć, zalecał samobójstwo

• Filozoficzno-polityczny system Platona

1. Demokracja to ustrój z gruntu zły

2. Idealizm obiektywny - świat, w którym żyjemy, postrzegany zmysłami, jest jedynie kopią, wtórnym odbiciem doskonałego świata idei

3. Kształtując duszę można ożywić obrazy postrzegane przez nią podczas pobytu w świecie idei i tym samym poznać Prawdę i główną z cnót- ideę Dobra; teoria reinkarnacji

4. Timokracja - oligarchia - demokracja - tyrania -nietrwałe, ale człowiek nie może istnieć poza organizacją państwową

5. Ludność państwa idealnego dzieli się na rządzących (rządcy i wojownicy) i rządzonych (klasa pracująca) - państwo takie mężne, mądre, umiarkowane i sprawiedliwe

6. Państwo na korzystnym teryt. (negatywny wpływ cudzoziemców)

7. Rządcy wyselekcjonowani spośród mędrców; proces wychowawczy - sofokracja

8. Wojownicy - siła zbrojna a zarazem aparat wykonawczy

9. „Prawa” - nowy projekt ustrojowy, własność prywatna jako należąca do ogółu obywateli, przywraca rodzinę; ustrój - pośredni między monarchią a arystokracją lub demokracją; prawa miały regulować wszystkie dziedziny życia

• Chciał, aby „prawo było panem zwierzchników, a zwierzchnicy sługami praw”

• Arystoteles - twórca systemów filozoficzno-politycznych

1. Synteza czynników empiryczno-racjonalistycznych i idealistycznych

2. Sądy ogólne winny wynikać ze zgromadzonych uprzednio doświadczeń

3. Szczęście można osiągnąć przez cnotę, cn. intelektualne i moralne

4. Wychowawcza rola państwa sprowadza się do wdrażania obywateli do życia cnotliwego; złoty środek

5. Sprawiedliwość - środek między wyrządzaniem z znoszeniem bezprawia; polityczna oraz w znaczeniu szczególnym

6. Państwo kategorią bardziej pierwotną niż jednostka - człowiek z natury istotą państwową

7. Inne rozumowanie - państwo wraz ze stopniowym wzrostem rodzaju ludzkiego

8. „państwo to naturalna, doskonała oraz zupełnie samowystarczalna wspólnota osad, która powstała za względu na potrzeby życia dla popierania najwyższego dobra”

9. „ustrój to ujęcie w pewien porządek władz w ogóle”, tam gdzie ubodzy mają liczebną przewagę nad jakością bogatych powstaje demokracja, a gdy przeważają cechy jakościowe bogatych - oligarchia

10. Ustroje prawidłowe: monarchia, arystokracja, politea, zwyrodniałe: tyrania, oligarchia, demagogia

11. Ustroje prawidłowe sprawowane są w interesie ogółu, nieprawidłowe - grupy ludzi

12. Najlepsze ustroje państwowe zajmują środek między krańcowościami, politea, dominacja stanu średniego

13. Naruszenie równowagi między czynnikiem ilościowym i jakościowym w państwie prowadzi do przewrotu

14. Państwo najlepsze dąży do zapewnienie szczęścia ogólnego - wychowanie, drobiazgowe uregulowanie życia

• Własność prywatna, mały obszar, korzystne położenie, samowystarczalne

• Nieodzowność i naturalność niewolnictwa

• Doktryny hellenizmu

1. „ojczyzna tam, gdzie dobrze”

2. Stoicyzm - interpretowano świat w duchu materialistycznym i monistycznym zarazem

• Źródło poznania - wrażenie zmysłowe, byt jeden, jego podstawą pramateria

• Świat geocentryczna całość, ograniczona w przestrzeni, przejściowa w czasie, przeniknięta pierwiastkiem boskim, kosmiczna wspólnota bogów i ludzi

• Ludzi są równi i dobrzy, najwyższe dobro szczęście człowieka osiągane przez uniezależnienie się od zewnętrznych okoliczności, przyjmowanie wszystkiego ze spokojem

• Zenon zalecał aby mędrcy brali czynny udział w życiu publicznym

• Wszyscy ludzie obywatelami jednego państwa światowego, gdzie stosunki opierają się na prawie naturalnym

• Zenon z Kition - wizja państwa idealnego, odpowiednika wspólnoty ogólnoludzkiej, całkowita równość ludzi, władza w rękach mędrców

• Panecjusz i Pozydoniusz - szczęście kreowane przez zespół czynników, ustrój mieszany, odpowiadający urządzeniom republiki rzymskiej (mężowie stanu)

• Szacunek do pracy

• Epikureizm

• Epikur - próba wyjaśnienia świata w sposób naturalny oraz materialistyczny, atomizm +heraklityzm

• Zjawiska przyrody przebiegają bez woli boskiej, religia odwołując się do strachu stanowi zgubę ludzkości

• Do szczęścia prowadzi brak cierpienia, czwórnian leczniczy

• Najlepszymi obywatelami egoiści, jeśli kierują się rozumem - nie krzywdzą się wzajemnie i nie wyzyskują

• Szczęście jednostki ponad zbiorowe interesy

• Sprawdzianem sprawiedliwości jej użyteczność dla społeczeństwa, prawo zmienne

• Mędrcy nie powinni brać udziału w życiu publicznym

• Czyli umowny charakter społeczeństwa i państwa oraz użyteczność tych instytucji

• Sceptycyzm

• Negował możliwość poznania prawdy, droga do szczęścia to obojętność dla życia i cierpienia

• Dystans wobec kwestii etycznych - ludzie kierują się tym, do czego skłaniają naturalne popędy i panujące obyczaje oraz tym, na co wspólnie wyrazili zgodę

• Probabilizm - rozsądne prawdopodobieństwo

• Myśl sceptyków zabarwiona silnie cynizmem, Karneades przedstawił stan wyższej konieczności

Rozdział 7 - IDEOLOGIA POLITYCZNO-PRAWNA RZYMU STAROŻYTNEGO

1. Wprowadzenie

1. W dziedzinie teorii państwa i prawa Rzymianie nie dorównywali osiągnięciom Greków, ale przewyższali ich w praktycznej aktywności państwowotwórczej

2. 2w p.n.e. podział elity politycznej na optymatów (reprezentujących interesy arystokracji senatorskiej) oraz popularów (program poprawy położenia warstw średnich)

3. Greckiej refleksji intelektualnej przeciwstawiał Katon Starszy rzymską koncepcję cnoty, która znajduje oparcie w godności i męstwie obywateli

2. Doktryna Polibiusza (200-118r. p.n.e.)

1. Każde państwo przechodzi przez fazę wzrostu, rozkwitu, upadku (monarchia- tyrania- arystokracja- oligarchia-demokracja- anarchia- monarchia)

2. Najlepszy ustrój mieszany- monarchia+ arystokracja+ demokracja

3. Idea rzymskiego uniwersalizmu politycznego

4. Moralność oraz sprawiedliwość wynikają ze zbiorowej akceptacji lub negacji zachowań, które uważane są za korzystne lub szkodliwe dla tejże grupy

3. Myśl polityczno-prawna M.T. Cycerona

1. Państwo - z rodzin, które tworzą kolejna szczeble uspołecznienia, ponad nim ludzkość

2. Państwo - „rzecz ludu (res populi). Lud zaś - to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania

3. Ideałem ustrojowym państwo rzymskie - cechą dawnej republiki troska o zachowanie obyczajów oraz instytucji ustrojowych wypracowanych przez przodków

4. Dopuszczał jednoosobowego naczelnika państwa, który byłby wyposażony w specjalne uprawnienia

5. Przywództwo ludzi zacnych - model zgody czołowych klas społecznych - stanu senatorskiego i ekwitów

6. Prawo natury to zasady rozumu tkwiące w umysłach wszystkich ludzi; „Nie z edyktu pretora (…) ani z ustawy dwunastu tablic (…), ale ze źródeł najgłębszej filozofii czerpać trzeba naukę prawa”

7. Podstawowym nakazem obywatela wypełnianie obowiązków wypływających z natury

8. Uzasadnienie wojen sprawiedliwych (prowadzonych dla obrony kraju) oraz niesprawiedliwych (agresywnych), jak również postulat humanitarnego traktowania niewolników

4. Idee polityczne pryncypatu

1. Publiusz Wergiliusz Maro - wzywa Rzymian do rozciągnięcia swojego panowania nad całym światem - łaskawe traktowania poddających się Rzymowi a niszczenie przeciwstawiających się

• Podbój i tworzenie państwa uniwersalnego zasadniczą przesłanką rzymskiej racji stanu, jednakże jej celem ostatecznym jest pokój rzymski (pax Romanae)

• Ideał obywatelski - bohaterstwo, patriotyzm, wysoka wartość moralna obywateli

2. Kwintus Horacjusz Flakkus

• Gloryfikuje cnoty obywatelskie dawnych Rzymian i wskazuje je jako wzór do naśladowania dla obecnego pokolenia

• Ideał patriotyzmu, szacunek dla praw opartych na zasadach moralnych

• Publiusz Owidiusz Naso - Cezar i August na nowo odbudowują państwo rzymskie (Wiek Złoty)

• Publiusz Korneliusz Tacyt - idealizuje republikę rzymską oraz naturalną wolność ludów germańskich

• Gajusz Swetoniusz Trankwillus - głosił chwałę imperium rzymskiego

• Stoicyzm rzymski

1. Lucjusz Anneusz Seneka

• Świat stworzony został przez Boga bądź też wyższą inteligencję. W związku z tym ma on swój cel i tworzy harmonijna całość, w której wszystkie zjawiska podporządkowane są prawom Opatrzności

• Prawa boskie utożsamiał z prawami natury; cnota jest niczym innym jak doskonałym rozumem i stanowi zarazem miarę dobra; dobro świadczone innym wraca do nas w postaci zwielokrotnionej

• Żądza posiadania i panowania sprawiła, że konieczne stało się ustanowienia władzy państwowej, której zadaniem jest powściąganie nazbyt wybujałych pożądań ludzkich

• Zadaniem państwa ziemskiego zachowanie praworządności oraz bezpieczeństwa

• Prawo natury równoznaczne z mądrością gwarantem szczęścia, istota prawa stanowionego to oddawanie każdemu tego, co mu się należy

• Kara - zwrócenie uwagi na sferę wewnętrzną sprawcy, wskazanie na cele kary - poprawa, zapobieżenie, eliminowanie tych, którzy nie rokują

• Epiktet

• Życie zgodnie z naturą wiedzie do szczęścia, należy odrzucić to, co niezależne od naszej woli

• Mędrzec zadowala się jedynie tym, co jest niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, gardząc zarazem próżna pogonią za bogactwami. Mędrzec dystansuje się również wobec polityki. Uwagę swą skupia nie na państwie, z którym związany jest przez urodzenie, ale na wspólnocie znacznie szerszej, obejmującej cały świat

• Należy odrzucić podziały na obywateli a także na wolnych i niewolników

• Marek Aureliusz

• Wespazjan, Tytus, Hadrian, Aureliusz - filozofowie na tronie - do praktyki życia politycznego wnieśli filozoficzne postulaty pokoju i sprawiedliwości, wspierali ponadto rozwój życia intelektualnego

• Stoicką koncepcję rozumu świata łączy z pojęciem Opatrzności, która tworzy harmonijny świat i kieruje każdym jego przejawem

• Zadaniem człowieka dążenie do doskonałości - samowystarczalności

• Wykonując pracę stajemy się członkami organizmu, który obejmuje całą ludzkość; dobro ogółu ponad dobrem jednostek

• Uznanie demokracji i monarchii, potępienie despotyzmu

• Naczelną zasadą stoicyzmu rzymskiego jest kosmopolityzm oraz dwojakie pojęcie ojczyzny - tej, z którą połączeni jesteśmy przez fakt urodzenia oraz ojczyzny stanowiącej mistyczny związek bogów i ludzi. Doktrynę tę cechuje podkreślenie równości wszystkich ludzi, włączając w to niewolników, szacunek do pracy oraz humanistyczne podejście do prawa

• Główne tendencje doktryny prawa rzymskiego

1. Prawnicy rzymscy wypracowali podział na prawo publiczne i prywatne, wyodrębnili ius civile oraz ius Pentium, wprowadzili w obieg praktyki prawniczej pojęcia: iusticia, aequitas, bonitas, honestos

2. Zręcznie wprowadzano ujęcia filozoficzne na grunt prawa

3. Doktryna prawników wpływała na humanizowanie sfery prawa cywilnego i karnego (humanitarne traktowanie niewolników, objęcie ich ochroną prawa); wypracowanie większości argumentów przemawiających za humanizacją i łagodzeniem wymiaru kary

4. Wyodrębniono kategorię przestępstw obrazy majestatu

5. Wola władcy jest prawem, ale to lud przelewa na cesarza całą swoją władzę - jedno ze źródeł teorii umowy społecznej

Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA

1. Wprowadzenie

1. Chrześcijaństwo wyrosło w okresie wielkiego przełomu w świecie żydowskim oraz grecko-rzymskim; nastroje mistycyzmu i oczekiwanie na Mesjasza

2. Podział społeczności żydowskiej podział na:

• Saduceusze - spadkobiercy gorliwych helleńczyków, spośród wyższego kapłaństwa i arystokracji, uznawali obowiązywanie jedynie litery prawa, odrzucali mesjanizm i zmartwychwstanie

• Faryzeusze - największa popularność; wierzyli, że Jahwe przyśle wkrótce Mesjasza, aby ocalił naród żydowski; domagali się przestrzegania przepisów rytualnych i litery Testamentu, spór z saduceuszami

• Zeloci - spośród ubogiego ludu wiejskiego, gorący patrioci; Mesjasz stanie na czele niepodległościowego buntu i zostanie „królem żydowskim”

• Esseńczycy - nakaz czystości cielesnej, dualizm duszy i ciała, nieśmiertelność duszy, wiara w życie wspólnotowe, żyli skromnie

2. Nauka Jezusa

1. „ojczyzną chrześcijanina jest niebo”, „królestwo moje nie jest z tego świata” - wskazanie na przejściowy charakter ziemskiej egzystencji

2. Chrześcijanin musi współpracować z realnie funkcjonującym państwem - Bogu należy więc oddać bo boskie, a Cesarzowi co cesarskie

3. Nowa religia adresowana głównie do ubogich, bogaczowi trudno będzie wejść do Królestwa Niebieskiego

4. Obowiązek miłości Boga i bliźniego, odpuszczania win

5. Idea wszechobecnego Boga oraz przekonanie o nieskończonej i wiecznej wartości duszy

6. Rodzina monogamiczna fundamentalną komórką struktury społecznej

3. Nauki Pawła z Tarsu

1. Gminom zaleca całkowitą lojalność wobec państwa rzymskiego

2. Wszelka władza pochodzi od Boga, tym samym zaś opór wobec władzy byłby zarazem oporem wobec Boga, władza winna przede wszystkim dbać o dobro moralne swoich poddanych

3. Nakaz ludzkiego traktowania niewolników i poddanych, należy akceptować istniejący porządek społeczny

4. Wątek tolerancji dla różnych narodów i ras

5. Połaczenie indywidualizmu (nieskończona wartość jednostki) z uniwersalistycznym dążeniem do objęcia nauką Chrystusa całego świata

4. Dalszy rozwój myśli chrześcijańskiej

1. Wszyscy są równi wobec Boga oraz wobec Chrystusa, tym samym wszyscy maja jednakowy dostęp do obrzędów chrześcijańskich, bez względu na to, czy są wolni czy nie; każda praca zasługuje na szacunek

2. Odrzucano kulty pogańskie; wątpliwości co do uprawiania handlu i bankierstwa (lichwa) oraz służby wojskowej

3. Zbliżenie do stoicyzmu i Arystotelesa

• Laktancjusz - człowiek członkiem społeczeństwa nie poprzez umowę z ludźmi, ale ponieważ taka jego natura; konstrukcja obejmowała niewolników

4. Akcentowanie naturalnej równości wszystkich ludzi oraz równości w podziale dóbr materialnych - własność wynikiem grzechu

5. Ostatecznie pogodzono się z własnością, ale pod warunkiem że będzie administrowana dla dobra całej społeczności

5. Apolegetyka

1. Apologeci - obrońcy wiary

2. Klemens z Aleksandrii

• Problem własności - zbawienie zależy nie od faktu posiadania, ale od czynionego z własności użytku

3. Ojcowie Kościoła uważali że stworzenie państwa stało się konieczne gdy człowiek stał się człowiekowi wrogiem; państwo wywodzi się z woli Boga lub z boskiego przyzwolenia, także zła władza pochodzi od Boga

4. Orygenes -podstawową rolę przypisywał logosowi - boskiemu prawu, które stanowi podstawę stworzonego przez Boga świata i znajduje wyraz w zasadach prawa natury - chrześcijanie tylko nimi związani

5. Tertulian

• Najsilniejsza opozycja wobec państwa

• Źródłem poznania wiara, człowiek z natury zły, szansa na zbawienie musi być wsparta przez odpowiednie działania społeczne

• Idea państwa chrześcijanom obca, „świat jest dziełem Boga ale instytucje doczesne dziełem diabła”

• Prawo boskie (najważniejsze), natury i ludzkie

• Tertulian - prawo ziemskie dobre lub złe, należy kierować się wyłącznie prawem bożym

• Chrześcijaństwo po edykcie mediolańskim

1. Euzebiusz - do obowiązków cesarza należy troska o jedność Kościoła, tym samym eliminowanie przeciwników doktryny uznanej za oficjalną. Zakłada to ingerencję w sferę dogmatyczną i konstruuje cezaropapistyczny model władzy państwowej

2. Św. Ambroży - chrześcijanin, w którego władaniu pozostają dobra ziemskie, podlega tym samym ziemskiej władzy cesarza; teza o odrębnej sferze zadań państwa oraz Kościoła

3. Bazyli oraz Grzegorz z Nazjanzu - ojcowie kapadoccy - przeciwni niewolnictwu i lichwie; podkreślali godność wszelkiej pracy, zwracając uwagę, że jeśli ktoś nie chce pracować, niech też nie je

4. Coraz częściej przeciwstawiano prawo boże ustanowionemu przez ludzi, kapadocczycy wyodrębnili prawo natury

5. Św. Jan Chryzostom, św. Ambroży i św. Hieronim - natura tworzy wszystkie rzeczy dla wspólnego pożytku; kto ma bogactwa niech wspiera ubogich

6. Wobec państwa należy okazywać posłuszeństwo

Rozdział 9 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA ŚW. AUGUSTYNA

1. Aureliusz Augustyn

1. De civitate Dei - określa pozycję Kościoła oraz tworzy syntezę myśli społecznej i politycznej Starożytności

2. Założenia poznawcze i ontologiczne

1. Celem poznania Bóg i własna dusza - zarówna przy pomocy zmysłów jak i na drodze racjonalnej

2. Bóg bytem absolutnym i przyczyną wszechrzeczy

3. Etyka Augustyna

1. Stanowisko woluntarystyczne, w opozycji wobec greckiego intelektualizmu - wolność

• Formalna - zdolność wyboru między dobrem a złem

• Moralna - ukształtowanie stałego nawyku unikania zła

2. Tylko dzięki łasce bożej wola ludzka ewoluuje od stanu niemożności niegrzeszenia do stanu niemożności grzeszenia

3. Historiozoficzny obraz walki dwóch światów: civitas Dei - państwa bożego oraz civitas terrena - państwa szatana; prowadzi do ostatecznego triumfu dobra

• Poglądy społeczne

1. Pochwala wspólną własność - rzeczy znajdujące się we wspólnym władaniu nie rodzą sporów, naturalna równość wszystkich ludzi oraz równouprawnienie kobiet

2. Własność wspólna ponad indywidualną, która zniknie na końcowym etapie ewolucji

3. Szacunek do pracy, korzystne łączenie umysłowej z fizyczną, wskazane aby była wykonywana przez wszystkich

4. Same niewolnictwo jest przejawem niesprawiedliwości, ale prawdziwa niewola to niewola grzechu, człowiek szlachetny zawsze jest wolny; niewolnictwo sprzeczne z prawem bożym i naturą

• Państwo i prawo

1. Podstawą struktury społecznej małżeństwo oraz rodzina; także towarzyska natura ludzi

2. Państwo to wielka, rozumna gromada, zespolona zgodną łącznością w umiłowanych przez się rzeczach; Bóg tworzy władzę poprzez prawo pozytywne i ludzkie stanowione toteż posłuch także dla despoty

3. Dwie odmiany ludzkiej społeczności - chcący żyć podług ciała i podług ducha

4. Państwo troszczy się o fizyczne i duchowe dobra obywateli, szczególną jego powinnością zachowanie pokoju; pokój jest znamieniem państwa bożego, ale winien być także celem państwa ziemskiego

5. Wojny sprawiedliwe - obronne i dla odzyskania dobra oraz niesprawiedliwe

6. Podstawowym zadaniem państwa ziemskiego ustanowienie odpowiedniego porządku prawnego - nakaz oddawania każdemu, co mu się należy

7. Prawo boże (wola boża), naturalne (zasady wypisane przez Boga w duszy każdego człowieka) i prawo doczesne (zmienne i niedoskonałe); prawo boskie usytuowane ponad państwem

8. Państwo i Kościół autonomiczne; Kościół - troska o poziom moralny społeczeństwa, państwo - zaspokajanie potrzeb doczesnych, bicz boży dla gwałcicieli prawa

9. Augustynizm polityczny - mylna interpretacja doktryny jakoby podporządkowanie państwa ziemskiego Kościołowi było uprawnione

10. Idea postępu, którym kieruje Opatrzność

CZĘŚĆ II - MYŚL POLITYCZNA WIEKÓW ŚREDNICH

Rozdział 1 - CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

1. Periodyzacja Średniowiecza

1. Okres wstępny, gdy gromadzono pojęcia i określano główne problemy, trwający do XII w

2. Okres systemów średniowiecznych, XII w

3. Okres krytyki średniowiecznej, XIV i XV w

2. Stosunki społeczno-ekonomiczne

1. Zrezygnowano z niewolnictwa jako podstawy stosunków produkcyjnych, kształtują się stosunki feudalne, które początkowo łączą się z patrymonialną koncepcją własności i państwa; dominującym stosunkiem władzy do sprawowanych czynności jest dominium

2. Tworzy się drabina lenna

3. Stanowa struktura społeczeństwa

4. W części Europy istotnym elementem kształtującym sytuację społeczną była ideologia mieszczańska

3. Życie intelektualne

1. Naukę tego okresu określano scholastyką

2. Tendencją przewodnią myśli filozoficznej i politycznej spojrzenie na problemy życia społecznego z perspektywy religijnej; ale nie można sprowadzać istoty scholastyki do pedantyzmu i jałowych dociekań religijnych

3. Życie intelektualne skupia się w 3 ośrodkach: bizantyjskim, arabsko-islamistycznym oraz chrześcijańskim państwie Franków

4. Przez kilka początkowych stuleci kultywowane głównie w ramach klasztorów i związanych z nimi szkół

5. Dominuje przekonanie, że cały świat chrześcijański stanowi wspólnotę, której politycznym reprezentantem jest papież bądź cesarz

6. Czynnikiem politycznym spajającym Europę wojny krzyżowe; krzyżowców postrzegano jako rycerzy Boga, podejmujących walkę z sztanem

4. Przekazy literackie - O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Pieśń o Beowulfie, Testament króla Alfreda Wielkiego, Pieśń o Niebelungach, Pieśń o Gudranie, Pieśń o Rolandzie

Rozdział 2 - MYŚL POLITYCZNA BIZANCJUM

1. Podstawy potęgi

1. Korzystne położenie i dynamiczna ekonomika zapewniły trwanie 1000 lat dłuższe niż cesarstwa zachodniego

2. Sprawny aparat władzy

3. Wielonarodowy charakter - ciągłe wysiłki integracyjne

2. Justynian i cezaropapizm

1. Kodyfikacja justyniańska jednoczy społeczeństwo, jednocześnie szeroko zakreśla granice uprawnień cesarza - twórca prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji i wojska

2. Cezaropapizm - zwierzchnie uprawnienia cesarza wobec Kościoła wsparte były przez podkreślenie jego religijnej misji i podtrzymywanie tradycji wywodzącej się z czasów Konstantyna Wielkiego, iż jest on równy apostołom. Zarówno w propagandzie politycznej, jak i dziełach sztuki podkreślano boski charakter władzy cesarza, jak również to, iż jest on pośrednikiem miedzy Bogiem a ludem

3. Doktryna cesarska wykreowała konstrukcję, według której wszyscy niezależni władcy, więksi i mniejsi, są członkami rodziny, na czele której stoi cesarz bizantyjski, występujący w roli ojca monarchów

3. Reformy okresu schyłkowego

1. Dynastia Izauryjska - liczne reformy mające na celu przywrócenie dawnego blasku

2. 1453 Mahomed II zdobywa Konstantynopol i kładzie kres aspiracjom imperialnym

Rozdział 3 - IDEOLOGIA POLITYCZNA I PRAWNA ARABÓW ŚREDNIOWIECZNYCH

1. Rys historyczny

1. W XVII w głównym ośrodkiem miejskim Arabii Centralnej była Mekka, dysponująca ogólnoarabskim sanktuarium Ka'ba

2. Wystąpienie Proroka

1. Muhammad ibn Abd Allah

• Wiara w jednego Boga oraz misję Proroka, przekonanie o nieuniknionej godzinie Sądu Ostatecznego i zmartwychwstaniu, o odpowiedzialności człowieka za swoje czyny, konieczności odrzucenia bałwochwalstwa, obowiązek prowadzenie „świętej wojny” z niewiernymi, nakaz oddawania obowiązkowej jałmużny

2. Kompromis z Kurajszytami, pierwszą stolicą państwa Medyna, ukształtowano władzę prawodawczą i sądową, rodziło się prawo islamu - szaria, odwołujące się do Koranu

3. Muhammad zjednoczył lud arabski, państwo oparte na wolności, równości, braterstwie i sprawiedliwości społecznej

• Koran i tradycja

1. Koran - święta księga islamu, zbiór prawd religijnych, nakazów i zakazów moralnych oraz przepisów prawa

2. Religia, którą głosił Muhammad, jest tą samą, którą głosił Abraham i Mojżesz, a także Jezus z Nazaretu. Należało ją jednak odnowić i przywrócić pamięć o Abrahamie, założycielu mekkeńskiego sanktuarium Ka'by

3. Religia islamu zamyka się w 4 podstawowych zasadach

• Jedności i jedyności Boga - Allaha

• Misji proroczej Muhammada

• Wierze w życie przyszłe, wieczne, zmartwychwstanie i Sąd Ostateczny, niebo i piekło, a więc odpowiedzialność człowieka za własne czyny

• Wierze w aniołów, szatanów i demonów-dżiny

• Fatalizm muzułmański - człowiek bez reszty podlega Bogu, który decyduje o jego losie

• Obowiązki: wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post, pielgrzymka do Mekki

• Prawo muzułmańskie

1. Islam znacznie bardziej niż inne religie ma charakter porządku prawnego, który reguluje życie i postępowanie muzułmanina według nauk zawartych w Koranie i sunnie proroka

2. Koran interpretują ulemowie, którzy z czasem stworzyli system prawa zwany szariatem

3. Idźma - interpretacja wyprowadzająca nowe regulacje, która uzyskała akceptację ogółu ulemów

4. Fetwa - orzeczenie na podstawie analogii z Koranu lub sunny, zbiory fetw posiłkowym źródłem prawa

5. 2 zasadnicze kierunki

• Prawo sunnickie - uznawana za źródło wiedzy religijnej oraz prawa kanonicznego tradycja związana z życiem Muhammada

• Prawo szyickie - odrzuca tradycję, kalifem może być wyłącznie potomek córki Muhammada i jego zięcia

• Prawo zostało podarowane ludziom przez Allaha za pośrednictwem jego proroka Muhammada - muzułmańska doktryna prawa ogranicza rolę prawotwórstwa ludzi i nakazuje zawsze przestrzegać zasady ogólne islamu zawarte w Koranie i sunnie

• Źródłami prawa oprócz idźmy są: filch - doktryna prawna i kijas -wnioskowanie na podstawie analogii

• Szariat ma nie terytorialny a personalny charakter, Koran, sunna oraz idźma tworzą naas

• Wymiar sprawiedliwości wykonują ustanowieni przez władcę kadi - sędziowie, którzy spełniają wolę Allaha

• Szkoły prawnicze

1. Szyizm - prawnicy odwołują się nie tylko do wypowiedzi proroka, ale także opinii imamów - nieomylnych interpretatorów

2. Sunnizm

• Abu Hanif ibn Sabit - twórca pierwszej sannickiej szkoły prawniczej; odwołuje się do dowodów koranicznych jak i racjonalnych; Nauka prawa jest wiedzą o prawach i obowiązkach, do których człowiek winien dostosować swoje życie na tym świecie i przygotować się do świata przyszłego

• Malik ibn Anas - szkoła malikicka - Kalif jest władny do ustalania nowego zwyczaju, jeśli ten, który obowiązywał poprzednio, nie odpowiada już wymaganiom czasu

• Muhammad ibn Idris asz-Szafi'i - stworzył szkołę szaficką - nie odrzucał całkowicie racjonalnych przesłanek i uznawał Kijas, ale nie poświęcał im takiej uwagi jak Abu Hanif

• Ahmad ibn Hanbal asz-Szejbani - szkoła hanbalicka, skrajny konserwatyzm - nauki oparte niemal wyłącznie na Koranie i bezpośrednich przekazach z życia proroka

• Państwo w ideologii islamu

1. Kalifat - ustrój teokratyczny, w którym namiestnik Boga kumuluje w swym ręku władzę duchową i świecką

2. Zasadniczym celem politycznym krzewienie islamu wśród niewiernych

3. Szyici uważali, że władza kalifa podlega dziedziczeniu w rodzie Alego, zięcia Muhammada, sunnici - kalif wybierany przez ogół wiernych

4. Podstawowym zadaniem kalifa prowadzenie wojny z niewiernymi (dżihad)

5. Władza kalifa rozciąga na wszystkich muzułmanów bez względu gdzie przebywają

6. Obowiązkiem władzy także ściąganie jałmużny - przejaw muzułmańskiego solidaryzmu społecznego

• Idee przewodnie piśmiennictwa arabskiego

1. Zasada fatalizmu, pojęcie wspólnoty i braterstwa wyznawców Allaha

2. Duża rola w upowszechnianiu nauki i filozofii greckiej w Europie

3. Alfarabi - przekładał dzieła greckie, łączył arystotelizm z neoplatonizmem

4. Awicenna - naukę godził z religią islamu, także przyczynił się do recepcji arystotelizmu

5. Awerroes - wiara w poznawalność świata, oddzielił poznanie religijne od filozoficznego; wpływ na formowanie awerroizmu łacińskiego - jeszcze wyraźniej oddzielił naukę od religii, głosząc zarazem odwieczność świata materialnego

6. Ibn Badża - wybitny komentator Arystotelesa

• Rozwój i wznoszenie się ducha ludzkiego

• Szczególną rolę w nim odgrywa mędrzec, który duchem przebywa w państwie idealnym

• Ibn Chaldun

• W społeczeństwie trwa proces ustawicznych zmian

• Ważnym czynnikiem przy analizie historycznej społeczeństwa i państwa są warunki naturalne, czynniki demograficzne, klimat - wpływ na formy społeczne i siłę narodu

• Osiadły tryb życia rozluźnia więzi krwi i przyczynia się do wypaczeń

• Elity przywódcze - decydująca rola w życiu ludów

Rozdział 4 - DOKTRYNA CESARSKA NA ZACHODZIE EUROPY

Idee panowania Karola Wielkiego

1. Ożywa rzymska tradycja uniwersalistyczna

2. Kościół chętnie przedstawiał Karola jako obrońcę wiary, podkreślając boskie źródło jego władzy - Dei gratia, ciało jego zaczęto określać jako Corpus mistici Christi - mistyczne ciało Chrystusa

3. Konstrukcja opierała się jednak wyłącznie na autorytecie władzy - niestabilna

4. Niemniej jednak uniwersalistyczna idea cesarska trwała nadal i przez kolejnych kilka stuleci toczyć miała zacięty spór z doktryną papalizmu o dominium mundi

Rozdział 5 - DOKTRYNA UNIWERSALIZMU PAPIESKIEGO I CESARSKIEGO

1. Walka o dominację

1. Grzegorz Wielki - papieżom należy się prymat wśród władców, gdyż są oni następcami św. Piotra

2. Stopniowe wyzwalanie się papieży spod zależności od cesarzy bizantyjskich, w kontekście wewnętrznej schizmy w Kościele

2. Teorie przewagi papiestwa

1. Augustynizm polityczny - uważano, że Kościół realizuje cele augustowskiego państwa bożego, stąd jego prymat

2. Prawo do kontroli zgodności działań władców z Pismem Świętym; ekskomunika

3. Grzegorz VII - władza państwowa kieruje się ślepą ambicją i podjudzana jest przez diabła, jest więc ze swej istoty tworem grzesznym

4. Doktryna papieska - w niebie rządzi Bóg, a na ziemi jego namiestnik papież, który część swej władzy przekazuje w użytkowanie papieżowi; przewaga Kościoła wyprowadzana także z tezy o wyższości duszy, która jest pierwiastkiem boskim, nad ciałem, które naznaczone jest grzechem

5. Spokrewniona teoria akcentująca wyższe zadania papiestwa a także teoria Kościoła, instytucji doskonałej, i państwa, tworu obarczonego grzechem

6. Teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża; teoria 2 mieczy: Bóg przekazał św. Piotrowi 2 miecze symbolizujące władzę świecką i duchowną, papież przekazał 1 z tych mieczy w użytkowanie władzy świeckiej

7. Niekiedy papież występował w roli reprezentanta ludu rzymskiego, idea wypraw krzyżowych

8. Hierokratyzm - papież nie tylko namaszcza władców, ale baczy na ich postępowanie i może ich w każdej chwili pozbawić władzy

3. Argumenty doktryny uniwersalizmu cesarskiego

1. Po opanowaniu przez Ottona I znacznej części Europy cesarz obwołany został panem całego świata, sukcesorem tradycji rzymskiej (ważny argument spadkowy), następca wybitnych władców Imperium Romanum, wreszcie protektorem Kościoła i wiary; wszelki opór przeciw władcy był buntem przeciw Bogu

2. Anonim z Jorku - władza najwyższego, niebieskiego władcy i władcy drugiego, ziemskiego, jest jedna i ta sama

3. Glosatorzy - cesarz jest rzymskim imperatorem, twórca prawa, który pozostaje poza wszelką ziemską kontrolą, jest jedynym źródłem sprawiedliwości; lud przeniósł na niego całość swych uprawnień

Rozdział 6 - MYŚL SPOŁECZNA I POLITYCZNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU

1. Awerroizm

1. Awerroes - punkty widzenia filozofii i teologii różne, ale wnioski z nich wyprowadzane mogą być równie prawdziwe

2. Za Arystotelesem przyjmowano wieczność świata i rodzaju ludzkiego, nieśmiertelność duszy ludzkiej, rozdział duszy i ciała, filozofii i teologii uzasadniał rozdział władzy monarszej od kościelnej

2. Tomasz z Akwinu

1. Doctor angelicus, jego koncepcja filozoficzno-teologiczna do dziś podstawą nauki Kościoła

3. Ontologia i gnoseologia

1. Świat materialny tworzy harmonijną i zhierarchizowaną całość zintegrowaną ze sferą duchową i Bogiem

2. Bóg zwieńczeniem każdego zjawiska, czynnikiem esencjonalnym

3. Poznanie rozumowe oraz sfera wiary coraz częściej potwierdzać będą prawdy ostateczne

4. Państwo i społeczeństwo

1. Dzieła boże, które spełniają ważne zadanie i zasługują na szacunek - zaspokajane są naturalne potrzeby ludzkie

2. Bóg składa suwerenność polityczną w ręce ludu, a ten powierza ją dowolnej ustanowionej formie rządu - umowa miedzy rządzonymi a rządzącymi

3. Obowiązek zbrojnego przeciwstawienia się władcy gdy zrywa warunki umowy

4. Społeczeństwo naturalną formą artykułowania potrzeb ludzkich, opiera się na prawach natury, z której wynika hierarchiczna struktura społeczeństwa - nie należy dążyć do zmiany istniejącego ładu społecznego

5. Hierarchia społeczna wsparta przez koncepcję stopniowego zbliżania się poszczególnych jednostek oraz grup do Boga

6. Sprawiedliwość rozumiana w sposób rozdzielczy - oddać każdemu to, co mu się należy (stosownie do stanu)

7. Patriarchalna struktura rodziny

5. Własność i praca

1. Własność prywatna nie pozostaje w sprzeczności z naturą ale dobra, których ma się w nadmiarze, należą również do innych, gdy ci mogą ich potrzebować

2. Praca naturalną potrzebą człowieka i obowiązkiem; podział pracy; godziwe wynagrodzenie jako rezultat umowy miedzy pracownikiem a pracodawcą

6. Prawo

1. 4 rodzaje

• Prawa wieczne - odzwierciedlenie woli Boga i jego plan wszechświata

• Prawa naturalne - zaszczepione przez Boga w rozumie (pod. własność)

• Prawo ludzkie - dzieło państwa, podstawa ludzkiego porządku

• Odrębny rodzaj - boskie prawo objawione w Piśmie Świętym

2. Ius Pentium - część praw poszczególnych narodów, która jest im wspólna; ius civile - rozumne zarządzenia dla wspólnego dobra, ustanowione przez uprawniony organ zgodnie z zasadami rozumu i moralności

• Państwo i Kościół

1. W trosce o dobro moralne obywateli państwo jest tylko pomocnikiem Kościoła, dlatego królowie winni być poddani i posłuszni kapłanom; zbawienie - cel wyższy; państwo zobowiązane jest do zwalczania heretyków

2. Państwo o Kościół nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają. Oznacza to, iż konieczne jest uznanie najwyższego autorytetu państwa w sprawach świeckich Kościoła w sprawach duchowych

Rozdział 7 - ZACHODNIOEUROPEJSKA IDEOLOGIA POLITYCZNA Z CZASÓW PAŃSTWA STANOWEGO. KSZTAŁTOWANIE SIĘ IDEI PAŃSTWA NARODOWEGO

1. Wielka Karta Wolności

1. 1215 - potwierdza wcześniejsze przywileje oraz gwarancje dziedziczności lenn oraz Sąd Równych; żaden obywatel nie będzie mógł być wygnany, uwięziony lub pozbawiony majątku bez wyroku sądu złożonego z przedstawicieli stanu, do którego należy

2. Spór Filipa IV Pięknego z Bonifacym VIII

1. Sukces Filipa - Stany Generalne uznały, iż w sprawach świeckich król podlega bezpośrednio Bogu; znaczenie papiestwa znacznie zmalało, król doprowadził do załamania się uniwersalizmów średniowiecznych

2. Dynastia panująca staje się ważnym czynnikiem integrującym formujący się naród wokół osoby panującego

3. Doktryna państwa narodowego

1. Pierre du Bois

• Papież powinien poświecić się jałmużnie, kontemplacji itp. aby dla chrześcijan zapanował spokój; domenę władczą przekazać królowi Francji

• Król, dysponując absolutną władzą, doprowadziłby do obalenia feudalizmu i ustanowienia jedności społeczeństwa i porządku; duchowieństwo pozbawione majątków żyłoby z pensji

2. Marsyliusz z Padwy

• Państwo rezultatem ewolucji, początkiem rodzina - wspólnoty gminne - państwo niezbędne do zabezpieczenie potrzeb ludzkich; rozum pozwala człowiekowi na uświadomienie sobie korzyści płynących z funkcjonowania w społeczeństwie

• Naczelnym zadaniem państwa obrona pokoju i harmonii społecznej; suwerenność ludu oraz idea rządu reprezentacyjnego

• Przedkładał monarchię nad demokrację i arystokrację, ale monarcha wybierany z prawem usunięcia

• Władza świecka jest uprawniona do ograniczania liczby duchowieństwa, kapłani powinni być powoływanie w drodze wyborów

• Podkreślona ranga prawa stanowionego

• William Ockham

• Nominalista - odrzucił realny byt pojęć ogólnych - mają go jedynie byty indywidualne; sceptycyzm oraz fideizm, gdyż miejsce podstawowych zasad wiedzy zajmowała u niego wiara

• Eksponuje jednostkę i jej prawa

• Ewangelia eksponuje ubóstwo, rolę jednostki, nie sposób znaleźć w niej uzasadnienia dla władzy świeckiej papieża, gdyż ani Chrystus takiej władzy nie pragnął, ani tez nie przekazał jej żadnemu ze swoich następców

• Bóg kreuje prawo do stanowienia władzy, to zaś spoczywa w rękach ludu - powołuje władców według upodobania, ale nie może pozbawić ich przyznanych uprawnień; władca jest głównym reprezentantem i gwarantem suwerenności; gdy nie spełnia obowiązków możliwe obalenie

• System prawa: normy prawa bożego ( w zasadach Pisma Świętego), normy prawa natury (odpowiadają właściwościom rozumu) oraz prawo ludzkie - ustawodawca ma obowiązek zachowania zgodności z powyższymi

• Naczelnym zadaniem prawa stanowionego ochrona wolności, własności oraz poszanowania godności każdej jednostki

• Dante Alighieri

• Drogowskazem dla pogrążonego w chaosie świata polityki może być światowa monarchia, która zapewni wieczysty pokój

• W ramach monarchii światowej, której naczelnym komponentem jest lud oraz cesarz rzymski, poszczególne narody zachowają taki stopień niezależności, który umożliwi im rozwijanie własnej tożsamości, przede wszystkim w sferze kulturowej

• Kościół - piecza nad duszą człowieka, ale żadnych praw w sferze życia doczesnego

Rozdział 8 - RUCHY SPOŁECZNO-RELIGIJNE WE FRANCJI I ANGLII I ICH IDEOLOGIA

1. Przesłanki ludowej refleksji religijnej

1. Lud odczytywał spory toczące się na wyżynach życia intelektualnego jako zachętę do buntu

2. Rzesze społeczne koncentrują swe spojrzenie na ideach równości, podbudowując je nieraz wiarą w nadejście Królestwa Chrystusowego; funkcja społeczna ruchów zwraca się przeciw Kościołowi realnie istniejącemu

2. Ideologia Bogumiłów

1. Waldensi

• Podważali szereg dogmatów i praktyk Kościoła katolickiego, w szczególności jego hierarchiczną strukturę, obrzędy, kult świętych, wiarę w cuda

• Domagali się zachowania przez duchowieństwo ubóstwa, ascetycznej wstrzemięźliwości i trzymania się słowa Biblii

• Wszelkie ochrzczone osoby mają prawo głoszenia kazań

• Nie uznawali władzy papieskiej i autorytetu Kościoła (Kościół rzymski - twór szatana)

• Odrzucali chrzest dzieci, sakrament eucharystii i obrzędy religijne

• Ruch odnowy społeczno-religijnej w Anglii: John Wiclef

1. Lollardowie podkreślają ewangeliczną równość wszystkich ludzi i dążą do równomiernego rozdziału dóbr

2. Wiclef

• Hasło zerwania z Rzymem utworzenia kościoła narodowego

• Postulat ubóstwa duchowieństwa, zniesienia hierarchii

• Wszystko, co wykracza poza ramy Pisma Świętego należy odrzucić np. kult świętych, relikwii, obrazów, spowiedź oraz doktrynę eucharystii, celibat duchowieństwa

• Ubodzy kapłani - wędrując po kraju głosili słowo boże, postulat wspólnej własności i likwidacji poddaństwa

Rozdział 9 - PROGRAM SPOŁECZNO-RELIGIJNY HUSYTYZMU

1. Geneza: Hieronim z Pragi i Jan Hus

1. Jan Hus

• Postulat sekularyzacji dóbr kościelnych, wprowadzenia języka narodowego do nabożeństw, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami, odrzucenia sprzedaży odpustów

2. Program religijno-społeczny husytyzmu

1. Czechy - powstanie - Cztery artykuły praskie

• Swoboda głoszenia Ewangelii w Czechach

• Udzielania komunii pod dwiema postaciami

• sekularyzację dóbr duchowieństwa

• ubóstwo księży

2. kalikstyni - opcja umiarkowana - zajęcia dóbr kościelnych, wypędzenie Niemców, komunia pod dwiema postaciami, liturgia w języku czeskim

3. taboryci - radykalni - odrzucali wszystko, co nie mieściło się w Biblii, karanie śmiercią za luksus, tańce i lichwę, równość wszystkich ludzi i wspólnota wszystkich dóbr

Rozdział 10 - POLSKA MYŚL POLITYCZNA PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA

1. Najstarsze przekazy

1. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz

2. Bogurodzica

2. Środowisko Uniwersytetu Krakowskiego

1. Mikołaj Trąba, Andrzej Łaskarz z Gosławic

2. Paweł Włodkowic

• Potepił reprezentowana przez Krzyżaków ideę nawracania ogniem i mieczem, tym samym podważał rację bytu zakonu rycerskiego

• Prawo ludów pogańskich do spokojnej egzystencji i poszanowania ich praw (podstawy prawa międzynarodowego)

3. Grzegorz z Sanoka - przeciwnik scholastyki, nie uznawał prawa natury, jest ono stanowione i zmieniane przez ludzi

• Jan Ostroróg

1. Popierał silną władzę królewską; całkowicie zrywa z zasadą uniwersalizmu i dąży do zapewnienia Polsce suwerenności

2. Prawo powinno być wspólne dla wszystkich, bez wyjątków, zwolennik centralizacji władzy, przeciwnik dziedziczenia urzędów

3. Domagał się wprowadzenia w urzędach języka polskiego, zakazu wygłaszania kazań po niemiecku, wprowadzenia powszechnego obowiązku powszechnego, zniesienia tortur, wyeliminowania sądownictwa niemieckiego

4. Wielokrotnie podkreślał zwierzchność władzy królewskiej nad kościelną, przeciwstawiał się płaceniu świętopietrza. Wyraźny rozdział uprawnień państwa i Kościoła służyć miał jednocześnie podniesieniu autorytetu moralnego Kościoła

CZĘŚĆ III - MYŚL POLITYCZNA ODRODZENIA

Rozdział 1 - WPROWADZENIE

1. Spór o renesans (1350-1550)

1. Wątpliwości co do periodyzacji oddzielającej Wieki Średnie od Odrodzenia - liczne zjawiska zazębiają się

2. Humanizm i reformacja

1. Humanizm - zwrot ku człowiekowi, pięknu jego ciała, głębi duchowej, przeżyciom intelektualnym

2. Reformacja - wyrasta z wiary w możliwości człowieka, a zarazem podejmuje działo oczyszczenia źródła wiary - Ewangelii z naleciałości interpretacji narzuconej przez hierarchię kościelną

3. Postęp w zakresie nauki i techniki

1. Uniwersytety stają się ośrodkami szerokiej edukacji, naczelne miejsce nauki humanistyczne i przyrodnicze

2. Odkrycia Kolumba, Vasco da Gamy, stopniowe docieranie do świadomości teorii heliocentrycznej

3. Zdobycze cywilizacyjne docierają do bogatych mieszczan i szlachty - druk

4. Zagadnienie tolerancji

1. Elementy wsteczne - wolność słowa - prasa drukarska objęta surowym licencjonowaniem

2. Epoka wykazuje też dbałość o podporządkowanie refleksji kanonom ustanowionym przez władzę

3. Doktryna polityczna ugruntowuje pozycję państwa narodowego, przezwycięża skutki rozdrobnienia feudalnego

4. Utopia renesansowa - gatunek literacki, który sięga do ewangelicznej zasady równości w wspólnoty dóbr, odruch protestu przeciw aktualnym formom rządów oraz stosunków społecznych

Rozdział 2 - ERAZM Z ROTTERDAMU (1467-1536)

1. Atak przeciw ciemnocie i zabobonowi, krytyk scholastyki, adorator myśli starożytnej

2. Potępiał deformacje życia politycznego, nieuctwo i powierzchowna wiarę duchowieństwa, uroszczenia świeckie papieży

3. Nawet niesprawiedliwy pokój jest lepszy od najsprawiedliwszej wojny

4. Człowiek jest centralnym punktem wszelkich konstrukcji ustrojowych, jego poziom moralny i intelektualny decyduje o losach państwa

Rozdział 3 - DOKTRYNA REFORMACJI

1. Marcin Luter

1. 1517 - tezy Lutra, uzupełnione następnie protestem przeciw doczesnej władzy papieży, eksploatacji finansowej i bogactwom pozostającym w ręku Kościoła

2. Dla zbawienia człowieka istotny wewnętrzny akt wiary; mistyczny charakter Kościoła jako wspólnoty wierych, postulat bezpośrednich studiów nad Biblią

3. Potępienie rozumu, uniwersytet narzędzie szatana, negacja teorii Kopernika

4. Władza państwowa pochodzi od Boga, tytuł do całkowitego zwierzchnictwa nad religią poddanych

5. Przeciwnik aspiracji ludowych i egalitarnych w sferze stosunków społecznych

2. Tomasz Munzer

1. Bardziej radykalny; władza powinna być przekazana prostemu ludowi, który zaprowadzi ład boży na ziemi

3. Ulrich Zwingli

1. Reorganizacja życia jednostek oraz całej struktury władzy tak, aby wszystkie instytucje społeczne służyły Bogu

2. Stapiał władzą świecką z władzą duchową - świecka winna wcielać w życie zasady nowej religii; skrajna nietolerancja religijna

3. Atak na uroszczenia papiestwa do sprawowania władzy politycznej i religijnej, podważanie kultu świętych, odrzucenie postów i celibatu

4. Jan Kalwin

1. Hasło powrotu do Biblii oraz nauki moralnej Chrystusa

2. Nauka o predestynacji - Bóg jednych powołał do zbawienia, innych przeznaczył na potępienie

3. Skrajny rygoryzm etyczny

4. Rozdział Kościoła od państwa, nie godził się też na zastąpienie władzy papieskiej przez książęcą

Rozdział 4 - DOKTRYNA REALIZMU POLITYCZNEGO MIKOŁAJA MACHIAVELLEGO

1. Mikołaj Machiavelli i jego dzieło

1. Próba teoretycznego opracowania podstawowych reguł działania politycznego, oddzielał politykę od etyki

2. Realizm polityczny Machiavellego

1. Metoda analizy polityki uwzględniać miała rzeczywiste składniki sytuacji politycznej

2. Przyjęcie, że natura człowieka jest bardziej skłonna do zła

3. Celem jednostek zazwyczaj pomnożenie majątku, jednostek przywódczych - zdobycie władzy i jej umocnienie

4. Virtu - siły duchowe i fizyczne jednostki, fortuna - los, zwraca się przeciw jednostce ale może być ujarzmiony, gdy virtu będzie umiejętnie wykorzystywane dla osiągnięcia sukcesu

3. Władza i sztuka rządzenia

1. Twórca nowego państwa nie wywodzi się z arystokracji ale czerpie z własnego virtu

2. Konkurentów - wrogów - książę odnajdzie w arystokracji - wytępić potencjalnych jednym uderzeniem

3. Potencjalni sojusznicy w ludzie - pozyskanie przez manipulację obietnicami

4. Okrucieństwa dobrze użyte raz w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy, nie wraca się do nich tylko wykorzystuje władzę dla pożytku poddanych

5. Represje nie mogą wzmagać się z czasem, a dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo

6. Książę powinien roztaczać wokół siebie atmosferę człowieka wiernego zasadom moralnym, ale nie może się nimi kierować bo by przepadł, niezbędna siła i zręczność

4. Od księstwa do republiki

1. Książę musi wybierać to jedynie, co ocali istnienie i wolność kraju; ale nie zwalnia się go z obowiązku wychowywania poddanego społeczeństwa

2. Docelowym ideałem ustrojowym pozostawała republika o cechach ustroju mieszanego, a więc łącząca w sobie elementy monarchii, arystokracji, demokracji. Republika lepiej aniżeli monarchia gwarantuje trwałość ustroju, a także zabezpiecza wolność obywateli

3. Podstawę republiki winny stanowić prawa, a jej oparcie siła

5. Armia narodowa

1. Najbardziej pożyteczna jest dla kraju armia złożona z własnych obywateli i kierująca się patriotyzmem a nie chęcią zysku

6. Konkluzje

1. Machiavelli że polityka jest sztuką realizacji celów osobistych panującego, określał metody skutecznych działań w sferze polityki

2. Ale skrajnie negatywna ocena natury człowieka, nie zauważał więzi spajających grupę społeczną

3. Państwo bez władcy to ciało bez głowy, które szybko pójdzie w rozsypkę

Rozdział 5 - DOKTRYNA SUWERENNOŚCI MONARSZEJ

1. Jean Bodin i jego dzieło

1. Także próba stworzenia naukowych przesłanek polityki

2. Odrzuca idealne wizje państwa na rzecz koncepcji odwołującej się do doświadczenia i znajomości historii

3. Zmiana społeczna jako zjawisko naturalne

4. Związek polityki z naturalnymi warunkami geograficznymi, społecznymi i ekonomicznymi

2. Doktryna państwa i zagadnienie suwerenności

1. Państwo pojawia się w rezultacie konfliktu między rodzinami

2. Formy państw zmieniają się stosownie do warunków życia

3. Państwo - sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele

• Sprawowanie władzy zgodnie z zasadami sprawiedliwości bożej i naturalnej

• Publiczny charakter władzy nad rodzinami i ich mieniem

• Władza suwerenna na czele państwa

4. Zwierzchnictwo państwowe odznacza się trwałością, stoi ponad prawem, jest nieograniczone w sprawowaniu władzy i nieodpowiedzialne w porządku ziemskim

5. Suwerenność - najwyższa wobec obywateli i poddanych tudzież nie związana prawami władza; nie można jej dzielić - ustrój mieszany nonsensem

6. Podstawowe uprawnienie władzy suwerennej - stanowienie i znoszenie prawa

7. Prawo - sprawiedliwy rozkaz; brak uprawnienia obywateli do przeciwstawienia się legalnej władzy, która narusza prawa boże bądź natury

8. Postulat konsultowania nakładanych podatków, nakaz ochrony własności; żądanie zrównania mieszczaństwa z prawem innych stanów i zniesienia stosunków feudalnych

9. Postulat likwidacji przywilejów duchowieństwa, podporządkowania Kościoła władzy świeckiej monarchy

• Konkluzje

1. Koncepcja państwa świeckiego, odwołująca się do rozległej analizy historycznej i geograficznej

Rozdział 6 - UTOPIA RENESANSOWA

1. Wprowadzenie

1. Renesans - czas postępu a także inspirowaniem no nowo dzieł starożytnych do przemyśleń nad celem życia i zasadami ładu społecznego

2. Utopie zarazem protestem przeciw uzurpacjom kształtującego się absolutyzmu monarszego

3. Ideały równości, szerszej wolności - sprzeczność, bo reglamentowana przez zasady etyczne

2. Tomasz Morus (1478-1535)

1. Krytyka stosunków społecznych Anglii i Francji; problemy socjalne wsi angielskiej, bezsens kosztownych wojen, okrucieństwo angielskiego systemu prawa karnego, pasożytniczy tryb życia przedstawicieli klas wyższych

2. „rozumne i moralne zasady utopian” - równy podział własności, rygoryzm etyczny, umiarkowana regulacja prawna, uniwersalizm w podejściu do kwestii społecznych

3. Racjonalne zasady organizacji życia eliminują przesłanki do popełniania przestępstw

4. Rodziny wybierają corocznie urzędników aż po księcia, którego władza zasadniczo dożywotnia

5. Powszechny obowiązek niewielkiej pracy, produkty rozdzielane centralnie i konsumowane wspólnie, opieka zdrowotna publiczna

6. Rygoryzm etyczny i intelektualny - uniwersalizm postaw

3. Franciszek Bacon (1561-1626)

1. Obraz idealnego społeczeństwa, które strukturę swych instytucji podporządkowuje rozwojowi nauk eksperymentalnych - zapewnią człowiekowi panowanie nad przyrodą

2. Struktura organizacyjna społeczeństwa - cechy patriarchalne; zakaz dostępu do kraju cudzoziemców z obawy przed zmianami

4. Tomasz Campanella (1568-1639)

1. Wspólna własność

2. Życie mieszkańców podlega reglamentacji, ale są otwarci na cudzoziemców

Rozdział 7 - POLSKA MYŚL POLITYCZNA OKRESU ZŁOTEGO WIEKU

1. Egzekucja praw

1. Jest to program umacniania demokracji społecznej; istota jego sprowadzała się do unowocześnienia ustroju państwa

2. Egzekucja praw, czyli ścisłe ich wykonywanie, oznaczać miała, iż żadne prawo ustanowione bez zgody stanu szlacheckiego (nihil novi) nie może mieć mocy obowiązującej. Chodziło zarazem o wyeliminowanie popełnionych dotychczas nieprawości, zwłaszcza przez odebranie magnaterii zawłaszczonych przez nią królewszczyzn oraz urzędów. Naczelną pozycję króla lokowano w kontekście sejmu, a więc senatu i izby poselskiej oraz wskazywano, że król, bez zgody tego organu, nie może podjąć żadnej ważnej decyzji

3. Żądanie ograniczenia przywilejów magnaterii, zakaz kumulowania urzędów, dążenie do uzdrowienia skarbu koronnego

4. Program zakładał kodyfikację prawa i usprawnienie procedury sądowej

5. Zasada wolności wyznania, dążenie do ograniczenia przywilejów duchowieństwa i podporządkowania go władzy państwowej

6. Ale zrealizowano tylko pozbawienie mieszczaństwa praw politycznych, wielu uprawnień ekonomicznych, a także umocnienie władzy panów nad chłopami - poszerzono zakres ich obowiązków i ugruntowano niewolę osobistą

2. Pisarze polityczni epoki

1. Jakub Przyłuski - w Polsce winno obowiązywać jedno prawo dla wszystkich stanów, podobnie Jan Dymitr Salikowski

2. Wawrzyniec Goślicki - najważniejszy stan senatorski; założenia ustrojowe zbliżone kształtem do monarchii konstytucyjnej

3. Stanisław Orzechowski - postulat podporządkowania władzy świeckiej duchowieństwu; idea ustroju mieszanego - Politem

3. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)

1. Wszelkie wnioski trzeba formułować w oparciu o analizę rzeczywistości oraz rzetelne stanowisko rozumu

2. Państwo powołane zostało przez ludzki rozum, a poza państwem jednostka bytować nie może

3. „Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”

4. Państwo zobowiązane także do ochrony mienia i dóbr prywatnych

5. Przymus niezgodny ze sprawiedliwością nie zasługuje na miano prawa

6. Argumenty na rzecz silnej władzy monarszej; rzecznik państwa scentralizowanego, ale z władzą ograniczoną przez prawa, sprawnym aparatem administracyjnym i gwarantującym praworządność sądownictwem

7. Równość wszystkich ludzi wobec prawa

8. Szlachectwo łączył z moralnością, pracowitością, intelektualizmem - odrzucenie dziedziczności tego stanu

9. Prawa polityczne także dla mieszczańskich posesjonatów

10. Wolność słowa i krytyki

11. Demokratyzacja życia kościelnego - obieralność biskupów, wprowadzenie języka narodowego do nabożeństw, zniesienie celibatu

12. Postulat tworzenia praw jasnych i humanitarnych, zebranych w jednym akcie prawnym

13. Potępia wojny agresywne i akcentuje konieczność współpracy międzynarodowej

4. Ideologia arianizmu polskiego (poł. XVI do poł. XVII w.)

1. Bracia polscy - arianie - rzeczywiści przedstawiciele reformacji w Polsce

2. Rozłam na

• Radykałów - poglądy lewicowe - odrzucali dogmat Trójcy Świętej, boskość Chrystusa, nieśmiertelność duszy; upowszechnił się pogląd że dążyli do zrównania stanów, zniesienia poddaństwa chłopów; istotnie potępiali wyzysk chłopów, służbę wojskową, noszenie broni, karę śmierci, składanie przysiąg

• Umiarkowanych - na czele Faust Socyn - tolerancja religijna, nakaz ludzkiego traktowania chłopów, pacyfizm

3. Samuel Przypkowski - rozdział Kościoła od państwa

• Doktryna kontrreformacji

1. Piotr Skarga - patriota, oskarża szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy, dąży do wzmocnienia władzy królewskiej - oparciem współpraca z Kościołem

2. Patriotyzm, poczucie obowiązku wobec kraju, postulat pewnego zrównania praw łączył ksiądz Skarga z przeciwstawieniem się tolerancji religijnej oraz budowaniem ekskluzywnej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce

CZĘŚĆ IV - FORMOWANIE SIĘ IDEOLOGII NOWOŻYTNEJ

Rozdział 1 - EPOKA I JEJ KONFLIKTY

1. Życie intelektualne i przeobrażenia w sferze ekonomicznej

1. Nauki eksperymentalne osłabiają wpływy motywacji teologicznej, uzmysławiają człowiekowi coraz wyraźniej jego związki z otaczającym go światem, skłaniają do zawierzenia prawom natury

2. Pobudzenie ducha przedsiębiorczości i poszukiwań - atmosfera sprzyjała ugruntowaniu się przeświadczenia, że człowiek stanowi cząstkę wielkiego mechanizmu Natury, podsuwała myśl o konieczności odnajdowania w niej wytycznych określających jego pozycję - stąd już tylko krok do doktryn naturalno-prawnych

2. Rewolucja na terenie Niderlandów

1. Ideologię walczącej z katolicką Hiszpanią burżuazji stanowi kalwinizm

3. Rewolucja angielska

1. Purytanie - prezbiterianie i independenci

2. Prezbiterianie - skłonność do utrzymania monarchii „umiarkowanej”, zobligowanej do akceptowania zwierzchnej pozycji parlamentu

3. Independenci - likwidacja wszelkich pozostałości absolutyzmu monarszego, łącznie z instytucją monarchii; odrzucali scentralizowaną strukturę kościelną

• John Milton - źródło władzy suwerennej widział w parlamencie, zasada suwerenności ludu

• J. Harrington - „egalitarna republika”, gdzie własność ziemi przejdzie w ręce ludu; akumulacja kapitału w handlu i przemyśle; popierał wojny kolonialne

• Lewellerzy - suwerenność ludu; podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądową; opieka nad najuboższymi przez manipulowanie systemem podatków

• Diggerzy - źródłem zła własność prywatna - Bóg oświeci bogaczy i zrezygnują z własności

Rozdział 2 - SZKOŁA PRAWA NATURY

1. Konstrukcja prawa natury

1. Powoływanie się na prawo natury równoznaczne niemal w każdym przypadku z próbą oparcia się na stałym i niezmiennym systemie wartości, wspólnym ogółowi członków danego społeczeństwa. Zawsze też przedstawiano je jako prawo stałe i wyższego rzędu w stosunku do relatywnego i podporządkowanego woli grupy rządzącej prawa stanowionego

2. Poznajemy je za pomocą rozumu

3. Stan natury to okres, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Z kolei umowa społeczna to akt dobrowolnego zrzeszenia się wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej. Umowa kreuje zorganizowane społeczeństwo oraz państwo

4. Stan natury

• Rzecznicy silnej władzy monarszej - stan permanentnej walki

• Rzecznicy tendencji liberalnych - stan idealnej harmonii i szczęścia

5. Umowa społeczna

• Fakt historyczny

• Albo hipoteza robocza dostarczająca najbardziej racjonalnego wyjaśnienie motywów utworzenia organizacji państwowej

• Hugo Grocjusz (1583-1645)

1. Prawo natury ma tak zasadniczy charakter i tak bardzo związane jest z niezmienną naturą człowieka, że nawet Bóg nie mógłby go zmienić; ale utożsamia je z prawami matematyczno-przyrodniczymi

2. Normy prawa natury

• Nienaruszanie cudzej własności

• Wynagradzanie szkód

• Dotrzymywanie umów

• Ponoszenie kary za popełnione przestępstwa

• Suwerenem jest naród, ale wówczas gdy deleguje on swe prawa na jednostkę, bądź też grupę osób, jest już na stałe związany swą decyzją, chyba że monarcha swym działaniem naruszy zasady umowy społecznej

• Własność prywatna rezultatem umowy miedzy ludźmi

• Wolność przemysłu i handlu

• Kwestionuje prawo papieża do decydowania o sferach wpływów w świecie

• Broni kapitalistycznej zasady zysku i bogacenia się

• Dopuszczalne wojny sprawiedliwe - w celu ochrony lub urzeczywistnienia słusznego prawa

• Tomasz Hobbes (1588-1679)

1. Przywiązywał wagę do silnej władzy państwowej

2. Materializm mechanistyczny; człowiek podlega tym samym prawom co przyroda, a jego psychika jest jedną z odmian ruchu mechanicznego

3. Człowiek z natury zły; stan natury - egoizm, powszechna wojna

4. Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo; z tym momentem ginie naturalna wolność ludzi

5. Warunków raz zawartej umowy nie można zmieniać - zmiana formy rządów nie wchodzi w rachubę, poddani mają tylko takie prawa jakich udzieli im państwo

6. Kontrakt społeczny to kontrakt totalny, ale zarazem racjonalnie uwzględniający fundamentalne interesy każdej jednostki

7. Władca nie powinien ograniczać swobód obywatelskich gdy nie godzą one w spokój publiczny

• John Locke (1632-1704)

1. Stworzył wczesną postać liberalizmu politycznego, u którego podstaw leży konstrukcja praw natury

2. W stanie natury ludzie żyli połączeni w rodziny i małe grupy społeczne. Życie ich upływało w pokoju, wolności i równości; nie zakłócały go żadne pasje ani namiętności. Byli rozumni i z daru tego korzystali bez ograniczeń. Istotnym składnikiem praw naturalnych było także prawo posiadania mienia

3. Stan natury niepewny; brak stałych i wyraźnych norm, konieczność karania przestępców, ochrona własności prywatnej skłaniały ludzi do utworzenia państwa

4. Organizacja państwowa powstaje w wyniku umowy społecznej, która składa się z 2 aktów: 1ego, który konstytuuje społeczność jako jednolity organizm, którego działanie określają wola i decyzje większości oraz 2ego, tworzącego konkretną władzę państwową

5. Ograniczona monarchia konstytucyjna - ludzie rezygnują na rzecz władzy państwowej jedynie z naturalnego prawa represjonowania gwałcicieli praw naturalnych, zachowują natomiast naturalne prawo do wolności, życia i własności

6. Lud nie tylko źródłem suwerenności; także po utworzeniu państwa pozostaje suwerenem w zakresie wymienionych praw naturalnych, prawo do zmiany rządu

7. Konieczne wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz federacyjnej - polityka zagraniczna

8. Locke nie wyklucza możliwości przekazania władzy wykonawczej i federacyjnej w rękę monarchy, pod warunkiem wszakże, że konsekwentnie pozbawi się go wpływu na działalność organu ustawodawczego

9. Władza ustawodawcza - pozycja naczelna; dwuizbowy organ przedstawicielski

Rozdział 3 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO

1. Nowe zjawiska w sferze życia umysłowego

1. Fizjokratyzm gwarancję rozwoju ekonomicznego i politycznego widział w wygospodarowaniu, głównie przez rolnictwo, nadwyżek, które można by wydatkować na rozwój innych dziedzin życia

• „ziemia jest jedynym źródłem bogactw

• Wolność oraz obowiązek pracy

• Rola władzy państwowej sprowadza się do ochrony naturalnego, fizjokratycznego porządku

• Dziedziczny, absolutny król najpoważniejszym gwarantem porządku społecznego

• Voltaire (Wolter)

1. Oświecony monarcha przekształci ustrój w duchu liberalistycznym, upodabniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej; katolicyzm - obraza rozumu

2. Prawo natury to prawa rozumu - wolność i równość, ale nie majątkowa; wyzwolenie spod pańszczyzny; wolność myśli, druku, sumienia

3. Przepisy procedury karnej powinny zabezpieczać podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz

4. Stanowisko tej części burżuazji francuskiej, która nie aspirowała jeszcze do objęcia władzy, domagała się natomiast reform i gwarancji, które mogłyby być zrealizowane przez monarchię absolutną; ideałem monarchia konstytucyjna

• Ideologia liberalizmu arystokratycznego - Szkoła ducha praw - Karol Monteskiusz (1689-1755)

1. Źródłem siły i znaczenia państwa są cnoty polityczne obywateli

2. Zapoczątkował rozwój tzw. socjologii polityki

3. Duch praw to empirycznie stwierdzalny zespół przesłanek, które muszą być uwzględniane przy wszelkich rozważaniach i praktycznych reformach ustrojowych

4. Dobre prawa to nie te, które pozostają w zgodzie z jakimś abstrakcyjnym schematem, ale z całokształtem warunków politycznych danego kraju, a więc z jego położeniem, ustrojem, wierzeniami, warunkami ekonomicznymi itd.

5. Zasadniczym zadaniem państwa jest zapewnienie politycznej wolności obywateli, która jest możliwością czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy

6. Trzy zasadnicze modele - republikański, monarchiczny, despotyczny; nie wskazał najlepszego ale zło rodzi się wówczas, gdy ustrój umiarkowany przekształca się w despotyczny

7. Trójpodział władz - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ma służyć zagwarantowaniu wolności

8. Istotny dwuizbowy parlament

9. Odrzucenie zasady równości wobec prawa; wolność źródłem postępu i rozwoju

• Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

1. W rozważaniach odwołuje się do czynników irracjonalnych: uczucia, wiary, intuicji, apelu do serca

2. Demokracja polityczna - suwerenna władza ludu, polegająca na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie

3. Wrodzona dobroć człowieka; współczesne społeczeństwo gwałci naturalne przymioty

4. Stan natury przedrefleksyjny i przedmoralny; życie w społeczeństwie uniemożliwia rozwój przyrodzonych instynktów i deformuje w kierunku egoizmu, próżności, zachłanności; siły przyrody zmusiły do tworzenia skupisk

5. Własność prywatna spowodowała wiele nieszczęść, ale jest przejawem nieustannego rozwoju społecznego

6. Konsekwencją powstania własności prywatnej powołanie do życia społeczności politycznej

7. Nieodzowne usunięcie skrajnej nędzy i ucisku ale likwidacja despotyzmu

8. Forma organizacji społecznej powinna zapewniać każdemu wolność a zarazem dobrodziejstwa płynące ze wspólnego bytowania

9. Umowa społeczna - wszyscy przekazują pozostałym członkom społeczeństwa swe naturalne prawa i dobra, aby następnie otrzymać je w postaci praw cywilnych

10. Ideałem niewielka republika, w której wszyscy mogliby ustanawiać i stosować prawa - demokracja bezpośrednia

11. Przeciwnik rządów reprezentacyjnych - prowadzą do oddzielenia funkcji władczych od ludu, łączą się z korupcją i zawsze gwarantują przewagę arystokracji i bogaczom

12. Przeciwnik podziału władz - suwerenność niepodzielna

13. Ale demokracja bezpośrednia zbyt doskonała dla ludzi - najlepszy rząd arystokratyczny, który kształtowany jest w drodze wyboru spośród najmądrzejszych obywateli, nie akceptuje dziedzicznej arystokracji

14. Społeczeństwo wolne od jaskrawych różnic ekonomicznych - państwo ma możliwość ingerowania w stosunki własnościowe

• Socjalizm utopijny: Meslier, Morelly, Mably

1. Wizje społeczeństwa egalitarnego, opartego na mechanicznej równości

2. Jean Meslier

• Krytyka religii, Kościoła i całego porządku społecznego - zasady odbiegają od rozsądku

• Atak przeciw monarchii absolutnej i całemu systemowi absolutystycznemu

• Lud musi podjąć zbrojną walkę z niesprawiedliwością

• Wizja egalitarnej gminy komunistycznej - podstawą wspólna własność

• Morelly

• Szczęście zależy od inicjatywy samych ludzi; atak na religię; źródłem zła własność prywatna

• Obowiązek pracy na roli dla wszystkich

• Program komunizmu państwowego, w którym państwo ingeruje w każdą sferę życia: organizuje wytwarzanie dóbr, gromadzi je w magazynach i rozdziela je wg potrzeb. Struktura państwa ma gwarantować nie tylko realizację tych zadań, ale także zabezpieczać państwo przed tyranią

• O życiu społeczeństwa decyduje nie tyle ustrój polityczny, co forma własności

• Gabriel Bonot de Mably

• Krytyka własności prywatnej; prawem wszelkich ludzi jest równość - była czymś oczywistym w stanie natury, podnosi moralnie ludzi, przepełnia wszystkich poczuciem braterstwa; szczęścia nie zapewnia obfitość dóbr, ale życie w cnocie

• Ustawodawca ma przywrócić równość majątkową

• Państwo powstało w wyniku umowy; prawo do przeciwstawienia się despotyzmowi

• Wojna domowa bywa czasem czymś bardzo dobrym; rewolucja jest słuszna gdy wypływa z dążenia do zabezpieczenia praw i wolności człowieka

Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA POLSKIEGO

1. Warunki ustrojowe

1. Dopiero dramatyczne wydarzenia okresu saskiego nieco osłabiły zakorzeniony system wartości, ideę „wolności i równości szlacheckiej”

2. Pierwsze projekty reform: Karwicki (1640-1724) i Leszczyński (1677-1766)

1. Karwicki

• Liberum veto powinno być poprzedzone jednomyślną decyzją sejmiku prowincjonalnego; koncepcja „sejmu gotowego”

• Weto mogłoby się odnosić jedynie do konkretnej sprawy, a nie przedmiotu obrad całego sejmu

• Ograniczenie praw politycznych szlachty-gołoty

2. Leszczyński

• Poprawa położenia chłopstwa i mieszczaństwa

• Usprawnienie pracy sejmu - powinien być zawsze „gotowym”

• Administracja państwowa z królem na czele; akty królewskie wymagałyby kontrasygnaty odpowiedniego ministra, odpowiedzialnego za swe decyzje przed parlamentem

• Silna armia

• Stanisław Konarski

1. Krytyka prywaty starych rodów magnackiech

2. Sejm stale gotowy, podejmujący decyzje na zasadzie zwykłej większości, egzekwujący od władzy wykonawczej realizację uchwalonych przez siebie aktów

3. Wzmocnienie pozycji sejmu przez wyeliminowanie możliwości ich zrywania oraz liberum veto

4. Odrzucenie postulatu tolerancji religijnej

• Józef Wybicki (1747-1822)

1. Sprawiedliwe prawa dla chłopów i poprawa ich sytuacji ekonomicznej

2. Zamiana pańszczyzny na czynsz, humanitarny stosunek pana do chłopa, ukrócenie potęgi magnackiej, popieranie rozwoju rzemiosł i handlu

• Stanisław Staszic

1. Równość, wolność i własność; potępia wyłącznictwo szlachty; poprawa sytuacji chłopów

2. Uprzemysłowienie kraju, prawa polityczne mieszczanom

3. Prawo poszczególnych narodów do samostanowienia

4. Sejm uwolniony od liberum veto, reprezentacja mieszczaństwa w nim; dziedziczność tronu

• Hugo Kołłątaj (1750-1812)

1. Podział władz, wzmocnienie wykonawczej; dziedziczna monarchia; prawa polityczne posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim; opodatkowanie wszystkich stanów

2. Podstawowym prawem natury „równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy”; uprawnienie do czynnej obrony swych praw

• Franciszek Salezy Jezierski

1. Zdecydowana krytyka magnaterii i szlachty oraz demokratyczne zaufanie do ludu

2. Zbliżony program - jakobini polscy

• Ojczyzna w niebezpieczeństwie, wojna aż do zwycięstwa, braterstwo ludów

• Akceptowano jakobińską zasadę terroru wobec zdrajców narodu i targowiczan, podkreślano konieczność organizowania dyktatury wojskowej w okresie zbrojnej rewolucji. Wysuwali także hasło równości obywateli, demokratyzacji władzy, uwłaszczenia chłopów, którzy biorą udział w walkach wyzwoleńczych

Rozdział 5 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ

1. Federaliści i antyfederaliści

1. Deklaracja Niepodległości

• prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia

• Podstawowym zadaniem rządu zabezpieczenie tych praw

• Suwerenność ludowa

• Prawo ludu do zmiany formy rządu

• Podział władz; umowa społeczna

• Program federalistów: Aleksander Hamilton (1757-1804)

1. Silna władza centralna - dożywotni urząd prezydencki oraz rząd niezależny od parlamentu

2. Ustanowił system prezydencki, ukształtował Senat, wprowadził sądową kontrolę konstytucyjności ustaw (Sąd Najwyższy), utworzył Bank Federalny Stanów Zjednoczonych

3. Później potwierdzona zasada supremacji federacji nad stanami

• Program antyfederalistów: Thomas Jefferson (1743-1826) i Thomas Paine (1737-1809)

1. Jefferson

• Suwerenność ludu, który jako prawowity twórca rządu ma także prawo zmienić rząd

• Demokratyzacja życia politycznego, wzmocnienie pozycji Kongresu, relatywne osłabienie roli prezydenta; rzecznik zakazu reelekcji prezydenta; powszechne prawo wyborcze, wolność słowa, druku i religii, rezygnacja ze stałej armii

• O bogactwie narodu decyduje praca na roli; domagał się ograniczenia rozwoju wielkich majątków rolnych; krytykował próby ograniczenia praw politycznych warstw nieposiadających

• potępiał niewolnictwo

• Paine

• Prawo do rewolucji ludów przeciw ciemiężcom

• W stanie natury brak regulacji uczynił egzystencję nieznośną

• Rząd powstał w wyniku umowy między członkami społeczności

• Ideałem demokratyczna republika - swobody obywatelskie, powszechne prawo wyborcze, równouprawnienie kobiet

• Mniejszość ma być chroniona ustawami, które zapobiegną rządom absolutnym większości

• Przeciwnik nadmiernej koncentracji własności w ręku nielicznych jednostek

• Idee polityczne Konstytucji USA

1. Zasada podziału władz oraz federalizmu

2. Poprawki: wolność wyznania, słowa, druku, zgromadzeń i petycji; prawo do posiadania broni, gwarancje procesowe

Rozdział 6 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

1. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

1. Była raczej programem politycznym niż normatywną podstawą sprawowania rządów

2. Preambuła: naturalne, niezbywalne, święte prawa człowieka

3. Art. 2: wolność, własność, bezpieczeństwo, opór przeciwko uciskowi

4. Naród jedynym źródłem suwerenności

5. Wolność jako możliwość czynienia tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu - ramy te może określić ustawa

6. Art. 5 - przedmiotem regulacji ustawowej tylko działania szkodliwe dla społeczeństwa

7. Równość wobec prawa, nullum crimen nulla poena sine lege, lex retro non agit, domniemanie niewinności oskarżonego

8. Art. 10 i 11 - wolność słowa, druku i zgromadzeń

9. Ale: podział obywateli na czynnych i biernych w zależności od majątku (prawa polityczne), utrzymanie niewoli w koloniach francuskich, zakaz tworzenia zrzeszeń cechowych i ogłaszania strajków, ograniczenie wolności prasy

2. Program polityczny żyrondystów

1. Początkowo dążą do kompromisu między władzą królewską a demokracją, później stają w obronie republiki burżuazyjno-demokratycznej

2. Suwerenność ludu, jego prawo do wykonywania władzy ustawodawczej

3. Jakobini

1. Idea suwerenności ludowej, cnót republikańskich, zwłaszcza patriotyzmu, miłości ludu, uczciwości, wiara w rewolucyjną intuicję ludu

2. Lud ma prawo stanowienia ustaw, jedyną formą władzy republika demokratyczna; od początku przeciwstawiali się cenzusowi majątkowemu

3. Postulowali ograniczenie kadencji parlamentu do 1 roku, wiązali zasadę reprezentacji z elementami demokracji bezpośredniej, wprowadzono referendum

4. Stosowali terror

• Wściekli - sankiuloci - protesty przeciw spekulantom, korupcji, drożyźnie

• Sprzysiężenie Równych: Babeuf (1760-1797)

1. Istnienie klas przyczyną wszystkich zjawisk politycznych; zasada równości majątkowej

2. Konieczne wprowadzenie własności społecznej oraz powszechnego obowiązku pracy

3. Społeczeństwo zapewni wszystkim jednakowe i godne warunki zycia

4. Ci, co zechcą swe posiadłości zachować nie będą posiadali praw politycznych

• Bonapartyzm

1. Przede wszystkim pragmatyczny system rządów

2. Nadal wolność, równość, braterstwo, suwerenność ludu, ale Napoleon deptał te zasady

3. Ponad parlamentem rząd z jego szefem na czele

4. Akty prawne utrwalają wolność osobistą, równość wobec prawa, zniesienie feudalizmu, świeckość państwa i wolność sumienia, wolność pracy

5. Napoleon utwierdził podziały społeczne, zasadę świętego prawa własności, wprowadził zakaz strajków i administracji; reforma administracji wiodąca w kierunku centralizacji

CZĘŚĆ V - MYŚL POLITYCZNA WIEKU XIX

Rozdział 1 - U PROGU WSPÓŁCZESNOŚCI

1. Klęska Napoleona

1. Kompleksem swych przedsięwzięciem militarnych, administracyjnych i prawnych dostarczył potężnego impulsu dla rozwoju nowych stosunków społeczno-ekonomicznych, politycznych i prawnych

2. Kongres Wiedeński

1. Siły reakcji były w defensywie

2. Rewolucja przemysłowa - w jej aurze rodzi się liberalizm polityczny, później pozytywizm

3. Przeobrażenia ekonomiczne

1. Wzrost ogólnej liczby mieszkańców, mobilności społecznej, rozwój klasy robotniczej - nędza

4. Nowe prądy ideowe

1. Wiara w możliwość poddania procesów społecznych analizie opartej na metodach i prawach nauki; rodzi się socjologia, pozytywizm, nacjonalizmy oraz doktryny rasowo-antropologiczne

Rozdział 2 - KRYTYKA KONSERWATYWNA IDEOLOGII REWOLUCYJNEJ. TEOKRACI. KONSERWATYZM E. BURKE'A. ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH

1. Przesłanki konserwatyzmu

1. Wizja społeczna, w której czynnikiem porządkującym był monarcha oświecony

2. Romantyzm - reakcja przeciw racjonalizmowi, w stronę autotytarianizmu

3. Ewolucja kultury dokonuje niezależnie od ludzkiej świadomości, podkreślenie roli tradycji i mistycyzm

2. Zasada legitymizmu

1. Historyczne prawa monarchii są święte i nienaruszalne, jest ona „z łaski bożej”, z czego wynika obowiązek przywrócenia wszystkim byłym monarchom ich uprawnień

2. Doktryna teokratów - przewaga wiary nad rozumem i doświadczeniem, władza z natury pochodzi od Boga; wszelka ingerencja w porządek jest szkodliwa i powinno się jej przeciwdziałać

3. Joseph de Maistre (1754-1821)

1. Ani w naturze, ani w społeczeństwie nie może być mowy o równości; cały naturalnoprawny porządek jest dziełem Stwórcy, toteż człowiek nie może podejmować jakichkolwiek prób zmiany istniejących stosunków

2. Bóg nie tylko dał początek światu, ale ukształtował także istniejące podziały stanowe i nadal pełni rolę najwyższego suwerena

3. Rzecznik rządów autorytatywnych, skorelowanych z duchowym zwierzchnictwem papieża

4. Państwo jednią 3 czynników: monarchii, szlachty i poddanego ludu

5. W ładzie średniowiecznym najdoskonalszy wyraz woli bożej; papież może nawet zwolnić poddanych z obowiązku posłuszeństwa królowi

4. Louis G.A. de Bonald (1754-1840)

1. Schemat trójcy: władza - król, szlachta, duchowieństwo i sądy - urzędy, lud - poddani

2. Próba przywrócenia monarchii absolutnej, opartej na stanie szlacheckim i duchowieństwie, rządzącej pozbawionymi jakichkolwiek praw poddanymi

3. Społeczeństwo pierwotne w stosunku do jednostki

4. Religia - podstawowy czynnik stabilności społecznej

5. Człowiek powinien poddać się biernie biegowi wydarzeń

5. Edmund Burke (1729-1797)

1. Z jednej strony poparcie zasady równowagi sił politycznych, niezależności parlamentu, prawa kolonii amerykańskich do niepodległości

2. Krytyka aprioryzmu i racjonalizmu, popierał ograniczony historyzm

3. Nie odrzucał umowy społecznej, ale zdecydowanie suwerenność ludową

4. Rewolucja kłóci się z konstrukcją narodu. Naród bowiem jest dziełem wielu generacji, tych wszystkich, które istniały w przeszłości, generacji obecnej oraz przyszłych. Żadna, poszczególna generacja nie ma tytułu do podejmowania decyzji w imieniu wszystkich pozostałych, a taką decyzją jest rewolucja. Oznacza ona zerwanie ciągłości historycznej, tym samym jest zbrodnią wobec narodu

6. Niemiecki romantyzm polityczny

1. Rozwinięty historyzm

2. Fryderyk Schlegel

• O sile państwa narodowego decyduje jego przywiązanie do starych instytucji i obyczajów; konieczność utrzymania hierarchii stanowej i czystości plemiennej

3. Fryderyk Schleiermacher

• Autorytet państwa chciał oprzeć na teorii organicznej, według której poszczególne części składowe organizmu społecznego winny wykazywać bezwzględne posłuszeństwo państwu jako całości

• Novalis

• Wszechobecność państwa - wszystkich obywateli przekształcić w funkcjonariuszy państwowych

• Państwo stoi ponad rozumem, jest źródłem wszelkiego prawa

• Adam Muller

• Tradycjonalizm i antyindywidualizm

• Państwo jako jeden wielki organizm stojący ponad jednostkami i obejmujący całokształt życia wszystkich obywateli. Jednostka jest do przyjęcia tylko w kontekście państwa

• Politycznym ideałem chrześcijańskie państwo autokratyczne, w którym nie byłoby jakichkolwiek praw obywatelskich

• Akcenty antysemickie, stanowiące rozwinięcie i konkretyzację powszechnej wśród przedstawicieli romantyzmu niemieckiego tezy o nieodzowności zachowania czystości plemiennej społeczeństwa dla pełnego rozwoju państwa

• Josef Gorres

• Tradycja, katolicyzm, teoria trójstanowej budowy społeczeństwa, pojęcie ducha narodu, który spaja społeczeństwo w całość; koncepcja przekształcenia Niemiec w zdecentralizowane państwo federalne

• Całościowe spojrzenie na niemiecki romantyzm polityczny

• Głęboki antyracjonalizm; kult folkloru i swoistej ludowości, tradycji; teoria organicznej jedności społeczeństwa; tęsknota za stanową strukturą społeczeństwa; próba wzmocnienia roli i wpływów religii; apoteoza silnego, absolutystyczno-feudalnego państwa; akceptacja zasady legitymizmu

Rozdział 3 - NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA

1. Charakterystyka ogólna

1. Przedstawiciele wykorzystywali romantyczne tezy o niepowtarzalnej specyfice każdego narodu, jego autonomicznym duchu, który przenika wszystkie instytucje społeczne

2. Burke - prawa są wytworem charakteru narodowego, a zbiory praw wyrazem ducha narodowego

2. Anton Friedrich Justus Thibaut - czołowy oponent

1. Obrońca projektu rewizji i kodyfikacji prawa niemieckiego; kodeks wolny od arbitralności oddzielnych rządów i wydany dla całych Niemiec

3. Gustaw von Hugo (1764-1844)

1. Kwestionuje możliwość ustawodawczej ingerencji w kształtowanie stosunków prawnych

2. Prawo jest produktem długotrwałego procesu historycznego, powstaje samoczynnie, niezależnie od woli człowieka

3. Stare normy mają większą siłę normatywną

4. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861)

1. Genetyczna, żywa i organiczna natura prawa; prawo nie tworzy się lecz odkrywa

2. Rola prawników ogranicza się do formułowania technicznych zasad prawa, zaś rola ustawodawcy do nadania ostatecznej formy surowemu materiałowi prawnemu

3. Prawo podlega tym samym przemianom i rozwojowi jak każda inna funkcja; rodzi się i umiera wraz z narodem

4. Wszelkie prawo powstaje drogą zwyczajową

5. Opozycja wobec kodyfikacji

• Rozbite na liczne kraje Niemcy nie wypracowały jednolitego prawa zwyczajowego

• Brak wystarczająco precyzyjnego języka prawniczego

• Praw prawnika o odpowiednio ukształtowanym zmyśle historycznym i systematycznym

6. Metodologia historyczna - aktualny system prawa może być badany tylko jako wytwór procesu dziejowego; a rewolucja jest jego nienaturalnym przerwaniem

• Georg Fryderyk Puchta (1798-1846)

1. Wyróżnia 3 drogi kształtowania norm prawnych: zwyczajową, ustawodawczą, naukę prawa; największa siła zwyczajowego - tkwi w powszechnej akceptacji

2. Zadaniem prawników, którzy reprezentują wyższą świadomość prawną, jest określenie kształtu i treści dawnych zwyczajów i uzmysłowienie ich społeczeństwu

3. Rola prawników sprowadza się zasadniczo do wyprowadzania konkretnych norm z zasad obowiązującego prawa

4. Ale państwo aktami swej władzy wyraża także ducha narodu

Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA IDEALIZMU NIEMIECKIEGO

1. Charakterystyka ogólna

1. Próba przeciwstawienia się skrajnie reakcyjnym koncepcjom feudalno-absolutystycznym; filozofowie koncentrują uwagę na przezwyciężaniu tendencji oświeceniowych, zwłaszcza materializmu metafizycznego filozofów francuskich

2. Immanuel Kant (1724-1804)

1. Ograniczoność poznania rozumowego; a priori - nie można zweryfikować na drodze doświadczenia ani dedukcji; a posteriori - obejmuje treści doświadczenia; konkluzja - rzecz sama w sobie jest niepoznawalna

2. Moralność - nakaz spełnienia obowiązku ze względu na sam obowiązek; czyn moralnie dobry winien być następstwem prawa moralnego - fundament jego stanowi pojęcie dobrej woli, której nie ocenia się ze względu na skutki, ale przez pryzmat samej intencji

3. Imperatyw kategoryczny - postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się powszechnym prawem

4. Nakazuje poszanowanie wolności i godności ludzkiej; rozum nie jest zależny od wpływów zewnętrznych - w każdej sytuacji człowiek może zachowywać się zgodnie z prawami moralnymi

5. Uniwersalny schemat rozwoju świata - osiągnięcie społeczeństwa obywatelskiego z powszechnym zastosowaniem prawa a następnie stworzenie konstytucji zewnętrznej narodów jako jedynego stanu, w którym wszelkie zdolności zaszczepione przez naturę ludzkości mogą się w pełni rozwijać

6. Im ostrzejsza jest walka miedzy ścierającymi się siłami, tym szybszy postęp społeczny - prawdziwy w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność osobistą, ochronę i bezstronne stosowanie praw

7. Nakaz unikania jakichkolwiek działań, które zbyt gwałtownie naruszałyby założenia istniejącego porządku społecznego

8. Umowa społeczna - rezygnacja z wolności naturalnej na rzecz państwowej; suwerenem w państwie lud, ale poza ludem robotnicy, rzemieślnicy, kobiety, sługi i zarabiający na życie będąc zmuszonymi okazywać posłuszeństwo

9. Plan pierwszy - monarchia absolutna, demokracja najgorsza

10. Podstawowym celem i zadaniem państwa urzeczywistniania imperatywu kategorycznego, poprzez zagwarantowanie triumfu idei prawa

11. Protoplasta normatywizmu - normy prawa są niezależne od praw rozwoju społecznego; ich adresatem wola ludzka, podczas gdy normy rozwoju społecznego i przyrody wyrażają to co niezależne od tej woli

12. Zasadniczym celem państwa zagwarantowanie przestrzegania istoty prawa

13. Kara niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej, nakaz orzeczenia kary ale dobrotliwej

14. Wojny jedynie mające na celu obronę niezależności państwowej; humanitarny stosunek wobec ludności cywilnej

15. Idealne warunki do egzystencji zależą od ustanowienia pokoju światowego; federacja narodów; traktat o powstaniu „związku pokoju” zakończyłby wojny raz na zawsze; państwo narodów obejmie w przyszłości wszystkie ludy ziemi

16. Postęp - proces rozwoju ludzkości z moralnego punktu widzenia; dzieje ludzkości to postęp ku lepszemu ze względy na cel moralny swego bytu

3. Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)

1. Uznanie dla przeobrażeń rewolucji, ale nie dla jej metod; wybuch jej logicznym następstwem błędów absolutyzmu niewolącego ludzką myśl i swobodę wypowiedzi

2. „Apel do książąt europejskich” - ostrzeżenie przed skutkami dalszego utrzymywania społeczeństw w niewoli

3. Eksponuje czyn (die Tat) i uznaje go za istotę ludzkiej świadomości, przetwarza on całe otoczenie i kształtuje jego sens zgodnie z prawem moralnym; treścią tego procesu jest poszerzanie sfery wolności przez narodowe wychowanie, oparte na filozofii idealistycznej i szczególnych cechach niemieckiego charakteru

4. Ideał państwa jako samowystarczalnej całości gospodarczej, w której partykularne interesy poszczególnych części składowych będą całkowicie podporządkowane władzy państwowej. Władza państwowa ma więc prawo określania zakresu wymiany handlowej z zagranicą, a zrazem obowiązek troszczenia się o wewnętrzną jedność kraju i pomyślność swoich obywateli (m. In. Przez zagwarantowanie każdemu prawa do utrzymania się z własnej pracy)

5. Państwo stanowi syntezę woli indywidualnej i woli społecznej, która kształtuje się w wyniku umowy społecznej

6. Fichte rozszerza zadania państwa związane z umacnianiem solidarności jednostki z narodem i narodowym wychowaniem wszystkich obywateli - główny czynnik postępu moralnego

7. Idea mesjanizmu niemieckiego - wiara że Niemcy są jedynym narodem na świecie, który jest w stanie zaprowadzić ład oparty na przesłankach rozumu, tylko bowiem oni są prawdziwymi idealistami

4. Georg Wilhelm Hegel (1770-1831)

1. Duch świata poprzedza powstanie przyrody - obiektywny i pierwotny, świat materialny - pochodny i zależny

2. Historyczny proces kształtowania się świadomości ludzkiej - duch przez poznanie samego siebie staje się duchem w sobie i dla siebie

3. Człowiek występuje w roli narzędzia znajdującego się w ręku ducha absolutnego; spełnienie odwiecznego celu idei absolutnej - uzyskanie świadomości samej siebie (poznanie samej siebie)

4. Dzieje powszechne są rozwojem zasady, której treścią jest świadomość wolności

5. Historia to pasmo rewolucji, w których bohaterowie historyczni i narody stają się narzędziami ducha świata

6. Analiza dziejów odsłania 4 wielkie systemy polityczne, które tworzyła idea absolutna w procesie swojego rozwoju - wschodni, grecki, rzymski, niemiecki

7. Wolność to świadomość dziejowej konieczność; geniusze historii czy narody historyczne to te siły, które zdołały odczytać kierunki rozwojowe ducha świata

8. Rewolucja poszerza sferę wolności ale musi być utrwalona przez proces reformacyjny

9. Państwo zespoleniem jednostki i społeczeństwa dla zaspokojenia potrzeb, ale zarazem celem samym w sobie, ziemskim wcieleniem idei absolutnej - kult dla państwa pochłaniającego jednostkę i wszelką samodzielność

10. Wojna jako normalny, wyraźnie akceptowany instrument, służący do realizacji celów idei absolutnej; jedynym kryterium jej oceny zgodność bądź sprzeczność z dążeniami ducha absolutnego

11. Prawo natury jako prawo stanowione; moralność - to co zgodne z wolą zbiorowości, a szczególnie co służy państwu; tylko wola posłuszna prawu jest wolna, gdyż jest posłuszna sobie samej

12. Prawo to teza, jego naruszenie to antyteza, kara jest syntezą, czyli przywróceniem czystości idei prawa; kara - cel sam w sobie

Rozdział 5 - DOKTRYNA POLITYCZNA LIBERALIZMU

1. Wprowadzenie

1. Rewolucji przemysłowej towarzyszy wiara w możliwości ludzkie; problemy społeczne zostaną rozwiązane pod wpływem regulacji czynnika utylitarystycznego

2. Adam Smith (1723-1790) i Dawid Ricardo (1772-1823)

1. Smith

• Szczęście ludzkości i „bogactwo narodów” zależy w dominującej mierze od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłowej i handlu

• Zadania państwa: ochrona obywateli przed obcymi państwami, przestrzeganie prawa i sprawiedliwości, organizowanie robót publicznych i troska o wychowanie akademickie i religijne

• Idea taniego rządu - inicjatywa prywatna może łatwiej i taniej realizować te zadania, które wykonywało dotychczas państwo

2. Teoria ekonomicznego indywidualizmu oraz laissez faire rozwijana przez Thomasa Roberta Malthusa, Davida Ricardo i Jamesa Milla

• Dążenie go zagwarantowania neutralności państwa wobec problemów rozwoju ekonomicznego i możliwie maksymalne ograniczenie jego działań

• Beniamin Constant (1767-1830)

1. Odrzuca suwerenność ludu; wolność ujmuje nie w kategoriach abstrakcyjnych praw natury, ale jako konkretne prawa polityczne i społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza prawo do swobodnego wyrażania opinii, publikowania swoich poglądów, zrzeszania się, swobody wyboru zawodu, nietykalności osobistej itp.

2. Wolność polega na tym, że władze bez względu na mechanizm ich powoływania nie ingerują w sprawy poszczególnych jednostek; prawo czynienia wszystkiego, co nie jest wyraźnie zakazane

3. Suwerenności nie można szukać w żadnej instytucji społecznej poza jednostką; przeciwnik absolutyzmu i tyranii ale także demokracji

4. Na straży suwerennych praw jednostek opinia społeczna - niezależna prasa

5. Konsekwentny podział władz: królewska, wykonawcza, reprezentacyjna: trwała i opinii, sądowa, municypalna

6. Na czele struktury ustrojowej stojący ponad innymi monarcha „z łaski bożej”, dziedziczny, nie może podjąć żadnej ważkiej decyzji bez kontrasygnaty któregoś z odpowiedzialnych przed parlamentem ministrów

7. Król panuje, a nie rządzi - rządzi władza wykonawcza, wyłoniona przez ugrupowanie posiadające większość w parlamencie, wysoki cenzus majątkowy

8. Władza sądowa ma za zadanie stosowanie praw wobec przypadków ich naruszeń; oddzielona od pozostałych władz

9. Władza municypalna - rola szczególna, ale możliwie najszersza niezależność od wykonawczej

10. Zasada nieinterwencji państwa w stosunki między pracodawcą a pracownikiem

• Jeremy Bentham (1748-1832)

1. Indywidualizm i utylitaryzm; społeczeństwo to suma interesów poszczególnych jednostek; człowiek stara się zdobyć dla siebie jak najwięcej przyjemności i uniknąć przykrości

2. Zasada użyteczności aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia

3. Zadania racjonalnego ustawodawstwa sprowadza się do wskazania obywatelowi w czym tkwi jego największa korzyść

4. Najlepszy obywatel to rozsądny egoista, który zabiegając o swe własne interesy, działa z pożytkiem dla powszechnego dobra, a owo współzawodnictwo egoistycznych interesów automatycznie prowadzi do harmonii społecznej

5. Zasada maksymalnego szczęścia dla możliwie największej liczby ludzi

6. Państwo winno się troszczyć przede wszystkim o nietykalność fizyczną jednostki i jej własność

7. Racjonalne ustawodawstwo - w którym suma przyjemności wyraźnie przeważa nad sumą przykrości wynikających ze stosowania przepisów prawa

8. Współzależność miedzy prawem materialnym a procesowym; prawo dowodowe - kamień węgielny praworządności i sprawiedliwości; oskarżonemu możliwość maksymalnej obrony swej niewinności

9. Wolność i racjonalne ustawodawstwo najlepiej zabezpieczane są przez demokrację burżuazyjną; głosowanie tajna, wysoki cenzus majątkowy

10. Wojna tylko gdy egzystencja państwa bezpośrednio zagrożona, rzecznik utworzenia międzynarodowej organizacji, której zadaniem byłoby chronienie pokoju; próba kodyfikacji norm prawa międzynarodowego - równość państw i nieingerencja w ich wewnętrzne sprawy

• John Stuart Mill (1806-1873)

1. demoliberalizm

2. Indywidualizm i utylitaryzm, ale rozróżnienie przyjemności wyższego o niższego rzędu; znaczenia altruizmu jako czynnika określającego ludzkie postępowanie

3. Plan pierwszy - wolność - wewnętrzna sfera świadomości i zewnętrzna sfera aktywności oraz swoboda zrzeszania się; działania te nie mogą ograniczać sfery wolności innych

4. Wolności politycznej zagraża wolność „zbiorowej miernoty”

5. Podział społeczeństwa na klasy - warstwy posiadające zbyt słabe, aby stabilizować system, powinny szukać sojuszników w szeregach klasy robotniczej; sojusz ma być w stanie przemóc większość niegodną przewagi

6. W interesie całego społeczeństwa stopniowe reformowania całego systemu i tworzenie warunków do odpowiedniej promocji klasy robotniczej, wykształcenie robotników

7. Interwencjonizm, zasada subsydiarności - ingerencja w stosunki pracy, działania na rzecz zabezpieczenia minimum socjalnego

8. Demokratyzm - zasada rządu reprezentacyjnego, stwarza on optymalne warunki dla ochrony interesów poszczególnych jednostek, zapewnia bowiem szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi, pobudza ich ambicje, rozwija moralnie; ale realizacja tego ideału zależy od stopnia rozwoju społecznego i woli dotychczasowego władcy

9. Szczególne posłannictwo inteligencji

• Alexis de Tocqueville (1805-1859)

1. „jest się przede wszystkim człowiekiem swojej klasy, a dopiero potem swojej opinii”

2. Arystokracja ukształtowała szereg wartości ale przyszłość należy do demokracji; społeczeństwa demokratyczne pragną równości zarówno w wolności jak i w zniewoleniu

3. O demokracji decyduje nie tyle forma rządu co świadomość polityczna i prawna społeczeństwa

4. Wychowywanie w duchu demokracji obowiązkiem rządzących

5. Akcentowanie kwestii wychowania „dla demokracji i przez demokrację”, roli zdecentralizowanej administracji i autonomii samorządów lokalnych, tworzenia samodzielnych stowarzyszeń politycznych, przemysłowych, handlowych, naukowych czy literackich, które tworzyłyby substytuty dawnej wolności arystokratycznej w nowych warunkach historycznych

6. Rewolucja znaczącym mechanizmem przeobrażeń historycznych ale obawa przed demokracją etatystyczną; wzrastającej roli państwa towarzyszy stopniowe ubezwłasnowolnienie równych jednostek, zrodzenie się despotyzmu w nowej formie; rząd może konsekwentnie ograniczać energię społeczeństwa i obrabowywać człowieka z możliwości posługiwania się samym sobą - strzeżenie przed wszechobejmującą, uniwersalistyczną pozycją państwa

Rozdział 6 - POLSKA IDEOLOGIA SPOŁECZNO-POLITYCZNA PIERWSZEJ POŁOWY XIX WIEKU (1795-1863)

1. Tło polityczne okresu

1. Od przeobrażeń we wnętrzu szlachty zależał postęp refleksji politycznej a także całej sprawy narodowej; w miarę narastania walki narodowowyzwoleńczej pogłębiało się poczucie jedności narodowej, świadomość nieodzowności włączenia w orbitę spekulacji teoretycznej także chłopów i mieszczan

2. Ideologia obozu konserwatywnego

1. Nurt reakcyjny oraz liberalny

2. Reakcja - zwątpienie co do celowości podjęcia walki o niepodległość, utrzymanie istniejących stosunków i lojalność wobec zaborców

3. Henryk Rzewuski

• Wszelkie próby racjonalizacji stosunków społecznych przez zmiany w zakresie prawodawstwa czy inne reformy zabijają zasady spoczywające u podstaw boskiego rodowodu narodu, grzeszą tym samym przeciw Bogu

• Zjednoczenie Słowian pod berłem cara; powiązania między władzą polityczną a Kościołem naturalne

4. Florian Bochwica, Eleonora Zamięcka - stały, niezmienny ład społeczny i moralno-religijny; szlachecki patriarchalizm

5. Aleksander Gołuchowski; Kazimierz Krasicki - utrzymanie pańszczyzny i poddaństwa

6. Aleksander Wielopolski

• Zwolennik ugody z caratem - autonomia Polski

• Hierarchia w społeczeństwie, góruje samowładca; opozycja wobec dążeń do niepodległości

• Zalążki idei pracy organicznej - spolonizował administrację, zreformował szkolnictwo, zlikwidował prawa dyskryminujące Żydów

• Program liberałów

1. Towarzystwo Republikanów Polskich - dążenie do odzyskania niepodległości oraz przekształcenia Polski w demokratyczną republikę z parlamentem ukształtowanym w toku wyborów opartych na cenzusie majątkowym

2. Partia kaliska z Wincentym Niemojowskim, zwolennikiem nienaruszalności prawa własności, wolności politycznych i religijnych; ekonomicznych ale ograniczali swe żądania do przestrzeganie konstytucji Królestwa Kongresowego 1815

3. Pewna radykalizacja przed wybuchem powstania listopadowego, ale oddzielano walkę narodowowyzwoleńczą od radykalnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych

4. Liberałowie z Adamem Czartoryskim uznawali postulat uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania; ograniczone projekty reform politycznych: część na stanowisku Konstytucji 3 maja, część proponowała ustanowienie w niepodległej Polsce monarchii konstytucyjnej lub jej likwidację

• Program Joachima Lelewela (1796-1847)

1. Ograniczony program reformy agrarnej, w którym lekceważył rolę miast i mieszczaństwa

• Ideologia społeczno-polityczna obozu postępowego

1. Piotr Maleszewski - chłopom i mieszczanom trzeba stworzyć warunki dla niezależności ekonomicznej - uwłaszczenie bez odszkodowania oraz nadanie chłopom bezrolnym ziem z dóbr narodowych

• Ideologia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego

1. Z programem walki narodowowyzwoleńczej należy związać jak najszersze rzesze ludu, zwłaszcza chłopstwa

2. Przekazanie chłopom na własność ziemi, którą uprawiają, przy jednoczesnym pozostawieniu w rękach szlachty folwarku - utrzymanie wyróżnionej pozycji szlachty

3. Walka polityczna; program przewidujący że niepodległa Polska będzie burżuazyjno-demokratyczną republiką parlamentarną; równość praw niezależnie od pochodzenia, wyznania, narodowości

4. Wezwanie szlachty do dobrowolnego przeprowadzenia reform ale możliwe użycie siły

• Program Gromad Ludu Polskiego

1. Nuta egalitaryzmu społecznego - idea wspólnej własności ziemi

2. Krytyka kapitalizmu, ideały wolności, równości, braterstwa; iluzje utopijne - gminy dokonają podziału znacjonalizowanej ziemi; nad całością życia społecznego czuwać ma kontrolowana przez lud administracja

• Socjalizm utopijny L. Królikowskiego (1799-1878)

1. Społeczeństwo winno być rezultatem świadomie kierowanej działalności wychowawczej; rewolucja powinna być traktowana jako uprawniony instrument moralnego odrodzenia społeczeństwa

2. Jedynie warstwy pracujące są społecznie użyteczne - czołowe miejsce w życiu społeczno-politycznym; rządy zawsze na usługach dysponujących środkami produkcji

3. Praktycznie ograniczał się do krytyki ustroju pańszczyźnianego i apelu do szlachty o rezygnację ze swej pozycji

4. Utopia - chciał aby społeczeństwo obejmujące całą ludzkość stanowiło niepodzielną wspólnotę, opartą na wzajemnej solidarności i harmonii; kamieniem węgielnym wspólnota wszystkich dóbr; żadnych instytucji politycznych ani praw; ważna jedynie wiara, sprawiedliwość i miłość

• Ideologia nurtu rewolucyjno-demokratycznego w kraju

1. Stowarzyszenie Ludu Polskiego

• Wyzwolenie spod obcego panowania, zagwarantowania praw i pomyślności wszystkim członkom społeczeństwa - likwidacja pańszczyzny i bezwarunkowe uwłaszczenie chłopów

• Naród - wszyscy mieszkańcy Rzeczypospolitej; żądanie wolności słowa, druku, zgromadzeń oraz wolności sumienia, swobody handlu i przemysłu, powszechnej edukacji

• Przyszło Polska ustrój republikański - władza z wyboru, sejm jednoizbowy

• Część działaczy - konieczność jednoznacznego powiązania kwestii wyzwolenia narodowego z wyzwoleniem społecznym

• A. Szyndler - krytycznie oceniał rolę szlachty, ale także nie dowierzał ciemnemu chłopstwu - cała potęga w ludzie warszawskim

• Henryk Kamieński

• Życie społeczne przebiega wg określonych praw, których nie można bezkarnie naruszać; krytyka woluntaryzmu, mesjanizmu; koncentracja na masach ludowych

• Krytyka egoizmu stanowego szlachty oraz teza o konieczności wiązania walki narodowej z walką o wyzwolenie społeczne; złudzenie, że szlachta nie będzie się sprzeciwiała rewolucji i zaakceptuje przeobrażenia; solidaryzm całego narodu

• Uwłaszczenie chłopów to punkt wyjściowy nie tylko do zjednoczenia całego społeczeństwa wokół idei niepodległościowych, lecz także do dalszego rozwoju kapitalizmu w Polsce

• Międzynarodowa solidarność ludów - demokraci świata odrzucają dążenie do dominacji nad innymi

• Edward Dembowski

• Hasła niepodległościowe, antyfeudalne, republikańskie, konieczność zjednoczenia ruchu niepodległościowego z różnych zaborów

• Rewolucja ludowa zniszczy system feudalny i wszelkie formy ucisku i wyzysku; bez wyzwolenia społecznego mas niemożliwe wciągnięcie ich do walki narodowowyzwoleńczej; stopienie celów społecznych i narodowych w jedną całość

• Naród to sam lud, który jest suwerenem i musi zdobyć prawo decydowania o rozwoju kraju

• Krytykuje liberalizm polityczny, własność prywatną, ale w praktyce żąda zniesienia pańszczyzny i nadania bezrolnym ziemi z dóbr narodowych

• W miejsce demokracji, w której dominuje klasa posiadaczy, proponuje ustrój socjalistyczny, który wolny będzie od wszelkiego wyzysku, w którym nie będzie własności prywatnej, natomiast decydującą rolę odgrywać będzie chłopstwo

• Piotr Ściegienny

• Burzył wszystkie elementy istniejącego ładu społecznego oraz świętości akceptowane i podtrzymywane przez Kościół; likwidacja własności ziemskiej i czynne przeciwstawienie się ludu istniejącym stosunkom

• Dostrzegał związek miedzy problematyką społeczną a walką i niepodległość; celowość ujmowania tych zagadnień w międzynarodowym kontekście

Rozdział 7 - SOCJALIZM

1. Rozwój kapitalizmu i nędza proletariuszy

1. Degradacja polityczna i ekonomiczna znacznych odłamów społeczeństwa, które nie były w stanie dotrzymać kroku siłom najbardziej dynamicznym i ekspansywnym - proletariusze nie mieli oparcia w jakichkolwiek instytucjach

2. Narodziny socjalizm

1. Socjalizm - łączono z negacją indywidualizmu, a także z systemem społecznym opartym na stowarzyszeniach kooperatywnych

3. Socjalizm utopijny

1. Claude Henri Saint-Simon

• Złoty wiek dopiero nadejdzie, ale trzeba przebudować społeczeństwo

• Od warstw nieproduktywnych oddzielała przemysłowców i robotników - decydująca rola w funkcjonowaniu przyszłego społeczeństwa industrialnego

• Kierowanie i kontrola procesów produkcyjnych spoczną w rękach 3 izb, które będą się zajmowały planowaniem, analizą oraz realizacją zamierzeń

• Przeobrażenia metodami pokojowymi; oświecone warstwy zainicjują proces wyzwalania ludu; władza królewska zapoczątkuje proces reformowania społeczeństwa

• Uczniowie jego - Enfantin, Bazard i Leroux - „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług”

2. Charles Fourier

• Im bardziej panujący system tłumi ujawnianie się naturalnych popędów, tym jest gorszy; źródłem nędzy rozdrobnienie własności i pasożytniczy charakter handlu

• Eliminuje rewolucję; konstrukcja spółdzielczej wspólnoty czy też folwarku - zrzeszenia rolno-spożywczego, gdzie praca byłaby przydzielana stosownie do indywidualnych upodobań i zdolności

• Racje, które prezentuje, są tak oczywiste, że klasy posiadające same wystąpią z inicjatywą zmian

• Robert Owen

• Wydatnie poprawiła warunki pracy i płacy, upowszechnił troskę o higienę pracy, wprowadził zasiłki dla robotników czasowo pozostających bez pracy, zdołał podnieść na wyższy poziom intelektualny i etyczny robotników zatrudnionych w swoim zakładzie

• Promotor pedagogiki społecznej - człowiek kształtowany jest przez środowisko więc wszelki charakter można zaszczepić w każdej gromadzie ludzkiej

• Przedsiębiorstwo zwiększa swe zyski nie przez zwiększenie wyzysku robotnika, ale przez racjonalną organizację pracy; podwyżka uposażeń robotników zwiększa popyt

• Koncepcje socjalizmu utopijnego wskazały na potrzebę ingerencji państwa w sferę stosunków pracy

• Tak zwany „socjalizm naukowy”: K. Marks (1818-1883) i F. Engels (1820-1895)

1. Karol Marks - konstrukcja społeczeństwa klasowego, które skazane jest na stałą walkę

2. Nieodzowność ujmowania wszelkich zjawisk w ich wzajemnym powiązaniu, powszechnym ruchu, zmianie i rozwoju; przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe oraz od jednego stanu jakościowego do drugiego; Marks jednak odnosi zasady dialektyki do konkretnych stosunków i zjawisk

3. Pierwotność materii i wtórność świadomości - duch jest najwyższym produktem materii

4. Materializm historyczny - wszelkie procesy historyczne, a więc także losy jednostek, społeczeństw zależą od tego, jaka jest ich podstawa ekonomiczna; materialne warunki bytowania społeczeństw decydują o ich strukturze, formach organizacyjnych, poglądach i instytucjach, także o państwie i prawie

5. Siły wytwórcze (narzędzia pracy i sprawności ludzkie) cechuje dynamika, która narzuca konieczność przeprowadzania odpowiednich zmian w sferze stosunków produkcji - nieraz przez rewolucję

6. Marksistowska teoria rozwoju społecznego

• Organizacja społeczna odpowiednikiem panujących metod produkcji i wymiany dóbr materialnych

• Walka grup, które zajmują odmienne miejsce w procesie produkcji stanowi siłę napędową rozwoju

• Organizacja społeczna podlega przemianom, które nieuchronnie prowadzą do punktu, w którym aktualna struktura społeczna i polityczna stają się balastem hamującym dalszy rozwój; konieczne dostosowanie instytucji społeczno-politycznych do ukształtowanych wcześniej warunków materialnych - przewrót

• Cykl będzie trwał dopóki ludzkość nie zbuduje „królestwa wolności i równości”

• Państwo jest owocem podziału społeczeństwa na klasy i dążenia klas władających środkami produkcji do zachowania swej uprzywilejowanej pozycji

• Prawo jest instrumentem, za pośrednictwem którego klasa panująca stara się wzmocnić swoje panowanie

• Typy państwa: niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i socjalistyczne

• Forma państwa - sposób w jaki klasa panująca sprawuje swą władzę

• Instrumentem nieodzownym do likwidacji państwa burżuazyjnego jest rewolucyjna dyktatura proletariatu; musi on zniszczyć starą maszynerię i zmierzać do zbudowania wspólnoty komunistycznej

• Engels - formą realizacji dyktatury proletariatu może być proletariacka republika demokratyczna; także Marks zwraca uwagę, bezpaństwowe społeczeństwo komunistyczne musi być poprzedzone przez proletariackie państwo okresu przejściowego

• Dyktatura tylko przejściem do społeczeństwa bezklasowego, z chwilą tą zacznie się proces obumierania państwa

• Teoria rewolucji: stopniowo dojrzewa konflikt, który ujawnia niedostosowania istniejących stosunków produkcyjnych oraz instytucji politycznych do aktualnego stanu sił wytwórczych - rewolucja wprowadza tę zmianę jakościową przez dostosowanie do potrzeb nowej klasy; przesłanki do wybuchu rewolucji najwcześniej tam, gdzie klasa robotnicza osiągnie najwyższy stopień rozwoju

• Dalsze ewolucja myśli socjalistycznej. Lasalle (1825-1864) i lassalczycy

1. Ferdynand Lasalle

• Traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa

• Walka o realizację reform socjalnych; zgodnie z tezą o ponadklasowym charakterze państwa usiłował w tej walce posługiwać się jego instytucjami i łamać za ich pomocą opór klas posiadających

• Koncepcja państwowych warsztatów, które miały zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i wyeliminowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych

• „Socjalizm z katedry” - Brentano, Schultze, Wagner - celowe zaniechanie represji wobec ruchu robotniczego a także poczynienie ustępstw w sferze socjalno-ekonomicznej

• Socjalizm fabiański

• Angielski ruch robotniczy po uzyskaniu koncesji politycznych skoncentrował uwagę na żądaniach ekonomicznych

• Towarzystwo Fabianów - w interesie klasy robotniczej odrzucenie rewolucji i skoncentrowanie swych działań na reformach w sferze oświaty, służby zdrowia, zarządzania miastami

• Harold Laski - demokratyczne, pluralistyczne i opiekuńcze państwo; mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaływać na państwo, bronić społeczeństwa przed jego wynaturzeniami, skłaniać państwo do podejmowania działań interwencyjnych; postulat rozbudowy funkcji organizacyjnych aparatu państwowego

• Edward Bernstein

• Teoretyk reformizmu i rewizjonizmu

• Dominującym procesem jest dekoncentracja kapitału oraz akcyjna forma kapitału prowadzi do jego demokratyzacji, a kartele i trusty wprowadzają czynnik organizacji, który łagodzi kryzysy nadprodukcji

• Możliwość ewolucyjnego przejścia do socjalizmu - empirycznie stwierdzalny wzrost płacy robotników może doprowadzić do sytuacji, gdy obejmie on swym zakresem całą wartość dodatkową, co spowoduje w następstwie wyeliminowanie wyzysku już w ramach formacji kapitalistycznej

• Powszechne prawo wyborcze

• Dyktatura klasowa - cofnięcie się wstecz wobec aktualnej sytuacji, gdy proletariatowi zagwarantowano udział we wszystkich instytucjach społecznych

• Wzmacnianie pozycji związków zawodowych, rozwijanie spółdzielczości handlowej, stopniowe likwidowanie produkcji towarowej i stosunków pieniężnych, wprowadzenie podziału opartego na bezpłatnym użytkowaniu - przekształcenie kapitalizmu w socjalizm bez rewolucji

• Centryzm i automarksizm

1. Podkreślenie ponadklasowych cecha państwa, negacja dyktatury proletariatu, akceptacja demokracji parlamentarnej i parlamentarnej drogi do socjalizmu; negatywny stosunek wobec rewolucji w Rosji - proletariat nieprzygotowany do przejęcia władzy, a partia bolszewicka sprawuje władzą wyłącznie poprzez przymus i terror

Rozdział 8 - ANARCHIZM I ANARCHOSYNDYKALIZM

1. Geneza

1. Anarchizm - negacja państwa jako instytucji, która realizuje ucisk społeczny i tłumi swobodny rozwój osobowości człowieka

2. Niepowodzenia pewnych grup społecznych łączono z samym faktem istnienia państwa

3. Ze względu na metody wiodące do likwidacji państwa: pokojowy i rewolucyjny, stosunek do kwestii własności: indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny

2. William Godwin (1756-1836)

1. Wszelkie zło rodzi się na skutek szkodliwego działania odwołujących się do przymusu instytucji; każdy rząd powinien być zniesiony jeśli stosuje przymus; idealne społeczeństwo z jednostek całkowicie wolnych i podlegających jedynie moralnej kontroli innych członków; w miejsce państwa organizacje kontroli społecznej, zasięgiem nie przekraczające granic parafii

2. Likwidacja nierówności majątkowej i małżeństwa; dążyć należy do wszechstronnego rozwoju jednostki ludzkiej

3. W naturze człowieka wystarczająco cech pozytywnych aby ideał mógł być osiągnięty

3. Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

1. Podstawowym dobrem wolność, tłumiona przez państwo; państwo zlikwidować i na jego gruzach społeczeństwo oparte na umowach między ludźmi; złagodzenie stanowiska: federalizm połączony z zasadą podziału władz może stanowić skuteczną zaporę dla zmory centralizmu państwowego

2. Własność to kradzież, czyli zalegalizowane przez ustawy prawo do korzystania z cudzego dobra i cudzej pracy; chciał uzależnienia dochodu każdego pracownika wyłącznie od ilości osobiście wykonanej pracy

3. System mutualistyczny - oparty na świadczeniu wzajemnych usług na podstawie konkretnych układów pracy, zawieranych przez niezależne jednostki; w nowym systemie społeczno-ekonomicznym produkcja realizowana byłaby w ramach wolnych związków wytwórczych, skupiających rolników, przemysłowców i kupców, które Proudhon określał mianem syndykatów

4. Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814-1876)

1. państwo bezduszną machiną do uciskania istot ludzkich; żadne państwo nie będzie w stanie dać ludowi tego, co mu potrzeba; państwo to władza oparta na przemocy, unicestwić je natychmiast

2. Przeprowadzenie rewolucji wymaga tajnej organizacji spiskowej o charakterze kadrowym; która rzuci iskrę na przygotowany grunt

3. Rewolucja zlikwiduje własność prywatną i uspołeczni środki produkcji; rolnicze i przemysłowe artele, czyli wspólnoty, utworzą luźny związek z ciałami gminnymi, okręgowymi i narodowymi

4. Wspólnota wszechsłowiańska (federacja) wzmaga wsparcia dążeń niepodległościowych Polaków

5. Piotr Kropotkin (1842-1921)

1. W naturze ludzkiej dominuje impuls życzliwości i współdziałania, państwo tłumi go przez jego bezduszną machinę; złe jest każde państwo, zwłaszcza scentralizowane, biurokratyczne i wspierające każde nierówności majątkowe

2. Państwo i prawo to twory historyczne, które zadają cios na naturalnemu ładowi i utwierdzają nierówność społeczną

3. Wolna od przymusu wspólnota, doskonale funkcjonująca na zasadzie pomocy wzajemnej; żadnych skodyfikowanych praw ani instytucji; ludzie pracowaliby w niewielkich wspólnotach rolniczo-rzemieślniczych (dehumanizacja pracy w warunkach produkcji wielkoprzemysłowej)

6. Lew Tołstoj (1824-1910)

1. Wysoka ocena natury człowieka, bohater literacki żyje w doskonałym kontakcie z naturą i Bogiem, krytyczny wobec państwa

2. Filozofia biernego oporu wobec państwa (idea niesprzeciwiania się złu przemocą, lecz dobrocią)

3. Odmowa płacenia podatków, pełnienia służby wojskowej, administracyjnej i sądowej uwidoczni, iż państwo istnieje dopóty, dopóki z nim współpracujemy. Znika natomiast, gdy współpracy tej odmawiamy

7. Anarchosyndykalizm: Jerzy Sorel (1847-1922)

1. Stawia na szeroką współpracę mas robotniczych w procesie likwidacji państwa

2. Walka klas jako siła motoryczna postępu społecznego

3. Reformizm jest na rękę burżuazji, która dzięki niemu przedłuża swą egzystencję; wyeliminowanie z ruchu robotniczego wszelkich przedstawicieli inteligencji oraz warstw pośrednich; syndykat robotniczy zgrupuje wyłącznie przedstawicieli świata pracy; zrodzi się społeczeństwo wolnych wytwórców, w którym wszelka władza znajdzie się w ręku robotników

4. Przywrócenie siły - przemoc - wyrazi się w postaci konfliktu miedzy proletariatem, którego główną bronią jest strajk generalny, a burżuazją

5. Mniejszość ma moralne prawo do działania w imieniu nieuświadomionej większości - teoria elit

6. W komunistycznym społeczeństwie centralne miejsce zajmą związki zawodowe, w miejsce rządu politycznego - przemysłowy

Rozdział 9 - POZYTYWIZM FILOZOFICZNO-SOCJOLOGICZNY I PRAWNY

1. Rozwój pozytywizmu filozoficznego

1. „pozytywne” to tyle, co realne, pożyteczne, pewne i ścisłe; w sferze filozoficznej pozytywizm przeciwstawiał się tym nurtom, które mogły prowadzić do zastoju czy skostnienia; w sferze politycznej wszystkiemu, co prowadziło do dezorganizacji społeczeństwa, co podważało państwo; w sferze prawnej relatywizmu mocy obowiązującej prawa, bądź też próbom uznawania za prawo norm, które nie pochodzą od władzy państwowej

2. August Comte (1798-1857)

1. Socjologia w jego ujęciu jest nauką o zjawiskach społecznych, szczególnie ładzie i postępie społecznym; korzenie obecnego kryzysu tkwią w „anarchii umysłowej”

2. Ludzkość przechodzi w swym rozwoju od fazy teologicznej, przez metafizyczną, ku pozytywnej (naukowej), wolnej od mitów i abstrakcji. Ostatecznym celem nowego systemu, który stworzony zostanie dzięki dokładnemu poznaniu praw rządzących życiem społecznym, będzie nie Bóg, a człowiek

3. Przeciwny elementom zachowawczym i radykalnym siłom rewolucyjnym; drażni go irracjonalny i egoistyczny stosunek klas rządzących do problemu nędzy, bezrobocia

4. Podział klasowy podziałem naturalnym, w którym uwidacznia się podział osobowości ludzkiej na działanie, inteligencję i uczucie; naczelnym zadaniem organizacji społecznej zespolenie tych sił we właściwych proporcjach

3. Herbert Spencer (1820-1903) oraz Emil Durkeheim (1858-1917)

1. Dążyli do uwolnienia nauki z błędów „analizy ideologicznej” i propagowali rozwijanie nauki o „rzeczach”, o faktach społecznych

4. Pozytywizm prawniczy: wprowadzenie

1. Przedstawiciele uznali za zasadę wyłączność kompetencji prawotwórczych państwa; pozytywizm anglosaski - J. Austin oraz kontynentalny - R. Ihering, K.M. Bergbohm, G. Jellinek

2. John Austin

• Prawo pozytywne to rozkaz władzy państwowej, która rozporządza zdolnością do wymuszenia jego przestrzegania

• Suweren - podmiot uprawniony do regulowania całokształtu zachowań w stosunkach wewnętrznych

• Moc obowiązująca prawa międzynarodowego znacznie mniejsza, nie jest możliwe egzekwowanie rozkazu, nie jest więc ono prawem pozytywnym, gdyż prawo pozytywne może być ustanawiane przez suwerena dla osób, które mu podlegają

• Suweren może dowolnie zmieniać i ustanawiać normy, jedynym warunkiem skuteczności jego działań osiągniecie konsensusu ze społeczeństwem

• Podstawą prawych rządów podział władz oraz ich wzajemne hamowanie się; do podstawowych zadań państwa należy nie tylko kształtowanie porządku prawnego, ale także ochrona własności oraz łagodzenie konfliktów miedzy pracodawcami a pracobiorcami

3. Karol Magnus Bergbohm - tylko to, co funkcjonuje jako prawo jest prawem; jedynym źródłem prawa jest ustawa, wiąże bez względu czy uznajemy ją za dobrą

4. Rudolf von Ihering

• Prawo to normy ochraniające interesy, interesy ocenia przez ważenie sumy przykrości oraz przyjemności; cel prawa - charakter utylitarystyczny - maksymalizacja przyjemności

• Logiczna budowa zdań prawnych tworzy podstawę konstrukcji systemu prawa, wewnętrzna niesprzeczność oraz pewna uroda języka prawnego

• Metoda formalno-dogmatyczna odwoływała się do techniki prawniczej, której zadaniem jest właściwy rozkład logiczny materiału prawnego, jego uporządkowanie oraz pogrupowanie, wreszcie właściwa systematyzacja materiału prawnego; głównym zadaniem prawnika subsumcja faktu jednostkowego do ogólnych zasad systemu prawnego

• Formalizm prawa - rozkwit wolności jest równocześnie okresem pedantycznej surowości prawa

• Postać skrajna metody formalno-dogmatycznej - jurysprudencja pojęciowa łączy się u Iheringa z jurysprudencją interesu, która dostrzega związek prawa z realnym układem sił społecznych

• Rola przymusu państwowego istotna; prawo rezultatem zmagań o sposób zabezpieczenia interesu społecznego na konkretnym etapie rozwoju historycznego; „ścieranie łba hydrze nieprawości” powszechnym obowiązkiem

• Właściwe funkcjonowanie to szybkie, pewne i nieuchronne stosowanie norm prawnych

• Georg Jellinek

• 2 działy: społeczna nauka o państwie oraz nauka prawa państwowego; dla zrozumienia zjawisk politycznych, państwowych oraz prawnych niezbędne wniknięcie w treść wewnętrzną procesów zachodzących w umysłach ludzkich

• Prawo to suma przepisów regulujących ludzkie postępowanie; normy dotyczą zewnętrznego zachowania się ludzi względem siebie, są ustanowione przez autorytet uznany

• Jedynie norma zdolna oddziaływać na wolę ludzką jest ważna; skuteczność związana z poparciem społeczno-psychologicznym; początek normom dają sądy wartościujące, które dotyczą faktów społecznych - fakty społeczne tworzą prawo

• Państwo korporacją terytorialną, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią - terytorium, ludność, władza; więź psychiczna

• Państwo spajane przez roszczenia: do wolności, do pozytywnych świadczeń państwa oraz ze strony państwa, aby podejmować działania na jego rzecz

• Suwerenna władza państwowa jest panowaniem niezależnym od czynników zewnętrznych; celem systemu prawnego utrzymanie podstawowych dóbr indywidualnych i społecznych

• Paul Laband - doktryna państwa prawnego (Rechtsstaat) eksponuje wzajemne obowiązki władzy i obywatela, granicę ich wskazuje ustawa; równości obywateli wobec prawa

Rozdział 10 - DARWINIZM SPOŁECZNY

1. Geneza

1. Darwin dostarczył rzecznikom różnych koncepcji socjologicznych, nawiązujących do jego ustaleń, jedynie siatki pojęciowej, zarysu mechanizmu, którym posługiwali się oni z nazbyt dużą swobodą

2. Związki między tzw. „darwinistami” a samym Darwinem są często powierzchowne i w istocie rzeczy ograniczają się do samego faktu uznania ewolucjonizmu za formułę wyjaśniającą kształtowanie się świata i stosunków społecznych

2. Herbert Spencer (1820-1903)

1. Państwo to spółka akcyjna powołana dla wzajemnej ochrony jednostek - jego aktywność powinna się uwidaczniać w administrowaniu organami wymiaru sprawiedliwości, które są gwarantem wolności oraz ochrony życia i mienia obywateli, a także granic

2. Oskarżał marksizm o woluntaryzm, a wysuwane przez komunistów projekty przebudowy organizmu społecznego to naruszenie naturalnego cyklu rozwojowego

3. Indywidualizm oraz liberalizm ale utrzymanie klasowej struktury społeczeństwa i jego hierarchizacji

3. Emile Durkheim (1858-1917)

1. Konstrukcja faktów społecznych - są wytworem zbiorowej świadomości, a więc wobec jednostek są czymś zewnętrznym, czymś co odczuwają one jako presję zewnętrzną np. reguły prawne, moralne

2. jednostka jest czynnikiem wtórnym wobec społeczeństwa i nie może dyktować mu swej woli

3. Jednostka uwolniona spod reguł społecznych ulega dezintegracji niebezpiecznej dla jej życia psychicznego - społeczeństwo przeciwdziała temu przez system norm, które gwarantują utrzymanie solidarności organicznej

4. Państwo może i powinno odgrywać aktywną rolę w rozwijaniu nowych form solidarności

4. Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

1. Wszelki rozwój społeczny jest rezultatem walki grup społecznych; rezultat ich zależy od ich sprawności organizacyjnej; w procesie podporządkowywania jednej grupy przez drugą kształtuje się zalążek władzy i państwa

2. „prawo wyrasta z nierówności i ma na celu utrzymanie i ustalenie tejże przez ustanowienie panowania silniejszego nad słabszym”

Rozdział 11 - RASIZM I NACJONALIZM

1. Rozwój doktryn rasowych

1. Dopiero założenie, że rasy ludzkie nie są równe pod względem moralnym, intelektualnym i cywilizacyjnym, i wyprowadzanie z tych przesłanek określonych wniosków oznacza rasizm

2. Doktryna A. Gobineau (1816-1882)

1. Pierwsza teza o istnieniu i wyższości rasy aryjskiej; czystość rasowa arystokracji francuskiej oraz niemieckiej sprawia, że w dotychczasowym rozwoju spełniała ona rolę twórcy najcenniejszych dóbr kultury oraz dzieł cywilizacyjnych. Czystość tę należy chronić jak najcenniejszy skarb, bowiem wszelkie łączenie się przedstawicieli rasy aryjskiej z członkami innych ras daje w efekcie obniżenie wartości kulturalnej i cywilizacyjnej potomka

2. przez przywrócenie czystości zagwarantuje się rasie aryjskiej dominację nad światem

3. G. Vacher de Lapouge (1854-1936)

1. Wśród Europejczyków rasy: aryjska, alpejska i śródziemnomorska; aryjczycy (typ nordyczny) wydali najwybitniejsze jednostki i stworzyli całokształt dóbr kultury i cywilizacji, ale spalają się szybciej - niszczy je ich przedsiębiorczość, odwaga i poczucie honoru

4. Doktryna Houstona Stewarda Chamberlaina (1855-1927)

1. Wszelki rozwój rezultatem walki ras, najwybitniejsza teutońska (Germanie, Celtowie, zachodni Słowianie)

2. Kulturowe i cywilizacyjne oddziaływanie Teutonów dokonuje się w warunkach ustawicznej walki z innymi rasami, zwłaszcza z żydowską, która jest bardzo uzdolniona ale wpływa destruktywnie na inne rasy

5. Fryderyk Nietzsche (1844-1900)

1. Ideał nadczłowieka, który ucieleśnia w sobie przymioty rasy panów: „wolę mocy”, wybitną inteligencję, zdolności organizacyjne, które kwalifikują go do przyjęcia roli zwierzchnika nad państwem. Ci silni, nieprzeciętni ludzie kształtują moralność panów i podporządkowują sobie grupy reprezentujące moralność niewolników

2. Moralność niewolników - kult siły, dominacji nad słabszymi, pogarda dla wyrzeczeń, ideałów moralnych

6. Rozwój ideologii nacjonalistycznej

1. Eksponowanie rzeczywistych czy też domniemanych wartości własnego narodu

2. Nacjonalizm integralny - eksponuje kult narodu, nakaz podporządkowania wszelkich celów państwa interesowi narodowemu oraz uzasadnia odwoływanie się do przemocy przy realizacji tych celów

3. Ernest Renan - pojęcie narodu jako zasady duchowej, opartej na 2 elementach: wspólnym przeżywaniu bogatego dziedzictwa historycznego oraz zgodzie i woli życia w jednych granicach

4. Giuseppe Mazzini - każdy naród ma do spełnienia pewną misję, ale nie może ona oznaczać ekspansji imperialistycznej, lecz musi wynikać z zasadniczego celu, jakim jest braterstwo ludzkości

5. Enrico Corradini, Luigi Federzoni, Francesco Coppola - wzywają do odrodzenia tradycji imperialnych, umocnienia autorytetu państwa i monarchii, militaryzacji Włoch, walki o kolonie, likwidacji demokracji parlamentarnej

6. Friedrich Ratzel - zasadniczym motywem rozwoju historycznego walka o przestrzeń życiową, bowiem wielkość oraz charakter terytorium państwowego mają decydujące znaczenie dla losów państw i narodów; terytorium decyduje o potędze państwa

7. Heinrich von Treitschke - w monarchii znajduje najdoskonalszy wyraz siła i jedność narodu. Niemcy są najdoskonalszymi organizatorami życia politycznego i twórcami cywilizacji. W związku z tym państwo niemieckie ma do spełnienia szczególną misję wobec niższych rasowo narodów Europy oraz ludów kolonialnych

8. Otto Gierke

• Idealizuje ustrój feudalny, z jego uwarstwieniem i podziałem cechowym, i usiłuje wcisnąć nowy, kapitalistyczny ustrój społeczno-ekonomiczny w średniowieczne ramy

• Na państwo niemieckie patrzy jak na kooperatywę stanowiąca związek wolnych Niemców. W organizacji tej poszczególne jednostki będą całkowicie podporządkowane korporacjom tworzącym państwo

Rozdział 12 - OFICJALNA DOKTRYNA SPOŁECZNO-POLITYCZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

1. Ramy doktrynalne

1. Kuria Rzymska tolerowała koncepcje światopoglądowo zaangażowanych katolików jeśli nie rozsadzały ram doktryny „oficjalnej”

2. W okowach legitymizmu

1. Etap od rewolucji burżuazyjnej we Francji do pontyfikatu Leona XIII

• Teoria legitymizmu - zasada trwałości rządów monarszych, nakaz utrzymania porządków feudalno-absolutystycznych, negacja suwerenności ludu, prawa narodów do samostanowienia oraz wyboru modelu stosunków społeczno-ekonomicznych

2. Po okresie napoleońskim pełna identyfikacja z doktryną feudalno-absolutystyczną

• „Błędy” stulecia

1. Pius IX - były to: idea państwa laickiego, zasada suwerenności ludu, wolności sumienia, racjonalistyczne prądy epoki, liberalizm burżuazyjny itp.

• Królestwa istnieją na fundamencie religii katolickiej

• Królom została udzielona władza przede wszystkim dla opieki nad Kościołem

• I Sobór Watykański uchwalając dogmat o nieomylności papieża wyniósł na wyżyny jego pozycję autokratycznego zwierzchnika Kościoła

• Leon XIII, odnowa doktryny

1. Negacja socjalizmu

• podejścia do własności - człowiek ma zdolność gromadzenia dóbr

• krytyka dążenia do zburzenia ładu społecznego, nadmiernego rozbudowywania roli państwa, zrównania społeczeństwa, które pozbawia jednostki możliwości wykorzystania talentów

• Teza o naturalnoprawnym charakterze własności; Leon XIII opowiada się za strukturą społeczeństwa, która wynika ze społecznego podziału pracy

• Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym

• Akceptacja parlamentaryzmu i tolerancji religijnej

• Chrześcijańska demokracja, z czasem siła polityczna - celem ma być obrona własności, nierówności stanów i boskiego modelu urządzenia państwa

• Kwestia robotnicza i uwłaszczenie proletariatu

• Konieczność wyeliminowania nadmiernych dysproporcji; robotnikowi zagwarantować tzw. płacę rodzinną, która przy oszczędnym gospodarowaniu umożliwiałaby nabywanie akcji przedsiębiorstw, powodując upowszechnienie własności (uwłaszczenie proletariatu)

• Interwencjonizm państwowy

• Dla ochrony przed skrajnymi przejawami wyzysku

• Popieranie chrześcijańskich związków zawodowych prowadzących kampanię na rzecz likwidacji rażących dysproporcji

• Prawo państwa do ograniczenia swobody właściciela, gdy wymaga tego interes społeczny

Rozdział 13 - SOLIDARYSTYCZNA TEORIA PRAWA

1. Solidaryzm w doktrynach wieku XIX

1. Społeczeństwo ustanawia reguły postępowania, które przynajmniej ograniczają ujawnianie negatywnych cech człowieka

2. Solidarnościowa idea zachowania poszczególnych jednostek oraz społeczeństwa jako całości

2. Solidarystyczna teoria prawa Leona Duguita (1859-1928)

1. Stosunki społeczne poddane regułom: ekonomicznym, moralnym (sankcja - charakter moralny) oraz prawnym (sankcja wynika z procedury i wymierzana przez uprawniony organ)

2. Naczelną zasadą spajającą te reguły zasada solidarności - należy postępować solidarnie, gdyż jest się człowiekiem - odpowiednik kelsenowskiej „normy podstawowej” - punkt wyjścia całego systemu normatywnego

3. Wspólne potrzeby - solidarność przez podobieństwo; różne potrzeby i uzdolnienia - solidarność przez podział pracy

4. Prawo starsze niż państwo, które je jedynie odkrywa i formułuje w postaci norm

5. Państwo rezultatem racjonalnej organizacji pracy, która umożliwia jednostkom silnym i przedsiębiorczym pełne wykorzystanie swych zdolności; z także jednością organiczną rządzących i rządzonych

6. Negacja konstrukcji praw podmiotowych; uprawnione jedynie operowanie pojęciami ze sfery praw publicznych - bo traktują jednostkę jako członka zbiorowości połączonego z innymi więzami solidarności; człowiek niezależny jest fikcją

CZĘŚĆ VI - WSPÓŁCZESNA MYŚL POLITYCZNA

Rozdział 1 - POLSKA MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA (1864-1939)

1. Charakterystyka ogólna

1. Wszystkie nurty polityczne tego okresu kierują swe programy i hasła nie do grup ale całego społeczeństwa

2. Pozytywizm

1. Warszawski - A. Świętochowski, B. Prus

• negacja idei romantycznych, świat przyrody i człowieka rządzą się tymi samymi prawami; człowiek na pierwszym planie, związany powszechnymi prawami postępu

• Hasło pracy organicznej i pracy u podstaw, to jest pracy nad ludem i dla ludu

• Koncepcja narodu adresowana do całego społeczeństwa, w której podstawową wartość stanowi przedsiębiorczość, a dynamika cywilizacyjna i handlowo-przemysłowa są dowodem żywotności narodu

• Krytyka pasożytniczej arystokracji

• Koncepcja narodu, który nie ma już struktury stanowej, łączy bowiem wszystkie grupy w wielkim procesie pracy

• Trójlojalizm

1. Pogląd, iż naród polski powinien wyzbyć się raz na zawsze swych aspiracji do posiadania niezależnego państwa; aspiracje polityczne należy ograniczyć do zabiegów o umacnianie autonomii Galicji i zapewnienie możliwości udziału w życiu politycznym cesarstwa, a także rozwoju rodzimej kultury; zaniedbali sprawy gospodarcze

• Rozwój ideologii socjalistycznej

1. Pierwsi marksiści polscy odrzucali ideę narodu i patriotyzmu, przeświadczenie, że pozostaje ona w sprzeczności z teorią walki klas oraz internacjonalizmu

2. „Socjalizm niepodległościowy” Bolesława Limanowskiego

• Tradycja polskiego ruchu rewolucyjno-demokratycznego stanowi pomost, który ułatwi przeniesienie idei socjalistycznych do świadomości szeroko pojętego ludu

• Najwyższym organizmem społecznym, jaki wytworzyła dotychczasowa ewolucja społeczna, jest naród świadomy własnej osobowości

• Doktryna Edwarda Abramowskiego

• Wszelkie państwo, także dyktatury proletariatu, jest złe; społeczeństwo socjalistyczne miało już w momencie swych narodzin przybrać formę bezpaństwową; rozwijała i absolutyzował rolę zrzeszeń spółdzielczych w życiu społeczeństwa

• Róża Luksemburg

• Wszystko, co przyczynia się do przyspieszenia ruchu klasowo-robotniczego, musi być uznane jako czynnik patriotyczny, narodowy, i odwrotnie

• Pełna realizacja aspiracji narodowych - nie jest to równoznaczne z hasłem niepodległości Polski - stanie się możliwa dopiero po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej; świadomość narodowa kształtuje się pod wpływem czynników ekonomicznych; interesy polskich i rosyjskich burżuazji i proletariatu stapiają się, stąd brak poparcia dla niepodległości Polski

• Kazimierz Kelles-Kruza

• Socjalizm jako idea przyszłości zawiera w sobie ideę narodowości

• „Prawo retrospekcji przewrotowej” - rozwój historyczny powoduje automatycznie przekształcenie treści idei narodowej

• Ideologia Narodowej Demokracji

1. Roman Dmowski

• Pod jego wpływem ugrupowania ewoluowały w stronę bojowego nacjonalizmu, który w imię obrony zagrożonej narodowości polskiej podkreślał zasadę solidarności społecznej

• Przeciwny ruchom rewolucyjnym i tendencjom internacjonalistycznym

• Organizuje tzw. ruch neoslawistyczny propagujący ideę solidarności słowiańskiej

• Przeciwny wpływom niemiecko-austriackim w Polsce - najgroźniejsze dla bytu polskiego

• Naród i państwo w ideologii Dmowskiego

• Naród niezbędną treścią moralną państwa, państwo nie jest zaś niezbędną formą polityczną narodu; ważne dążenie do odzyskania politycznie samoistnego bytu; naród tracąc byt państwowy nie przestaje być narodem, podczas gdy państwo bez narodu istnieć nie może, ale dla pełnego bytu naród musi zawrzeć swą egzystencję w ramach państwa

• Konieczność podkreślania czynników, które „więzi rasowe” umacniają, a eliminowania osłabiających; grupy rasowo obce asymilowane lub wykluczane np. Żydzi

• Ale: ludzie świadomi istoty narodowych celów mają obowiązek kierowania masami nieuformowanymi

• Kształt terytorialny państwa polskiego - nawiązujący do tradycji piastowskiej

• Endecja ponosi moralną odpowiedzialność za zabójstwo G. Narutowicza, pogromy żydowskie oraz dyskryminacyjne wystąpienia przeciw mniejszościom narodowym

• Naród i państwo w ideologii J. Piłsudskiego (1867-1935)

1. Naród to twór państwa ukształtowany w długotrwałym procesie rozwoju historycznego

2. Państwo na pierwszym planie, a także jego organizacja i zdolność manipulowania społeczeństwem i tworzenia narodu

3. Dzięki państwu naród zyskuje zdolność do zorganizowanego, efektywnego działania, ale ludzie muszą wykazać się zdolnością do rozkazywania i posłuszeństwa zarazem

4. Odrzucenie suwerenności narodu na rzecz silnej, scentralizowanej władzy państwowej; odrzucenie zasady równych praw wszystkich obywateli i przyznanie państwu prawa ingerowania we wszelkie dziedziny życia

5. Koncentracja władzy w ręku prezydenta; przełożenie ponad instynkt narodowy siły, posłuszeństwa i solidaryzmu

• Wojciech Korfanty (1873-1939)

1. Próba przeniesienia na grunt polski społecznej nauki Kościoła, zwłaszcza koncepcji „uwłaszczenia proletariatu”

Rozdział 2 - PSYCHOLOGICZNA TEORIA PRAWA I PAŃSTWA LEONA PETRAŻYCKIEGO

1. Leon Petrażycki (1867-1931) - życie i dzieło

1. Rozwinął ideę stworzenia polityki prawa jako dyscypliny naukowej

2. Analiza psychologiczna we wcześniejszych koncepcjach

1. Już wcześniej zwracano się w stronę zjawisk, które pełniej wyjaśniały istotę prawa; behawioryzm - teoria zachowań ludzkich

3. Rola introspekcji

1. Introspekcja - analiza własnych doznań psychicznych; odsłania podstawowe elementy struktury prawa, pozwala je ujrzeć w pełniejszym kontekście niż teoria pozytywistyczna; osłabienie roli przymusu w prawie; prawo - zjawisko psychiczne, którego skuteczność zależy od stopnia akceptacji, z jaką spotyka się w psychice ludzkiej

2. Pozytywistyczna teoria nie wskazuje związków przyczynowych zjawiska prawa z innymi zjawiskami; zarówno państwo, jak i prawo są zjawiskami psychicznymi subiektywnymi

4. Rola emocji moralnych i prawnych

1. Swoista natura zjawisk prawa, moralności i estetyki, właściwości odróżniające je pomiędzy sobą oraz od przeżyć innego rodzaju tkwią nie w ich składzie intelektualnym, ale emocjonalnym, impulsywnym

2. Jednostronny, imperatywny charakter emocji moralnych oraz dwustronny - imperatywno-atrybutywny charakter emocji prawnych (w naszej świadomości nie tylko nakazują one coś jednej stronie, ale autorytatywnie przydzielają odpowiednie dobra drugiej stronie)

3. Spełnienie obowiązku prawnego może być realizowane przez osoby trzecie, podczas gdy w dziedzinie moralności nikt nie może nas wyręczyć

5. Prymat emocji prawnych

1. W psychice społeczeństwa występuje skojarzenie „prawa” i „porządku”, moralność jest nietrwała i niepewna

2. Prawo pozytywne - psychologiczne reakcje jednostki związane z nakazami prawa pisanego; intuicyjne - katalog powinności jaki zdaniem konkretnej jednostki powinien obowiązywać

6. Polityka prawa

1. Możliwość przewidywania zachowań społecznych, stanowiących następstwo wydania określonego aktu prawnego; wszelkie konsekwencje, które w sferze społecznej powoduje wydanie aktu prawnego

7. Psychologiczna analiza państwa

1. Państwo jest samodzielną grupą społeczną zorganizowaną w oparciu o poglądy i przekonania imperatywno-atrybutywne

2. Żądał ograniczenia ingerencji państwa w sprawy osobiste, wolnej gry sił ekonomicznych, swobodnej inicjatywy ale jednocześnie tworzenia przez państwo pewnych schematów postępowania

Rozdział 3 - NORMATYWISTYCZNA TEORIA PRAWA I PAŃSTWA

1. Hans Kelsen (1881-1973)

1. Twórca i czołowy reprezentant normatywizmu

2. Założenia metodologiczne

1. Państwo i prawo faktami społecznymi i dla prawnika jest obojętne skąd się wywodzą

2. 2 sfery poznania: bytu oraz powinności; metoda normatywna interesuje się tylko tą ostatnią, a zarazem postuluje konieczność rezygnacji z wszelkich ocen wartościujących

3. Formalny charakter aktu prawnego

1. Nie ma zasadniczej różnicy miedzy analityczną jurysprudencją a czystą teorią prawa

2. Norma prawna nie wyraża niczego innego, jak że do pewnego stanu rzeczy, jako założenia, względnie zawarunkowania, dochodzi z samego prawa inny stan rzeczy, jako skutek

4. Prawo w znaczeniu eksplikatywnym i normatywnym

1. Eksplikatywnym - objaśnia faktyczne zachowania się elementów przyrody, podejmuje próbę wyjaśnienia mechanizmów władających przyrodą w oparciu o zasadę przyczynowości

2. Normatywnym - prawidła, które przepisują pewne zachowanie, nakazują że coś się ma stać lub że coś stać się nie powinno

5. Normy prawne to normy sankcjonujące

1. Łączą z określonymi zachowaniami odpowiadające im sankcje; sankcja łączy się zawsze z naruszeniem normy i nie jest ważne dla istoty systemu prawa czy w konkretnym przypadku została zastosowana czy nie

6. Zarachowanie

1. Ustanowiona przez normę prawną powinność, która wiąże konkretny podmiot z nakazanym przez tę normę sposobem zachowania się

7. Budowa systemu prawnego

1. System norm jest otwarty, dynamiczny, w którym liczna norm jest płynna, a ich struktura zhierarchizowana; podstawę jego stanowi Grundnom - norma podstawowa - zakłada się że posiada moc obowiązującą

2. Pojęcie normy podstawowej powiązane z zasadami prawa międzynarodowego, którego pozycja jest nadrzędna wobec wewnętrznego, naczelną jego zasadą pacta sunt servanda; granice między jednym prawem a drugim płynne

3. Perspektywa państwa światowego

8. Problematyka państwa

1. Państwo bytem, który stoi ponad empirycznym bytem jednostek jako ideał lub wartość czy też jako porządek prawny, pod którym żyją ludzie

9. Podstawowe typy ustrojowe

1. Ustroje autokratyczne podważają ideę wolności politycznej, która stanowi podstawę demokracji; zasadą demokracji wolność jednostki podlegającej wyłącznie normom prawa pozytywnego

2. Idea wolności demokratycznej najpełniej wyraża się w republice demokratyczno-parlamentarnej

3. System parlamentarny, połączony z pędem społeczeństwa ku wolności, postawi tamę dyktaturze

4. większość parlamentarna nie ma uprawnienia do sprawowania rządów dyktatorskich, kompromis z opozycją

5. Doskonalenie systemu parlamentarnego przez szerszy udział społeczeństwa w procesie prawotwórczym; inicjatywa ludowa

Rozdział 4 - LENINIZM, STALINIZM I TZW. „SOCJALIZM REALNY”

1. Włodzimierz Ilicz Lenin (1870-1924)

1. Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu; kapitalizm wolnokonkurencyjny - monopolistyczny - państwowy (wyższa forma) - funkcja ekonomiczna państwa sprzęga się bezpośrednio z jego polityką zagraniczną

2. Stałą cechą gospodarki kapitalistycznej koncentracja kapitału; przedsiębiorstwa kapitalistyczne rozrastają się i w końcu dzielą strefy wpływów na rynku światowym, a polityka zagraniczna ich państw zmierza do utrwalenia ich wpływów, stąd wojny imperialne - nie znikną aż zostanie unicestwiony kapitalizm

3. Możliwe jest przeprowadzenie rewolucji w kraju, który stanowi „najsłabsze ogniwo imperializm”, który zmęczony jest wojną, w którym ponadto klasa robotnicza zdobywa poparcie warstw pośrednich

4. Ograniczenie się do samej koncepcji zniszczenia państwa kapitalistycznego; konstrukcja awangardowej roli partii komunistycznej i jej przywódców, negowanie celowości wykorzystania mechanizmu demokracji burżuazyjnej dla kształtowania demokracji nowego typu

5. Masowa partia robotnicza swym oddziaływaniem obejmie większość społeczeństwa; rewolucja musi być przygotowana przez partię awangardową, świadomą mechanizmów rządzących społeczeństwem i rewolucją oraz celów walki

6. Partia musi być też świadoma głębi przeobrażeń nieodzownych w przekształceniu społeczeństwa, wymagają one także przebudowy świadomości oraz wprowadzenia w okresie przejściowym dyktatury proletariatu aby złamać opór wyzyskiwaczy

7. Odrzucenie całego niemal dorobku myśli konstytucyjnej i demokratycznej; parlament - forum „do gadania”; jego funkcję przejmą rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich, kierowane przez partię komunistyczną, jedyną

8. W miarę tworzenia społeczeństwa bezklasowego redukowane będą funkcje władcze państwa; ludzie przywykną do przestrzegania elementarnych reguł współżycia bez specjalnego aparatu do przymuszania - państwa; ale tymczasem „ewidencja i kontrola”; społeczeństwo będzie jedną wielką fabryką z równą pracą i płacą

9. Podsumowanie: skrajna uniformizacja i uniwersalizacja; odrzucenie indywidualizmu, praw i wolności jednostki

10. Jednostka będzie „kierowana” za pomocą aparatu wychowawczego, propagandowego i represyjnego

2. Józef Stalin (1879-1953)

1. Po rewolucji przeciwnik może przenikać do umysłów ludzkich - konieczne ciągłe czujność, walka i unicestwienie wroga klasowego; walka nasila się w miarę zbliżania do ustroju socjalistycznego - konieczne intensyfikowanie propagandy i represji

2. Całkowite upaństwowienie środków produkcji; chłopów wysiedlano na Syberię albo organizowano w kołchozy/sowchozy

3. Struktury partyjne sprawowały totalną kontrolę nad wszystkimi organami władzy i administracji państwowej

4. Nowa partia komunistyczna oparta była na ogromnym aparacie, ze strukturą dublującą funkcje organów władzy i administracji wszystkich szczebli, z mechanizmem tzw. centralizmu demokratycznego - stanowił doktrynalną i strukturalną podstawę dla rządów wąskiej elity partyjnej z biurem politycznym oraz przywódcą na czele - narzucały kierunek działania partii i państwa

5. Gigantycznie rozbudowany system tajnych służb bezpieczeństwa, sądów, milicji i wojska

6. System monopartyjny, przez całe życie jednostka w zasięgu oddziaływania tego samego aparatu politycznego; obejmował absolutnie wszystkie relacje międzyludzkie

7. Totalitarny charakter państwa - wszyscy „urzędnikami i robotnikami ogólnonarodowego syndykatu państwowego; centralne planowanie produkcji i dystrybucja dóbr

8. Prawo jako instrument terroru, zasady prawa radzieckiego Wyszyńskiego:

• Komunizm jedyną doktryną polityczną państwa radzieckiego

• Interesy państwa radzieckiego stanowią najwyższe prawo

• ideologia sprzeczna z doktryną komunistyczną stanowi przestępstwo

• budowa socjalizmu indywidualnym i zbiorowym obowiązkiem

9. Wyszyński: pogarda dla humanistycznych zasad prawa karnego, gwarancji procesowych, negacja zasady indywidualizacji kary, akceptacja odpowiedzialności zbiorowej

3. Państwo „realnego socjalizmu”

1. Załamanie się kosztownego eksperymentu z „realnym socjalizmem” postawiło odwołujące się do ideologii socjalistycznej partie komunistyczne przed zadaniem potwierdzenia, że zamierzają realizować swe cele bez łamania praw człowieka i standardów demokracji

Rozdział 5 - IDEOLOGIA FASZYZMU I NARODOWEGO SOCJALIZMU

1. Geneza faszyzmu włoskiego

1. Po wojnie głęboki kryzys ekonomiczny; faszyści partii Mussoliniego redagują demagogiczny program adresowany do wszystkich warstw społecznych; przeprowadzają zamach stanu; Włochy przekształcają się w faszystowskie państwo policyjne, które coraz wyraźniej ujawnia swe wielkomocarstwowe aspiracje

2. Ideologia faszyzmu włoskiego

1. Eklektyczny zlepek różnych wcześniejszych doktryn: nauki Machiawellego, heglizmu, darwinizmu społecznego, nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego, koncepcji Pareta i Sorela, imperializmu włoskiego stworzonego przez Crispiego

2. Państwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym; totalitarne, wszechobejmujące; każdy aspekt życia społecznego wiąże się z państwem; jednostka pozbawiona jakichkolwiek pozorów swobody; kumulacja wszelkich kompetencji w ręku państwa

3. Wódz ma zawsze rację a jego wola jest prawem; opiera się w swych działaniach na partii faszystowskiej, stanowiącej elitę społeczną, uprawnionej po podejmowania działań w imieniu nieświadomej większości

4. Korporacyjna organizacja społeczeństwa miała gwarantować pokój społeczny, partii zaś kontrolę nad wszystkimi grupami społecznymi

5. Faszyzm kształtował społeczeństwo w duchu szowinizmu narodowego i inicjował kolejne podboje; odrzucał kompromis, potępiał pacyfizm, nie wierzył w możliwość ani użyteczność wiecznego pokoju

3. Geneza faszyzmu niemieckiego

1. Adolf Hitler ideologiem oraz przywódcą

2. Wszelkie zło - Żydzi, którym przypisywano bądź poglądy komunistyczne bądź kosmopolityzm międzynarodowej plutokracji; konieczność obrony czystości rasy aryjskiej - mocniejszy powinien panować a nie rozpływać się w masie słabszych; aryjscy Germanie stanowią najwyższy szczebel ewolucji

3. Państwo kontynuowane przez „zbiorowość narodową” (czysta rasowo społeczność), „zasadę wodzostwa” oraz „przestrzeń życiową”, którą rasa wyższa zdobywa w drodze podbojów - źródło utrzymania i punkt oparcia potęgi politycznej

4. Wódz - biologicznie najdoskonalszy przywódca rasy panów; ponad rasą, narodem, państwem; źródło władzy państwowej, suweren, który ma zawsze rację i którego wola stanowi prawa

5. Decyzjonizm (Carl Schmitt) - państwo uprawnione do podejmowania wszelkich decyzji niezbędnych dla zachowania jego egzystencji, niezwiązane prawem

6. Wódz wspierany przez ruch - organizację partii faszystowskiej, elitę niższego szczebla, tym samym państwo faszystowskie przypomina piramidę

4. Faszyzm w innych krajach Europy

1. Portugalia, Hiszpania, Rumunia, Węgry, Anglia, Francja, Belgia, Chorwacja, Polska

Rozdział 6 - IDEOLOGIA PAŃSTWA DOBROBYTU

1. Geneza. Reformy Bismarcka (1815-1898)

1. Już nurty ideowe końca XIX w postulowały stworzenie w ramach społeczeństwa kapitalistycznego sprawnych mechanizmów zabezpieczenia socjalnego; J. S. Mill - silne akcenty interwencjonistyczne

2. Bismarck zapoczątkował nowoczesne ustawodawstwo socjalne np. ubezpieczenie na wypadek choroby, renty, emerytury, odszkodowania za wypadki przy pracy

2. Reformy brytyjskie

1. The National Health Service Act - bezpłatne lecznictwo dla całego społeczeństwa

2. The National Insurance Act - wszyscy zatrudnieni ubezpieczeni, od szkoły do emerytury, zasiłki macierzyńskie i emerytury

3. Obowiązkowe ubezpieczenia od wypadków, ochrona pracy dzieci, nacjonalizacja kilku działów gospodarki

3. Program New Dealu

1. Kompleks posunięć społeczno-ekonomicznych podjętych przez Roosevelta - uporządkowano emisję pieniądza, kontrolowany trend inflacyjny, państwo poręczyło wkłady oszczędnościowe do pewnej kwoty, subsydiowanie produkcji rolnej i zabezpieczenie jej przed wahaniami rynku, organizacja kontrolująca rozwój przemysłu i cen gotowych produktów, roboty publiczne, zasiłki dla bezrobotnych

2. Brandeis - polityka i ekonomika nie mogą pozostawać z sobą w sprzeczności

4. Doktryna Beveridge'a (1879-1963)

1. Celowość zagwarantowania pełnego zatrudnienia w „wolnym społeczeństwie”; prywatna własność środków produkcji nie jest podstawowym prawem gdyż posiada je niewielu, należy wprowadzić nad nią kontrolę społeczną dla zabezpieczenia pełnego zatrudnienia; jeśli nieskuteczna - państwo powinno przejąć środki produkcji pod swój zarząd

5. Doktryna Keynesa (1883-1946)

1. Kapitalizm kierowany - daleko posunięty interwencjonizm państwa głównie w sferę ekonomiczną, prowadzący do ukształtowania tzw. kapitalizmu państwowego

2. Konieczne uruchomienie mechanizmów ekonomicznych, które zbliżą zatrudnienie do pełnego; niezbędne uspołecznienie inwestycji w dość szerokim zakresie, za pomocą których władze będą współdziałać z inicjatywą prywatną; konieczne także kształtowanie skłonności do konsumpcji - częściowo przez system podatkowy, częściowo przez ustalenie odpowiedniej stopy procentowej

3. Przyrost kapitału hamowany przez niską skłonność do konsumpcji; w interesie posiadaczy kapitału pełne zatrudnienie - dynamizuje rynek, zwiększa bowiem jego chłonność, umożliwia zwiększenie produkcji, osłabia groźbę kryzysów

4. Przeciwstawienie się kryzysom przez: inwestycje publiczne (głównie infrastruktura, mogą być finansowana z deficytu budżetowego), aktywizowanie inwestycji prywatnych, kontrolowana polityka inflacyjna, zwiększenia podaży pieniądza na rynek, obniżenie płac realnych przy dokonywaniu manipulacji płacowo-cenowych sprawiających wrażenie zaspokajania zgłaszanych żądań

6. Doktryna państwa dobrobytu a doświadczenie państw kapitalistycznych

1. Z powodzeniem wprowadzona w Wlk. Brytanii, Szwecji czy RFN; nikły wpływ na stan zabezpieczenia socjalnego w USA

Rozdział 7 - FUNKCJONALIZM W PRAWIE AMERYKAŃSKIM

1. Charakterystyka ogólna amerykańskiego systemu prawa

1. Ukształtowany pod wpływem tradycji common law; w sprawach karnych o winie orzeka ława przysięgłych, o karze zawodowy sędzia pochodzący z wyboru

2. Wyodrębnienie sądownictwa federalnego od stanowego; wprowadzenie sądowej kontroli zgodności aktów prawnych z Konstytucją - Sąd Najwyższy - odpowiadające „duchowi czasu” odczytywanie Konstytucji

2. Wpływ pragmatyzmu i behawioryzmu

1. Pragmatyzm - Ch. Peirce, W. James - odrzucili poszukiwanie prawdy, która nie pociąga za sobą konsekwencji praktycznych; liczy się konkretne, dobre w skutkach działanie, nie wiedza abstrakcyjna

2. Behawioryzm - J. Dewey - odrzucał introspekcję i koncentrował uwagę za zewnętrznych zachowaniach się

3. Wpływ systemu prawnego i filozofii na teorię prawa

1. L. A. Hart - koncentracja amerykańskiej teorii prawa na procesie podejmowania decyzji sądowych

2. Funkcjonalistyczna teoria prawa - zaakcentowanie wątków funkcjonalnych, a więc realnego życia prawa, prawotwórczej roli sądów, ich mediacyjnego oddziaływania na kształtowanie się stosunków społecznych, forma amerykańskiego procesu sądowego, która tworzy niejednokrotnie improwizowany spektakl

4. Funkcjonalizm w teorii prawa

1. Rozróżnienie law in books oraz law in actions, koncentracja uwagi na prawie w działaniu

2. Holmes - podstawowym zadaniem prawa kształtowanie umiejętności przewidywania tego, co w rzeczywistości uczynią sądy; życiem prawa nie logika lecz doświadczenie; konieczność chwili, instytucje życia publicznego, a nawet przesądy dzielone z rodakami mają dla wymiaru sprawiedliwości większe znaczenie niż sylogizmy

3. Grey - prawem jest to, co znajduje wyraz w orzeczeniach sądów, natomiast ustawy, , opinie uczonych, zwyczaje i moralność to źródła prawa; sztuka prawnicza polega na kształtowaniu umiejętności przewidywania tego, co uczynią sędziowie

5. Idealizm prawniczy

1. Roscoe Pound - prawo nie jest celem samym w sobie ale instrumentem realizacji określonych celów społecznych, narzędzie „inżynierii społecznej” (zabezpieczenie interesów społecznych, eliminacja nieużytków i tarć związanych z korzystaniem przez ludność ze środków do życia)

2. Konieczność prowadzenia w ramach prawoznawstwa badań socjologicznych, obejmujących działalność zarówno prawodawców, jak i zarządców, sędziów i podsądnych

6. Realizm prawniczy

1. Karl N. Llewellyn

• Decyzje prawne rzadko wyprowadzane ze sztywnych reguł prawnych

• Zadaniem prawa odzwierciedlenie stosunków uwidaczniających się w codziennym życiu - sądy ustalają prawo funkcjonujące w danym miejscu i czasie

• Prawo winno wyrzec się aspiracji reformowania życia społecznego - jego realne życie odzwierciedla się w zachowaniach sędziów, urzędników sądowych i administracji, stron procesowych i zwykłych obywateli

2. Jerome Frank

• Podkreślał rolę sądów w stosowaniu prawa i postulował skoncentrowanie badań na zachowaniu sędziów i innych urzędników wymiaru sprawiedliwości

• Oddziela normę od stanu faktycznego, jest sceptykiem gdy chodzi o możliwość ustalenia prawdy - również w dziedzinie faktów decydująca rola przypada sędziemu, który ocenia relacje świadków i stron postępowania i w oparciu o ustalenia podejmuje decyzję

• Decyzja sądowa a nie reguła prawa stanowi o jego istocie - zawsze w orzekaniu istotne będą subiektywne zapatrywania sędziego

• Konkluzje

1. Funkcjonalizm przyczynił się do rozkwitu metod badania prawa, które pozostawały poza polem widzenia myśli pozytywistycznej, głównie socjologii prawa

Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W XX WIEKU

1. Konserwatyzm pontyfikatu Piusa X (1835-1914)

1. Dążył do osłabienia kompromisu Kościoła z demokracją; ugruntował w Kościele zasady absolutyzmu i rządów monokratycznych; zwalczał modernizm, który osłabiał dogmatykę Kościoła; potępił te odłamy chadecji, które szły zbyt daleko w kierunku demokracji

2. Jego pontyfikat stanowi znamienne, ale przejściowe załamanie ugruntowanej wcześniej tendencji do ustalenia kompromisu z państwem burżuazyjnym i jego instytucjami

2. Powrót na drogę reform

1. Benedykt XV - przywrócił laikatowi prawo swobodnego wypowiadania się we wszystkich kwestiach, wyraził zgoda na tworzenie katolickich stronnictw politycznych, popierał tendencje demokratyczne

2. Pius XI podobnie; szereg swoich poczynań motywował obawą przed komunizmem; celowość ożywienia więzi korporacyjnych - organizacji zawodowych łączących solidarne interesy pracodawców i pracowników; korporacyjna struktura stanowić powinna podstawę ładu społecznego

3. Kościół ograniczał zadania państwa do ram subsydiarności, dopuszczając jego ingerencję tylko tam, gdzie indolencja jednostek czy grup godziła w ład społeczny

3. Treści społeczne encykliki „Quadragessimo anno”

1. Pius XI - bezwzględna ochrona własności prywatnej

2. dopuszczona reglamentacja sposobu korzystania z własności ilekroć tego wymaga konieczność

3. program uwłaszczenia proletariatu

4. zasada, że odrębne interesy pracodawców i pracobiorców mogą być odrębnie przez każdą stronę rozpatrywane

5. Potępienie wielkich korporacji kapitalistycznych, które eliminują wolną konkurencję i grożą „opanowaniem świata”

6. Postulował zwiększenie roli państwa i zastrzeżenie dlań tego rodzaju dóbr, które pozostawione osobom prywatnym mogłyby okazać się groźne dla społeczeństwa

4. Kościół wobec faszyzmu i komunizmu

1. Dekret Świętego Oficjum 1949 ekskomunikował ipso facto katolików wyznających komunizm, propagujących go lub współpracujących z komunistami

2. Pius XII - brak akceptacji walki klas, powinna być przezwyciężona przez stworzenie organicznego ładu, łączącego właścicieli i robotników

3. Pius XII więcej miejsca pozostawił naukowym interpretacjom Pisma Świętego, podjął problemy Trzeciego Świata, pokoju światowego, zapoczątkował działalność ekumeniczną

5. Aggiornamento i duch ekumenizmu

1. Jan XXIII - dążenie do uwspółcześnienia doktryny oraz dostosowanie organizacji kościelnej do warunków współczesnego świata

2. celem przesycenie Kościoła duchem ekumenizmu, a więc jedności z wszystkimi „braćmi odłączonymi”, których dotychczas piętnowano mianem odszczepieńców, heretyków i schizmatyków, oraz otworzenie możliwości współpracy katolików i niekatolików w zakresie współczesnych zagadnień społecznych

6. Treści społeczne encykliki „Mater et Magistra”

1. Podstawowym zagadnieniem współczesności stworzenie warunków materialnych dla rozwoju w pełni indywidualnego życia obywatela

2. Własność prywatna stwarza bodźce do rozwoju gospodarności, inicjatywy, pracowitości i oszczędności ale konieczność niwelowania różnic w poziomie życia (interwencja państwa)

3. Program upowszechnienia własności, sprawiedliwego rozdziału bogactw; postulat podjęcia przez państwo działań dla zredukowania negatywnych skutków wolnej konkurencji; potępienie krzywdzącego pracobiorców kształtowania stosunków pracy; postulat takiego gospodarowania zasobami państwa aby równomiernie rozwijać wszystkie regiony

4. Jan XXIII - konieczność sprawiedliwego rozdziału dóbr w skali ogólnoświatowej; roszczenie uprawnień i roli ONZ

5. Jan XXIII - „Pacem in Terris” - personalizacja pozycji jednostki „z natury obdarzonej inteligencja i wolną wolą”, posiadającej powszechne, nienaruszalne i niepozbywalne prawa i obowiązki, w tym prawo do aktywnego udziału w życiu publicznym; celowość podziału władz w państwie; „wszystkie społeczeństwa polityczne są równe w swojej godności naturalnej”

7. Pontyfikat Pawła VI

1. Kontynuacja kierunków Jana XXIII, ale zastąpienie personalizmu przez konstrukcję grup społecznych, które decydują o obliczu współczesnego świata: katolicy oraz „bracia odłączeni”, wszyscy wierzący w Boga oraz ateiści - Kościół chce zapewnić miedzy nimi współpracę; podkreślenie praw wolnościowych człowieka oraz dążenia Kościoła do nawiązania „dialogu z całym światem”; zachowanie neutralności wobec różnych systemów społecznych i politycznych

2. Należy usuwać wszelką dyskryminację co do podstawowych praw osoby ludzkiej oraz zaprowadzać sprawiedliwe warunki życia

8. Pontyfikat Jana Pawła II

1. Godność człowieka, pokój; wzywa do stworzenia warunków materialnych, w których podmiotowość człowieka będzie się mogła ukazać a całej pełni

2. Konieczność odrzucenia socjalizmu, zreformowania kapitalizmu

3. Związek między własnością a pracą

• własność prywatna nie może być celem samym w sobie, ma służyć „całemu człowiekowi i każdemu człowiekowi”

• Wolny rynek musi się liczyć teorią z czynnikami ludzkimi, moralnymi i przyrodniczymi

4. Autentyczna demokracja, w której każdy obywatel ma wpływ na sprawy publiczne

5. Zadania państwa

• Zagwarantowanie obywatelom poczucie bezpieczeństwa, iż owoce ich pracy nie zostaną zawłaszczone przez innych

• Działania na rzecz eliminacji patologii społecznych

• Czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej; popieranie działalności przedsiębiorstw poprzez tworzenie warunków zapewniających możliwość pracy

• Interweniowanie gdy rynek blokowany jest przez monopole

• Może tworzyć przedsiębiorstwa o dużej doniosłości dla społeczeństwa

• Ale ustawicznie należy przestrzegać „zasady pomocniczości”

• Niezbędne relacje miedzy wartościami moralnymi, zwłaszcza prawdą, w życiem społecznym i politycznym

• Jawność życia publicznego, poszanowanie praw przeciwników politycznych, ochrona praw oskarżonego, rzetelne gospodarowanie środkami publicznymi, moralność w dążeniu do władzy

• Poszanowanie godności pracownika; własność nie jest prawem absolutnym, które uzasadnia bezwzględnie sprzeczne z zasadami moralnymi dążenie do zysku

Rozdział 9 - IDEOLOGIA „SOCJALIZMU DEMOKRATYCZNEGO”

1. Geneza socjaldemokracji

1. Zerwanie z marksizmem, jego teorią rewolucji i dyktatury proletariatu, przekonanie o możliwości pokojowego przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm

2. Socjaldemokracja brytyjska

1. Tawney - kryterium oceny posiadaczy dóbr - kryterium służebności; kto korzysta ze swej własności w sposób społecznie użyteczny, powinien być przez społeczeństwo wynagradzany i mieć wpływ na kierowanie państwem

2. Clement R. Attlee - odżegnał się od ateizmu; Partia Pracy przekształciła się z partii robotniczej w partię narodową, która łączy wszystkich ludzi uznających, że podstawy, na których opiera się kapitalizm są niemoralne i niesłuszne

3. E. F. Durbin - granice dla przeobrażeń Partii Pracy wyznacza pojęcie demokratycznego socjalizmu - zarówno w zakresie instytucji społecznych, jak i życia indywidualnego dąży do zagwarantowania rzeczywistej wolności; należy połączyć dążenie do równości ekonomicznej z troską o zachowanie wolności politycznej

4. Crossman - należy poddać kontroli publicznej działalność wielkich monopoli i koncernów, ale przez parlament i organizacje społeczne a nie państwo, które się wtedy rozrasta i zagraża wolności

5. Dawis Healey - zakwestionował celowość rozszerzania kompetencji rządu w kwestiach ekonomicznych - państwu trudno kontrolować znacjonalizowane przedsiębiorstwa; zapewnienie kontroli jest ważne dlatego rząd powinien nabywać akcje poszczególnych towarzystw na giełdzie w tym celu

6. Crosland - wraz ze wzrostem dochodu pracownik przestaje zwracać uwagę na dysproporcje w podziale dochodu, nie chce ryzykować tego, co osiągnął; Partia Pracy powinna ograniczyć się doskonalenia wypracowanych już instrumentów, eliminować przypadki niesprawiedliwości społecznej, doskonalić planowanie, znacjonalizować pewne działy gospodarki

3. Socjaldemokracja niemiecka

1. Kurt Schumacher - państwo syntezą klasy i narodu, czyli wartością, która stoi ponad klasową struktura społeczeństwa

2. Postulat upaństwowienia środków produkcji łączono z hasłem reformy rolnej a także z tezą że socjaldemokraci nie powinni brać udziału w rządzie burżuazyjnym

3. Z czasem rezygnacja z akcentowania klasowego charakteru socjaldemokracji i wprowadzenie pojęcia partii ludowej, która łączy przedstawicieli różnych klas; konsekwencją odrzucenie teorii walki klas oraz rezygnacja z programu uspołecznienia środków produkcji; uznano realia gospodarki rynkowej i skoncentrowano wysiłki na przejęciu władzy politycznej

4. Koncepcję walki klas zastąpiono hasłem autonomii człowieka w państwie i społeczeństwie, a zabezpieczenie tej sfery uznaje się za najważniejsze zadanie socjalizmu; dążenie do wsparcia wolności politycznej demokracją ekonomiczną

4. Konkluzje

1. Początkowo socjaldemokracja ściśle powiązana z filozofią walki klas i negacji państwa burżuazyjnego, stopniowo przeobrażała to państwo wraz z kapitalistycznym systemem, humanizowała go, a zarazem eliminowała ze swego programu wątki klasowe i konfrontacyjne; coraz wyraźniej odcinała się od struktur i programów komunistycznych

2. Współcześnie partie te podkreślają akceptację demokracji i praw człowieka, przesłanki integracji europejskiej, zrywając tym samym definitywnie z dyktaturą proletariatu i rewolucją

Rozdział 10 - DOKTRYNA PAŃSTWA PRAWA

1. Geneza koncepcji państwa prawa

1. Absolutne zwierzchnictwo prawa jest kamieniem węgielnym wszystkich koncepcji kształtowanych w obrębie konstrukcji demokratycznego państwa prawa

2. G. Radbruch wiąże obowiązywanie norm prawnych z zasadą sprawiedliwości oraz celowości; wcześniejsze pojęcie „państwa prawa” ewoluuje w kierunku socjalnego, liberalnego lub demokratycznego państwa prawnego

2. Czołowi przedstawiciele

1. Hayek

• eksponuje centralne znaczenie wolności jednostki, którą definiuje jako brak przymusu

2. Oakeshot

• Uznanie autorytetu prawa ma zasadnicze znaczenie dla określenia istoty państwa

• Prawo stanowione przez uprawniony organ, rygorystycznie przestrzegane procedury jego stosowania to podstawy demokratycznego państwa prawa

• Zasadniczym elementem „rządów prawa” wolność

• John Rawles

• Zasadę rządów prawa stanowi prawidłowe i bezstronne stosowanie norm prawnych; połączenie funkcjonowania prawa z wolnością

• System prawny jest uporządkowanym zbiorem obowiązujących pod przymusem publicznych norm adresowanych do osób zdolnych kierować się rozumem; ma charakter wszechobejmujący, organy występujące w nim mają wyłączne prawo stosowania przymusu; porządek prawny obowiązuje jako instancja ostateczna na wyraźnie określonym terytorium; szeroki zakres regulowanych rodzajów aktywności oraz fundamentalny charakter interesów, które ma chronić

• Z zasadą rządów prawa związane pewne nakazy sprawiedliwości a także nakaz by podobne przypadki traktować podobnie, a rozróżnienie uzasadniać przez odwoływanie się do norm i zasad

• Nullum crimen sine lege

• Kolejna podstawą rządów prawa rzetelny proces sądowy - skrupulatne określenie czy doszło do pogwałcenia prawa, nałożenie odpowiedniej kary, właściwie opracowane przepisy procesowe, reguły dowodowe, sędziowie niezawiśli i bezstronni, nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, jawne rozprawy

• Związek rządów prawa z wolnością - ustalenie jak najszerszego jej zakresu

• Władza musi dysponować środkami przymusu; zasada wolności prowadzi do zasady odpowiedzialności

• Z zasadą tą łączy się formuła praworządności, a więc prawa ustanowionego przez uprawniony organ, które w jednakowej mierze obejmuje wszystkich obywateli; w szczególność na organach sądowych ciąży obowiązek przestrzegania prawa materialnego i procesowego oraz równego traktowania obywateli

• Gwarantem wolności są tzw. wolności konstytucyjne ale tzw. prawa człowieka, wśród których wolności konstytucyjne stanowią skromny wycinek

• Doktryna socjalnego państwa prawnego

1. Szczególna postać koncepcji państwa prawa, wprowadzona o treści społeczne wprowadzona do Konstytucji RFN

2. Carlo Schmidt

• Podstawowym zadaniem państwa zagwarantowanie wolności przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktów społecznych przez politykę socjalną

• Doktryna socjalnego państwa prawnego opowiada się za szczególną postacią „liberalnego” interwencjonizmu; państwo rezygnuje z bezpośredniego władania środkami produkcji, prowadzi natomiast aktywną politykę społeczną za pomocą pośrednich instrumentów ekonomicznych (podatki, kredyty itp.)

Rozdział 11 - DOKTRYNY SPOŁECZNO-POLITYCZNE CZASÓW NAJNOWSZYCH: TEORIA KONWERGENCJI; DOKTRYNA MENEDŻERÓW; NEOLIBERALIZM; KONSERWATYZM

1. Wprowadzenie

1. Po II wojnie światowej podział świata na 2 oparte na odmiennych systemach obozy; układ uzupełnia konstrukcja Trzeciego Świata

2. Teoria konwergencji

1. Sorokin

• Koncepcja cyklicznego rozwoju ludzkości wg której po długim procesie ewolucji Europa zastąpiona zostaje współcześnie przez Amerykę, Azję i Afrykę

• Przyszłość ludzkości nie należy ani do socjalizmu ani do kapitalizmu ale do systemu pośredniego - w państwach kapitalistycznych widoczny jest rozwój kontroli społecznej , a w socjalistycznych odejście od rygoryzmu na rzecz rozwiązań bardziej liberalnych

• Koncepcja pięciu stadiów wzrostu gospodarczego, od przedkapitalistycznego społeczeństwa ku etapowi masowej konsumpcji

2. Wzrost dobrobytu w państwach kapitalizmu i socjalistycznych, przyspiesz to jeszcze rewolucja naukowo-techniczna, która zwiększy rolę warstwy inżynieryjno-technicznej oraz administracyjnej, które w postindustrialnej fazie rozwoju będą decydować o najważniejszych sprawach społeczeństwa, a zespół ideałów i celów społecznych stymulowany będzie przez konsumpcję masową

3. „Społeczeństwo przemysłowe” przejmie na nowo instytucje demokracji parlamentarnej i będzie miało strukturę oraz cele społeczeństwa neokapitalistycznego

• Doktryna menedżerów

1. James Burnham - doktryna „nowej klasy”

• Zmiany w sposobach działania organizacji gospodarczych na plan pierwszy wysuwają menedżerów

• Aktualne przeobrażenia powodują przejęcie władzy przez nieliczną elitę technokratyczną - dyrektorzy, inżynierowie pełniący funkcje kierownicze, konstruktorzy - bez kapitału, zasadniczym motywem działania praca i sukces

• Proces ten wynika ze stałego postępu w zakresie technologii produkcji; zmiana kształtu stosunków własnościowych bo kierujący przedsiębiorstwem staje się niejako rzeczywistym właścicielem

• „Rewolucja menedżerów” związana z rozwojem tzw. kapitalizm państwowego; w miarę przejmowania przez państwo produkcji zwiększa się rola technokracji, która zdobywa kontrolę nad państwem

• Niezależnie od ustroju klasa menedżerów zdobywa rolę naczelną i działa wg tego samego mechanizmu, co w konsekwencji powoduje zatarcie się różnic ustrojowych

• Neoliberalizm

1. Przejmują z doktryn praw natury tezę o istnieniu stałych, niezmiennych i uniwersalnych praw człowieka, które nie mogą być przedmiotem arbitralnej regulacji ustawodawczej państwa; na pierwszym planie własność prywatna będąca gwarantem postępu, efektywności ekonomicznej i szczęścia

2. Wolność: polityczna, konkurencji, działań ekonomicznych; przeciwnicy praw społecznych, odrzucają egalitaryzm oraz ingerencję w procesy społeczno-ekonomiczne

3. Postęp społeczny i moralny rezultatem wolności indywidualnej oraz postępu techniczno-ekonomicznego; demokratyczna struktura państwa, z zachowaniem jej trójpodziału oraz ograniczenie funkcji państwa głównie do ochrony obywateli przed zagrożeniem zewnętrznym oraz zapewnienia ładu wewnętrznego

• Konserwatyzm

1. Oznacza dążenie do zachowania istniejących struktur społeczno-politycznych, ale także obyczajów, form językowych, symboli narodowych itp.

2. Charles Maurras - założone przez niego ugrupowanie Nowa Prawica odrzuca wszelkie nurty egalitarne i w tym względzie jest równie wroga wobec chrześcijaństwa, jak i komunizmu. Przeniknięta jest zarazem germanofilstwem oraz kultem autorytetów kreowanych na podstawie tezy o biologicznej nierówności ludzi, narodów i ras

3. Russel Kirk - podkreśla boskie podstawy społeczeństwa, celowość utrzymania podziałów klasowych, oparcie systemu politycznego na elicie władzy

4. Robert Nozick - koncepcja państwa, które rządzi jak najmniej, „chroniąc obywateli przed przemocą, kradzieżą, oszustwami i wymuszając przestrzeganie umów; rewizja amerykańskiego ustawodawstwa socjalnego

5. George Sanatayana wypowiada się za monarchią, która oprze się na hierarchicznej strukturze ludzi znakomitych

6. Konserwatyzm współczesny to odrzucenie programów emancypacyjnych, pogarda dla „ludzi z ulicy”, kult hierarchii, bogactwa i umiaru

Rozdział 12 - GŁÓWNE NURTY MYŚLI POLITYCZNEJ INDII NOWOŻYTNYCH

1. Myśl polityczna „renesansu indyjskiego”

1. Wspólną cechą racjonalizm i uniwersalizm; sięgano do dorobku filozofii zachodniej, usiłując odnaleźć w niej potwierdzenie prawd zawartych w staroindyjskich Upaniszadach

2. 1 faza

• Fascynacja wszystkim co europejskie, próba przenoszenia idei zachodnich na grunt indyjski

• Rama Mohan Roy - wzorem ustrojowym Wlk. Brytania, która przygotuje Indie do stworznia własnego państwa; jedność Indii winna być realizowana ponad podziałami etnicznymi i językowymi

3. 2 faza

• Nurt Arja Samadż - powrót do Wed jako powrót do korzeni własnej kultury i cywilizacji

• Dayananda Saraswati - „powrót do Wed” - odrodzenie narodowej tradycji, połączone z głębokimi reformami społecznymi; ideał polityczny zbliżony do wzorca brytyjskiego, ale mocniej podkreśla współzależność władzy ustawodawczej i wykonawczej; najwyższym autorytetem prawo

• Vivekananda - najwcześniej funkcje kierownicze przejęli bramini, potem wojownicy, następnie kupcy, z czasem nastąpi panowania mas pracujących, które zapewni sprawiedliwy podział bogactw, likwidację podziałów kastowych oraz powszechność wykształcenia; wolność stanie się udziałem ogółu

• 3 faza

• Rabindranath Tagor - służebna rola państwa wobec jednostek, potępienie wszelkich form nacjonalizmu; rzecznik wspólnoty ogólnoludzkiej, w ramach której poszczególne narody zyskają optymalne możliwości rozwoju

• Idealizm polityczny M. K. Gandhiego (1869-1948)

1. Poszukiwanie prawdy i ścisłe jej przestrzeganie winno stanowić zasadniczy drogowskaz dla jednostki jak i polityka

2. Satygraha - metoda walki bez gwałtu, odwołująca się do perswazji i różnorodnych działań, które mają na celu zmienienie umysłu przeciwnika, klucz do rozwiązania wszelkich problemów społecznych i politycznych

3. J. Nehru i socjalizm indyjski - ugruntował konstrukcję państwa światopoglądowo neutralnego; socjalizm indyjski - adaptował do zasad demokracji oraz kapitalistycznej gospodarki założenia planowanej, a także interwencjonizm dla podniesienia poziomu życia najniższych warstw; polityka zagraniczna - tzw. aktywne niezaangażowania, dążąc do osłabienia konfliktu komunizm-kapiatalizm

Rozdział 13 - GŁÓWNE TENDENCJE REFLEKSJI POLITYCZNEJ TRZECIEGO ŚWIATA

1. Wprowadzenie

1. Termin Trzeci Świat anachronizmem, bo zrodził się gdy świat podzielił się na 2 obozy, których już nie ma

2. Tendencje okresu postkolonialnego

1. W momencie dekolonizacji zawiązywały się sojusze, które zdawały się przekraczać bariery etniczne czy regionalne; idea panafrykanizmu; konstrukcja jedności arabskiej albo muzułmańskiej

3. Socjalizm w krajach Trzeciego Świata

1. Socjalizm indyjski, afrykański, a nawet muzułmański - osiągnięcia przejściowe, nie są w stanie ukształtować efektywnego modelu gospodarczego oraz systemu politycznego, który gwarantowałby powszechny udział w sprawowaniu władzy

---