PRZEMYSŁ POLSKI



Przemysł jest działem produkcji , który zajmuje się wydobywaniem i przetwarzaniem surowców . Wywiera on wpływ na inne dziedziny gospodarki narodowej i na ogólny rozwój kraju .



Przemysł spełnia kilka najważniejszych funkcji :



- ekonomiczne : tworzy dochód narodowy i pobudza inne dziedziny

gospodarki np.: rolnictwo , transport



- społeczne : daje ludziom dużą liczbę miejsc pracy ; podnosi standard

życia



- przestrzenne : buduje nowe miasta , osiedla , sklepy ,





GŁÓWNE OKRĘGI PRZEMYSŁOWE W POLSCE
Górnośląski Okręg Przemysłowy ( GOP ) : przemysł węglowy ,
energetyczny , metalurgiczny , maszynowy ,
samochodowy ; największym zakładem jest
Huta Katowice
Warszawski Okręg Przemysłowy : przemysł elektromaszynowy ,
precyzyjny , elektroniczny , elektrotechniczny ,
spożywczy ; środki transportu
Łódzki Okręg Przemysłowy : przemysł włókienniczy , odzieżowy ,
dziewiarsko-pończoszniczy
Gdańsk i Gdynia : stocznie budowlane , remontowe ; przemysł
chemiczny i rafineryjny
Wrocław i Poznań : przem. metalurgiczny , maszynowy , spożywczy ;
środki transportu
Baza surowca , przemysł
Obecnie w Polsce eksploatuje się ponad 50 rodzajów kopalń . Z punktu widzenia zasobności złóż najważniejszą grupę stanowią : węgiel kamienny , węgiel brunatny , rudy miedzi , cynku , i ołowiu oraz srebro , siarka , sól kamienna i surowce skalne .
Według danych z 1992 Polska dostarcza m. in. 34,5 % światowego wydobycia siarki ( 1 miej-sce w świecie ) , 4,9% wydobycia węgla kamiennego , 5,6% wydobycia węgla brunatnego ( 6 miejsce ) ,
4,55% wydobycia srebra ( 7 miejsce ) i 4,9% wydobycia miedzi ( 9 miejsce ).
Udokumentowane zasoby węgla kamiennego wynoszą 61 mld t i należą do największych w Europie . Większość z nich ( 52 mld t ) usytuowana jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym , 8,8 mld t zasobów przypada na Lubelskie Zagłębie Węglowe , a pozostałe niewielkie zasoby - na likwidowane obecnie Zagłębie Wałbrzyskie .
Zasoby węgla brunatnego wynoszą ponad 14 mld t i są rozproszone ( 85 złóż ) na Nizinie Polskiej . Węgiel brunatny eksploatowany jest w trzech ośrodkach - w Tu-roszowie , w rejonie Konina oraz w Bełchatowie- zużywany w miejscowych elektrowniach . Jego wydobycie utrzymuje się na dość stabilnym poziomie 60 - 70 mln t rocznie .

Złoża gazu ziemnego występują na obszarze karpackim oraz w zachodniej części Niżu Polskie-go; ich łączne zasoby wynoszą 147 mld m3. Poza tym, do wykorzystania są jeszcze zasoby meta-nu (50 mld m3 ) z pokładów węgla kamiennego na Górnym Śląsku . Własne wydobycie gazu ziemnego pokrywa tylko 40 - 50% zapotrzebowania krajowego , pozostałe ilości importowane są gazociągami z Rosji .

Rozpoznane zasoby ropy naftowej są minimalne ( 4,3 mln t ) ; występują na obszarze karpackim oraz w północno-zachodniej części kraju , łącznie z szelfem bałtyckim . Większość zużywanej ropy naftowej importowana jest z Rosji ( do rafinerii w Gdańsku i Płocku ).

Produkcja energii elektrycznej ( 135 mld kWh ) opiera się w ponad 90% na węglu kamiennym i brunatnym , a tylko 2% na hydroenergii .

Rozpoczęta w latach 80 , budowa elektrowni jądrowej w Żarnowcu na wybrzeżu została w 1990 r. wstrzymana .

Zasoby rud miedzi w Zagłębiu Lubińsko - Głogowskim należą do największych w Europie . Huty miedzi znajdują się w Legnicy i Głogowie .

Rudy cynku i ołowiu znajdują się rejonie Olkusza i Trzebini ( gdzie są eksploatowane ) oraz w Zawiercia ; ich zasoby wynoszą 211 mln t ,

a roczne wydobycie 4,8 mln t . Huty cynku i ołowiu koncentrują się

na Górnym Śląsku.

Hutnictwo żelaza , rozwinięte głównie na Górnym Śląsku, w Krakowie i Warszawie , opiera się w całości na rudach importowanych ( głównie z Ukrainy i Rosji); podobnie hutnictwo aluminium ( Konin ).

Polska dysponuje największymi w Europie złożami siarki w rejonie Tarnobrzega , których zaso-by wynoszą 747 mln t. Znaczna część

wydobywanej siarki ( 2,1 mln t ) jest eksportowana.

Polska posiada też olbrzymie zasoby soli kamiennej ( 121 mld t ) ,

głównie na Kujawach oraz na Górnym Śląsku. Wyczerpane zostały już zasoby Wieliczki i Bochni . Fabryki sody w Inowrocławiu i Janikowie wykorzystują miejscowe złoża soli kamiennej.

Przemysł cementowy i wapienniczy wykorzystuje bogate złoża wapieni i margli w wojewódz-twie opolskim , na Wyżynie Krakowsko-

Częstochowskiej, w Górach Świętokrzyskich, na Wyżynie Lubelskiej

oraz na Kujawach.



Wiodącymi dziedzinami przemysłu przetwórczego jest przemysł

elektromaszynowy (23%), chemiczny (18%), rolno-spożywczy (26.5%) .

Przemysł elektromaszynowy skoncentrowany jest głównie w okręgu

warszawskim , na Górnym Śląsku , w okręgu bielskim ,we Wrocławiu,

Poznaniu , w Gdańsku , Gdyni , i Szczecinie . Mniejsze jego ośrodki rozproszone są po całym kraju .

W przemyśle chemicznym najważniejsze znaczenie mają rafinerie

ropy naftowej ( Płock , Gdańsk , Czechowice-Dziedzice , Gorlice ) ,

przemysł gumowy i tworzyw sztucznych , zlokalizowany w wielu miejscowościach , przemysł farmaceutyczny (Tarchomin , Warszawa ,

Poznań , Jelenia Góra , Łódź , Kraków ) . Dobrze rozwinięty jest też przemysł nawozów sztucz-nych ( Puławy , Włocławek , Tarnów , Kędzierzyn), korzystający z importowanych fosforytów, soli potasowych i gazu.

Przemysł włókienniczy skupiony jest w okręgach : łódzkim , białostockim , sudeckim i bielskim . Jest on dotknięty kryzysem , wskutek

załamania się rynków wschodnich .

Przemysł rolno-spożywczy ma korzystne warunki rozwoju. Jest najbardziej rozproszony , co związane jest z rozmieszczeniem surowców rolnych , jak i z powszechnym popytem na produkty żywnościowe .

Ważniejszymi branżami jego są : produkcja napojów , przetwórstwo

mięsa , mleka przemysł tytoniowy i cukierniczy .



Bibliografia : Podręcznik Geografii do kl. 8-ej

Encyklopedia Gutenberga

Encyklopedia PWN

Encyklopedia Geograficzna Świata tom V



Wygenerowano: 01-05-2003 07:03:56

Charakterystyka gospodarcza regionu europejskiego"





Przez pojęcie gospodarka rozumiemy historycznie: ukształtowany i zmniejszający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych krajów o różnych poziomach rozwoju gospodarczo-społecznego.

Jak wszyscy wiemy gospodarka składa się z wielu gałęzi ale najważniejszymi z nich są przemysł i rolnictwo.

Te właśnie scharakteryzuje w tym referacie.



Przemysł jest działem gospodarki narodowej w zakresie produkcji materialnej polegającej na wydobywaniu zasobów przyrody i ich przetwarzania w celu dostosowania ich do potrzeb człowieka. Procesy te odbywają się masowo przy użyciu maszyn i urządzeń technicznych.

Dla poziomu i rentowności produkcji bardzo ważna jest odpowiednia lokalizacja zakładów. Czynniki lokalizacji przemysłu możemy podzielić na dwie grupy:



I. Czynniki naturalne:

-klimat

-ukształtowanie terenu

-właściwości fizjograficzne

-baza surowcowa



II. Czynniki poza naturalne:

-baza energetyczna

-zasoby siły roboczej

-rynek zbytu



Ważny jest tez aspekt ekologiczny. Coraz częściej planując budowę fabryk bierze się pod uwagę potencjalne zagrożenie terenów o walorach przyrodniczych, turystycznych, i uzdrowiskowych.

Czynniki specjalne lokalizacji przemysłu:

- stopień ryzyka i stabilność gospodarki

- przepisy prawne, celne itd.

- ulgi podatkowe

- polityka miejscowej administracji

- wpływy związków zawodowych.

To wszystko wpływa na lokalizacje przemysłu ale nie możemy też zapomnieć ,że najważniejszą rzeczą jest zasób surowca na danym terenie.

Najbardziej rozpowszechnionym surowcem energetycznym jest węgiel. Zaspokaja on 29% światowego zapotrzebowania energetycznego.

W roku 1993 najwięcej węgla kamiennego w Europie (bez Rosji) wydobyła Polska bo aż 3,6% ogółu światowego(około 130 MLN ton) natomiast w roku 1997 aż 195MLN ton(z tym że do wydobycia węgla w Polsce dopłacają podatnicy/obywatele).Pod względem wydobycia węgla brunatnego w 1991 roku Polska(w Europie) była na 3-cim miejscu po Niemczech, Czechach i Słowacji.

Węgiel wydobywa się w Europie w:

-GOP(Polska), -Zagłębie Ruhry i Saary(Niemcy), -Zagłębie Yorkshire, -Zagłębie Szkockie(Anglia),Czechy,

-Zagłębie Północne(Francja), -oraz Rosja, która zalicza się do jednych z największych producentów na świecie.

Drugim surowcem energetycznym (po węglu kamiennym) jest ropa naftowa. W XX wieku wydobycie ropy naftowej wzrosło z 20MLN ton w roku 1900 do 948MLN ton w 1993. Dzisiaj liczba ta znacznie wzrosła.

Jej rozmieszczenie na świecie jest nierównomierne. Największe złoża ropy zalegają w Arabii Saudyjskiej(13,9% ogółu światowego w wydobyciu), w Iranie, Iraku, Kuwejcie , Zjednoczonych Emiratach Arabskich oraz pod całym dnem Zatoki Perskiej. Drugie miejsce w świecie w wydobyciu tego surowca zajmuje Rosja(12%) oraz U.S.A(11,7%).

W Europie wydobywa go się w:

-Dnie morza Północnego[WLK. Brytania(3,0% zasobów światowych), Norwegia(3,5%), Dania], -Rumunia(Karpaty), -Francja, -Chorwacja, -Niemcy, -Włochy, - oraz Rosja, która zalicza się do jednych z największych producentów na świecie.

Trzecie miejsce w tak zwanej ważności zajmuje gaz ziemny. Wydobywa go się w Europie w :

-Niemcy, -Dno morza północnego, -Anglia, -Rosja, -Rumunia, -Włochy, -Ukraina.=> są to jednak ilości śladowe w porównaniu ze światem. Prym w tej dziedzinie wiedzie Rosja, która w roku 1993 wydobyła 37,8% ogółu światowego i Stany Zjednoczone, które w tym samym roku wydobyły 23%.



W rozwoju przemysłowym świata zachodziło wiele zmian w strukturze zużycia surowców energetycznych. Początkowo podstawowym źródłem energii był węgiel, wykorzystywany powszechnie w energetyce, hutnictwie i transporcie (kolejowym i morskim). Z czasem zaczęło rosnąć znaczenie ropy naftowej, o czym zadecydowały takie walory jak: tańsze wydobycie, wyższa kaloryczność, mniejsza toksyczność spalania, możliwość zastosowania jako paliwa we wszystkich środkach transportu oraz na szeroka skalę w przemyśle chemicznym.

Doprowadziło to na początku lat 60-tych do zdystansowania węgla przez ropę naftową. Ropa naftowa zaspokajała niemal połowę światowego zapotrzebowania na energię. Dopiero kryzys w 1973 roku spowodował zmianę sytuacji. Na spotkaniu przedstawicieli OPEC (arabskie państwa naftowe)

w Kuwejcie podjęto decyzje o zmianie stosunków tych państw z wielkimi koncernami naftowymi (Exxon, Shell, Texaco, Mobil, Socal ). Od tej pory państwa OPEC objęły kontrolą wydobycie ropy, ustalono podatki płacone przez koncerny naftowe za korzystanie ze złóż, ograniczono wydobycie, a ropę eksportowano wyłącznie do państw popierających politycznie państwa OPEC.

Taka sytuacja spowodowała niedobór ropy na rynkach światowych, wzrost jej ceny ( nawet siedmiokrotnie), zahamowanie rozwoju krajów średniorozwiniętych i zadłużenie krajów słabo rozwiniętych.

Kraje wysoko rozwinięte zaczęły poszukiwać energooszczędnych technologii. Nastąpił rozwój automatyzacji, komputeryzacji i telekomunikacji. Zmierzano do jak najmniejszej materiałochłonności i energochłonności.

W latach 70-tych zużycie ropy zmniejszyło się o 10-12%.

Obecnie najważniejszymi źródłami energii jest nadal ropa naftowa i węgiel kamienny, a także gaz ziemny i węgiel brunatny. Dominuje zatem energetyka cieplna, która dostarcza ponad 60% energii w skali światowej. Elektrownie cieplne emitują jednak ogromne ilości pyłów, tlenków siarki i azotu, co jest szkodliwe dla środowiska.

Dlatego też rozwija się hydroenergetyka, która obecnie dostarcza ponad 23% energii w skali światowej. Jednak rozwój ten ograniczają wysokie koszty budowy zakładów tego typu. Najwięcej hydroelektrowni jest w krajach Skandynawii, Rosji, USA, Chinach, Japonii, Brazylii, Francji, Włoszech.

Innym źródłem energii jest energetyka jądrowa. Dostarcza ona 17% energii w skali świata. Ostatnio jednak tempo rozwoju tego typu energetyki uległo spowolnieniu, czego przyczynami są: wysokie koszty budowy, problem składowania odpadów radioaktywnych i negatywne nastawienie opinii publicznej. Największą role elektrownie jądrowe odgrywają we Francji, Rosji, Japonii, USA.

Najwięksi producenci energii na świecie: USA, Rosja, Japonia, Chiny, Indie, Kanada, Niemcy, Francja, Wielka Brytania.

Obszary deficytów: Europa zachodnia, Japonia, Korea Południowa, Tajwan, Singapur, USA



Rosnące koszty energii i ryzyko wyczerpania się nieodnawialnych zasobów energetycznych zmusiły do poszukiwań alternatywnych źródeł energii. Należą do nich:

-wykorzystanie siły wiatru -

-energia słoneczna

- zasoby geotermiczne Popularna jest taka energia we Włoszech

- Energia pływów morskich- Przykład: Rosja, Francja.

- energia termoelektryczna

- - energia biogazów

Jednak alternatywne zasoby energii nie są zbyt szybko rozwijane. Przyczynami takiego stanu są:

- wysoki koszt budowy elektrowni

- brak pieniędzy na prace badawcze

- brak zainteresowania nowymi źródłami przez polityków i biznesmenów, którzy czerpią korzyści z eksploatacji, transportu i przetwórstwa energetycznych surowców konwencjonalnych.

W roku 1993 na świecie wyprodukowano 12003kWh. Potentatem w tej dziedzinie są Stany Zjednoczone Ameryki, którym zawdzięczamy 1/4 tej niewyobrażalnie wielkiej sumy energii elektrycznej Następne kraje z listy to Rosja(8.4%), Japonia(7,4%),Chiny(6.3%). Trójka europejska w tej dziedzinie to Niemcy(4,5%), Francja(3,8%) oraz WLK. Brytania(2,7%).

W Polsce wytworzyliśmy 3476kWh, co klasyfikuje nas lekko ponad średnią światową, poniżej której inne państwa europejskie nie schodzą.



Nie możemy jednak zapomnieć o rolnictwie! Rolnictwo jest działem gospodarki najbardziej uzależnionym od warunków, a zwłaszcza od klimatu, ukształtowania terenu i stosunków glebowych. Jest to dział gospodarki do którego zaliczamy uprawę roślin i chów bydła które to prowadzone są na szerszą skalę, oraz leśnictwo i gospodarkę morską, Z tego tez względu rolnictwo może być prowadzone na określonych terenach, gdzie warunki naturalne są dogodne. Są to w większości obszary o najlepszych glebach, korzystnym ukształtowaniu powierzchni, znajdujące się pod wpływem klimatów morskich i pośrednich strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej.

W 1992 roku użytkowanie gruntów na świecie wyniosło dla gruntów ornych i sadów 10,8% powierzchni ogólnej, dla łąk i pastwisk 25,4% , natomiast lasy stanowiły 30,1%, a pozostałe grunty i wody to 33,7% powierzchni ogólnej. W Europie (bez byłego ZSRR) grunty orne i sady stanowiły 28,5% a łąki i pastwiska jedynie 17%. Łączy się to z tym , że klimat Europy jest wybitnie korzystny dla uprawiania roślin dlatego, odsetek gruntów przeznaczonych pod uprawę jest niemal trzykrotnie większy niż średnia światowa.

Jednocześnie obserwujemy zmniejszenie się powierzchni użytków rolnych w Europie w ostatnich latach. W 1995 obejmowały one 227,4 mln. ha , rok później 222,0 mln. ha, a w 1997 214,8 mln ha, Wynika to z przechodzenia z gospodarki ekstensywnej na intensywną.

W roku 1994 na świecie zebrano 1957MLN ton zbóż z czego najwięcej w Chinach(20,3%), USA(18,1%) oraz Indiach(10,8%) w żadnym z państw nie zebrano więcej niż 3% ogółu zbóż wyjątkiem jest Rosja(4,3%). Najwięcej w Europie zbiera się na Węgrzech(1152kg n.j.m), we Francji(921kg n.j.m) i Jugosławi(847 n.j.m).

Są 3 najważniejsze rośliny uprawne(pszenica, kukurydza, ryż).

Pszenica.- należy ona do rodziny traw. Obejmuje ponad 20 gatunków dzikich i uprawnych oraz wiele mutantów wyhodowanych wyniku wieloletniego krzyżowania. Pszenica wymaga dobrych gleb, starannej uprawy i obfitego nawożenia mineralnego. Jej wymagania termiczne zależne są od odmiany dlatego tez można uprawiać ją w strefie umiarkowanej, podzwrotnikowej i zwrotnikowej. Najważniejsze rejony upraw pszenicy:

- Europa - Nizina Francuska, Wyżyna starej Kastylii w Hiszpanii, Nizina Padańska, Nizina Węgierska, Nizina Rumuńska, Wyżyna Bawarska, Nizina Śląska, Ukraina, Południowo-zachodnia Rosja.

Najwięksi producenci - Chiny, Indie, USA, Rosja,, Francja

Ryż.- uprawa ryżu wymaga dużo wilgoci i ciepła, dlatego często uprawiany jest na terenach sztucznie nawadnianych. Odznacza się krótkim okresem wegetacji, dzięki czemu może dawać nawet trzykrotne zbiory w ciągu roku. Główne miejsca upraw:

- Europa - Nizina Padańska, wschodnia Hiszpania

Główni producenci ryżu - Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz

Kukurydza- dzięki licznym odmianom udaje się w licznych warunkach klimatycznych. Ma bardzo duża wydajność. Wymaga dużo ciepła, ale nie nadmiaru wilgotności. Uprawy skupiają się:

- Europa - kraje basenu Morza Śródziemnomorskiego - Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja, była Jugosławia, a także Francja

Główni producenci kukurydzy - USA, Chiny, Brazylia, Meksyk

Jeśli chodzi o hodowlę bydła i trzody chlewnej to kraje europejskie nie różnią się zbytnio od większości krajów świata. Największe udziały w produkcji mięsa na świecie, które wyniosły 182,1 mln. ton, miały Chiny i U.S.A. W Niemczech => 3,4%ogułu światowego mięsa , we Francji 3,2%, w WLK. Brytanii 1,9% , a w Polsce 1,7%.

Według danych pochodzących z roku 1990 kraje Europy nie miały również zbyt wysokiego wpływu na ilość ton inwentarza żywego pochodzącego z połowów morskich i słodkowodnych (Norwegia 1,5% udziału światowego a Polska 0,5%).



Ogólnie rzecz biorąc Europa bardzo dobrze plasuje się w produkcji i rolnictwie. Większość towarów potrzebnych do życia, możemy sami wyprodukować. Posiadamy również większość surowców potrzebnych do przemysłu jak i dobre ziemie przydatne do rolnictwa! Jesteśmy po prostu kontynentem więc możemy sobie sami zapewnić byt!

Nie można jednak stwierdzić czy Europa jest kontynentem typowo rolniczym lub typowo przemysłowym. Wynika to z wielu uwarunkowań jak i tego, które z nich brać za ważniejsze Dodatkowo istnieją zróżnicowania gospodarcze w strukturze każdego państwa.

Rolnictwo ekologiczne w Polsce"

Od lat maleje zaufanie konsumentów do żywności produkowanej metodami przemysłowymi. Panuje uzasadniona opinia, że taka żywność jest z reguły mniej smaczna od wytwarzanej naturalnie. Ale nie to jest najważniejsze. Coraz bardziej obawiamy się, że rośliny i zwierzęta pochodzące z upraw i hodowli przemysłowych nie służą naszemu zdrowiu, a w skrajnych wypadkach mogą zagrażać życiu.
Afery ostatnich lat, takie jak obecność prionów w wołowinie, czy też dioksyn w kurczakach, ściśle związane są z przemysłowymi metodami wytwarzania żywności. Dowodzą one, że niechęć do wyrobów rolnictwa przemysłowego nie wynika z irracjonalnych uprzedzeń. Niepokój o zdrowie budzi stosowanie środków chemicznych do ochrony i nawożenia roślin a także antybiotyków w hodowli zwierząt.
Z dużą nieufnością traktowana jest żywność pochodząca z organizmów modyfikowanych genetycznie. Jeśli nawet niektórzy naukowcy przekonują nas, że jest ona całkowicie bezpieczna, to również takie zapewnienia traktowane są nieufnie. Dzieje się tak, ponieważ kryzys zaufania obejmuje również naukę. Świadomy konsument coraz częściej poszukuje żywności wytwarzanej metodami naturalnymi. Co zatem odróżnia rolnictwo ekologiczne od przemysłowego? Najprościej powiedzieć, że jest to rolnictwo bez chemii i bez manipulacji genetycznych. W czasach dawniejszych nie było innego - nie potrzebna była zatem odróżniająca je nazwa. Współcześnie musimy definiować rolnictwo ekologiczne w opozycji do przemysłowego. Dlatego łatwiej wymienić to, czego nie można w nim stosować, niż pozytywnie opisać jego metody. Zwłaszcza, że mogą być one bardzo różne.
Coraz bardziej popularna staje się opinia, że rolnictwo ekologiczne w Polsce ma szanse na rozwój. Jednak eksperci z branży rolniczej przekonują zwykle, że jest ono i pozostanie tylko marginesem w odniesieniu do rolnictwa przemysłowego. Czy tak być musi? Sporo zależy od prowadzenia umiejętnej polityki.
Polskie rolnictwo jest rozdrobnione i "zacofane" w stosunku do rolnictwa krajów wysokorozwiniętych. Przeciętny polski rolnik stosuje kilkukrotnie mniej nawozów sztucznych i około 10 -krotnie mniej środków ochrony roślin, niż rolnik w Europie Zachodniej. Warunki te stanowią niezły punkt wyjścia do popularyzacji naturalnych metod wytwarzania żywności. Zdecydowana polityka państwowa w tej dziedzinie może znacznie przyspieszyć ekologizację polskiego rolnictwa. Trzy lata temu wprowadzono dopłaty dla rolników przestawiających się na gospodarowanie ekologiczne. W krótkim czasie podwoiła się liczba ekologicznych gospodarstw posiadających lub zabiegających o odpowiedni atest. Duże nadzieje wiązać można z obowiązującą od początku listopada tego roku ustawą o rolnictwie ekologicznym. Dotacje udzielane do tej pory przez budżet państwa uzyskają ważną gwarancję ustawową.
Ustawa nie tylko określa warunki prowadzenia produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego metodami ekologicznymi. Reguluje ona również system kontroli i certyfikacji, a także zasady obrotu produktami rolnictwa ekologicznego. Nowe prawo zapewni stały proces kontroli i atestowania gospodarstw przez wiarygodne firmy nadające certyfikaty. Upoważnia do oznaczania w ten sposób wyprodukowanej żywności. Jest to szczególnie ważne dla konsumentów, którzy zalewani są różnego rodzaju znakami, często nadużywającymi słowa "ekologiczny" lub przedrostka "eko".
W przypadku produkcji metodami ekologicznymi ustawa wprowadza zakaz stosowania hormonów i dodatków syntetycznych, prowadzenia rafinacji metodami chemicznymi, konserwowania surowców i ich przetworów przy użyciu napromieniania i fal elektromagnetycznych, a także wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych.
Dziś najlepszą promocją jest kupowanie przez nas żywności atestowanej z gospodarstw ekologicznych. Popyt na rynku tworzą konsumenci. Zadajmy sobie pytanie - czy kupujemy żywność naturalną w tych sklepach? Nie jest ona często istotnie droższa od żywności nieatestowanej. Wymaga oczywiście więcej zabiegów. Dotarcia do właściwego sklepu i dopytywania się u sprzedawcy.
Rolnictwo w Polsce stoi przed bardzo poważnym wyzwaniem. Z jednej strony jego obecny stan jest wysoce niezadowalający, z drugiej zaś dopasowanie się do wymagań Unii jest procesem niezwykle kosztownym, długotrwałym i bolesnym dla społeczeństwa w dużej części związanego z tradycyjnym rolnictwem. Perspektywy dopasowania rolnictwa do wymogów Unii nie jest też zbyt zachęcająca również z tego powodu, że polityka rolna Unii przechodzi bardzo głęboką reformę, która polegać będzie m.in. na stopniowym ograniczaniu wsparcia finansowego dla rolnictwa.
Rolnictwo ekologiczne pozwala na produkcję bezpiecznej żywności o bardzo wysokiej jakości pozwalając na utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia w rolnictwie i minimalizując koszty dostosowania struktury obszarowej do praktykowanej obecnie w Unii. Rolnictwo ekologiczne pozwala również spełnić wymagania Bałtyckiej Agendy 21 zapewniając zrównoważony rozwój tego sektora. Jest też znacznie bliższe oczekiwaniom, mentalności i tradycji sporej części polskich rolników.
Po to, żeby rolnictwo ekologiczne stało się rzeczywistą alternatywą w procesie integracji Polski z Unią Europejską niezbędne jest nadanie mu odpowiedniego priorytetu w procesie negocjacji przed-akcesyjnych oraz regulacje prawne (m.in. przyjęcie zapisów Dyrektywy dotyczącej rolnictwa ekologicznego) i wsparcie strukturalne (w tym stworzenie systemu kontroli) pozwalające na uporządkowanie rynku krajowego i otwarcie rynku unijnego na produkty polskiego rolnictwa ekologicznego.

Zarówno rolnictwo ekologiczne, jak i ekoturystyka mają wszelkie podstawy, by stać się polską specjalnością na skalę światową, szczególnie europejską na progu XXI wieku.

W raporcie sporządzonym w 1991 roku dla Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa stwierdzono, że rolnictwo polskie na ogromnej większości swoich obszarów zachowuje pełną zdolność do produkcji zdrowej żywności.
Zgodnie z tym raportem większość produkowanej obecnie w Polsce żywności spełnia wymagania tzw. żywności bezpiecznej, stawiane przez Światową Organizację do spraw Żywienia i Rolnictwa (FAO) i Światową Organizację Zdrowia (WHO). W Polsce istnieją dogodne warunki do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Wielokrotnie postulowano, przypominano, dyskutowano i mówiono o tym podczas debat sejmowych. Zużycie nawozów mineralnych i pestycydów nigdy nie było w Polsce za duże, a w ostatnich latach jeszcze zmalało. Dzięki temu gleba nie jest skażona wieloletnim ich stosowaniem, a świat dzikiej przyrody żyjącej w symbiozie ze stosowanymi uprawami jest znacznie bogatszy niż na zachodzie Europy.
W polskim rolnictwie indywidualnym nadal dominują gospodarstwa indywidualne wielokierunkowe, charakteryzujące się dużym nakładem pracy ręcznej. Ten właśnie typ gospodarstw został na Zachodzie wykorzystany do produkcji ekologicznej żywności - z jak najmniejszym udziałem środków agrochemicznych.
Różnica między naszymi gospodarstwami a tymi z Zachodu leży jedynie w wiedzy ekologicznej oraz w wyposażeniu gospodarstw i budynków gospodarczych w nowoczesny, specjalistyczny sprzęt. Przejście w Polsce do rolnictwa ekologicznego jest jednak o wiele tańsze niż do rolnictwa intensywnego (pestycydy, brak maszyn itp.).
Żywność produkowana metodami intensywnymi ma często niską jakość odżywczą i smakową, zawiera pozostałość po pestycydach, dużą ilość azotanów i azotynów (w następstwie stosowania nawozów azotowych). W mięsie stwierdza się nieraz obecność antybiotyków i anabolików. W przemyśle spożywczym używa się wiele sztucznych barwników, środków zapachowych i konserwujących. Wszystko to, jak wiemy, negatywnie wpływa na zdrowie człowieka. Intensywne rolnictwo typu zachodniego przyczyniło się do znacznej degradacji świata przyrody i zubożenia ekosystemów. Stosowanie dużej ilości środków agrochemicznych, likwidacja miedzy, zadrzewień śródpolnych, małych enklaw leśnych, osuszanie terenów bagiennych spowodowało zmiany i degradację w świecie przyrody. Te zmiany spowodowały, że również Zachód podejmuje skuteczne próby wprowadzenia metod łączących w sposób harmonijny aspekty ekologiczne i ekonomiczne.
Na Zachodzie z powodzeniem zmienia się strukturę rolnictwa intensywnego na rolnictwo tzw. zintegrowane. Gospodarstwa rolne traktowane są wówczas jak agro-ekosystem, w którym zadaniem równorzędnym z produkcją żywności jest ochrona żyzności gleby i różnorodności biologicznej zasiedlającej ten ekosystem. Środki chemiczne zastępowane są nawozami organicznymi oraz biologicznymi metodami ochrony roślin, a także doborem odmian odpornych na szkodniki i choroby. Dużą uwagę zwraca się również na właściwości płodozmianu oraz unika się głębokiej orki przyspieszającej erozję gleby. Znacznie ogranicza się ilość nawozów sztucznych. Szczególny natomiast nacisk kładzie się na precyzyjne dobranie dawki i pory wysiewu. W gospodarstwach zintegrowanych uzyskuje się efekty porównywalne z rolnictwem intensywnym (średnio o 10% mniejsze), ale oferuje się żywność najwyższej jakości wyprodukowaną mniejszym nakładem kosztów.
Rolnictwo ekologiczne, zwane biologicznym lub biodynamicznym może być natomiast stosowane tylko w gospodarstwach mniejszych. Odrzuca się tutaj stosowanie jakichkolwiek nawozów sztucznych i pestycydów. Używa się tylko przefermentowanego obornika i kompostu z własnego gospodarstwa oraz nawozów zielonych, głównie motylkowych. W efekcie uzyskuje się żywność spełniającą wszystkie wymagania FAO oraz WHO, ale za cenę poważnego spadku plonów (o 30-50%) w stosunku do rolnictwa intensywnego.
Tzw. zdrowa żywność jest jednak droższa o 10-30% od żywności spożywanej masowo. Szacuje się jednak, że obecny popyt na nią stanowi ok. 7% i ma tendencje wzrostowe.
Zużycie nawozów mineralnych i pestycydów w prywatnych gospodarstwach w Polsce nigdy nie było za duże, w ostatnich latach niedoinwestowania jeszcze zmalało. Dzięki temu gleba w Polsce nie jest skażona pozostałościami po intensywnym, wieloletnim nawożeniu, a świat dzikiej przyrody żyjącej w symbiozie ze stosowanymi uprawami jest znacznie bogatszy niż w Zachodniej Europie.
Rosnący popyt na żywność produkowaną w sposób tradycyjny, bez sztucznego wspomagania środkami chemicznymi, stwarza dla Polski niepowtarzalną szansę uczynienia z niej naszej specjalności w skali całej Europy. Rolnictwo ekologiczne jest w Polsce szansą na rozwój tej branży, ale również na zachowanie walorów przyrodniczych w naszej Ojczyźnie.
W dobie kryzysu rolnictwa w Polsce, niedoinwestowaniu, warto sobie zadać pytanie: w jakim kierunku powinno się rozwijać polskie rolnictwo? Czy intensywnej produkcji, czy rozwoju naturalnych warunków i wykorzystaniu naturalnego potencjału, jakim dziś charakteryzuje się polskie rolnictwo?
Rodzą się naturalne pytania: czy wzorem ma być rynek światowy, globalizacja i liberalizacja, czy też celem świadomej strategii polityki rolnej i produkcyjnej wobec nowych wyzwań powinna być regionalizacja i ekologizacja.
Rolnictwo ekologiczne nie było w Polsce ani razu tematem politycznej debaty o przyszłości kraju!
Ogromnym błędem dla przyszłości polskiego rolnictwa byłoby przestawienie swojej gospodarki na gospodarkę intensywną, zbyt szybkie uleganie unijnym propozycjom, które uruchamiają ogromne rynki producentów chemicznych, ogromnych korporacji, które widzą w nas rynek zbytu.
Niestety później będzie już za późno zawrócić - tak, jak zaczyna robić cała Europa zalana nadmiarem niezdrowej żywności.
Obszarami kraju szczególnie predysponowanymi do prowadzenia rolnictwa ekologicznego są obszary chronionej przyrody, a więc otuliny parków narodowych, tereny parków krajobrazowych i tereny rekreacyjne, a także obszary ujęć wody na cele komunalne.
Potencjał Polski do tworzenia tzw. ekoturystyki jest w naszym kraju ogromnie niewykorzystany. Piękna przyroda parków narodowych i innych terenów naszego kraju powinna być towarem eksportowym - a wpływy powinny się kształtować w wysokości jednego miliarda dolarów rocznego obrotu. Szybki wzrost ekoturystyki można osiągnąć bez wielkich inwestycji hotelowych, gastronomicznych i infrastrukturalnych. Niebagatelną korzyścią byłby wzrost zatrudnienia w sektorze turystyki wielu bezrobotnych mieszkańców wsi i małych miasteczek. W gospodarstwach agro- i ekoturystycznych serwowana jest zdrowa, atestowana żywność, turyści zapewniają nam również zbyt na produkowaną żywność ekologiczną, są źródłem ożywienia gospodarczego danych terenów.
Ekoturystyka, agroturystyka i produkcja żywności ekologicznej to najbardziej zachęcające i eksportowe towary krajów wysoko rozwiniętych.
To również powinna być nasza eksportowa propozycja. Mieszkańcy wielkich aglomeracji coraz częściej i coraz więcej spędzają w ten sposób wolny czas. W Polsce jest około 1 tys. gospodarstw agroturystycznych. Niektórzy z nich mają wykupione miejsca przez turystów zachodnich na 2 lata...

,, Rozwój poglądów na morza i oceany. Odkrycia i ekspedycje oceanograficzne''

Morza i oceany budziły zainteresowanie ludzi od zarania ich dziejów. Świadczą o tym pozostawione ślady kulturowe w wielu znaleziskach archeologicznych, jakie odnajduje się coraz to licznej niemal na całym globie. Najcenniejsze są jednak dokumenty pisane, te dotyczą znacznie mniej odległej przeszłości, choć sięgają nawet do IV tysiąclecia p.n.e. Odnoszą się one przede wszystkim do obszaru utożsamianego z kręgiem kultury śródziemnomorskiej. Natomiast nie wiele dotychczas wiadomo na temat wypraw morskich mieszkańców starożytnych Chin, Japonii oraz Indii, a także pierwotnych ludów Ameryki i Oceanii.


Najwcześniejsze kontakty ludzi z morzem były związane z połowami w pobliżu siedlisk, a także podróżami, które podejmowano w celu zdobycia koloni na szlakach morskich, zdobycia żywności i surowców na terytoriach oddzielonych wodą. Interesującym przykładem mogą być bardzo odległe daty kolonizacji archipelagów na Oceanie Spokojnym - Mikronezji (4000-2000 lat p.n.e.) Oraz Polinezji (1000-800 lat p.n.e.), a w rejonie Nowej Gwinei jeszcze wcześniejsze (5000-4000 lat p.n.e.).


W rozwoju oceanografii można wydzielić kilka etapów w rozpoznawaniu środowiska morskiego i rozszerzaniu wiedzy z tego zakresu. Najlepiej znane są osiągnięcia odkrywczo-żeglarskie i naukowe o treściach oceanograficznych, które wiążą się z rejonem morza Śródziemnego. Wśród ludów tutaj zamieszkałych szczególnymi umiejętnościami żeglarskimi, z czym wiązała się również praktyczna wiedza o morzu, wyróżnili się Kreteńczycy, a po nich Fenicjanie, Grecy i Rzymianie.


Fenicjanie w ciągu 500 lat (XII-VII w. p.n.e.) panowali nad żeglugą na morzu Śródziemnym. Do największych osiągnięć żeglarskich Fenicjan zalicza się opłyniecie Afryki ok. 600 r. p.n.e., a więc na 2000 lat przed Portugalczykami. Z Kartaginy(kolonii fenickiej) wypływano w rejony Zatoki Gwinejskiej, Wysp Kanaryjskich (podróż morska Hannona w 480 r. p.n.e.) i Wysp Azorskich (w VI w. p.n.e.) oraz prawdopodobnie do Brytanii (wyprawa Himlikona, w 500-480 r. p.n.e.). Ich szlaki wiodły też poprzez Morze Czerwone dalej na wschód, aż na Ocean Indyjski, gdzie docierali do wybrzeży Indii i Półwyspu Malajskiego (w I w. p.n.e.). Dzieje poznawania przestrzeni oceanicznych odnotowywują też podróż kupca rzymskiego (pochodzenia greckiego) Hippalosa w Vw. p.n.e., którą odbył przez otwarte wody Oceanu Indyjskiego, gdzie miał okazje poznać istnienie wiatrów monsunowych i wywołanych przez nie prądów morskich.


Grecy byli w historii pierwszym narodem, który podjął wysiłek zbierania, analizowania i rozpowszechniania wiedzy o świecie, w tym o morzu(w przeciwieństwie do Fenicjan, którzy swoich odkryć geograficznych nie ujawniali). Odbywali także podróże wyłącznie w celach poznawczych. Uczonych greckich fascynował świat, którego byli uważnymi obserwatorami i dociekliwymi badaczami. Wywodząc się spośród nich autorzy zarówno licznych odkryć naukowych, interesujących opisów, jak i twórcy odważnych odkryć naukowych. W ich dorobku znalazło się wiele największych osiągnięć ludzkości, jak np. podróż Herodota, Pytiasza i Polibiusa, twierdzenie o kulistości Ziemi, obliczanie obwodu Ziemi, przez Eratostenesa, wszechstronne opisy fizycznych i dynamicznych cech morza autorstwa Arystotelesa.


Spośród innych narodów okresu starożytnego mających żywy kontakt


z morzem i uczestniczących w poznawaniu jego tajemnic można wymienić: Hindusów, Persów, Malajów, Indów. Żeglowali oni głownie po oceanie Indyjskim, szczególnie w jego północnej części, a był to rejon intensywnej penetracji głównie handlowej, podobnie jak Morze Śródziemne. Arabowie, którzy uaktywnili się od czasów Mahometa (VII w n.e.), żeglowali po Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim, ale nie wypływali poza Cieśninę Gibraltarską ze względu ze względu na zakazy Koronu. Nie dokonali znaczących odkryć geograficznych, choć odbywali liczne podróże, nie dali się też poznać jako autorzy nowych teorii w zakresie problematyki morskiej. Wprowadzili pojecie,,oceanografia'' na określenie władzy o morzu. Na trwałe zapisały się ich zasługi w rozpowszechnianiu przyrządów nawigacyjnych (kompas). Jednocześnie ich znaczne osiągnięcia kartograficzne i astronomiczne (także w matematyce, geometrii) podniosły ogólny poziom wiedzy o morzu.


Do największych zasług Arabów należy zachowanie osiągnięć wiedzy okresu starożytnego i przekazanie jej Europejczykom. W okresie średniowiecza wśród narodów europejskich penetrujących morza, szczególnie zaś północny Atlantyk byli Normanowie (wikingowie). W połowie VIII w. Skolonizowali oni Islandie. Ottar kierując się wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Skandynawskiego, dotarł poza krąg polarny, prawdopodobnie do wybrzeży Morza Białego. Eryk Rudy z Islandii dopłynął do Grenlandii. W czasie kolejnej podróży z Islandii na Grenlandie łodzie Bjarni Herjulfsona zostały zniesione i dotarły prawdopodobnie do wybrzeży Ameryki Pn. ok. X w. Leif Eriksson, po powrocie z Norwegii do osady Wikingów na południu Grenlandii, wypłynął ponownie i kierował się na zachód. Istnieje wiele przesłanek wskazujących na to, że istotnie dotarł on do wybrzeży amerykańskich, które spenetrował, i w kraju Vineland, położonym prawdopodobnie w Nowej Funlandi, zamierzał założyć osadę. W omawianym okresie, na który przypadały liczne wyprawy Wikingów, klimat w części północnego Atlantyku i Europy był nadzwyczaj łagodny. Można przypuszczać, że mogło ty mieć wpływ na sukcesy Wikingów.


Zanim jeszcze Europejczycy dotarli drogą morską do wybrzeży południowo - wschodniej Azji, miały miejsce mało znane wyprawy żeglarskie Chińczyków. W okresie dynastii Ming, w latach 1405 - 1433, zorganizowali oni siedem wypraw handlowych w rejonach Archipelagu Malajskiego i oceanu Indyjskiego. Ich statki przybyły do Indii, cieśniny Ormuz, popłynęły od południa i zachodu półwysep Arabski, popłynęły na morze czarne a potem do Afryki i wzdłuż jej wybrzeży dotarły aż do kanału Mozambickiego. Uczestniczyło w niej 37 tys. osób na 317 statkach spośro, których największe osiągały 135 m. dł. i 55 m. szerokości. Nie miały sobie równych na całym ówczesnym świecie, a rozmiarami były porównywane z dużymi współczesnymi statkami oceanicznymi.


Najważniejsza wyprawą oceaniczną epoki Wielkich Odkryć Geograficznych nie było przemierzenie Atlantyku przez Kolumba w drodze nowoodkrytego kontynenty Amerykańskiego ani zakończone pełnym sukcesem znalezienie drogi do Indii przez Vasco da Gamę. To niewątpliwie wybitne osiągnięcia odkrywcze, ale pod wieloma względami najbardziej wyjątkowa była podróż Magellana dokoła świata. To jednak podróż obaliła wszystkie dotychczasowe poglądy na temat kształtu Ziemi, jej rozmiarów i położenia oceanów. Wielkość naszej planety, a szczególnie oceanu Spokojnego, wzbudziły zrozumiały respekt. W co światlejszych umysłach pojawił się niepokój odnośnie możliwości zbadania oceanów. Kolejne wyprawy przybliżały ludzkość świata w jego rzeczywistym kształcie. Strefa nie znana kurczyła się przyjmuje się, że na początku XV w. Zaledwie 10% powierzchni globy Ziemskiego znane było Europejczykom, a w sto lat później ok. 20 %. Potem nastąpiło wydatne przyspieszenie tego procesu już u progu XVII spenetrowano ponad 60% powierzchni a w XVIII w. ¾ Ziemi, na początku XIX w. Prawie 90%, a w nasz wiek wkroczyliśmy z rozpoznaniem 97%.








Najważniejsze odkrycia




ok. 600 p.n.e. - Fenicjanie w służbie egipskiego Necho wypłynęli z morza Czarnego i po 3 latach powrócili na morze Śródziemne od strony słupów Herkulesa (Gibraltaru) Pierwsze opłynięcie Afryki.


ok. 190 - 125 p.n.e. - Hipparch z Nikai, grecki matematyk i astronom, udowodnił kulistość Ziemi.


880 r. - Norman Ottar prawdopodobnie dotarł do północnego przylądka Europy lub nawet nad morze Białe


983 r. - Eric Rudy dopłyną do Grenlandii


1000-1001 - Leif Eroksson dotarł prawdopodobnie do wybrzeży Ameryki Północnej


XII - XIII w. - Zastosowanie kompasu przez Europejczyków


12 XI 1499 - Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba


1497 - 1499 - Podróż Vasco da Gama do Indii wokół Afryki


10 VIII 1519 - Podróż Ferdynanda Magellana na pięciu statkach, z których powrócił tylko jeden,,Victoria''. Była to Największa z wszystkich wypraw odkrywczych. Udowodniono kulistość Ziemi, wielkość oceanu Spokojnego.

AFRYKA

AFRYKA


WIADOMOŚCI OGÓLNE.
Kontynent położony w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika; powierzchnia wraz z wyspami (największa Madagaskar) 30,3 mln km2 -drugi co do wielkości kontynent świata; od Europy oddzielony Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśninie Gibraltarskiej -14 km), od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym; od zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, od wschodu Ocean Indyjski; największa rozciągłość południkowa 8 tys. km, równoleżnikowa -7,5 tys. km.

WARUNKI NATURALNE
Rozczłonkowanie kontynentu bardzo małe; długość linii brzegowej 30,5 tys. km; wyspy i półwyspy -ok. 5% powierzchni.

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wysokość 658 m, najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo (5895 m) w masywie Kilimandżaro, najniższy -w depresji jeziora Assal (150 m poniżej poziomu morza); ponad 75% powierzchni leży na wysokości 300-2000 m; wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych ograniczony od północy górami Atlas, od południa Górami Przylądkowymi; charakterystyczne (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) rozległe obniżenia (m.in. kotlina Wielkiego Ergu Wschodniego, niecka Pustyni Libijskiej, Kotlina Czadu, Kotlina Konga, kotlina Kalahari) rozdzielone wyżynnymi wzniesieniami (m.in. Ahaggar, Tibesti, Darfur, Adamawa, Lunda); we wschodniej części Afryki system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie z licznymi stożkami wulkanicznymi (największe: Kilimandżaro, Kenia); w obrębie rowów kryptodepresje (Tanganika -dno jeziora 662 m poniżej poziomu morza, Niasa -334 m); Afryka Wschodnia ograniczona od północy Wyżyną Abisyńską i Wyżyną Somalijską (rozdzielone Rowem Abisyńskim).

KLIMAT
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w układzie stref klimatycznych; środkowa część kontynentu leży w strefie klimatów równikowych, od równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa w lecie); największe opady na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej (ponad 3000 mm rocznie, ponad 9000 mm na stokach Kamerunu); wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadów maleje; najmniejsze opady w strefach klimatów zwrotnikowych, zwłaszcza na pustyniach (do 250 mm rocznie); strefa pustyń na półkuli północnej obejmuje szeroki pas od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone (Sahara), na półkuli południowej ograniczona do zachodniej części kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), w części wschodniej klimat bardziej wilgotny (pasat południowo-wschodni); na północnych i południowych krańcach Afryki klimat podzwrotnikowy z gorącym suchym latem i łagodną, deszczową zimą. Wody. Ponad 30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zachód Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym (gł. na pustyniach) typowe suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów; na pustyniach (gł. w północnej części Afryki) bogate zasoby wód artezyjskich; główne rzeki stałe: Nil, Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikacyjne znaczenie wielkich rzek Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt; liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jezioro Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Turkana, Kioga, Jezioro Alberta, Mueru, Tana; na obszarach pustynnych w północnej części Afryki charakterystyczne słone jeziora okresowe, tzw. szotty; w kotlinach Afryki duże skupiska bagien (m.in. Okawango, Makgadikgadi).



ŚWIAT ROŚLINNY
Roślinność Afryki jest bardzo bogata i różnorodna; w obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na południe skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe z palmą oliwną, rafią (Raphia), lianami i epifitami; dalej na południe formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem -welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne kaktusy (tzw. starce); na nizinnych wybrzeżach morskich międzyzwrotnikowej Afryki formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o bardzo bogatym składzie gatunkowym, na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie”; w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię, lecz utworzone z krzewów, gł. z rodziny srebrnikowatych.

ŚWIAT ZWIERZĘCY
Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy etiopskiej, na północ od Sahary -do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej (Palearktyka). Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Południowej; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak słoń afrykański, nosorożec afrykański i czarny, zebry, z małp człekokształtnych -goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, wielu gatunków antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior bardzo bogata fauna ryb, np. m.in. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gatunki), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afrykańskich zamieszkują setki endemicznych gatunków ryb pielęgnicowatych.
W lasach występuje obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwłaszcza wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe -ślimaki Achatina achatina (masa ok. 0,5 kg)

LUDNOŚĆ
708 mln mieszkańców (1994), ponad 12% ludności świata; średnia gęstość zaludnienia 23 osoby na km2, największa (ponad 1200 osób na km2) w dolinie Nilu w Egipcie, stosunkowo wysoka (200-300 osób na km2) w południowej Nigerii, nadmorskiej strefie Maghrebu, regionie górniczo-przemysłowym Witwatersrand w RPA; większa część Sahary, pustyni Namib, Kalahari i Kotliny Konga bezludne; ludność miejska 34% (najmniej zurbanizowany kontynent świata); 1989 w Afryce było 21 miast z ludnością ponad 1 mln, największe: Kair, Kinszasa, Aleksandria; przyrost naturalny ok. 30‰; najwyższy na świecie współczynnik urodzeń (do 40-50‰ w Egipcie, Etiopii i Nigerii), również zgonów (18‰ w Etiopii); przeciętne trwanie życia 53 lata (najniższe w Republice Środkowoafrykańskiej, 41 lat); stopniowo wprowadzana regulacja urodzeń; w większości krajów dzieci i młodzież stanowią ponad 1/2 całej populacji.





HISTORIA
Afryka najprawdopodobniej stanowi kolebkę ludzkości -tu odkryto (Kenia i Tanzania) najstarsze szczątki człowieka, datowane na ok. 2,2 mln lat p.n.e. Najdawniejsze cywilizacje afrykańskie powstały w Egipcie (ok. IV tysiąclecia p.n.e.) i w fenickiej Kartaginie (od XI w. p.n.e. w Afryce Północnej faktorie handlowe i kolonie); w IV w. p.n.e. Aleksander III Wielki podbił Egipt; ekspansja Rzymu w II i I w. p.n.e. doprowadziła do zniszczenia Kartaginy i opanowania całego wybrzeża północnej Afryki; w V w. nad północno-zachodnią Afryką zapanowali Wandalowie, w VI w. cesarstwo bizantyńskie; w północno-wschodniej Afryce od XII/XI w. p.n.e. w Nubii państwo Kusz, które w VIII w. p.n.e. podbiło Egipt; w północnej Etiopii w I w. państwo Aksum, schrystianizowane w IV w.; w VII w. północną Afrykę opanowali Arabowie, sięgając po Sudan i tereny obecnej północnej Nigerii; w VIII-X w. dotarli do wybrzeża wschodniej Afryki, od Półwyspu Somalijskiego do rzeki Zambezi, tworząc wiele osad handlowych; znaczna część Afryki znalazła się w strefie wpływów islamu i kultury arabskiej; w XVI w. północna Afryka została podporządkowana Turcji. Najstarsze państwa w Czarnej Afryce powstały w środkowo-zachodniej części kontynentu: ok. III-IV w. na szlaku handlu złotem i solą z Afryką Północną państwo Ghana, później Songhaj (VII w.) i Mali (XIII w.) -zislamizowane, kontrolujące transsaharyjskie szlaki karawanowe, swym wpływem sięgały daleko na południe; podboje Marokańczyków i rozpad Songhaju doprowadziły do przesunięcia się głównych szlaków handlowych na wschód (obecna północno-zachodnia Nigeria) i rozkwitu państw-miast z islamizowanego ludu Hausa (VIII-XVIII w.); na tym terenie istniało także od XII w. państwo Benin oraz państwa Jorubów (Ojo, Ife i in.), ponadto od XVII w. państwo Aszantów (tereny obecnej Ghany) i silne państwo Dahomej (od XVIII w., obszar obecnego Beninu); ich bogactwo pochodziło gł. z handlu złotem, niewolnikami i wyrobami rzemiosła; początku IX w. sięgały państwa ludów Mossi i Fulanów (obszar obecnego Mali); nad jeziorem Czad od VIII w. rozwijało się państwo Kanem (od XV w. jako Bornu); w środkowej Afryce ważną rolę odgrywało państwo Kongo; w południowej Afryce najpotężniejszymi państwami były: Wielkie Zimbabwe (od X w.), a następnie Monomotapa (powstałe w XV w.). Odkrycie przez Portugalczyków morskiej drogi do Indii (XV w.) zwróciło uwagę państw europejskich na wybrzeża Afryki; w XVI-XVIII w. powstały portugalskie, hiszpańskie, angielskie, holenderskie i francuskie forty i faktorie handlowe zainteresowane gł. handlem złotem i niewolnikami; od początku XVI w. rozpoczął się wywóz afrykańskich niewolników do Ameryki Południowej, później także do Ameryki Północnej (do czasu zniesienia niewolnictwa w XIX w. wywieziono z Afryki łącznie ok. 100 mln ludzi); 1847 utworzono niepodległe państwo Liberię, gdzie osiedlono wyzwolonych niewolników z Ameryki Południowej i Północnej. Podbój kolonialny Afryki zakończył się w końcu XIX w.; na przełomie XIX i XX w. cały kontynent (z wyjątkiem Etiopii i Liberii) został podzielony na kolonie i protektoraty Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Włoch, Portugalii, Hiszpanii i Niemiec (po I wojnie światowej utraciły kolonie). W okresie międzywojennym intensywna eksploatacja bogactw naturalnych kolonii oraz sporadyczne powstania antykolonialne (tłumione przez wojsko), rozwój panafrykanizmu (1919 -program stopniowego przyznawania praw politycznych i obywatelskich rdzennym Afrykańczykom), niepodległość Egiptu (formalnie 1922, faktycznie -1936). Po II wojnie światowej wzrost dążeń wyzwoleńczych w Afryce: lata 50. -niepodległość państw arabskich oraz Ghany i Gwinei, przełom lat 50. i 60. -autonomia kolonii brytyjskich (w ramach Wspólnoty Narodów) i francuskich (we Wspólnocie Francuskiej), a następnie ich niepodległość (17 państw uzyskało niepodległość w 1960, zwanym rokiem Afryki, pozostałe w pierwszej połowie lat 60.), wojny wyzwoleńcze w koloniach portugalskich (do połowy lat 70.), w Rodezji Południowej (1980 -Zimbabwe) i Namibii (1990) oraz walka przeciwko apartheidowi w RPA (zniesiony 1991); wraz z dekolonizacją Afryki rywalizacja między Wschodem i Zachodem o wpływy na kontynencie afrykańskim. Główne tendencje polityczne w niepodległych państwach Afryki: z jednej strony - prozachodnie i podtrzymywanie silnych związków z byłymi metropoliami (państwa frankofońskie, członkowie brytyjskiej Wspólnoty Narodów), z drugiej strony - orientacja na „niekapitalistyczny rozwój” wraz z koncepcją „socjalizmu afrykańskiego”, z czasem państwa z rozwiązaniami ustrojowymi wzorowanymi na komunistycznych; w latach 70.-80. rozpowszechnione rządy jednopartyjne (na ogół równoznaczne z dominacją plemienną), liczne zamachy stanu i rządy wojskowe, także długoletnie dyktatury; na przełomie lat 80 i 90., pod naciskiem opozycji, liberalizacja wewnętrzna i zaznaczający się zwrot ku pluralizmowi wraz z wprowadzeniem systemów wielopartyjnych. Stosunki wewnątrzpolityczne: różnice etniczne i religijne, a także rywalizacja międzyplemienna wywoływały w przytłaczającej większości państw Afryki konflikty wewnętrzne, stając się w wielu przypadkach powodem długotrwałych wojen domowych, wyniszczających kraj i jego gospodarkę; te same przyczyny doprowadzały często do zamachów stanu i przejmowania władzy przez wojsko. Sytuacja ekonomiczna: państwa Afryki, z wyjątkiem RPA, w czasach kolonialnych będące na ogół jedynie zapleczem surowcowym, nie zdołały dokonać przebudowy wewnętrznych struktur gospodarczych -uprzemysłowić się i uniezależnić ekonomicznie; spadek cen surowców naturalnych w latach 80. i 90. spowodował załamanie gospodarcze wielu z nich; od połowy lat 70. olbrzymie braki żywności i klęski głodu -przy długotrwałych suszach i wyżu demograficznym prymitywne rolnictwo nie było w stanie zapewnić samowystarczalności żywnościowej; ponadto, w wielu krajach, wojny domowe spowodowały masowe porzucanie ziemi i migrację ludności wiejskiej do szybko rozrastających się aglomeracji miejskich, a w konsekwencji gwałtowny spadek produkcji rolniczej; w rezultacie występowała konieczność importu żywności, podstawowych produktów przemysłowych, a także broni, co spowodowało stały wzrost zadłużenia zagranicznego; w latach 80. i 90. liczne międzynarodowe akcje pomocy humanitarnej dla głodujących w Afryce. Stosunki międzypaństwowe: strukturą regionalną oraz międzynarodowoprawną zrzeszającą wszystkie państwa Afryki (również RPA od 1994) jest Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA, założona 1963), istnieją także organizacje i koalicje regionalne; niepodległe państwa Afryki pozostawały w granicach, wytyczanych administracyjnie w czasach podziałów kolonialnych, dzieląc zwarte grupy etniczne; mimo zasady integralności terytorialnej i suwerenności (Karta OJA, 1963), liczne roszczenia terytorialne, wraz ze wspomaganiem ruchów separatystycznych (plemiennych i religijnych) -przyczyną konfliktów granicznych i wojen; w sporach i konfliktach zbrojnych częstym mediatorem OJA.

Afryka - przegląd kontynentu

1. Położenie -linia brzegowa
- drugi co do wielkości kontynent - powierzchnia ok.303 mln.km*
-leży po obu stronach równika - między 37*25"N a34*51"S
-kontynent o zwartej budowie -mało zatok , półwyspów , wysp
-słabo rozwinięta linia brzegowa -długość ok30 tys km

2. Geologia i rzeżba
-Wielka płyta afrykańska i przylegająca do niej płyta somalijska
-między płytami wielki rów tektoniczny , aktywny wolkanicznie
-na północy góry atlas
- na poudniu góry przylądkowe
-przeważa wyżynne ukształtowanie kontynentu (70% powierzchni kontynentu)
-liczne rowy tektoniczne i uskoki - góry wulkaniczne kilimandzaro,kamerun
-wielkie wyżynynp:abisyjska , wschodnioafrykańska
-rozległe kotliny
-najwyższy szczyt -Kilimandzaro -5895 m.n.p.m
-najniższy punkt - depresja -j assal -173 m.p.p.m

3.Strefy klimatyczne , roślinne i glebowe
Strefowy układ klimatyczny i roślinny

a)strefa równikowa
-wysokie temperatury-ok 25*C - ibardzo duże opady - ok 2000mm/rok
-opady całoroczne to desze zenitalne
-małe ampitudy temperatur, duża wilgotność powietsza
-wilgotnelasy równikwe - wielkie bogactwo gatónków roślin
-na wybrzeżach -lasy namorzynowe
- gleby laterytowe

b) dwie strefy podrównikowe
-dwie pory: deszczowa-letnia oraz sucha -zimowa
-opady maleją na połódniu i północy od równika
-średnia temperatura rocznie -ok 20*C
-obszar sawanny -roślinność trawiasta i pojedyńcze drzewa
lasy parkowe i galeriowe
-gleby laterytowe -czerwonoziemy

c) dwie strefy zwrotnikowe
-skąpe lub skrajnie niskie opady -sporadyczne, okresowe
-bardzo duże dobowe ampitudy temperatur ( od 40* C do 0*C )
-odmiana wilgotna tego klimatu w rejonach morskich
-obszay wielkich pustyń-Sahar namibi kalahari
-roślinność pustynna , bardzo uboga- sucholubne , gruboszowate
-gleby jałowe, pustynne ,zasolone

d) swie strefy podzwrotnikowe
-upalne , suche lata - ciepłe wilgotne zimy
-na północy klimat i roślinność śródziemnomorska
- w afryce południowej -suche stepy poszwrotnikowe

4. wody powierzchniowe i podziemne

a) rzeki
-najestsza sieć rzeczna w obszarze rownikowym - rzeki o dużym przepływie wód, zasilanie dużymi opadami
-duże wahania stanu wod w strefie podzwrotnikowej - pory deszczowe i suche
- w obszarach suchych -rzeki okresowe i epizodyczne
- największe rzeki : nil,kongo,niger,zambezi
-liczne potężne wodospady

b) jeziora
-wypełniają rowy tektoniczne i dna kotlin
-największ jeziora( wiktorii, tanganika, malawi, czad, rudolfa, alberta)
-jezioro tektoniczne bardzo głębokie np. tanganika
-jeziora okresowe i słone - na obszarach suchych pustynnych

c) wody podziemne
- na obszarach niecek geograficznych i obniżeńbezdopływowych -artezyjskie baseny wód podziemnych
- uwidaczniają się w obniżeniach terenu ( w oazach) lub też są czerpane ze studni artezyjskich

5. ludność
- liczba ludności -727 mln ( 1995 r)
-mała gęstość zaludnienia -24 os./km*
-bardzo duży przyrost naturalny do 35% - skutek eksplozji demograficznej
-nierównomierne rozmieszczenie ludności
-rasy:
czarna, biała ,żółta, rasy mieszane
-ludy:kuszycko-semickie , bantu , sudanu, buszmeni i inne
- języki : arabski , amharski, malgaski i wiele innych

6.gospodarka
a) główne sórowce
złoto , diamenty, kobalt, chrom , miedz, boksyty, rudy uranu , fosforyty, ropa naftowa , gaz ziemny i inne
b) główne uprawy
proso , sorgo, maniok, jam,ryż, kukurydza,pszenica,orzeszki ziemne, oliwki,palma kokosowa , bawełna sizal,kakao.herbata, kawa, daktayle.owoce cytrósowe

Afryka - suche lasy tropikalne

Pustynie i lasy deszczowe, to tajemnicze i najbardziej pociągające oblicze Afryki, ale jej prawdziwą, najbardziej typową twarzą są formacje pośrednie pomiędzy tymi skrajnościami — suche lasy i sawanny podrównikowe. Przeciętny Afrykańczyk mieszka w wiosce zbudowanej na obszarze zabranym właśnie suchemu lasowi lub sawannie. Kolejne przejścia pomiędzy lasami, sawannami drzewiastymi, sawannami trawiastymi, a półpustyniami są mało ostre. Często tworzy się mozaika zbiorowisk.
W najwilgotniejszych miejscach, w sąsiedztwie lasów deszczowych, rosną lasy monsunowe. Ich drzewostan jest niewiele niższy niż w lasach równikowych (20-35 m), podzielony na dwa piętra. Nazwa „lasy monsunowe” pochodzi stąd, że ich rytm jest odzwierciedleniem rytmu monsunów. Podczas pory deszczowej (monsun letni) lasy te przypominają wilgotną puszczę równikową. Jednak w okresie suchym liście drzew górnego piętra opadają i zostają jedynie suchoznośne, skórzaste liście niższych drzew i krzewów, a las przypomina suche zarośla. Obecnie ten typ lasu prawie nie występuje w Afryce. Te niewielkie obszary, na których występuje klimat monsunowy (ujścia Nigru i Konga, wybrzeża Oceanu Indyjskiego), zostały wylesione i przekształcone na pola, a te zaniedbane nie powracają do stanu pierwotnego, tylko przekształcają się w sawanny. Na południe od strefy wilgotnych lasów tropikalny występują lasy miombo. Najwyższą warstwę drzew budują strączkowe (Leguminosae = Fabales) z drzewem miombo (Brachystegia) na czele, a także Julbernardia i Isoberlinias. W niższym piętrze można spotkać kulczybę (Strychnos). Na wschodzie, w trochę suchszych warunkach, lasy miombo przechodzą w lasy mopane. Mopane (Colophospermum mopane) jest drzewem o pokroju niskiego dębu i, podobnie jak on, utrzymującym liście jeszcze wówczas, kiedy wszystkie inne drzewa wokół już je straciły. Jak to w Afryce, nie może w tych lasach zabraknąć akacji (np. Acacia nigrescens), a z innych drzew trzeba wymienić Terminalia, której udział zwiększa się ku północnemu wschodowi.
W najsuchszych miejscach, na których drzewa tworzą jeszcze w miarę zwarty drzewostan, nie na tyle jednak, żeby przeszkadzać rozwojowi warstwy krzewów, tworzą się lasy baobabowe. Baobab (Adansonia digitata) z rodziny wełniakowatych (Bombacaceae) jest jednym z najważniejszych drzew Afryki. Ma jadalne owoce, tzw. małpi chleb, łyko używane do powroźnictwa, a wypróchniałych pni, osiągających nawet 45 m obwodu, tubylcy używają jako grobowców. W różnych rejonach domieszką są inne gatunki drzew: Xylopia odoratissima, Grewia floribunda w Angoli, hebanowiec (Diospyros senensis), Albizzia anthelminthica w dorzeczu Zambezi, wełniak (Bombax costatum), hebanowiec (Diospyros mespiliformis) w Sudanie. Suche lasy subtropikalne znajdują się także na zachodnim Madagaskarze. Dużo tu drzew wspólnych z kontynentalną Afryką (choć często endemicznych na poziomie gatunku) takich jak: baobaby (Adansonia madagascariensis), akacje, hebanowce, kulczyby, Grewia, Albizzia. Charakterystyczne, a zwykle też endemiczne, są np.: jeden z pochutników (Pandanus edulis), czy przedstawiciele rodziny Didieraceae.
Suche lasy podrównikowe kiedyś porastały większą część Afryki. Obecnie jednak, po części przez osuszenie klimatu, ale głównie za sprawą człowieka, znaczna ich część przekształciła się w sawanny. Niemały też udział w utrzymaniu bezdrzewności mają dzicy roślinożercy, zwłaszcza słonie. Tereny pokrywane niegdyś przez te lasy dziś są często uprawami sorga albo orzeszków ziemnych, a jeszcze częściej pastwiskami. Wciąż w tych rejonach Afryki miarą bogactwa jest liczba posiadanego bydła.

Afryka - świat roślin i zwierzat.

Klimat
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klimatycznych. Środkowa część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (pora deszczowa i sucha). Szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zatoki Gwinejskiej (roczna suma opadu ponad 2000 mm, na stokach wulkanu Kamerun - do 10 000 mm). Wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadu znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, głównie na obszarze pustyń. Klimat jest jdnym z czynników wpływającym na rozwój poszczególnych gatunków roślin i zwierząt.
Świat roślin w Afryce.
W obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną zimozielone, twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych - oliwki. Dalej na południe występuje skąpa roślinność pustynna (z drzew głównie uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem), następnie półpustynna i sawannowa. Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny, na obszarach o dużych opadach (głównie wybrzeże Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) bujny, wilgotny, wiecznie zielony las równikowy (tzw. dżungla). Dalej na południe formacje suchorośli: lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie.

W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne starce. Na nizinnych wybrzeżach morskich Afryki międzyzwrotnikowej - formacje namorzynów.
Południowe krańce Afryki zajmuje roślinność odrębna, o bardzo bogatym składzie gatunkowym. Na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe "żywe kamienie" (Lithops). W rejonie nadbrzeżnym pięknie kwitnące byliny oraz twardolistne, zimozielone lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię.
Z Afryki pochodzą niektóre rośliny użytkowe, m.in. kawa, arbuz, sorgo.
Świat zwierząt w Afryce.
Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy etiopskiej, na północ od Sahary - do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej. Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain. Cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, które liczbą ustępują tylko Ameryce Południowej. Występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, trzy rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni. W pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak: słoń afrykański, nosorożec biały i zwycząjny, zebry, z małp człekokształtnych goryl i szympans.
Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gatunków antylop, a także drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyją hipopotamy oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli. W lasach występuje obfitość małp i ptaków.
W bogatej ornitofaunie Afryki jest 6 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi). Fauna gadów jest też bogata, zwłaszcza węży i kameleonów.
Sawanna, biom roślinny typowy dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej, o wybitnej porze suchej trwającej 2,5-10 miesięcy i niskich opadach 400-600 (900) mm rocznie, występujący przede wszystkim w Afryce, a także w Ameryce Południowej i Australii.
Wtórnie rozprzestrzeniony w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem. W runi sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów, a wysychające w sezonie bezdeszczowym.
Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub w niewielkich grupkach kolczaste drzewa o parasolowatym pokroju, okresowo zrzucające liście (np. akacje Acacia, baobaby Adansonia, drzewiaste wilczomleczowate Euphorbiaceae, a także palmy Palmae). W porze suchej częstym zjawiskiem są pożary.
Fauna sawanny jest różnorodna, charakterystyczne są liczne gatunki antylop, zebry i żyrafy (żyrafowate), na które polują lwy i inne drapieżniki.

Żyrafa (Giraffa camelopardalis), ssak zaliczany do rodziny żyrafowatych, zamieszkujący sawanny Afryki na południe od Sahary.
Najwyższy przedstawiciel współcześnie żyjących zwierząt, osiąga wysokość do 5,8 m, długość ciała 3-4 m, ogona 90-110 cm, wysokość w kłębie do 3,4 m, ciężar największych osobników przekracza 1000 kg.
Samice mniejsze od samców. Na głowie zazwyczaj 2, rzadziej 3-5 krótkich wyrostków kostnych, porośniętych skórą, oczy bardzo duże, o długich rzęsach, niezwykle długa szyja, zawierająca, podobnie jak u innych ssaków, 7 kręgów, mająca specyficzną budowę naczyń krwionośnych, zapewniających prawidłowe ciśnienie krwi w mózgu dzięki licznym zastawkom, jak również sieci włosowatych tętniczek. Kończyny długie, ogon zakończony pękiem długich włosów.
Żyrafę cechuje inochód, czyli rodzaj chodu spotykany u niektórych ssaków czworonożnych, polegający na jednoczesnym poruszaniu nóg tej samej strony ciała. Sierść krótka, gęsta, na karku krótka, stojąca grzywa, ubarwienie sierści żółtawobiałe lub żółtobrązowe, z ciemnobrunatnymi plamami w kształcie wielokątnym, od trójkąta do sześciokąta, bądź o karbowanych brzegach, przypominającymi kształtem liście. Rzadko spotykane są osobniki czysto białe. Znanych jest kilka podgatunków różniących się rodzajem ubarwienia i wzorem plam.

Aktywna w dzień, żyje w niewielkich stadach, złożonych z 1 lub więcej samców, kilku samic oraz młodych. Posiada doskonale rozwinięte zmysły wzroku i słuchu. Żywi się liśćmi, pąkami, korą drzew, głównie akacji. Potrafi długi czas obejść się bez wody. Ciąża trwa 450-488 dni, samica rodzi z reguły 1 dobrze rozwinięte młode. Dojrzałość płciowa samic w wieku 4,5 roku, samców - 3,5 lat.
Baobab (Adansonia digitata), potężne drzewo liściaste z rodziny wełniakowatych, do 20-25 m wysokośći i średnicy pnia 10 m, występujące w obszarach sawannowych Afryki i Australii. Długowieczne, dożywa do 5000 lat.
Owoc, zwany małpim chlebem, jadalny. Można z niego uzyskać smaczny sok, bogaty w witaminę C. Kora i liście mają właściwości lecznicze.
Główne gatunki: baobab właściwy (Adansonia digitata) z Afryki Środkowej, baobab madagaskarski (Adansonia madagascarensis), baobab australijski (Adansonia gregorii).

Agroturystyka w Polsce

Agroturystyka w Polsce



W ostatnich latach w Polsce z powodzeniem rozwija się nowa forma turystyki zwana agroturystyką. Czynnikami skłaniającymi ludzi do wybrania wczasów na wsi ( bo to właśnie jest agroturystyka) są:

- chęć spędzenia czasu w odmiennym niż dotychczas środowisku (np. osoby nie posiadające krewnych na wsi mają teraz możliwość pobytu właśnie tam);

- niski koszt wczasów w gospodarstwie rolnym;

- posiłki dla letników przygotowywane z produktów pochodzących z gospodarstwa właścicieli, są wolne od chemii (np. mleko prosto od krowy, chleb wiejski, miód z własnej pasieki, itp.);

- możliwość praktycznego poznania pracy w gospodarstwie rolnym (np. pomoc przy żniwach czy sianokosach, dojenie krów, karmienie inwentarza);

- czynny relaks (jazda konno, zbieranie jagód czy grzybów, kąpiel w rzece, etc).

Wakacje w takich miejscach pozostawią niezatarte wrażenie na dzieciach, dla których często jest to pierwszy kontakt z „prawdziwą” krową czy kombajnem. Długo potem wspominają tę przygodę i chętnie wracają do nowych „cioć” i „wujów” i listach pytają o dalsze losy ulubionej Krasuli czy Karego.

Kwaterowcy przygotowują do dyspozycji gości całe domy. Najczęściej są one niewielkie, wygodnie mieszczące 1 - 2 rodziny. Umożliwiają więc spędzenie wakacji w gronie najbliższych czy przyjaciół. Ich zaletą jest niczym nieskrępowany (poza, oczywiście, zasadami obowiązującymi wszystkich ludzi) samodzielny wypoczynek. Nikogo tu nie zbudzą wczesne porykiwania wypędzanych skoro świt na pastwisko krów, czy warkot odpalanego traktora. Obiekty te mają najczęściej rozległe, bezpieczne podwórza, kąciki wypoczynkowe, miejsca na rozpalanie ognisk czy grillowanie.

Korzyści z agroturystyki:

- dodatkowe źródło dochodu gospodarstw rolnych;

- promocja regionu;

- aktywizacja środowiska w kierunku rozwoju usług;

- poszerzanie horyzontów ludności wiejskiej, otwarcie na świat.

W Polsce agroturystyka, przez oferty złej jakości, zaczyna być źle postrzegana przez turystów - twierdzi Stowarzyszenie Agrotyrystyczne Właścicieli Gospodarstw Agroturystycznych. Pojawiają się problemy ze znalezieniem ofert. Brakuje punktów informacji, gdzie damy pokój lub całe gospodarstwo można wcześniej obejrzeć, choćby przez Internet.

Alternatywne źródła energii

Słońce, wiatr, wody geotermalne i energia pływów morskich- są odnawialnymi źródłami energii, którego znaczenie- jak do tej pory- jest niewielkie w ogólnym bilansie energetycznym. Duże trudności sprawia wykorzystanie energii słonecznej, a powodem tego jest mała częstotliwość emitowanej przez Słońce energii i brak ciągłości w jej dopływie. Jednak widoczny jest stały postęp, coraz więcej jest gospodarstw rolnych instalujących urządzenia do wykorzystywania siły wiatru, Słońca i cieków wodnych. Energia ta jest wykorzystywana lokalnie do ogrzewania i klimatyzowania pomieszczeń, ogrzewania wody używanej w gospodarstwach domowych- za pomocą kolektorów montowanych na dachach domów- lub ogrzewania ścian. Wykorzystuje się ją także do kalkulatorów kieszonkowych, uruchamianych przez baterie słoneczne.
Obecnie jak się oblicza, energia pochodząca ze źródeł odnawialnych stanowi 18% ogólnie zużywanej energii na świecie, a do 2050 zwiększyć się może do 25-35%. Na konferencji w Harare przedstawiono projekty wyposażenia wsi afrykańskich a kuchnie na energię słoneczną, instalacje solarne do odsalania wody morskiej, oraz inne instalacje domowe umożliwiające wykorzystanie naturalnej energii Słońca, wiatru, ciepła Ziemi. W Europie powstał już rynek producentów kolektorów słonecznych, na którym dominują: Grecja, Niemcy i Wielka Brytania, gdzie został zarejestrowany pierwszy patent na produkcję tych urządzeń.
W krajach Europy Zachodniej rozwija się również produkcja wiatraków prądotwórczych. W państwach, gdzie występuje częste i silne wiatry, mogą stać się one poważnym źródłem elektryczności. Na przykład Dania, zainstalowała w ciągu kilkunastu lat, wiatraki o łącznej mocy 500 MW. W Unii Europejskiej 1996 r. Zbudowano tych urządzeń na sumę 1,5 mld ECU, co stanowi jeszcze jeden dowód na to, że w różnych krajach są podejmowane wielostronne działania, mające na celu opracowanie technologii wytwarzania czystej, odnawialnej energii, alternatywnej dla źródeł tradycyjnych.
Większość państw dąży do zapewnienia sobie bezpieczeństwa energetycznego, nie tylko przez opracowywanie konkretnych programów, ale również przez odpowiednią politykę gospodarczą i kształtowanie mechanizmów rynkowych, wymuszających realne ceny nośników energii. One bowiem zapewniają racjonalne ich wykorzystanie, zapobiegają marnotrawstwu i zwiększeniu energochłonności produkowanych dóbr. Takie przedsięwzięcia przynoszą zwykle po pewnym czasie obniżenie cen, poprawę funkcjonowania całej gospodarki i zwiększają jej konkurencyjność w handlu międzynarodowym.
Hydroenergia, czyli energia spadku masy wody- już od dawna jest wykorzystywana przez człowieka. Dawniej siła spadku wody poruszała młyny, warsztaty sukiennicze i garbarnie, z czasem również elektrownie wodne. Do jej pozyskiwania wykorzystywana jest energia wody również dzisiaj. Energia wodna, należąca do zasobów odnawialnych, umożliwia rozwój transportu wodnego, uprzemysłowienie krajów pozbawionych surowców energetycznych i nawadnianie terenów rolniczych.
Jest ona opłacalna w krajach, dysponujących odpowiednimi warunkami terenowymi, czyli wystarczająco dużymi różnicami wzniesień.
Energia wodna, umożliwia rozwój transportu wodnego, uprzemysłowienie państw pozbawionych surowców energetycznych, nawodnienie terenów rolniczych. Jej wykorzystanie wymaga dużych nakładów finansowych na budowę kosztownych zapór wodnych, hydroelektrowni i linii przemysłowych wysokiego napięcia.
Rolę hydroenergetyki ograniczają nie tylko wysokie koszty, ale również zagrożenie, jakie stwarza ona dla środowiska naturalnego. Spiętrzanie wód czy zmiana nurtu rzek wpływa często niekorzystnie na strukturę gleby i klimat w danym regionie, powoduje utratę gruntów rolnych i przesiedlanie ludności. Hydroenergetyka rozwinęła się po II wojnie światowej, wraz z budową wielkich tam w Egipcie na Nilu, w Ameryce Północnej i Południowej i w krajach b. ZSRR. Obecnie zbudowana jest ogromna tama na rzece Jangcy w Chinach, która zapobiegnie powodziom i umożliwi zwiększenie produkcji energii elektrycznej.
Elektrownie słoneczne: Grecja, Francja, USA, Japonia, Izrael, Włochy
Elektrownie wiatrowe: Dania, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Szwecja, Polska (Kwilcz k/Poznania)
Elektrownie pływowe: Francji, (La Rance),- 240 MW, Kanada (zat. Fundy)- 20 MW, Rosja (płw. Kolski)

Alternatywne źródła energii i stopień ich wykorzystywania w Polsce i na świecie

Energia była, jest i będzie potrzebna ludziom w ich życiu. Jej postać, forma czy wykorzystanie może być różne, ale przede wszystkim potrzebujemy jej przy produkcji przemysłowej, transporcie, ogrzewaniu czy oświetleniu. Początkowo tej energii dostarczało nam środowisko w postaci zasobów naturalnych nieprzetworzonych opału i paliw np. drewna, węgla, ropy naftowej czy gazu. Również dawniej przetwarzano energię w wiatrakach czy młynach wodnych. Jednak ciągły wzrost zapotrzebowania na energię i to w różnych postaciach, kurczenie się zasobów kopalnianych, względy ekologiczne i ekonomiczne stawiają przed ludźmi nowe zadania i wyzwania w tej dziedzinie. Rozwój techniki w drugiej połowie XIX wieku i powstanie ogromnej ilości urządzeń elektrycznych. wymusił rozwój elektrowni, których zadaniem jest dostarczać prąd elektryczny do poszczególnych odbiorców. Elektrownie mogą pobierać energię potrzebną do wytworzenia prądu z różnych źródeł. Mogą być to elektrownie cieplne, jądrowe, wiatrowe, słoneczne, geotermalne.

Źródła energii dzielą się na dwie zasadnicze grupy:
 Odnawialne
 Nieodnawialne
Do nieodnawialnych źródeł energii zalicza się surowce, które po wykorzystaniu ulegają rozkładowi należą do nich paliwa kopalne (tj. węgiel, ropa naftowa) oraz energia jądrowa. Z kolei do odnawialnych źródeł energii należą: energia wiatrowa, wodna, słoneczna, geotermiczna (geotermalna) oraz biomasa.


ELEKTROWNIE WIATROWE

Sporą część energetycznych potrzeb świata mógłby zaspokoić wiatr. Trzeba go tylko „zaprząc” do pracy. Światowe zasoby energii wiatru, nadającej się do wykorzystania z technicznego punktu widzenia, to 53 tys. TWh/rok. Ta ilość energii to czterokrotnie więcej, niż wynosiło globalne zużycie energii elektrycznej w 1998 roku.
Wiatr jako nośnik energii wykorzystywano już w starożytności. Około 1800 lat temu w krajach śródziemnomorskich i w Chinach pojawiły się pierwsze silniki wiatrowe. W Babilonii wykorzystywano je do osuszania mokradeł, a w innych krajach do nawadniania pól. W VIII wieku w Europie pojawiły się duże wiatraki 4-skrzydłowe, w których budowie wyspecjalizowali się Holendrzy. We wczesnym średniowieczu silnik wiatrowy znalazł zastosowanie w młynach prochowych. Jednocześnie w niektórych krajach na terenach polderowych stosowano wiatraki przepompowujące wodę w celu osuszenia terenu uprawy.
Największą rolę energia wiatru odgrywała w XVI wieku, ogólna moc młynów napędzanych wiatrem wynosiła 1 TW. W końcu XIX wieku siłownie wiatrowe przestały już być doskonalone, a jednocześnie w Danii funkcjonowało ponad 30 000 takich młynów i mniej więcej tyle samo wiatraków było w Holandii.
Do 1940 roku Dania miała ponad 1300 działających generatorów wiatrowych. Do 1940 roku w USA zbudowano około 6 milionów takich generatorów. Turbiny wiatrowe były dla mieszkańców wsi w ówczesnych czasach jedynym dostępnym źródłem elektryczności. W 1960 roku na świecie wykorzystywano ponad 1 milion siłowni wiatrowych. Ponowny wzrost zainteresowania szerszym wykorzystaniem energii wiatru nastąpił po kryzysie energetycznym w 1973 roku.
Od tego czasu powstało na świecie tysiące instalacji wykorzystujących wiatr do produkcji energii elektrycznej. O opłacalności tych instalacji decyduje duża prędkość wiatru i stałość jego występowania w danym miejscu. Dlatego elektrownie wiatrowe są zazwyczaj budowane na terenach nadmorskich i podgórskich. W Europie Dania, Niemcy, Szwecja i Wielka Brytania znajdują się w czołówce państw wykorzystujących wiatr do produkcji energii elektrycznej. Dania eksploatuje już ponad 5 tys. wiatraków, które w 1997 r. zaspokajały 6,5% zapotrzebowania na prąd. Koleje duńskie zamierzają wybudować w pobliżu torów 80 wielkich wiatraków, z których każdy będzie miał generator o mocy 1,5 MW. Energia czerpana z wiatraków pokryje zapotrzebowanie pociągów na prąd, co znacznie obniży emisję zanieczyszczeń powietrza przez dotychczas pracujące elektrownie. Na wybrzeżach Danii ma powstać dalsze pięć kompleksów elektrowni wiatrowych liczących 500 wiatraków. W Niemczech, w landzie Szlezwik-Holsztyn wiatraki są od dawna elementem krajobrazu. Do końca 1996 r. 1000 zespolonych elektrowni wiatrowych dostarczyło 6% zapotrzebowania energetycznego w tym rejonie. W Szwecji k. Malmo pracuje elektrownia wiatrowa o mocy 3 MW. Największą w Europie elektrownię wiatrową uruchomiono w 1996 r. w Walii, w pobliżu Carno. Elektrownia ta wyposażona jest w 56 turbin wytwarzających prąd o mocy ponad 30 MW.
Międzynarodowa Agencja Energii (IEA), która ma swą siedzibę w Paryżu, ocenia, że zużycie energii elektrycznej podwoi się do roku 2020. Jeżeli założy się, iż 10 proc. tej ilości ma pochodzić z wiatru, to z tej energii należy wytworzyć 2500 - 3000 TWh/rok. W skali światowej realistyczne jest założenie, że 20 proc. energii elektrycznej będzie wytwarzane z pomocą energii wiatru. Niemcy stały się pierwszym krajem, który przekroczył pułap 2000 MW. Roczny koszt inwestycji w celu osiągnięcia 10-procentowego udziału energii elektrycznej wytworzonej z energii wiatru w światowym bilansie energii elektrycznej wyniósł 3 mld dolarów w 1999 roku, zaś w 2020 roku należy spodziewać się wydatków rzędu 78 mld dolarów. Jeżeli chodzi o korzyści dla środowiska naturalnego, do atmosfery nie trafi 69 mln ton dwutlenku węgla w 2005 roku, 267 mln ton w 2010 roku i 1780 mln ton w 2020 roku. Łączna redukcja emisji dwutlenku węgla - gazu odpowiedzialnego za ocieplenie klimatu - w latach 1999 - 2020 wyniesie 10750 mln ton.
Wielkość nowo instalowanej mocy w elektrowniach wiatrowych wzrastała przez ostatnich 8 lat przeciętnie o 40% rocznie, czyniąc energetykę wiatrową jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi przemysłu. Taki rozwój rynku był napędzany głównie przez politykę rządów, ukierunkowaną na umożliwienie energii wiatrowej konkurowania z już istniejącymi technologiami, i uznającą korzyści płynące z energii wiatrowej, które przeważnie nie są zawarte w cenach elektryczności płaconych przez konsumentów
W ciągu ostatnich 10 lat skumulowana, zainstalowana moc wyjściowa elektrowni wiatrowych wzrastała z prędkością ponad 30% rocznie, do całkowitej wielkości prawie 13000 MW w całej Europie na koniec roku 2000 (wykres 1).



Prędkość, z jaką instalowane są nowe moce, w rzeczywistości wzrastała w tym samym okresie średnio o ponad 40% rocznie (wykres 2).
W roku 2000 Europejskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej zwiększyło swój cel dotyczący mocy elektrowni wiatrowych zainstalowanych w UE z 40 GW do 60 GW do roku 2010. Odzwierciedla to trend kontynuacji silnego wzrostu nowo instalowanej mocy, i jednocześnie fakt, że aby osiągnąć wielkość 60 GW w roku 2010, ale jej nie przekroczyć, szybkość instalacji nowych turbin w Europie musiałaby spaść poniżej wartości z lat ubiegłych.
Różnice w rozwoju energetyki wiatrowej pomiędzy różnymi krajami są uderzające. W znaczącym stopniu ten rozwój w Unii Europejskiej odbywał się w 3 krajach: Niemczech, Danii i Hiszpanii. Rozwój, który miał miejsce, był wynikiem udanej polityki dotyczącej energetyki wiatrowej.
Polityka wspierania rozwoju energetyki wiatrowej przyjmuje różne formy - ustalanie wielkości docelowych, środki informacyjne, finansowanie badań i rozwoju, polityka rozwoju rynku - wszystkie skupione bezpośrednio na sektorze energetyki odnawialnej. Ale również inne obszary polityki mogą mieć znaczący pośredni wpływ na wykorzystanie energii wiatru, między innymi: polityka dotycząca zmian klimatycznych i inne przepisy ochrony środowiska, np. z zakresu lokalnego zanieczyszczenia powietrza, polityka rozwoju gospodarczego i regionalnego, środki zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii.
Na poziomie europejskim polityka promowania energii odnawialnej przyjmowała wiele form. Od lat osiemdziesiątych projekty z zakresu energetyki odnawialnej były finansowane z programów ramowych Komisji Europejskiej na rzecz badań, rozwoju i demonstracji. To finansowanie odgrywało istotną rolę w rozwoju technologii turbin wiatrowych, która doprowadziła do istotnych redukcji kosztów wytwarzania energii wiatrowej.
Unia Europejska zapewniała również wsparcie dotyczące pozatechnicznych aspektów promocji odnawialnych źródeł energii, na przykład za pośrednictwem trwającego programu ALTENER, obejmującego istotne środki informacyjne.
W 1997 roku Komisja Europejska przyjęła Białą Księgę Energetyki Odnawialnej, w której przyjęto za cel podwojenie przez Unię Europejską wykorzystania energii odnawialnej do roku 2010 z 6% do 12%. Mimo wszystkich środków opisanych powyżej, postęp w dążeniu do tych celów w krajach członkowskich był różny. Nastąpiło zwiększenie produkcji energii ze źródeł odnawialnych, zwłaszcza energii wiatrowej. Jednak te postępy są niewystarczające, a wzrost całkowitego zużycia energii powoduje, że osiągnięcie zakładanego udziału energii odnawialnej staje się trudniejsze.

NIEDOGODNOŚCI

Pracująca elektrownia wiatrowa wytwarza hałas. Pochodzi on głównie od obracających się łopat wirnika (opory aerodynamiczne) i w mniejszej części i generatora i przekładni. Przy planowaniu budowy należy uwzględnić poziom dźwięku i dotyczące tych poziomów normy. Poniższy schemat przedstawia rozkład natężenia dźwięku dla elektrowni wiatrowej.

WARUNKI W POLSCE

Pomiar prędkości kierunku wiatru jest podstawową informacją którą należy przeprowadzić w miejscu przyszłej lokalizacji elektrowni wiatrowej. Pomiar należy przeprowadzić na co najmniej dwóch wysokościach tak aby wyeliminować niekorzystne zawirowania wiatru spowodowane obecnością drzew i budynków. Pomiary należy przeprowadzać przez jeden rok. Po zebraniu danych, wyniki pomiarów należy poddać obróbce w programie który wskaże zasoby wiatru na badanym terenie. Pomiar prędkości rejestruje się co 10 min. Należy także rejestrować kierunek wiejącego wiatru . Najlepsze miejsca pod lokalizację elektrowni wiatrowych znajdują się na wybrzeżu oraz byłym woj. suwalskim. Mapa Polski przedstawia prędkości wiatru na wysokości 10 m.
Kolor Lokalizacja
Zielony Wybitnie korzystna
Żółty Korzystna
Pomarańczowy Dość korzystna
Czerwony Niekorzystna
Brązowy Wybitnie niekorzystna
Czarny Tereny wyłączone góry

Obecnie w Polsce powstaje największa jak do tej pory elektrownia wiatrowa w Cisach.
wysokość jednego Wiatraka to 80m oraz średnica śmigła wynosi 80m.








ELEKTROWNIE WODNE

Wykorzystanie energii pływów morskich

W korzystnych warunkach topograficznych możliwe jest wykorzystanie pływów morza. Ujście rzeki wpływającej do morza i wysokie jej brzegi umożliwiają budowę zapory, pozwalającej na wpłynięcie wód morskich w dolinę rzeki podczas przypływu i wypuszczeniu ich poprzez turbiny wodne podczas odpływu.

Rys. Schemat ideowy elektrowni wykorzystującej pływy morskie.

Największa na świecie taka elektrownia znajduje się we Francji. Ma ona 24 turbiny wodne rewersyjne o mocy po 10MW, a więc cała elektrownia ma moc 240MW. Pracuje od 1967 roku.
Takie elektrownie pracują również w Kanadzie, Chinach i byłym ZSRR, a są projektowane w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Korei Południowej i Indiach. Dla ekonomii pracy elektrowni wykorzystujących pływy nie jest bez znaczenia, że ich okres eksploatacji jest liczony na 100 lat. Wadami tych elektrowni jest zasalanie ujść rzek oraz erozja ich brzegów wskutek wahań wody, a także utrudnianie wędrówek ryb w górę rzek.

Wykorzystanie energii fal morskich

Istnieją dwa rozwiązania wykorzystania energii fal morskich napędzających albo turbinę wodną albo powietrzną.
W pierwszym rozwiązaniu woda morska pchana kolejnymi falami wpływa zwężającą się sztolnią do położonego na górze zbiornika. Gdy w zbiorniku tym jest wystarczająca ilość wody, wówczas przelewa się ona przez upust i napędza turbinę rurową `Kaplana', sprzężoną z generatorem. Po przepłynięciu przez turbinę woda wraca do morza. Wykorzystana jest więc przemiana energii kinetycznej fal morskich w energię potencjalną spadu. Instalacja taka pracuje od 1986r. na norweskiej wyspie Toftestallen koło Rys. Schemat elektrowni wykorzystującej energię fal morskich typu MOSC na wyspie Islay u wybrzeża Szkocji.
1 - komora żelbetonowa, 2 - przewód powietrzny, 3 - turnina i generator, 4 - przestrzeń powietrzna, 5 - oscylujące kolumna wody, 6 - wlot, 7 - piasek, 8 - skała, 9 - wylot, 10 - platforma.

Bergen dając moc 350kW. Takie rozwiązanie jest znane pod skrótem OWC.
W drugim rozwiązaniu zbiornik jest zbudowany na platformach na brzegu morza. Fale wlewają się na podstawę platformy i wypychają powietrze do górnej części zbiornika. Sprężone przez fale powietrze wprawia w ruch turbinę `Wellsa', która napędza generator. Rozwiązanie takie jest znane pod skrótem MOSC
Rys. Widok “tratwy”. Rys. Schemat “kaczki” wykorzystującej energię fal morskich.
Norwegia buduje elektrownie wykorzystujące fale morskie o mocy 2MW na wyspie Tongatapu na południowym Pacyfiku, kosztem 7,1$.
Elektrownię typu MOSC projektuje się obecnie w Szkocji. Będzie ona miała moc 2000MW i będzie składała się z modułów po 5MW. Będzie ona też ochraniała brzeg morski przed zniszczeniem.
Innymi sposobami wykorzystania energii fal morskich są “tratwy” Każda “tratwa” składa się z trzech części połączonych ze sobą zawiasami i poruszających się na falach. Ruch fal porusza tłoki pomp znajdujących się w środkowej części “tratwy”. Pompowana woda napędza turbinę sprzężoną z generatorem. Eksperymentalna “tratwa” pracuje koło wyspy Wight (Wielka Brytania).
W przeciwieństwie do “tratw”, które wykorzystują pionowy ruch fal, “kaczki” wykorzystują poziome ruchy wody morskiej. Łańcuchy “kaczek” umieszczone na długim pręcie podskakując na falach niezależnie od siebie wprowadzają w ruch tłoki pomp. Pompowana woda napędza turbiny. “Kaczki” o małej mocy służą od lat do oświetlenia boi.

Wykorzystanie energii cieplnej oceanu

Przemiana energii cieplej oceanu to wykorzystanie różnicy temperatury wody na powierzchni i w głębi morza lub oceanu. Jest to możliwe na obszarach równikowych; woda morska ma tam na powierzchni temperaturę ok. 30 ºC, a na głębokości 300-500m temperaturę ok. 7 ºC. Wykorzystanie tej różnicy polega na zastosowaniu czynnika roboczego, który paruje w temperaturze wody powierzchniowej i jest skraplany za pomocą wody czerpanej z głębokości 300-500m. Czynnikiem takim jest amoniak, freon lub propan. Cała instalacja wraz z generatorem znajduje się na platformie pływającej.




Rys. Schemat ideowy elektrowni maretermicznej
1 - skraplacz, 2- kocioł propanowy, 3 - kabel podmorski.
Dużym problemem w takiej instalacji jest korozja materiałów w wodzie morskiej i osadzanie się na powierzchniach wymienników ciepła organizmów morskich, rozwijających się bujnie w ciepłej wodzie. Sprawność elektrowni maretermicznej wynosi 2,5% przy różnicy temperatury 20º, a 6% przy różnicy 40º. Instalacje takie są konkurencyjne na obszarach, które są zasilane elektrowniami dieslowskimi, pracującymi na drogim paliwie.
Energia taka jest wykorzystywana w Indonezji (5MW), Japonii (10MW), na TAHITI (5MW) i na Hawajach (40MW).

Wykorzystanie energii prądów morskich

W II połowie 1995 roku na morzu w pobliżu północnego wybrzeża Szkocji rozpoczęła pracę pierwsza na świecie elektrownia napędzana siła prądów morskich. Nowa elektrownia ma zastąpić siłownię atomową, gdyż nie odpowiada nowoczesnym normom bezpieczeństwa. O lokalizacji obiektu zadecydowały korzystne, niezwykle silne w tym rejonie morza prądy.

WKORZYSTANIE ENERGII RZEK


ZASADY PRZETWARZANIA ENERGII WODY


Energię wód można ogólnie podzielić na energię wód śródlądowych oraz energię mórz. Powstanie energii wód śródlądowych jest związane z cyklem krążenia wody w przyrodzie. Źródłem tej energii jest w istocie energia słoneczna.
Podstawową rolę w przemianie energii wody śródlądowej (w elektrowni wodnej) w energię elektryczną odgrywa energia potencjalna. W turbinach wodnych następuje zamiana energii potencjalnej na energię kinetyczną, a ta następnie w prądnicach elektrycznych jest zamieniana na energię elektryczną.
Warunkiem otrzymania dużej mocy jest koncentracja w możliwie ograniczonym obszarze dużej różnicy poziomów oraz dużego przepływu masowego wody. Z uwagi na brak naturalnej koncentracje spadu (wysokogórskich jezior o dużych zasobach wody dla elektrowni wodnych stwarza się sztuczne spady poprzez:
- spiętrzenie górnego poziomu wody;
- obniżenie dolnego poziomu lub budowę elektrowni podziemnej;
- budowę kanału skracającego, dzięki czemu zmniejsza się straty przepływowe (znacznie krótsza droga przepływu).
W praktyce stosuje się niektóre z tych sposobów jednocześnie. Mimo iż energia wodna nie odegra decydującej roli w dalszym zwiększeniu produkcji energii elektrycznej z powodu ograniczonych zasobów wody nadających się do wykorzystania w celach energetycznych, niekiedy trudnego do nich dostępu, dużych kosztów budowli hydrotechnicznych i długich okresów realizacji inwestycji, to jednak obserwuje się rozwój budownictwa elektrowni wodnych, zwłaszcza tam, gdzie zasoby są duże oraz warunki hydrologiczne temu sprzyjają. Największe zespoły są instalowane na wielkich rzekach i osiągają moce jednostkowe 500-700 MW. Największe elektrownie wodne na świecie to: Itaipu (Brazylia /Paragwaj) 12600 MW (18x700 MW), Gran Coulee (USA) 9711 MW, Guri (Wenezuela) 9000 MW, Krasnojarska (byłe ZSRR) 6096 MW i Churchill Falls (Kanada) 5200 MW.
W ostatnich latach notuje się zwłaszcza znaczny postęp w budowie elektrowni pompowych. Moc największych zbudowanych pompoturbin przekracza 250 MW. W Polsce największe elektrownie szczytowo-pompowe, które odgrywają decydującą rolę wśród elektrowni wodnych, osiągają moce: Żydowo 152 MW, Porąbka-Żar 500 MW (4x125 MW), Żarnowiec 680 MW (4x170 MW) i w przyszłości Młoty 750 MW (3x250 MW).

Rodzaje elektrowni wodnych

Najważniejszymi parametrami elektrowni wodnej są: moc zainstalowana, przełyk elektrowni, spad użyteczny czas pracy w ciągu doby, tygodnia itp.
Przełyk elektrowni ma zasadniczy na wymiary turbin, budynku elektrowni oraz wielkość budynku, wielkość budowli hydrotechnicznych doprowadzających wodę do elektrowni. Dobór tej wielkości jest trudny, ponieważ ściśle zależy ona od wartości, zmieniających się w poszczególnych porach roku, przepływów w rzece oraz od charakteru pracy elektrowni. Spad użyteczny elektrowni zależy od warunków topograficznych cieku oraz od sposobu rozwiązania stopnia wodnego.
Elektrownie wodne cechuje wyjątkowa różnorodność rozwiązań, wynikająca z konieczności każdorazowego dostosowania się do istniejących warunków lokalnych. Elektrownie wykorzystujące energię wód śródlądowych można podzielić na grupy według następujących kryteriów: wartości spadu, sposobu pokrywania obciążeń w układzie elektroenergetycznym i sposobu gospodarowania zasobami wodnymi. Podział według wartości spadu jest najbardziej istotny , ale dość dowolny. Rozróżnia się elektrownie niskospadowe, średniospadowe i wysokospadowe. W warunkach polskich najsłuszniejszy jest podział na elektrownie o niskim spadzie nie przekraczającym 15m. średnim spadzie 15-50m. oraz wysokim spadzie przekraczającym 50m.

MAŁA ENERGETYKA WODNA

Spośród wszystkich odnawialnych źródeł energii w warunkach naszego kraju największy udział w produkcji energii elektrycznej mają i będą miały elektrownie wodne, wśród których do tzw. Małej energetyki zalicza się obiekty o mocy zainstalowanej do 500kW. Niestety zasoby wodo energetyczne naszych rzek są niewielkie, rzędu 13,5 TWh/rok. Po prostu Polska jest krajem nizinnym. W Polsce działa ok. 250 małych elektrowni wodnych. Są to elektrownie prywatne. Dla prowadzącego taki obiekt staje się opłacalny dopiero po uzyskaniu co najmniej 30kW mocy.
MEW (mała energetyka wodna) ma wiele zalet, m.in.:
 zwiększa małą retencję wód,
 zwiększa znacznie ilość miejsc pracy,
 jest przyjazna dla środowiska, nie zmienia w znaczny sposób krajobrazu i środowiska naturalnego, jak wpływają duże elektrownie wodne.

NAJWIĘKSZE ELEKTROWNIE W POLSCE



Nazwa EW Rzeka Rok uruch. Pt (MW) Pp (MW) Hn/Hśr
1 Żarnowiec Piaśnica 1982 716,0 800,0 117,0
2 Porąbka-Żar Soła 1979 550,0 540,0 432,0
3 Włocławek Wisła 1970 162,0 - 11,3
4 Żydowo Radew 1971 152,0 120,8 77,4
5 Solina San 1968 137,2 41,4 43,0
6 Niedzica Dunajec 1997 90,0 89,0 45,6
7 Dychów Bóbr 1951 79,5 30,0 29,8
8 Rożnów Dunajec 1942 50,0 - 26,5
9 Koronowo Brda 1960 26,0 - 24,8
10 Tresna Soła 1967 21,0 - 20,4
11 Debe Narew 1962 20,0 - 5,7
12 Porąbka Soła 1953 12,6 - 21,0
13 Brzeg Dolny (wały) Odra 1958 9,7 - 6,5
14 Żur Wda 1929 9,0 - 12,2
15 Myczkowce San 1961 8,3 - 22,8
16 Czchów Dunajec 1954 8,0 - 8,0
17 Pilchowice Bóbr 1912 7,9 - 35,2
18 Bielkowo Radunia 1925 7,5 - 44,8
19 Otmuchów Nysa Kłodzka 1933 4,8 - 16,0
20 Bobrowice Bóbr 1925 2,5 - 14,5
Pt- moc turbinowa
Pp- moc pompowa



ENERGIA SŁONECZNA

Możliwości wykorzystania energii promieniowania słonecznego w warunkach krajowych są bardzo zróżnicowane. Położenie geograficzne Polski powoduje, iż warunki klimatyczne są bardzo specyficzne. Ma tu bowiem miejsce ścieranie się wpływu dwóch frontów atmosferycznych: atlantyckiego i kontynentalnego. Na jesieni i na wiosnę często występuje duże zachmurzenie i opady deszczu. W zimie temperatury powietrza są niskie i wieją silne wiatry. Roczna gęstość strumienia promieniowania słonecznego na płaszczyznę poziomą waha się w granicach 950 - 1250 kWh/m2. Analizując wieloletnie wyniki badań można stwierdzić, że największe wartości strumienia promieniowania słonecznego występują nad Bałtykiem. Warunki nasłonecznienia na polskim wybrzeżu odpowiadają warunkom w Europie Środkowej, np. w Austrii i na Węgrzech. Najbardziej niekorzystna sytuacja jest na Śląsku, gdzie występuje największe zanieczyszczenie powietrza. Średnie usłonecznienie dla Polski wynosi 1600 godzin, przy czym maksymalna liczba godzin słonecznych w roku występuje, jak poprzednio, nad morzem, a wartość minimalna na Dolnym Śląsku.
NA ŚWIECIE

W Kalifornii na pustyni Mojave, 200 km na NE od Los Angeles, w latach 1984-1992 powstał kompleks 13 elektrowni heliotermicznych o różnej mocy. Również w Kalifornii w 1984 r. uruchomiono elektrownię Carissa Plain wytwarzającą energię elektryczną metodą helioelektryczną. Metoda ta polega na bezpośredniej przemianie energii promieniowania słonecznego w energię elektryczną za pomocą ogniw fotoelektrycznych. Ogniwa takie przemieniają w energię elektryczną nie tylko bezpośrednie promieniowanie Słońca, lecz także promieniowanie rozproszone, przy zachmurzeniu.
Elektrownia helioelektryczna o mocy 300 kW pracuje także od 1983 r. na niemieckiej wyspie Pellworm leżącej na Morzu Północnym.
Aktualnie w Europie największa elektrownia słoneczna pracuje we Włoszech, wytwarzając prąd o mocy 3,3 MW. Grecja ma zamiar wybudować do 2003 r. największą na świecie elektrownię słoneczną. Będzie ona wytwarzała prąd o mocy 50 MW, co zapewni energię elektryczną dla 100 tys. mieszkańców.
Elektrownie słoneczne odznaczają się wysokimi kosztami eksploatacyjnymi, co powoduje, że większe nadzieje wiąże się z wykorzystaniem energii słonecznej w małych instalacjach, do produkcji ciepłej wody. Kolektory słoneczne umieszczone na dachu domu umożliwiają ogrzanie wody do 40°C, co przy ogrzewaniu podłogowym wystarcza do ogrzania całego domu. Pierwszy tego typu dom w Europie powstał niedawno w szwajcarskiej miejscowości Oberburen. Większe kolektory słoneczne, instalowane m.in. w Stanach Zjednoczonych, podgrzewające wodę do temperatury 65°C. Wykorzystywane są w rolnictwie, do ogrzewania basenów kąpielowych oraz do wytwarzania ciepłej wody tam, gdzie nie ma systemów ciepłowniczych.
W Szwajcarii opracowano również nowy sposób spożytkowania energii słonecznej. Na szosie w pobliżu Interlaken oddano do użytku instalację, która “zbiera” latem ciepło z rozgrzanej promieniowaniem słonecznym szosy, natomiast zimą oddaje je i podgrzewa jezdnię, przeciwdziałając jej oblodzeniu. Zasada działania instalacji jest następująca: pod jezdnią umieszczono wielką wężownicę, przez którą przepływa mieszanina wody i glikolu. Podgrzana ciecz kierowana jest do wnętrza góry, gdzie następuje oddawanie ciepła skałom za pośrednictwem 91 sond wykonanych z polietylenu. Latem, gdy temperatura asfaltu często przekracza 60°C, skały wewnątrz góry podgrzewają się do ok. 20°C. Cała góra może akumulować 200 tys. kWh energii cieplnej, którą zimą stopniowo się wykorzystuje.

Biomasa

Biomasa to nic innego jak suche rośliny. Na ogół jest to słoma bądź drewno z drzew szybko rosnących jak np. wierzba. Przy ich spalaniu emisja CO2 jest równa ilości tego związku, jaką pobrała roślina w czasie wzrostu, co w bilansie końcowym wychodzi na zero. Jako źródło energii biomasa jest również, przy racjonalnej gospodarce, odnawialna gdyż rośliny mają to do siebie, że odrastają (w przeciwieństwie do np. pokładów ropy). Nie ma również problemu z utylizacją popiołu gdyż jest znakomitym nawozem. Wbrew pozorom jest to paliwo wydajne; dwie tony suchej biomasy, czy to słomy czy drewna, są równoważne energetycznie tonie węgla kamiennego. Również ze względów ekonomicznych warto się zastanowić nad zmianą dotychczasowego paliwa. Ogrzewanie biomasą jest tańsze o 200% - 300%. Zwrot kosztów inwestycji w odpowiedni piec waha się od 2 - 4 lat. Jeśli chodzi o samą biomasę to mnóstwo się jej marnuje, w naszym kraju produkuje się rocznie ok. 25 mln. ton słomy, z czego marnuje się (gnije bądź jest spalane na polach) 8-12 mln. ton. Dodajmy do tego drewno, które mogłoby wyrosnąć na polach stojących odłogiem to otrzymamy dosyć pokaźną ilość paliwa. Paliwo to może być stosowane zarówno w indywidualnych jak i zbiorczych systemach grzewczych (i nie tylko grzewczych - po zamontowaniu turbiny i instalacji towarzyszącej można również produkować prąd).

Drewno

Lasy stanowią 28,8% powierzchni kraju (około 8,9 mln hektarów) i są w przeważającej większości państwowe - 7,4 mln ha. Zakłada się dalszy wzrost lesistości do 32% w 2020 r. W 1997 r. z leśnictwa pozyskano 21,6 mln m3 drewna, w tym 2,5 mln m3 drewna opałowego w lasach państwowych. Dalsze 2-2,5 mln m3 odpadów drzewnych pozostaje w lasach ze względu na ograniczony popyt. Szacuje się, że roczny przyrost masy drewna w polskich lasach wynosi około 31,5 mln m3, a zasoby drewna na pniu ocenia się na 1.607 mln m3.
Do produkcji energii może być wykorzystane drewno odpadowe z sadów i zieleni miejskiej oraz odpady przemysłu drzewnego (ok 2 - 3 mln m3 rocznie). Zasoby drewna dla celów energetycznych można też powiększyć o 3 mln m3 odpadów z recyklingu, jednak ich wykorzystanie dla celów energetycznych może być utrudnione ze względu na ich rozproszenie, niejednorodność, zanieczyszczenie związkami chemicznymi i metalami ciężkimi. Zawartość metali ciężkich może też ograniczać wykorzystanie zasobów drewna odpadowego z zieleni miejskiej. Uwzględniając obecne zasoby drewna opałowego i odpadów drzewnych (z leśnictwa, sadownictwa, przemysłu drzewnego oraz parków i zieleńców), potencjał techniczny szacuje się na 270 PJ rocznie. Liczba ta może wzrosnąć zasadniczo, jeśliby tereny o gruntach skażonych i ubogich wykorzystać do uprawy lasów szybko rosnących.
Wykorzystanie

Wykorzystanie drewna jako opału ma w Polsce długą tradycję. Natomiast technologie jego spalania dopiero od niedawna zapewniają efektywne użytkowanie energii zawartej w drewnie i ograniczają emisje pyłów i gazów w procesie spalania. Liczbę takich nowoczesnych instalacji szacuje się na około 40. Część odpadów drzewnych wykorzystuje w miejscu ich powstawania przemysł drzewny, głównie do produkcji ciepła lub pary użytkowanej w procesach technologicznych. Ilość odpadów przekracza jednak wewnętrzne zapotrzebowanie przemysłu drzewnego i istnieje możliwość ich wykorzystania do ogrzewania osiedli mieszkaniowych, budynków użyteczności publicznej itp.

Słoma

Słoma jest istotnym źródłem energii odnawialnej. Polskie rolnictwo produkuje rocznie około 25 mln ton słomy. Słoma ta jest częściowo wykorzystywana jako ściółka i pokarm w hodowli zwierząt oraz do nawożenia pól. W ostatnim okresie rolnicze wykorzystanie słomy spada, głównie w wyniku obniżenia się pogłowia zwierząt hodowlanych. Od 1990 r. rosną nadwyżki słomy do poziomu 12 mln ton rocznie. Wstępują one przede wszystkim w gospodarstwach rolnych północnej i zachodniej Polski. Większość tych nadwyżek jest spalana na polach, co powoduje powa żne zagrożenia dla zdrowia mieszkańców i szkody ekologiczne. Takie nadwyżki słomy mogą być wykorzystane dla celów energetycznych przynosząc dodatkowe dochody rolnikom.

Wykorzystanie

Obecnie działa 7 kotłowni opalanych słomą o łącznej mocy 13 MW. Szacuje się też, że do początku 1999 r. zainstalowano około 100 małych kotłów na słomę gospodarstwach rolnych o łącznej mocy 20 MW.

Biogaz

Techniczny potencjał biogazu wynosi 37,5 PJ. Ponadto w 1997 r. w Polsce funkcjonowało 1.759 przemysłowych i 1.471 komunalnych oczyszczalni ścieków a ich liczba stale rośnie. Potencjał techniczny biogazu z osadów ściekowych wynosi zatem około 100 PJ. Podobny potencjał ma gaz wysypiskowy.


Elektrownie atomowe

W latach czterdziestych w związku z powstaniem pierwszych reaktorów powstał nowy typ elektrowni - elektrownie jądrowe. W elektrowni jądrowej energię uzyskujemy nie ze spalania paliw kopalnych, lecz z rozszczepiania jąder atomowych. Kocioł zostaje tu zastąpiony reaktorem jądrowym, czyli urządzeniem, w którym wytwarzana jest energia jądrowa. W reaktorze przebiega kontrolowana reakcja łańcuchowa, podczas której rozszczepiane jest tyle jąder, ile potrzeba do wytworzenia energii elektrycznej.
Reaktor wodny wrzący

W reaktorze wodnym wrzącym zamieniamy wodę w parę za pomocą energii jądrowej. Następuje to w zbiorniku ciśnieniowym reaktora. Para pod ciśnieniem około 7MPa napędza turbinę, która dostarcza generatorowi energii potrzebną do wytworzenia prądu. We wspomnianym zbiorniku ciśnieniowym reaktora, który w omawianym przykładzie posiada ścianki o grubości 16 cm, znajduje się rdzeń reaktora, przez który przepływa woda doprowadzana do wrzenia. Rdzeń reaktora składa się z około 800 elementów paliwowych. Każdy element paliwowy znajduje się w blaszanym pojemniku, do którego woda dostaje się przez otwór w spodzie. Woda wypełnia pojemnik i styka się z 64 prętami paliwowymi, czyli prętami wykonanymi np. z rozszczepialnego uranu. Pręty składają się zazwyczaj ze wzbogaconego uranu w postaci dwutlenku uranu (UO2).
Podczas rozszczepiania jąder uranu wydziela się duża ilość energii, którą w formie ciepła odbiera woda chłodząca (chłodziwo). Woda służy też jednocześnie jako moderator (hamuje więc do tego stopnia szybkie neutrony, powstałe podczas każdego rozszczepienia jądra, że same mogą powodować dalsze rozszczepienia). Gdyby wszystkie powstałe w tej reakcji neutrony przyczyniały się do dalszego rozszczepiania, reaktor wyszedłby spod kontroli i wytwarzałby za dużo energii - stałby się wybuchającą bombą atomową. Aby temu zapobiec, każdy reaktor zawiera takie materiały, jak bor lub kadm, które absorbują (pochłaniają) neutrony, w takim stopniu, aby reakcja nie wymknęła się spod kontroli, ale też by nie "zgasła". Neutrony pochłaniane są przez wspomniane materiały, które tworzą pręty sterujące, wsuwane są do reaktora mniej lub bardziej głęboko - w zależności od potrzeb. Bardziej wysunięte to mniejsze pochłanianie i większa ilość rozszczepień. Mniej wysunięte to spowolniona reakcja. Wsuwaniem i wysuwaniem prętów łatwo można kontrolować reakcję, a w razie potrzeby zadusić. Pręty, ze względu na znaczną szybkość reakcji jądrowych i konieczność jeszcze szybszego reagowania, posiadają sterowanie automatyczne. Podczas pierwszego uruchomienia reaktora trzeba dostarczyć neutronów z zewnętrznego źródła. Po chwilowym zatrzymaniu reakcji nie jest to konieczne. Elementy paliwowe dostarczają wtedy dostatecznej ilości neutronów, aby uruchomić reakcję jądrową przez wysunięcie prętów sterujących.
Reaktor wodny ciśnieniowy

W reaktorze wodnym ciśnieniowym woda stykająca się z rdzeniem reaktora nie gotuje się. Uniemożliwia jej to ogromne ciśnienie - rzędu 15 MPa. Woda ta krąży w obiegu pierwotnym i w odpowiedniej wytwornicy pary ogrzewa wodę obiegu wtórnego, a zatem nie styka się z nią bezpośrednio. Woda obiegu pierwotnego schładza się przy tym z 330C do 290C. Podczas gdy woda obiegu wtórnego wrze i wytworzoną parą napędza turbinę i generator, to woda obiegu pierwotnego, ciągle w stanie ciekłym, jest pompowana do rdzenia, gdzie ponownie ogrzewa się do 330C. Odpowiedni regulator ciśnienia zapewni stałe ciśnienie tej wody.
Typowy reaktor wodny ciśnieniowy o mocy 1300 MW ma rdzeń zawierający około 200 elementów paliwowych po 300 prętów paliwowych każdy. Sterowanie reaktorem odbywa się z jednej strony przez zmianę stężenia roztworu boru (pochłaniającego neutrony) w wodzie obiegu pierwotnego, z drugiej strony zaś przez pręty regulacyjne, zawierające kadm, które, jak już poprzednio jest wspomniane, można wsuwać i wysuwać. Woda także jest tu spowalniaczem. Gdy reaktor nadmiernie się nagrzewa, to gęstość wody maleje. Tym samym szybkie neutrony są słabiej wyhamowywane, liczba rozszczepień dostarczających energii maleje i cały układ się ochładza. Reaktor taki, podobnie jak i wrzący, nosi nazwę lekkiego ponieważ stosuje się w nim "zwykłą" wodę, a nie "ciężką".
Reaktor jednorodny

W tym przypadku rdzeń reaktora jest wypełniony roztworem wodnym jakiegoś pierwiastka, będącego paliwem jądrowym, np siarczanu uranylu UO2SO4, lub inną cieczą, a nawet proszkiem. Zaletami takiego reaktora jest uniknięcie trudnej i kosztownej produkcji prętów paliwowych i kłopotów związanych z wymianą prętów. We wszystkich tych reaktorach występują dwa obiegi, co ma chronić obsługę reaktora przed promieniowaniem: pierwotny-przechodzący przez reaktor i wtórny z turbiną parową
Do elektrowni jądrowych trzeba dostarczyć paliwa, ale i także usuwać z nich jego wypalone pozostałości. Zawarte w tych pozostałościach rozszczepialne jądra należy odzyskać, a nieużyteczne i niebezpieczne odpady usunąć. Ten cykl procesów tworzy tzw. obieg paliwowy. Zaczyna się on od wydobywania rud uranu i toru w kopalniach lub w odkrywkach. Ruda jest następnie poddawana obróbce, przemianom i wzbogacaniu, zanim posłuży do wykonania prętów paliwowych, które w końcu trzeba dowieźć do reaktora. Równie ważny jak opisany tu proces zaopatrywania w paliwo jest proces usuwania odpadów z elektrowni jądrowych. Jego początkiem jest wyjęcie wysłużonych elementów paliwowych, które najpierw są składowane w chłodzonym wodą basenie, następnie w składzie pośrednim, a na koniec trafiają do zakładu odzysku. Tam oddziela się odpady od materiałów nadających się do ponownego zastosowania. Z odzyskanego paliwa jądrowego wykonuje się nowe elementy paliwowe, zaś promieniotwórcze odpady opakowuje się i składuje w bezpiecznych podziemnych składowiskach, zwanych mogilnikami.

Wydobywanie uranu

Uran jest metalem ciężkim, który otrzymujemy z rud uranowych. Najbardziej znaną z nich jest smółka uranowa, składająca się w 95% z tlenku uranu i występująca nieraz w postaci wielotonowych bloków. Większość pozostałych rud zawiera niestety znacznie mniej uranu. Wydobycie staje się opłacalne, gdy tona rudy zawiera co najmniej kilka kg uranu.
Ruda wydobyta w kopalniach lub odkrywkach musi najpierw zostać poddana obróbce. Polega ona na łamaniu, mieleniu i wyługowaniu. W rezultacie otrzymujemy ostatecznie ponad 70-procentowy koncentrat uranowy, tzw. "yellow cake", czyli "żółte ciasto". Jest to produkt wyjściowy do dalszej obróbki.
Zużyte elementy paliwowe

W elektrowni jądrowej wymienia się co roku prawie jedną trzecią część elementów paliwowych na nowe. W dużej elektrowni jądrowej o mocy 1300 MW opuszcza reaktor rok w rok ok. 30 t uranu. Ten materiał jest wprawdzie skażony groźnymi dla życia produktami rozpadu promieniotwórczego, jednak z drugiej strony zawiera cenne, możliwe do odzyskania materiały rozszczepialne. Stąd usuwanie i obróbka wysłużonych elementów paliwowych jest niezmiernie istotnym czynnikiem zarówno z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, jak i opłacalności przedsięwzięcia.
Bezpieczne składowanie odpadów promieniotwórczych

Najlepszym sposobem bezpiecznego składowania odpadów promieniotwórczych na całe tysiąclecia jest złożenie tych niebezpiecznych materiałów w podziemnych pokładach solnych. Beczki z odpadami słabo aktywnymi umieszcza się w komorach wydrążonych w soli kamiennej i przekłada warstwami soli. Po wypełnieniu komory następuje jej uszczelnienie. Przy odpadach średnio aktywnych, przechowywanych także w beczkach, wymagana jest już większa ostrożność.
Dla nich przeznaczona jest specjalna komora w pokładzie soli, niedostępna dla ludzi a kontrolowana kamerami telewizyjnymi. Wyrzuca się do niej beczki z zabetonowanymi odpadami. A oto jak składuje się odpady wysoko aktywne w pokładach solnych. Znajdujące się w beczkach ze stali nierdzewnej zeszkliwione odpady umieszcza się na głębokości 1000 m w otworach wiertniczych, które następnie są czopowane. Pokłady soli kamiennej nadają się szczególnie dobrze jako mogilniki. Sól w pokładach jest według obecnego stanu naszej wiedzy absolutnie szczelna, więc żadne zanieczyszczenie promieniotwórcze nie przedostanie się do środowiska, np. do wód gruntowych. Pokład solny w okolicach Gorleben (Niemcy) ma długość 15 km, szerokość 4 km i leży od 300 m do 3000 m pod powierzchnią ziemi. Przez 100 milionów lat pokład ten praktycznie są nie zmienił, można więc oczekiwać, że i w przyszłości pozostanie stabilny.

Antarktyda

Antarktyda jest siódmym kontynentem naszego globu. Mimo, że jej istnienia domyślali się już starożytni grecy, została ona odkryta dopiero w połowie ubiegłego stulecia. Nazwa Antarktyda pochodzi prawdopodobnie od greckiego słowa Antarktos lub Antarktikos.

Powierzchnia Antarktydy wynosi około 14 mln km2. Zajmuje ona centralną część Antarktyki, obejmującą rozległe obszary wodne i lądowe, położone wokół Bieguna Południowego naszego globu (na Antarktydzie znajduje się jeszcze 5 innych biegunów). Powierzchnia Antarktyki liczy około 50 mln km2. Granicę Antarktyki stanowi konwergencja antarktyczna, która przebiega przez południowe akweny Oceanów: Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego.
Kontynent antarktyczny oddalony jest od pozostałych i osamotniony w przestworzach Oceanu Lodowatego. Od Ameryki Południowej dzieli go 1300 km, od Nowej Zelandii 2200 km, od Australii 2250 km, a od Południowej Afryki 3600 km.
Antarktyda jest kontynentem wyizolowanym nie tylko geograficznie, ale również atmosferycznie - pamujący tu klimat należy do najsurowszych na Ziemi. Temperatury w okresie najcieplejszym (styczeń) wynoszą od -10oC do -35oC, natomiast w najzimniejszym miesiącu jakim jest lipiec temperatura spada średnio do -72 oC. Najniższa zanotowana temperatura wyniosła -89oC. Na Antarktydzie nieustanie wieją bardzo silne wiatry i huragany dochodzące nawet do 324 km/godz.

Prawie 98 % powierzchni kontynentu antarktycznego jest pokryta lądolodem, o średniej grubości 2500 metrów, a więc tylko 2% jego powierzchni zajmują obszary wolne od lodu. Są to wznoszące się ponad czaszą lądolodu najwyższe partie gór, lub małe skrawki lądu nie pokryte lodem, nazywane niekiedy oazami lub oazami ciepła.

Objętość lodów antarktycznych szacuje się na 28 milionów metrów sześciennych. Jest to największa rezerwa słodkiej wody, jaką dysponuje nasza planeta. Gdyby stopić lody Antarktyki poziom wody na ziemi podniósłby się o 70 metrów!
Średnia wysokość Antarktydy wynosi około 2000 m npm co czyni ją najwyższym kontynentem świata. Szczyt Mount Vinson sięga 5140 m npm i przewyższa nieco Mount Blanc.
Roślinność Antarktydy jest bardzo uboga. Z wyjątkiem trzech gatunków traw i jednego gatunku z rodziny goździkowatych są to głównie rośliny zarodnikowe a przede wszystkim mszaki, porosty i glony. Rosną one rzadkimi kępkami na osłoniętych wybrzeżach skalnych w oazach ciepła.
Uboga roślinność kontynentu powoduj, że Antarktyda pozbawiona jest praktycznie fauny lądowej. Stanowią ją jedynie nieliczne bezkręgowce takie jak nicienie czy wrotki. Mimo to na Antarktydzie spotkać można olbrzymie zgrupowania ptaków morskich i fok, tworzących olbrzymie kolonie lęgowe. Czerpią one pożywienie z morza głównie kryl i ryby.
Na ogromnym obszarze Antarktyki, prócz Antarktydy, znajdują się liczne, różnej wielkości wyspy i archipelagi wysp, np. Szetlandy Południowe, Orkady Południowe, Sandwich Południowy, Bouveta, Heard, Kerguelena, Bellany, Scotta i Piotra I.
Dzisiejszy status polityczno-prawny reguluje Traktat Antarktyczny podpisany 1 grudnia 1959 roku. Antarktyda jest jedynym kontynentem, na którym człowiek osiedla się w sposób kontrolowany i odpowiedzialny, tworząc warunki działalności pokojowej do której ma prawo: eksploracji, badań, sportu, zdrowia, turystyki.

POWSTANIE I EWOLUCJA

Może wydawać się to niezrozumiałe, lecz przeszłość geologiczną Antarktydy trudno jest poznać bez uwzględnienia historii geologicznej bardzo dziś odległych od niej kontynentów Afryki, Australii, subkontynentu Indii oraz jedynego bliżej położonego kontynentu Ameryki Południowej.

Otóż przed dziesiątkami milionów lat, poszczególne kontynenty w dzisiejszym kształcie nie istniały na kuli ziemskiej. Na północy istniał superkontynent Laurazja a na południu superkontynent Gondwana. Około 160-140 mln lat temu, w okresie jurajskim, doszło do pęknięcia tego kontynentu. Znacznie później, na skutek dryfu trwającego dziesiątki milionów lat, kontynenty te odsunęły się od siebie.

Dziś tarcza krystaliczna Antarktydy Wschodniej oraz przykrywające ją warstwy skał osadowych mają swoje odpowiedniki w Australii, Indiach, Afryce Południowej i Ameryce Południowej. Tarczę krystaliczną budują zdeformowane i zmetamorfizowane skały prekambryjskie. W późniejszych okresach, w warunkach lądowych, odkładały się osady klastyczne, pustynne i półpustynne, lecz występują tu również pokłady węgla z okresu permskiego ery paleozoicznnej.

Antarktyda Zachodnia składa się z kilku pasm górskich, które kolejno przyrastały do tarczy Antarktydy Wschodniej podczas ery paleozoicznej oraz na przełomie er mezozoicznej i kenozoicznej.

Niewątpliwie ważny i ciekawy jest problem, od kiedy na Antarktydzie pojawił się lądolód. Badania geologiczne wykazały, że od połowy okresu trzeciorzędowego, tj. od oligocenu (35 - 23 mln lat temu) klimat na Antarktydzie stawał się chłodniejszy. Zaczęły ginąć lasy, a na najwyższych obszarach rozrastały się czasze lodowe. Najprawdopodobniej około 32 - 30 mln lat temu doszło do utworzenia się na Antarktydzie jednolitej czaszy lodowej o największym zasięgu. Wprawdzie później zmieniała ona swe rozmiary, jednak nigdy nie zniknęła z siódmego kontynentu.

KLIMAT
Antarktyda cechuje się najsurowszymi warunkami klimatycznymi na kuli ziemskiej. Zimne, ciężkie masy powitrza, otulające lądolód Antarktydy, powodują istnienie nad kontynentem stałego wyżu barometrycznego. Sprawia on, że mamy tu do czynienia z antycyklonalnym, tj. odśrodkowym układem wiatrów, którego szybkość wzrasta w kierunku wybrzeży. Tu wieją zawsze bardzo silne wiatry i huragany nawet do 90 m/sek, tj. 324 km/godz. Antarktyda jest jednym z najbardziej wietrznych obszarów naszego globu. Tylko nad centralną częścią Antarktydy, w centrum wyżu barometrycznego, przez większą część roku niebo jest bezchmurne a wiatry słabe.

POWIERZCHNIA
Antarktyda dzielona jest na dwie części: wschodnią o powierzchni około 10,5 mln km2 i zachodnią o powierzchni około 3,5 mln km2. Granicę między nimi stanowią Góry Transantarktyczne, które rozpoczynają się od zachodniego brzegu Morza Rossa i przecinają kontynent antarktyczny do wschodniego brzegu Morza Weddela.

W najwyższym miejscu, w centralnej części Antarktydy Wschodniej, kopuła lodowa osiąga wysokość 4300 m n.p.m. Od tego miejsca systematycznie obniża się ona we wszstkich kierunkach. Wokół bieguna południowego powierzchnia Antarktydy położona jest na wysokości 2800-3000 m n.p.m. Antarktydę Zachodnią pokrywają trzy złączone z sobą mniejsze czasze lodowe, wznoszące się na wysokość ponad 2000 m n.p.m. Średnia wysokość Antarktydy , wynosząca 2040 m sprawia, że jest to najwyższy kontynent świata.

W wielu miejscach ponad pokrywą lodową Antarktydy wznoszą się grzbiety i szczyty górskie nazywane nunatakami. Grzbiety oraz szczyty Gór Transantarktycznych osiągają wysokość 4530 m n.p.m. (Góra Kirkpatricka). Najwyższe wysokości osiągają na Antarktydzie Góry Sentinel, ponad 5000 m n.p.m., stanowiące część Gór Ellswortha na Ziemi Ellswortha. Szczyt Vinson wznosi się tu na wysokość 5140 m n.p.m.

Biorąc pod uwagę fakt, że tylko te grzbiety i szczyty górskie, które osiągają znaczne wysokości przebijają czaszę lądolodu antarktycznego, można się zorientować, jak imponująca jest jego grubość. Najczęściej waha się ona od 2000 do 2500 m, lecz istnieją takie miejsca, gdzie przekracza 4000 m (np. 4744 m). Średnia grubość pokrywy lodowej Antarktydy wynosi 1880 m. Różnice wysokości lądolodu są odzwierciedleniem rzeźby podłoża. W obniżeniach jego grubość jest duża, natomiast na wyniesieniach maleje.

Objętość lodu znajdującego się na Antarktydzie ocenia się na 31 mln km3. Ta ogromna masa lodu starczyłaby na pokrycie kuli ziemskiej warstwą grubości 50 m, a gdyby uległ on stopieniu, wówczas poziom oceanu światowego podniósłby się o 73 m. Bardzo wiele miast i osiedli położonych nad brzegiem oceanów i mórz, a także na obszarach nizinnych, znalazłoby się wtedy pod wodą.

RZEŹBA TERENU

Wprawdzie w wielu miejscach na Antarktydzie wznoszą się grzbiety i szczyty górskie, jednak większość jej powierzchni zajmują przestrzenie równinne. Tylko miejscami spotkać można niewielkie pofałdowania, które świadczą o nierównym podłożu skalnym pod lodem. W okolicach bieguna południowego powierzchnia lądolodu jest prawie płaska. Stąd zaczyna się ona obniżać w kierunku zachodnim. W licznych miejscach czasza lodowa jest silnie spękana. Obszary z dziesiątkami głębokich, do kilkudziesięciu metrów, szczelin lodowych występują najliczniej w brzeżnych częściach Antarktydy Wschodniej, na zachód od bieguna południowego oraz na Ziemi Mary Byrd na Antarktydzie Zachodniej. Szczeliny tworzą się tam, gdzie na drodze przesuwających się mas lodu występują wyniosłości podłoża, bądż jest ono silnie pochylone. W tych miejscach zachodzi zjawisko utraty wytrzymałości lodu na rozciąganie.

Głębokie szczeliny i rozpadliny lodowe stanowią największe niebezpieczeństwo dla polarników prowadzących badania na Antarktydzie. Szczególnie tam, gdzie są one zamaskowane mostami śnieżnymi.

RZEŹBA PODŁOŻA LĄDOLODU

Gdyby udało się zdjąć pokrywę lodową z Antarktydy to okazałoby się, że jej wschodnia część stanowi dość zwarty ląd o znacznej powierzchni i dobrze rozwiniętej linii brzegowej, otoczony od wschodu łańcuchem wysp. Antarktyda Zachodnia przedstawiałaby się jako archipelag wysp. Podlodowa powierzchnia Antarktydy nie jest płaska, lecz występują na niej wysokie łańcuchy górskie oraz rozległe wyżyny i niziny

W obrębie Antarktydy Wschodniej przeważające obszary zajmują trzy największe równiny: Wschodnia, Zachodnia oraz Schmidta. Równiny Wschodnia i Zachodnia łączą się z sobą w rejonie bieguna południowego. Ich mało urozmaicone powierzchnie leżą na wysokości od 300 m nad poziomem morza do 300 m poniżej poziomu morza. Lód nad tymi równinami osiąga miąższość od 2500 do 3000 m. Na południe od Ziemi Adeli położona jest rozległa Wyżyna Wschodnia o wysokości 1000 - 1500 m n.p.m.

Obok nisko położonych równin w obrębie Antarktydy Wschodniej występują także pasma górskie, z których największymi są Góry Gamburcewa oraz Góry Wiernadskiego. Ten podlodowy system górski, który znajduje się w centralnej części Antarktydy Wschodniej, ma długość 2500 m, szerokość 200 - 500 m, a maksymalną wysokość 3390 m n.p.m. To właśnie nad tymi górami powierzchnia lądolodu jest najwyżej położona, mianowicie na wysokości 4300 m n.p.m.

Jak wiadomo, Antarktydę Wschodnią od Zachodniej rozdzielają Góry Transantarktyczne. Mają one najczęściej wysokość 2000 - 3000 m n.p.m., a szczyty osiągają wysokość ponad 4000 m n.p.m. Szerokość Gór Transantarktycznych waha się od 200 m do 600 m. Duża część tych gór nie jest przykryta lodem.

Antarktydę Zachodnią, która zajmuje znacznie mniejsze obszary, cechuje również urozmaicona podlodowa rzeźba powierzchni. Przede wszystkim występują tu pasma górskie, z których największy ciągnie się wzdłuż Półwyspu Antarktycznego. Wysokość tego pasma waha się od 1000 mn do 1500 m n.p.m., lecz w środkowej części najwyższy szczyt Jackson osiąga 4191 m n.p.m. Drugi masyw górski ciągnie się w sąsiedztwie Morza Amundsena. Jego najwyższy szczyt Sidley ma wysokość 4225 m n.p.m. Najmniejszy masyw górski Antarktydy Zachodniej znajduje się na Ziemi Ellswortha. Część tego masywu, Góry Sentinel, są najwyższymi na Antarktydzie (szczyt Vinson 5140 m n.p.m.). Dlatego też ponad czaszą lądolodu wznoszą się tu liczne nunataki.

Centralną część Antarktydy Zachodniej zajmuje Równina Byrda. Środkowy obszar równiny obniża się do 2555 m poniżej poziomu morza. Nie stwierdzono dotąd niżej położonych miejsc na Antarktydzie. Ponad tym głębokim obniżeniem zalega pokrywa lodowa o miąższości 3000 m.

BOGATWA NATURALNE


Pod lądolodem Antarktydy występują liczne bogactwa mineralne, o których wiedza jest jeszcze mała. Na Antarktydzie Wschodniej stwierdzono występowanie rud żelaza, cynku, cyny, molibdenu i miedzi, a także węgla kamiennego. Na Antarktydzie Zachodniej natrafiono na rudę żelaza, cynku, miedzi, platyny, kobaltu, niklu i chromu. Na Półwyspie Antarktycznym znaleziono miedź, złoto, srebro, mangan i miolibden

ZANIECZYSZCZENIE

Antarktyda jest jedynym kontynentem na kuli ziemskiej, gdzie nie ma stałych osiedli ludzkich. Działają jedynie na niej stacje naukowo - badawcze, z których dużo pracuje w cyklach rocznych. Obecnie na Antarktydzie działa około 50 stacji naukowych, należących do 20 państw, w tym również Polski. Większość zlokalizowana jest na Półwyspie Antarktycznym i leżących blisko niego wyspach. Na pobrzeżach wokół kontynentu antarktycznego usytuowanych jest obecnie 18 stacji działających w cyklach rocznych, a wewnątrz Antarktydy tylko dwie: Amundsen - Scott (USA) i Wostok (Rosja). Do każdej ze stacji przybywają w okresie lata dziesiątki badaczy. Jedynie zimą ich załogi są mniej liczne.

Wzrastająca ilość stacji naukowych, a tym samym i ludzi, stwarza ogromne niebezpieczeństwo coraz większego zanieczyszczenia tego dziś jeszcze sterylnego środowiska naturalnego. Jego ochrona jest w tej sytuacji ważnym problemem, o którym muszą pamiętać państwa-sygnatariusze Układu Antarktycznego. Państwa te uzgodniły wprawdzie zasady ochrony środowiska naturalego Antarktydy, lecz mimo to negatywnych skutków działalności człowieka nie da się tu całkowicie wyeliminować .

Na Antarktydę przywozi się wiele różnego rodzaju sprzętu niezbędnego do funkcjonowania stacji naukowych, ropę, smary czy detergenty. Zużyty ciężki sprzęt najczęściej pozostaje na Antarktydzie. Dotyczy to także uszkodzonych lub wyeksploatowanych samolotów. Beczki i śmieci są często za stacji naukowych zabierane przez statki. Problemem staje się natomiast zrzut ścieków.

Niekorzystny wpływ na środowisko naturalne Antarktydy ma także wzrastający ruch turystyczny. Coraz liczniejsze rzesze turystów przybywają na Półwysep Antarktyczny. Niszczona jest skąpa roślinność, niepokojone są zwierzęta, zaśmiecane są miejsca koncentracji ruchu turystycznego. Coraz częściej odpowiednie organizacje światowe apelują o ograniczenie ruchu turystycznego na tym kontynencie.
ŻYCIE NA ANTARKTYDZIE

Niewiele więcej niż 2 % obszaru Antarktydy jest wolne od lodu.
Życie roślin i zwierząt lądowych jest ograniczone do tych małych skrawków lądu. Natomiast w wodach okalających Antaktydę jest ono bardzo bogate.

Flora lądowa
Surowy klimat Antarktyki, szczególnie takie czynniki jak niskie temperatury i niedostępność wody, ograniczają liczbę lądowych roślin. Skrajne ubóstwo flory dotyczy przede wszystkim roślin kwiatowych, które reprezentowane są tutaj jedynie przez 2 gatunki: trawę - śmiałka antarktycznego (Deschampsia antarctica) i przedstawiciela rodziny goździkowatych - kolobanta (Colobanthus quitensis). Rośliny te występują jedynie w najbardziej uprzywilejowanych klimatycznie miejscach, na Półwyspie Antarktycznym i wyspach Zachodniej Antarktyki. Ostatnio, oprócz tych rodzimych 2 gatunków, można spotkać zawleczone przez człowieka trawy: wiechlinę roczną (Poa annua) i wiechlinę łąkową (Poa pratensis). W szacie roślinnej Antarktyki dominują rośliny zarodnikowe, a przede wszystkim porosty, glony i mszaki. Większość tych prostych organizmów może kolonizować tereny tak niegościnnego lądu, dzięki specjalnym mechanizmom adaptacji. Najlepiej przystosowane do ekstremalnych warunków środowiska są porosty - organizmy symbiotyczne złożone z grzyba i glonu. Rosną one na skałach, rzadziej glebie lub kościach zwierząt. Jak dotąd, znamy ponad 300 gatunków porostów antarktycznych. Większe ich bogactwo spotykamy w pobliżu dużych kolonii pingwinów, gdzie tworzą na skałach barwne mozaiki. Charakterystyczną grupę stanowią porosty kolonizujące wnętrza skał tzw. endolity, mające zdolność drążenia tuneli w litej skale, dzięki tym przystosowaniom mogą występować w najbardziej skrajnych warunkach lodowej pustyni. Mszaki w rejonie Antarktyki (znamy dotąd ponad 100 gat.) występują najczęściej w bardziej wilgotnych miejscach, w zagłębieniach terenu. Glony lądowe spotykamy w różnych typach siedlisk (woda kałuż, potoków, jeziorek, mokra gleba, skały). Pospolite są tu również glony żyjące na śniegu i lodzie tzw. kriofity. Ich masowo, występujące latem zakwity powodują występowanie kolorowych śniegów (czerwone, żółte, zielone).

Współczesna roślinność Antarktyki nie wykazuje żadnych związków z subtropikalną roślinnością jaka występowała w trzeciorzędzie. Rosła tu wtedy bujna roślinność drzewiasta zniszczona przez późniejsze zlodowacenia.
Fauna lądowa

Dzisiejsza Antarktyka pozbawiona jest praktycznie fauny lądowej. Stałymi mieszkańcami, przebywającymi tutaj przez okrągły rok, są nieliczne bezkręgowce, głównie wrotki, nicienie, niesporczaki, widłonogi czy bezskrzydłe owady - skoczogonki. Większość pochodzi z innych obszarów kuli ziemskiej i została przeniesiona do Antarktyki głównie przez ptaki i wiatr. Żyją one w zbiornikach słodkowodnych, glebie i mchach.

Wielkie zgrupowania ptaków morskich i fok jakie spotkać można na lądzie w Antarktyce występują jedynie latem w okresach rozrodu i linienia. Zwierzęta te czerpią pożywienie z morza (kryl, ryby, głowonogi).

Największe kolonie, o liczebności dochodzącej do wielu, nawet kilkuset tysięcy sztuk, tworzą pingwiny, które są symbolem Antarktyki. Są to nielotne ptaki o wrzecionowatym ciele, nogach silnie przesuniętych ku tyłowi ciała i zredukowanych skrzydłach w kształcie wioseł. Doskonale przystosowane do panujących tu warunków (przed utratą ciepła chroni je gładko przylegające, nie nasiąkające wodą upierzenie, a pod skórą warstwa tłuszczu), niezdarne na lądzie, wspaniale pływają i nurkują (nawet do 250 m). W Antarktyce występuje 6 gatunków pingwinów: pingwin cesarski, pingwin królewski, pingwin Adeli, pingwin papua (białobrewy), pingwin antarktyczny, pingwin złotoczuby i skałoskoczek. W bezpośrednim sąsiedztwie kontynentu Antarktydy żyją tylko pingwin cesarski (Aptenodytes forsteri) i pingwin Adeli (Pygoscelis adeliae). Największe z pingwinów - pingwin cesarskie (osiągają do 120 cm wzrostu) nie budują gniazd. Znoszą jedno jajo na lodzie, które przejmuje i wysiaduje samiec - trzymając je na łapach i okrywając fałdem brzucha. Rozród następuje w najcięższych warunkach antarktycznej zimy, gdy temperatura spada nawet do -70oC. Wysiadujące jaja samce zbijają się w zwarte kregi i wędrują zmieniając miejsce w kolonii. Przez 115 dni nie jedzą, tracąc połowę wagi ciała. Samice po złożeniu jaj odchodzą do morza, wracając z pełnym wolem, gdy młode wyklują się z jaj. Wraz z pingwinami pojawiają się latem w Antarktyce drapieżne ptaki latające - wydrzyki, dla których bazę pokarmową stanowią kolonie pingwinów (jaja i pisklęta). Wydrzyk antarktyczny (Catharacta antarctica), zwany także skuą - należy do ptaków wystepujących najdalej na południe ziemi.

Okres rozrodu i linienia spędzają w Antarktyce także przedstawiciele ssaków płetwonogich (Pinnipedia) reprezentowane tu przez 5 gatunków fok właściwych (słoń morski, foka Weddella, foka krabojad, foka Rossa i lampart morski) i 1 gatunek uchatek (uchatka antarktyczna). Słoń morski (Mirounga leonina) - największy przedstawiciel płetwonogich (samce mogą osiagać 6 m długości ciała i wagę 4-5 ton), tworzy w okresie rozrodu przybrzeżne haremy po kilkadziesiąt sztuk. Te olbrzymie zwierzęta, odławiane dla tłuszczu (z jednego osobnika uzyskiwano ok. 600 kg), zostały znacznie przetrzebione. Obecnie, podobnie jak bardzo rzadka foka Rossa i uchatka antarktyczna, pozostają pod całkowitą ochroną. Foka Weddella (Leptonychotes weddelli) jest najdalej na południe ziemi występującym ssakiem. Ciało jej jest doskonale izolowane dzięki bardzo grubej warstwie tłuszczu pod skórą. Niekorzystne warunki spędza pod wodą (utrzymuje otwory w lodzie) doskonale nurkuje na głębokość do 750 m i może przebywać pod wodą do 80 minut.


Życie w oceanie

Życie w wodach okalających Antarktydę jest bardzo bogate pomimo panujących tam niskich temperatur. W zasobnych w tlen i mineralne substancje odżywcze wodach Południowego Oceanu Lodowatego ma miejsce niebywały rozkwit planktonu roślinnego, w którym dominują okrzemki. Planktonowe i żyjące w lodzie morskim okrzemki są pokarmem dla planktonicznych skorupiaków, głównie tzw. kryla będącego podstawą łańcucha pokarmowego w Antarktyce. Są to głównie eufazje (Euphausiacea), z których najliczniejszy jest gatunek Euphausia superba. Stanowią one ogromną biomasę w Oceanie Południowym (zbliżoną do wartości połowów całego światowego rybołóstwa) i są pokarmem przede wszystkim wielorybów, fok, ptaków oceanicznych (głównie pingwinów), ryb i kalmarów.

W wodach antarktycznych żyje ok. 100 gat. ryb. Szczególnie interesująca jest rodzina ryb białokrwistych, których krew pozbawiona jest hemoglobiny i erytrocytów. Wyeliminowanie z osocza krwi erytrocytów zmniejsza prawdopodobieństwo powstawania w nim lodu. Specjalne adaptacje u tych ryb antarktycznych wyrażają się także zwiększeniem rozmiarów serca i ilości płynów ciała oraz zwiększeniem powierzchni oddechowej skrzel, skóry i jamy gębowej (rozwojem sieci naczyń krwionośnych). Pozwala to na wymianę tlenu na drodze osmotycznej, która jest wystarczająca dla funkcjonowania tych ryb żyjących w zimnych, dobrze natlenionych wodach. Do najbardziej znanych ryb białokrwistych należą georgianka, kerguelena i szczękacz.

W chłodnych wodach antarktycznych lato spędzają walenie - ssaki ściśle związane ze środowiskiem morskim. W Antarktyce występuje 6 gatunków z podrodzaju fiszbinowców (płetwal błękitny, finwal, sejwal, minke, humbak i wieloryb gładkoskóry), odżywiających się drobnymi skorupiakami (głównie krylem, który odcedzają z wody przez fiszbiny wyrastające z podniebienia) i 5 gatunków z podrodzaju zębowców (najczestsze z nich to kaszalot i butelkonos), ktore żywią się rybami i głowonogami, a także fokami i pingwinami (drapieżna orka). Szczególne zagęszczenie wielorybóww tym rejonie spowodowała ogromna biomasa kryla wystepująca w wodach Południowego Oceanu; fakt ten uczynił z Antarktyki centrum światowego wielorybnictwa. Obiektem polowań były przede wszystkim fiszbinowce, a także kaszalot z podrzędu zębowców. Większość z tych wielkich ssaków znalazła się na granicy wymarcia, do czego przyczyniła się rabunkowa eksploatacja. Ostatnio liczba wielorybów wzrasta, ale nie wiadomo, czy populacja fiszbinowców powróci kiedykolwiek do stanu poprzedniego, poprzedzającego okres boomu wielorybniczego.

Duże bogactwo ilościowe i jakościowe cechuje faunę denną Antarktyki. Są to głównie przedstawiciele gąbek, wieloszczetów, ślimaków, małż, kikutnic, obunogów, różnonogów, mszywiołów, rozgwiazd, jeżowców, wężowideł, strzykw i in.
CZLOWIEK I ANTARKTYDA
Antarktyka jest jedynym obszarem, na którym nigdy nie zdołali osiąść ludzie. Niemożliwe są tutaj uprawy roślin jadalnych. Nie ma paliwa dla ogrzania domów. Pokarm zwierzęcy jest niedostępny w okresie wielomiesięcznej nocy. Niezwykle niskie temperatury, długotrwałe burze śnieżne i huraganowe wiatry przez długie okresy uniemożliwiają jakąkolwiek działalność. Dlatego, od czasu gdy ją odkryto, Antarktyka gościła tylko sezonowych przybyszów.

Pierwszymi, którzy się tu pojawili, byli łowcy fok. Od początku XIX w. zapuszczali się oni do granicy lodów, lądowali na brzegach wysepek i Półwyspu Antarktycznego, polując na zwierzęta dostarczające futer i tłuszczu, z którego wytapiano olej do lamp. Po krótkim, 3 miesięcznym lecie odpływali na północ.

Wynalezienie maszyny parowej, śruby okrętowej oraz armatki do wystrzeliwania harpunów, sprawiło, iż na Oceanie Antarktycznym pojawiła się w końcu XIX w. liczna flotylla wielorybnicza, prowadząc na wielką, przemysłową skalę eksploatację stad morskich olbrzymów.

W tym samym czasie nowy kontynent począł przyciągać uwagę świata naukowego. Ekspedycje odkrywcze nabierały coraz bardziej naukowego charakteru. Jednak początkowo przeważały przedsięwzięcia eksploracyjne. W 1897 r., uwięziona w lodach wyprawa na statku "Belgica", przymusowo, jako pierwsza zimowała u brzegów Antarktydy. Wkrótce rozpoczął się okres heroicznych eksploracji. Statki z zaopatrzeniem przybijały do lodu szelfowego, ich załogi budowały na lodzie chaty i wyładowywały zapasy, umożliwiające przezimowanie mały grupom polarników. Dzięki temu mogły one wczesną wiosną wyruszać w głąb kontynentu, docierać do swoich celów, gromadzić obserwacje naukowe i przed nastaniem zimy powracać na wybrzeże, aby odpłynąć na oczekujących już statkach. W latach 20 pojawiły się tu samoloty, umożliwiając dokonywanie lotów w głąb kontynentu i docieranie do obszarów, których nigdy nie widział człowiek. W r. 1945 było już możliwe zorganizowanie przez USA gigantycznej operacji, z udziałem 4700 ludzi, którzy spenetrowali liczne miejsca wybrzeży i lądolodu.

W latach 50 liczne kraje usiłowały zaznaczyć swoją obecność i zapewnić sobie prawo do własnej części Antarktyki. Chodziło zarówno o uzyskanie baz kontrolujących żeglugę na południowych drogach morskich, jak i o dostęp do bogactw naturalnych. W Międzynarodowym Roku Geofizycznym 1957-58, polarnicy 67 narodowości współpracowali w największych operacjach badawczych, jakie tu kiedykolwiek podjęto. Zbudowano ok. 50 stacji i zgromadzono olbrzymi zasób informacji naukowych. Zarazem udało się stworzyć międzynarodowe, nie-rządowe ciało służące koordynacji działalności naukowej.

W 1959 r., 12 państw podpisało Traktat Antarktyczny, określający zasady współpracy przy rozwiązywaniu delikatnych problemów związanych z tą częścią świata. Do traktatu przyłączały się kolejne państwa, m.in. Polska. Zgodzono się, że Antarktyka będzie używana wyłącznie do celów pokojowych. Badania będą prowadzone przy współpracy wszystkich stron i pełnej wymianie i dostępności uzyskanych wyników. Zabronione są próby nuklearne i zanieczyszczanie substancjami radioaktywnymi. Przyszłość Antarktyki miała być przedmiotem troski całej ludzkości. Traktat, podpisany przez 37 państw, jest obecnie uzupełniany dalszymi porozumieniami, dotyczącymi np. ochrony flory i fauny, zabraniającymi zakłócania spokoju zwierząt, chwytania ich, zabijania, a także sprowadzania tu obcych gatunków, np. psów pociągowych. Wszelkie odpady, śmieci, odchody muszą być usuwane poza obręb Antarktyki.

Traktat jest jedyną gwarancją, że ta część świata nie zostanie zniszczona i zanieczyszczona, tym bardziej, że wielki postęp techniki umożliwił budowę stałych stacji badawczych, nie tylko na wybrzeżach, ale i w głębi kontynentu. Tak powstała na Biegunie Południowym całoroczna amerykańska stacja "Amundsena-Scotta" i rosyjska stacja "Vostok". Przypominają one bazy na obcych planetach i zapewniają załogom całkowitą izolację od świata zewnętrznego. Nadal każde wyjście poza stację jest wyprawą do środowiska zagrażającego życiu.

Obecnie w Antarktyce istnieje ok.50 stałych stacji, niektóre są opuszczane na zimę, w innych zmniejszana jest załoga. Nie tylko ich mieszkańcy, ale i same zabudowania są tutaj elementem obcym. Utrzymanie stacji, urządzeń i instalacji pomiarowych wymaga nieustannego wysiłku wobec zmasowanego naporu kosmicznego chłodu, huraganowych wiatrów, zamieci śnieżnych i stałego pełzania lodowców. Jedynym produktem Antarktydy z jakiego korzystają ludzie, jest woda w stanie stałym. Poza nią, wszystko co potrzebne do życia, odżywiania się, ogrzewania i oświetlenia, musi być dostarczone z zewnątrz.

Te niezwykle trudne warunki codziennego bytowania, przeważnie w zamkniętych, małych pomieszczeniach, w tym samym towarzystwie, szczególnie podczas wielomiesięcznej zimy, sprawiają, że Antarktyda nie ma stałych mieszkańców. Ekipy są wymieniane. Cała populacja nie przekracza w zimie 1000 osób, w lecie dochodzi do 4 tysięcy. W większości składa się z dorosłych, nieżonatych mężczyzn, w wieku 25-40 lat. Jednak obecność kobiet wzrosła ostatnio do 15-20%. W lecie pojawiły się też na stacjach całe rodziny badaczy z dziećmi.

Ostatnie lata i dalszy postęp w technice lotniczej, przyniosły burzliwy rozwój turystyki, już nie tylko luksusowymi statkami na wodach przybrzeżnych, ale i w głębi kontynentu. Odkrycie naturalnego pasa gładkiego lodu, wolnego od śniegu, u stóp Patriot Hills, pozwoliło na lądowanie dużych samolotów transportowych z grupami turystów. Tu, w obozie namiotowym firmy turystycznej, oczekują na przeloty małymi samolotami na biegun, lub do miejsc lęgowych pingwinów na wybrzeżu. Tutaj jest też punkt etapowy ekip i samotnych polarników, wyruszających na podbój dziewiczych gór Antarktydy, pragnących dojść pieszo do bieguna, bądź dokonać ostatniego wielkiego wyczynu: samotnego przejścia w poprzek kontynentu.

BAZY POLARNE

Pierwsze bazy polarne na Antarktydzie powstały na przełomie wieków XIX i XX. Niewiele już dzisiaj z nich zostało. Jeden z najstarszych takich obiektów znajduje się nad wschodnim brzegiem Morza Rossa. To barak ekspedycji australijskiej z 1899 roku, która jako pierwsza przezimowała na kontynencie. Jej kierownikiem był Norweg, C. E. Borchgrevink.

W czasie zdobywczych wypraw do bieguna południowego Norweg Roald Amundsen i Anglik Robert F. Scott założyli bazy nad Morzem Rossa. Było to w 1911 roku. W 1928 roku, w miejscu gdzie zimowali Norwedzy, powstała baza amerykańskich wypraw prowadzonych przez Richarda E.Byrda. Stąd doleciał on do bieguna południowego. Amerykanie nazywali ją "Mała Ameryka". Do 1956 roku pięć wypraw przeprowadziło w oparciu o nią prace badawcze. Budynek ekspedycji Scotta został odrestaurowany przez Nową Zelandię w 1961 roku, która w jego pobliżu założyła swoją stację zwaną "Scott".

Aż do II wojny światowej nie było na Antarktydzie stałych baz polarnych. Preludium zmian nadeszło po zakończeniu działań wojennych. Francuzi założyli bazę na Ziemi Adeli, a Norwedzy swoją stację "Maudheim" po drugiej stronie kontynentu. Na wybrzeżach Antarktydy Wschodniej powstała australijska placówka badawcza, "Mawson". Budynek stacji francuskiej spłonął w 1952 roku. Cztery lata później, w pobliżu zgliszcz wybudowano nowy. Stację nazwano "Dumont d'Urville".

Prawdziwy najazd wypraw naukowych przeżył siódmy kontynent w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, w czasie badań prowadzonych w ramach Międzynarodowego Roku Geofizycznego. Na Antarktydzie powstało wówczas 48 stacji naukowych. Wiele z nich pracuje po dzień dzisiejszy. Część zamknięto po zakończeniu prac badawczych. Powstawały też nowe. Na początku lat 90-tych funkcjonowało prawie 50 całorocznych baz polarnych prowadzonych przez 17 krajów. Dwadzieścia dodatkowych pracowało w okresie letnim.

Bazy polarne nie są rozmieszczone równomierne. Najwięcej jest ich na północnych krańcach Półwyspu Antarktycznego. Na przykład sześć krajów (wśród nich Polska) ma swoje stacje na niewielkiej Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych. A w głębi kontynentu odległości między stacjami przekraczają 1000 kilometrów.
Największa stacja antarktyczna to amerykańska baza "McMurdo". Rozbudowywana przez 40 lat, przybrała rozmiary niewielkiego miasteczka. Latem przebywa tam do 1500 osób. Około 200 osób zostaje na zimę.

Niektóre bazy założono w rejonach bardzo trudno dostępnych - na lodowcowym płaskowyżu. Do takich należą niewątpliwie dwie - rosyjska stacja "Wostok" i amerykańska "Amundsen-Scott" na biegunie. "Wostok" jest położona w pobliżu miejsca zwanego "biegunem niedostępności". To na niej zanotowano, jak dotychczas najniższą temperaturę powietrza przy powierzchni ziemi. Było to w 1983 roku. Wynosiła minus 89.2oC. Na biegunie jest tylko nieco cieplej. Ale i tam temperatura potrafi spaść do minus 80oC. Aby ułatwić polarnikom pracę zabudowania mieszkalne i socjalne umieszczono pod olbrzymią metalową kopułą. Latem mieszka tutaj 150 osób, na zimę pozostaje tylko 30. Do ogrzania stacji potrzeba nieprawdopodobnych ilości energii. Paliwo dostarcza się bez przerwy mostem powietrznym z "Mc Murdo". Tylko huraganowy wiatr jest w stanie zagłuszyć hałas pracujących na zewnątrz kopuły agregatów.

Niezwykłą stacją jest jedna z najnowszych, niemiecka "Georg von Neumayer". Zbudowano ją w lodzie lodowca szelfowego, około 7 kilometrów od jego krawędzi w Zat. Atka. Lód przesuwa się około 160 m/rok. Razem z nim "wędrują" zabudowania stopniowo zagłębiając się w lodzie. Dobudowuje się więc nowe korytarze i pomieszczenia aby utrzymać połączenie z powierzchnią.

Budynki, pajęczyna anten, sieć dróg, po których poruszają się ciężkie, gąsienicowe pojazdy – to wszystko zmienia wygląd krajobrazu, oddziałuje szkodliwie na środowisko. Jednym z największych problemów są odpady. To nie tylko zwykłe ścieki, odprowadzane najcześciej bez oczyszczania. Na śmietniskach w pobliżu baz spotyka się silnie toksyczne, a nawet radioaktywne odpady. W 1960 roku zainstalowano na stacji "McMurdo" reaktor nuklearny. Jego pożar był bezpośrednią przyczyną radioaktywnego wycieku i skażenia 11 000 m3 gruntu. Rozpoczęta na poczatku lat 80-tych budowa pasa startowego przy francuskiej "Dumont d'Urville" spowodowała zniszczenia w koloniach pingwinów. Na chińskiej stacji "Great Wall" odpady, w tym toksyczne topi się w pobliskim jeziorze. Podobnie dzieje się na chilijskiej Teniente Marsch. Metodę pozbywania się śmieci i odpadów przez ich topienie i palenie stosują także Rosjanie, między innymi na ich stacji Bellingshausen, która jest położona w obszarze będącym pod specjalną ochroną. To tylko kilka przykładów świadczących o stopniowych zniszczeniach środowiska naturalnego wokół wielu antarktycznych baz polarnych. Z końcem lat osiemdziesiątych wprowadzono więc obowiązek określenia ujemnego wpływu działalności stacji na środowisko i przedstawienia sposobów przedziwdziałania.

W l987 roku "Greenpeace" rozpoczął szeroko zakrojoną akcję zmierzającą do utworzenia na Antarktydzie Światowego Parku Ochrony Przyrody (World Park Antarctica). Ich stacja, zbudowana w odległości 25 kilometrów od amerykańskiej "Mc Murdo", stała się wzorem do naśladowania. W kilka lat później, po zakończeniu programu, została zlikwidowana. Po stacji pozostał tylko jeden ślad - tablica informująca o tym, że kiedyś tam była.

Atlantyk

Atlantycki Ocean czyli Atlantyk to obszar wodny (drugi co do wielkości po Oceanie Spokojnym)położony pomiędzy Europą i Afryką a Ameryką Północną i Ameryką Południową. Powierzchnia Oceanu Atlantyckiego wynosi 106 463 tys km2. W jego skład wchodzą: Morze Arktyczne, Morze Północne, Morze Bałtyckie, Morze Śródziemne, Morze Czarne, Zatoka Meksykańska i Morze Karaibskie. Największe rzeki uchodzące do Oceanu Atlantyckiego to: Nil, Amazonka, Missisipi-Missouri, Kongo.
Maksymalna głębokość - Rów Puerto Rico 9219 m, średnia głębokość wynosi 3332 m. Ogólna powierzchnia wysp położonych na Oceanie Atlantyckim wynosi 8,6 mln km2. Największe wyspy to Wyspy Brytyjskie, Grenlandia, Spitsbergen, Kuba, Islandia, Nowa Fundlandia, Haiti.
Charakterystycznymi dla dna Oceanu Atlantyckiego są wzniesienia Grzbietu Śródatlantyckiego rozciągające się przez środek dna. Głębia Romanche (7 758 m) dzieli Grzbiet Śródatlantycki na Grzbiet Północnoatlantycki i Południowoatlantycki. Na wschód od Grzbietu Śródatlantyckiego występują baseny oceaniczne - Hiszpański, Gwinejski, Angolski, Kapski, Afrykańsko-Antarktyczny i Zielonego Przylądka, natomiast zachodnia część Oceanu Atlantyckiego zawiera baseny - Gujański, Północnoamerykański, Labradorski, Brazylijski i Argentyński.
Prądy powierzchniowe
Prądy powierzchniowe na Oceanie Atlantyckim przybierają kształt dwóch wielkich kręgów, na półkuli północnej (poruszających się zgodnie z ruchem wskazówek zegara) i południowej (poruszających się niezgodnie z ruchem wskazówek zegara).
Na półkuli południowej wzdłuż równika od zachodnich wybrzeży Afryki w kierunku Ameryki Południowej płynie ciepły Prąd Południoworównikowy, w okolicach Przylądka Branco, na wschodnim wybrzeżu Ameryki Południowej rozdziela się na Prąd Gujański oraz na Prąd Brazylijski, który płynie na południe do ujścia rzeki La Platy, gdzie w okolicach 40°S łączy się z zimnym Prądem Wiatrów Zachodnich i wraca jako zimny Prąd Benguelski do zachodnich wybrzeży Afryki.
Na półkuli północnej wzdłuż równika od zachodnich wybrzeży Afryki w kierunku Ameryki Południowej płynie ciepły Prąd Północnorównikowy, u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej łączy się z Prądem Gujańskim i płynie w kierunku Zatoki Meksykańskiej, a następnie wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej (przełęcz ciepłego Prądu Zatokowego - Golfstromu), w okolicach 40°N skręca na wschód i płynie w kierunku Europy, gdzie rozdziela się na ciepły Prąd Północnoatlantycki, płynący na północ w kierunku Półwyspu Skandynawskiego, oraz na zimny Prąd Kanaryjski, który płynie na południe do zachodnich wybrzeży Afryki, gdzie łączy się z ciepłym Prądem Północnorównikowym.
Prądy głębinowe
Prądy głębinowe Oceanu Atlantyckiego podzielone są na kilka warstw - najzimniejsze wody antarktyczne, zajmują obszar w okolicach dna i płyną w kierunku równika, wody północnoatlantyckie zajmują obszar pomiędzy 2000 a 3000 m i płyną na południe, natomiast wody pochodzące z topnienia lodów płyną na głębokości 1000 m i kierują się na północ.
Temperatura i zasolenie
Temperatura wody powierzchniowej kształtuje się w zimie od +27°C (w okolicy równika) do -1°C (w okolicach biegunów), w lecie na poziomie od +26°C (wybrzeża Afryki) do -1°C (przy biegunach), średnia temperatura wód powierzchniowych Oceanu Atlantyckiego wynosi 16,9°C.
Zasolenie wynosi od 37‰ (strefy zwrotnikowe) do 34‰ (okolice Antarktydy), średnie zasolenie wód powierzchniowych wynosi 35,3‰.
Flora i fauna
Flora Oceanu Atlantyckiego jest mało urozmaicona, składa się z brunatnic(strefa przybrzeżna Północnego Atlantyku), tasiemnic (przy ujściach rzek), zielenic(strefa gorąca). Na plankton roślinny składają się okrzemki, bruzdnice, kokolitofory i sinice.
Faunę Oceanu Atlantyckiego tworzą ssaki morskie (uchatki i wieloryby), ptaki oceaniczne, latające ryby, rurkopławy, krążkopławy, oraz niezliczone gatunki ryb. Ocean Atlantycki, a w szczególności jego północna część stanowi ogromne łowisko rybne (prawie 1/2 połowów światowych), łowi się tu głównie

Atmosfera

Atmosfera-to powłoka ziemi złożona z mieszaniny gazów, drobnych cząstek i stałych

Ciekłych, czyli aerozoli. Stałe składniki azot-78,08, tlen-20,95 argon-0,93, neon-0,002

Hel-0,0005, krypton-0,0001 wodór-0,00005

Zmienne składniki: para wodna od0% do 4% so2 , no2

Domiszki-krople wody i kryształki lodu, cząstli dymu

Atmosfera-to powłoka ziemi złożona z mieszaniny gazów, drobnych cząstek- stałych i

Ciekłych, czyli aerozoli. Stałe składniki azot-78,08, tlen-20,95 argon-0,93, neon-0,002

Hel-0,0005, krypton-0,0001 wodór-0,00005

Zmienne składniki : para wodna od0% do 4% so2 , no2

Domiszki-krople wody i kryształki lodu, cząstki dymu ,sadzy , popioły itp.

Troposfera-warstwa przyziemna o największej gęstości , gdyż zawiera 0,8 masy powietrza

I prawie całą ilość pary wodnej - wysokość od 6 do 8 km nad biegunami

I od 15 do 18 km nad równikiem spadek

temp. Wraz z wysokością 0,6 na 100 m (do około -55)

-spadek ciśnienia ze wzrostem wysokości o 1mm słupa rtęci na 11 km wysokości

-proces kondensacji pary wodnej -chmury-opady atmosferyczne

-wiatry - spowodowane różnicą ciśnienia - przemieszczanie mas - prądy konwekcyjne

-góra-wstępujący - turbulencje - nieuporządkowany ruch

powietrza w warstwie przy gruntowej

wiatru o podłoże i różnicą temp. - procesy kształtujące pogodę

- tropopauza - warstwa przejściowa o grubości do 1 km

Stratosfera - do wysokości 30 km powietrza rozrzedzone zachodzą bardzo silne poziome

Ruch powietrza - prądy strumieniowe , (następuje wzrost temp od około 25 )

Związane z pochłanianiem promieniowania nadfioletowego przez ozon (pochłania całkowicie promieniowanie fal 1500 do 2920 nano metrów i przy 50 km 0 s C najwięcej ozonu na wysokości od 20 do 50 km - to cześć stratosfery to ozonosfera - pod wpływem promieniowania chemi słonecznego zachodzą przemiany o2 w o3 (alotropowa odmiana tlenu)

-stratopałza - ma stałą temp około 0C

Mezosfera - od 50 do 90 km poziom do którego sięga główna część atmosfery obejmująca

99,5% całej jej masy temp wzrasta od 0C do 10C na wysokości 55 km następnie spada wraz z wysokością do -80C na wysokości od 75 do 80 km i do -110C na 90 km . mezopałza

Termosfera- od 90 do 800km wzrost temp do 100C na wysokości 120 km i do 1500C

Związany z apsorcją promieni słonecznych przez cząstkowy tlen o2 i azot n2 bardzo silnie rozrzedzone powietrze - jonosfera na wysokości od 120 do 300 km silnie zjonizowana

powietrze charakteryzuje się silnym przewodnictwem elektrycznym , które wiąże się z jonizacją atomów pod wpływem promieni nadfioletowych. Występowanie zorzy polarnej

w związku ze świeceniem zjonizowanych atomów azotu i tlenu od warstwy jonosfery odbijaja

się fale radiowe jedynie bardzo krótki fale (od1 do 15cm) przenikają przez jonosfere

dzięki temu możliwe jest sterowanie z ziemi satelitami

Egsosfera- wysokość od 1000 do 1200 km lub (lub 2000 km) atmosfera przechodzi w przestrzeń między planetarną obniżanie temp by w przestrzeni między planetarnej osiągnąć

Temp -273C nazywana warstwą rozproszenia gazu jej granica jest już nie uchwytna

Atmosfera ziemi

1. Skład atmosfery:
A) powietrze suche i czyste (bez domieszek), stanowi mieszanina gazów:
- azot (w 78%)
- tlen (w 21%)
- argon (w 0,9 %)
- gazy szlachetne (neon, hel, ksenon, krypton) i wodór
- zanieczyszczenia gazowe
B) para wodna :
- maksymalnie w troposferze do 4%
C) Aerozole - układy rozproszenia, w których ośrodkiem jest powietrze, a fazą rozproszoną ciecz lub ciało stałe. Są to : cząstki sadzy, popiołu, soli, gazy spalinowe, pyły pochodzenia organicznego, pył kosmiczny.
2. Podział atmosfery:
A) Egzosfera :
- wysokość powyżej ok. 500 km (granica umowna)
- temperatura spada do -273 C
- skład : cząsteczki H2 , atomy He oraz (tylko w niższych warstwach atomy tlenu i azotu)
B) Termosfera :
- wysokość od 90 do 500 km
- temperatura rośnie z wysokością do 1500 C
- skład : cząsteczki azotu i tlenu , w górnych warstwach cząsteczki wodoru
C) Mezopauza :
- wysokość od 85 do 90 km
- temperatura ok. -90 C
D) Mezosfera :
- wysokość od ok. 55 do 85 km
- temperatura maleje z wysokością do ok. -90 C
E) Stratopauza :
- wysokość 50 - 55 km
- temp. stała ok. 0 C
F) Stratosfera :
- wysokość ok. 15 - 50 km
- temp. rośnie z wysokością do 0 C
G) Tropopauza
H) Troposfera :
- wysokość od powierzchni ziemi do ok. 6- 17 km
- temp. maleje z wysokością o ok. 6 C/km do -50 C
- ciśnienie maleje z wysokością od ok. 1000 hPa do ok. 200 hPa
- zachodzą tu procesy kształtujące klimat i pogodę
3. Temperatura powietrza .
A) czynniki decydujące o temp. na kuli ziemskiej :
- szerokość geograficzna
- wysokość n.p.m.
- rzeźba terenu
- odległość od zbiorników wodnych
- prądy morskie
- przebieg systemów górskich
B) Ilość energii słonecznej docierającej do Ziemi zależy od :
- odległości między Ziemią a Słońcem
- od kąta padania promieni słonecznych
- od przekształcenia energii słonecznej w atmosferze i na powierzchni Ziemi:
· rozpraszanie
· pochłanianie
· odbijanie
C) Albedo - stosunek ilości energii promieniowania odbitego , do ilości promieniowania, padającego na daną powierzchnią wyrażony w procentach A = Eo / Ec * 100%
D) Bilans cieplny Ziemi - jest to zestawienie ilości ciepła otrzymywanego przez Ziemię z zewnątrz i oddawanego przez nią w przestrzeń kosmiczną.
E) Konwekcja - pionowe ruchy powietrza. Przy wznoszeniu powietrza następuje obniżenie temp. , a przy opadaniu jej wzrost.


4. Ciśnienie atmosferyczne. Krążenie powietrza atmosferycznego.
A) Ciśnienie atmosferyczne - nacisk , jaki wywiera pionowy słup powietrza na jednostkę powierzchni. Jednostką ciśnienia są hPa.
B) Izobary - linie łączące miejsca o tym samym ciśnieniu atmosferycznym. Jeżeli wartość liczbowa izobar spada do środka układu mamy do czynienia z niżem barycznym , a jeżeli rośnie do środka układu z wyżem barycznym.
C) Wiatr - ruch powietrza w dolnej troposferze w układzie poziomym lub skośnym , zawsze z wyżu do niżu.
D) Pasaty - wiatry stałe , występujące w strefie międzyzwrotnikowej, wiejące z wyżów zwrotnikowych do niżu równikowego. Są one odchylane przez siłę Coriolisa na półkuli Pn w prawo, na Pd w lewo.
E) Masa powietrza - wycinek troposfery o określonych właściwościach (temp. , wilgotność) zależnych od miejsca powstania.
F) Rodzaje mas powietrza :
- równikowa
- zwrotnikowa
- polarna
- arktyczna
- antarktyczna
lub
- morska
- kontynentalna
G) Front atmosferyczny - granica między masami powietrza. Rodzaje frontów
- zimny /ciepły
- arktyczny/ polarny/ międzyzwrotnikowy
5. Wiatry.
A) podział wiatrów :
- antycyklarne : monsun , bryza
- cyklarne : tajfun, tornado, trąby powietrzne
- lokalne : fen, halny, mistral, spływowy, bora , blizzard, lodowcowy
B) Monsun - zmienia kierunek w zależności od pory roku. Jest to wiatr , który występuje na granicy dużych obszarów wodnych i lądowych. Latem wieje od morza, zimą od lądu. Zazwyczaj przynosi obfite deszcze. Występowanie : Azja - Wyspy Japońskie, Sachalin, Nizina Mandżurska, Niz. Chińska, Płw. Koreański, Góry Południowochińskie, Półwysep Indochiński, Cejlon ; Afryka - deta Nigru ; Australia - Płw. Jork.

C) Bryza - w dzień wieje znad morza, nocą znad lądu. Powstaje na skutek szybszego rozgrzewania się lądu . W lecie łagodzi upały , w zimie mrozy.
D) Tornado - lokalna nazwa trąby powietrznej, występującej w Am. Północnej. Ma wygląd kolumny sięgającej od podstawy chmur, do powierzchni Ziemi. Powstaje w chmurach burzowych , na skutek spotkania się ciepłego wilgotnego powietrza z zimnym powietrzem. Występowanie : USA , Zat. Meksykańska.
E) Cyklon - układ wiatrów powstających wokół ośrodka niskiego ciśnienia, tworzących się w strefie frontów atmosferycznych. W centrum wiru znajduje się miejsce ciszy, tzw. oko cyklonu. Tworzy się nad dużymi obszarami wodnymi w małych szer. geogr. (strefa międzyzwrotnikowa).
F) Wiry powietrzne - powstają w małych , umiarkowanych szer. geogr. Mają niewielki zasięg , są w postaci lejka. Wirowy ruch powietrza wywołany jest różnicą ciśnienia między wnętrzem a skrajem.
G) Fen - suchy i ciepły, nieraz bardzo gwałtowny . Występuje na zewnętrznej stronie gór. Pojawia się po przejściu wilgotnego powietrza nad łańcuchem górskim. Występowanie : Rumunia , pd. - zach. Francja, G. Skaliste, Alpy, Podhale, Argentyna
W słoneczny dzień wiatry zboczowe unoszą ku górze nagrzane na stokach powietrze.
Nocą powietrze przy powierzchniach stoków jest chłodniejsze niż nad doliną i jako cięższe spływa w dół w postaci wiatrów.
6. Wilgotność powietrza. Chmury.
A) Izohigry - linie łączące miejsca o jednakowej wilgotności.
B) 99% pary wodnej mieści się w atmosferze do wys. 12 km . Ogólną prawidłowością jest zmniejszanie się zawartości pary wodnej w atmosferze od równika ku biegunom.
C) Czynniki kształtujące wilgotność :
- szerokość
- odległość od mórz
- prądy morskie
- wysokość n.p.m.
- rzeźba terenu
- temperatura
- ciśnienie
- cyrkulacja powietrza
D) Chmura - widzialny zbiór bardzo małych kropelek wody lub kryształków albo kropelek wody i kryształków lodu jednocześnie , swobodnie zawieszony w atmosferze.
E) Wygląd chmury określa
- wymiar
- kształt
- budowa
- barwa
F) Podział chmur ze względu na budowę :
- wodne
- lodowe
- mieszane
G) Podział chmur ze względu na wysokość :
- niskie
- średnie
- wysokie
H) Podział wg międzynarodowej klasyfikacji chmur :
- Cirrus (pierzaste)
- Cirrocumulus (pierzasto- kłębiaste)
- Cirrostratus (pierzasto - warstwowe)
- Altostratus (średniowarstwowe)
- Altocumulus (średniokłębiaste)
- Nimbostratus (warstwowo - deszczowe)
- Stratocumulus (kłębiasto-warstwowe)
- Stratus (warstwowe)
- Cumulus (kłębiaste)
- Cumulonimbus (burzowe)
I) Podział chmur ze względu na genezę:
- konwekcyjne - czyli powstające w warunkach silnych prądów wznoszących (Cumulus, Cumulonimbus)
- frontalne - powstające w warunkach frontów atmosferycznych (Nimbostratus)
- falowe - czyli takie , które powstają, gdy masy powietrza o różnej temp. i gęstości , ułorzone są jedna nad drugą w kształcie fali (Stratus)
J) Cirrus - Pojedyncze, delikatne, włókniste. Nie dają opadów , zapowiadają zmianę pogody
K) Cumulus - Biała , letnia chmura , zwykle o poziomej , ciemnej podstawie.
L) Stratus - Niska, szara warstwa o jednolitej podstawie, pokrywająca całe niebo.
7. Opady atmosferyczne.
A) Rodzaje opadów:
- deszcz
- śnieg
- grad
- mżawka
- krupy
B) Rodzaje opadów ze względu na genezę :
- frontalne
- konwekcyjne i burzowe
- orograficzne , czyli wymuszone rzeźbą terenu
C) Osady atmosferyczne:
- rosa
- szadź
- gołoledź
D) izohiety - linie na mapach , łączące miejsca o jednakowej ilości opadów.
E) Czynniki decydujące o rozmieszczeniu opadów na ziemi:
- wilgotność powietrza
- cyrkulacja atmosferyczna
- temperatura
- szerokość geograficzna
- odległość od zbiorników wodnych
- prądy morskie
F) Najwięcej opadów :
- strefa równikowa
- strefa podrównikowa
- przedpole Himalajów
- obszary wysokogórskie
- obszary monsunowe
- o klimacie morskim
G) Najmniej opadów:
- strefa zwrotnikowa
- strefa okołobiegunowa
H) Średnia roczna suma opadów na Ziemi : 850 mm
8. Pogoda.
A) Pogoda - aktualny stan troposfery, występujący w danej chwili i w danym miejscu.
B) Czynniki pogody:
- temperatura
- wilgotność
- opady
- wiatry
- zachmurzenie
- nasłonecznienie


9. Klimat.
A) Klimat - typowo charakterystyczne dla danego obszaru stany pogody, stwierdzone na podstawie długotrwałych badań (min. 10 lat)
B) Strefy klimatyczne Ziemi:
* Strefa okołorównikowa -gorąca , z temp. średnią powyżej 20°C . Dzieli się na klimaty :
A) RÓWNIKOWY - duże opady , małe dobowe i roczne wahania temp. - Kotlina Kongo , Niz. Amazonki i Archipelag Malajski
B) PODRÓWNIKOWY WILGOTNY - dwie pory deszczowe i suche , nieznaczne wahania temp. - pn. część Wyż. Gujańskiej , pn. Australia , obrzeża Kotliny Kongo
C) PODRÓWNIKOWY SUCHY - sawannowy z porą suchą i deszczową oraz znacznymi wahaniami temp. - Sudan , śr. i pd. część Wyż. Brazylijskiej
*Strefa zwrotnikowa - ze średnią temp. najchłodniejszego miesiąca od 10°C do 20°C . Klimaty :
A)ZWROTNIKOWY - skrajnie suchy (pustynny) - brak opadów , duże dobowe amplitudy temp. - Sahara , Kalahari , Płw. Arabski , wnętrze Meksyku w Am. Pn., zach. i śr. Australia .
B) ZWROTNIKOWY MORSKI - znaczna ilość opadów przez cały rok , małe wahania temp. - Zatoka Meksykańska , Floryda , Australia Pd. - Wsch.
C) MONSUNOWY GORĄCY - duże opady w porze deszczowej , małe wahania temp. - Indie , Indochiny .
*Strefa podzwrotnikowa - ze śr. temp. najchłodniejszego miesiąca od 0°C do 10°C . Klimaty :
A) ŚRÓDZIEMNOMORSKI
- lata ciepłe i suche , zimy łagodne i wilgotne - europejskie i afrykańskie wybrzeża Morza Śródziemnego, Wyż. Irańska, Kalifornia , Pd. Ameryka
B) PODZWROTNIKOWY MONSUNOWY - lata wilgotne , zimy suche - Korea , Chiny Pd. - Wsch.
C) PUSTYNNY CIEPŁY -
mało opadów , duże dobowe i roczne amplitudy temp. - Niz. Turańska , Gobi , Wielka Kotlina i Wyż. Prerii w Am. Pn.
* Strefa umiarkowana - ze śr. roczną temp. od 0°C do 10°C . Klimaty ciepłe :
A) MORSKI - znaczne opady przez cały rok , małe roczne amplitudy temp. Europa Zachodnia
B) LĄDOWY - małe opady , duże roczne amplitudy temp. - Europa Wsch. , Syberia Pd. pd. Kanada
C) PRZEJŚCIOWY - duża zmienność stanów pogody - Europa Śr. , niewielkie skrawki pn.- wsch. USA
D) MONSUNOWY CHŁODNY - duże opady letnie , znaczne amplitudy temp. - Chiny Pn. - Wsch.
*Strefa okołobiegunowa -ze śr. roczną temp. poniżej 0°C . Klimaty :
A) SUBPOLARNY - temp. najcieplejszego miesiąca nieco powyżej 0°C - Alaska , pn. Kanada i pn. Syberia
B) POLARNY - mrozy przez cały rok , opady śniegu - Antarktyda , Arktyka , Grenlandia .

Składniki klimatu :
- temp. powietrza
- osady
- wiatry

Atmosfera, Troposfera, klimat, opady, osady

BUDOWA PIONOWA ATMOSFERY I SKŁAD POWIETRZA

1. Budowa atmosfery jest warstwowa

- Troposfera - znajduje się najbliżej powierzchni Ziemi. W troposferze zawarta jest prawie cała para wodna. Zachodzą w niej procesy kształtujące pogodę i klimat.

- Stratosfera - sięga do wysokości około 50 km. Zachodzą w niej bardzo silne poziome ruchy powietrza. Znajduje się w niej ozonosfera. Ozonosfera jest warstwą ochronną niezwykle ważną dla życia na Ziemi. Pochłania ona szkodliwe promieniowanie.

- Mezosfera - sięga do wysokości ok. 80 km. Następuje w niej ponowny szybki spadek temperatury wraz z wysokością.

- Termosfera - górna granica tej warstwy wynosi 300-800 km, Następuje gwałtowny wzrost temperatury do 1500OC. Występują tu zjawiska zorzy polarnej.

- Egzosfera - przybliżona jej granica znajduje się na wysokości ok. 2 tys. km. Atmosfera stanowi parasol ochronny dla życia na Ziemi.

2. Skład powietrza: azot, tlen, argon, neon, hel, krypton, ksenon, wodór, metan, tlenek azotu.



TEMPERATURA TROPOSFERY

1. Temperatura troposfery w przekroju pionowym

a) gradient suchodiabatyczny jest to wzrost lub obniżenie się temp. suchego powietrza o 1O na każde 100 metrów wysokości

b) gradient wilgotnodiabatyczny jest to wzrost lub obniżenie się temp. wilgotnego powietrza o 0,6OC na każde 100 metrów wysokości

2. Najniższa temperatura - Antarktyda = - 89 OC

Najwyższa temperatura - Dżibuti (Afryka) = 63 OC



CYRKULACJA POWIETRZA NA ZIEMI

1. Masy powietrza i fronty atmosferyczne

a) masy powietrza

- równikowe - występują w strefie okołorównikowej

- zwrotnikowe - występują w strefie wyżów podzwrotnikowych

- polarne - występują w umiarkowanych szerokościach geograficznych

- arktyczne - występują w strefach wyżów okołobiegunowych

b) fronty atmosferyczne

- front arktyczny oddziela powietrze arktyczne od polarnego

- front polarny oddziela powietrze zwrotnikowe od polarnego

- front równikowy oddziela pasaty półkuli północnej i południowej.

2. Ciśnienie powietrza

a) niż baryczny (cyklon) obszar powietrza na którym ciśnienie jest niższe od ciśnienia mas powietrza otaczających

b) wyż baryczny - jest to obszar atmosfery w którym ciśnienie jest wyższe od otaczającego.



3. Masy powietrza wykonują dwa rodzaje ruchów

a) w pionie - prądy wstępujące i prądy zstępujące

c) w poziomie - czyli wiatry, wiatr wieje zawsze od niżu do wyżu

4. Wiatry

- tajfuny - płd.-wsch. Azja

- bora - Wybrzeże Adriatyku

- monsuny - występują głównie w płd.-wsch. Azji

- mistral - wiatr wyst. w Dolinie Rodanu

- tornado - mają mniejszy zasięg niż tajfuny o niższym zasięgu



OPADY I OSADY ATMOSFERYCZNE

1. Wilgotność powietrza to zawartość w nim pary wodnej

Wilgotność bezwzględna - to zawartość pary wodnej w atmosferze w jednostce objętości powietrza

Wilgotność względna - miara nasycenia powietrza, Wilgotność powietrza nasyconego wynosi 100%.

2. Rodzaje chmur ze względu na:

a) Chmury niskie

- stratus (warstwowo-niskie)

- nimbostratus (warstwowo-deszczowe)

- straocomulus (kłębiasto-warstwowe)

- cumulus (kłębiaste)

b) Chmury średnie

- altostratus (warstwowe średnie)

- altocomulus (kłębiaste-średnie)

c) Chmury wysokie

- cirrus (pierzaste)

- cirrostratus (warstwowo-pierzaste)

- cirrocomulus (kłębiasto-pierzaste)

3. Rodzaje opadów atmosferycznych: deszcz, śnieg, grad.

4. Rodzaje osadów atmosferycznych: rosa, szron, sadź i gołoledź.



POGODA A KLIMAT

1. Pogoda - to stan fizyczny atmosfery w danej chwili

Klimat - to charakterystyczny dla danego obszaru zespół zjawisk i procesów atmosferycznych kształtujących się pod wpływem właściwości fizycznych i geograficznych tego obszaru, określony na podstawie wieloletnich obserwacji.

2. Składniki pogody: ciśnienie, wiatr, zachmurzenie, nasłonecznienie, temperatura powietrza, opady.

3. Czynniki klimatotwórcze: szerokość geograficzna i związane z nią oświetlenie Ziemi, odległość od mórz i oceanów, prądy morskie, wysokość n.p.m., ukształtowanie terenu, szatę roślinną, pokrywę śnieżną.

4. Strefy klimatyczne wyróżniamy ze względu na przebieg temp. i ciśnienia.

5. Wyróżniamy typy klimatu, w zależności od:

- odległości od zbiornika wodnego (morski, przejściowy, kontynentalny)

- sumy opadów (wybitnie wilgotny, wilgotny, suchy, wybitnie suchy)

6. Wyróżniamy typy klimatu, w zależności od:

a) odległości od zbiornika wodnego (morski, przejściowy, kontynentalny)

b) sumy opadów (wybitnie wilgotny, wilgotny, suchy, wybitnie suchy)

7. Strefy klimatyczne i ich charakterystyka

a) Okołorównikowa (śr. roczna temp. 20OC, pory roku wyznacza rozkład opadów)

- równikowy (ponad 20OC przez cały rok, opady = 2000 mm, najwyższe przy zenitalnych położeniach Słońca)

- podrównikowy wilgotny (ponad 20OC przez cały rok, opady = 1000-2000 mm)

- podrównikowy suchy (znaczne wahania temp., opady = 1000 mm)

b) Zwrotnikowa (śr. roczna temp. powyżej 20OC, temp. najzimniejszego miesiąca = 10 OC - 20 OC, opady głownie latem)

- zwrotnikowy suchy (duże wahania temp., brak opadów, występują gwałtowne ulewy)

- zwrotnikowy morski (małe wahania temp., dużo opadów)

- monsunowy gorący (małe wahania temp., duże opady w czasie monsunu letniego)

c) Podzwrotnikowa (śr. temp. roczna 10OC - 20 OC, śr. temp. najchłodniejszego mies. jest 0 OC - 10 OC, opady w chłodnej porze roku)

- śródziemnomorski (gorące lata, opady wyst. zimą)

- podzwrotnikowy monsunowy (gorące lata, duże opady podczas monsunu letniego)

- podzwrotnikowy suchy (duże wahania temp., mało opadów)

d) Umiarkowana (śr. temp. 0 OC - 10 OC)

- umiarkowany ciepły (morski, lądowy, przejściowy, monsunowy)

- umiarkowany chłodny (morski, lądowy)

e) Okołobiegunowa (śr temp. poniżej 0 OC)

- subpolarny (najcieplejszy miesiąc = powyżej 0 OC, opady z przewagą śniegu)

polarny (mrozy przez cały rok, opady śniegu)

Atrakcyjność pojezierzy

Pojezierza Polskie w skrócie

POMORSKIE POJEZIERZE, ogólna nazwa Pojezierzy Południowo-bałtyckich, między Odrą na zach. a Pasłęką na wsch.; wyróżnia się: Pojezierze zachodnio-pomorskie , wschodnio-pomorskie i południowo-pomorskie

BAŁTYCKIE, POJEZIERZA, nazwa obejmująca pojezierza nadbałtyckie: Południowo-bałtyckie i Wschodnio-bałtyckie, w Niemczech, Polsce, na Białorusi, Litwie, Łotwie i w Estonii; rzeźba młodo-glacjalna związana ze zlodowaceniem bałtyckim; ciągi moren czołowych, równiny moreny dennej, miejscami pagórkowatej (wys. maks. 329 m — Wieżyca), rozległe powierzchnie sandrowe, liczne jeziora (największe — Pejpus, w Polsce — Śniardwy); lasy (gł. sosnowe), wrzosowiska, torfowiska.

DRAWSKIE, POJEZIERZE, środk. część Pojezierza Zachodniopomorskiego, między Drawskiem Pomorskim i jez. Lubie na pd.-zach. a górnym biegiem Parsęty na pn.-wsch.; wys. 150-200 m, maks. — 222 m (Wola Góra k. Połczyna-Zdroju); P.D. przecinają głębokie rynny polodowcowe, wypełnione wodami licznych jezior (największe — Drawsko); przez pojezierze przebiegają równoleżnikowo moreny czołowe fazy pomor. (zlodowacenie bałtyckie); na pd. od nich rozciągają się równiny sandrowe, porośnięte lasami sosnowymi; w środk. części P.D. leży Drawski Park Krajobrazowy, w którego granicach utworzono 5 rezerwatów (w tym przyrody nieożywionej Brunatna Gleba); region turyst.-wypoczynkowy; większe m.: Złocieniec, Drawsko Pomorskie, Połczyn-Zdrój (uzdrowisko), Czaplinek, Barwice.

WIELKOPOLSKIE, POJEZIERZE, pd. część Pojezierzy Południowo-bałtyckich, położona na wsch. od Bruzdy Zbąszyńskiej, między pradolinami Toruńsko-Eberswaldzką na pn. i Warciańsko-Odrzańską na pd.; pasma wzgórz morenowych — wys. do 192 m (Gontyniec w pobliżu Chodzieży), związane z fazą pozn. zlodowacenia bałtyckiego; ok. 1000 jezior, największe — Gopło; małe opady (450-500 mm), ciepłe lato; występuje deficyt wodny; tereny roln.; przełom Warty pod Poznaniem i rynna jezior goplańskich dzieli P.W. na 3 wysoczyzny jeziorne — pojezierza: Poznańskie, Gnieźnieńskie, Kujawskie; ponadto wyróżnia się: Poznański Przełom Warty, Pojezierze Chodzieskie i równiny — Inowrocławską i Wrzesińską; gł. m. — Poznań.


ZACHODNIOPOMORSKIE, POJEZIERZE, pn. część Pojezierzy Południowo-bałtyckich ciągnąca się stosunkowo wąskim, krętym pasem, między doliną Odry na zach. a Pojezierzem Kaszubskim na wsch.; dł. ok. 350 km, szer. 12-60 km; na pn. przylega do pasa pobrzeży Szczecińskiego i Koszalińskiego, na pd. — do Pojezierza Południowo-pomorskiego; wzgórza morenowe P.Z. mają ogólny kierunek pd.-zach.-pn.-wsch. i przebiegają mniej więcej równolegle do wybrzeży M. Bałtyckiego; ich wysokości bezwzględne rosną ku północnemu wsch. i w okolicach Bytowa osiągają ponad 250 m (Siemierzycka Góra, 256 m); pojezierze należy do dorzecza Odry (Płonia, Ina, Drawa, Gwda) i bezpośredniego zlewiska M. Bałtyckiego (Rega, Parsęta, Grabowa, Wieprza, Słupia, Łupawa i Łeba); przeważają jeziora typu rynnowo-wytopiskowego; P.Z. dzieli się na mniejsze regiony: pojezierza Myśliborskie, Choszczeńskie, Ińskie, Drawskie i Bytowskie oraz wysoczyzny Polanowską i Łobeską; region turyst. i wypoczynkowy; ośr. uzdrowiskowy Połczyn-Zdrój.

MAZURSKIE, POJEZIERZE, zach. część Pojezierzy Wschodnio-bałtyckich, między Pasłęką na zach. a Rospudą na wsch.; obejmuje ciągi moren czołowych 3 gł. faz zlodowacenia bałtyckiego; rzeźba b. urozmaicona; łańcuchy wzgórz morenowych (kulminacja na Wzgórzach Szeskich, 309 m), zagłębienia bezodpływowe, kemy, ozy, w pd. części pola sandrowe; liczne jeziora (zajmują ok. 7% powierzchni Pojezierza Mazurskiego), m.in. 2 największe w Polsce — Śniardwy i Mamry oraz Niegocin, Nidzkie, Roś, Tałty; rzeki wypływające z Pojezierza Mazurskiego należą do dorzeczy Narwi (Omulew, Rozoga, Szkwa, Pisa, Ełk) i Pregoły (Łyna z Guberem, Węgorapa); klimat Pojezierza Mazurskiego cechują: stosunkowo długie i mroźne zimy, krótki okres wegetacyjny (180-190 dni), duże zróżnicowanie regionalne związane z wysokością n.p.m. oraz skupieniem powierzchni wodnych i leśnych (np. roczna suma opadów waha się od 550 mm do 700 mm); lasy iglaste (gł. sosna i świerk), liczne torfowiska z reliktami roślinności tundrowej; w okolicach jez. Śniardwy utworzono Mazurski Park Krajobrazowy; region turyst.-wypoczynkowy i sportów wodnych; gł. m.: Olsztyn, Giżycko, Ełk, Szczytno, Kętrzyn, Węgorzewo. W obrębie Pojezierza Mazurskiego wyróżnia się 7 jednostek fizycznogeogr.: pojezierza — Olsztyńskie, Mrągowskie i Ełckie, krainy — Wielkich Jezior Mazurskich i Węgorapy oraz Równinę Mazurską i Wzgórza Szeskie.

CHEŁMIŃSKO-DOBRZYŃSKIE, POJEZIERZE, najdalej na wsch. wysunięta część Pojezierzy Południowo-bałtyckich, położone na pr. brzegu Wisły, po obu stronach jej dopływu — Drwęcy; wys. 90-150 m, maks. 312 m (Dylewska Góra); liczne wzgórza moreny czołowej tworzące ciągi o przebiegu SW-NE, także inne formy polodowcowe: ozy, kemy, drumliny (k. Zbójna), równiny sandrowe (na wsch.); niezbyt liczne jeziora, na pn. od Brodnicy większe zgrupowanie jezior rynnowy

Australia (Historia, Położenie, Stany, Gospodarka)

HISTORIA AUSTRALII
Australia do lat 80-tych XVIII w. nie budziła zainteresowania państw europejskich. Sytuacja zmieniła się dopiero po dotarciu do wschodnich wybrzeży podróżnika angielskiego J. Cooka (1770 r.), który w imieniu Jerzego III objął w posiadanie odkryte tereny, nadając im nazwę Nowa Południowa Walia. Wielka Brytania rozpoczęła kolonizację tych terenów, chcąc w ten sposób powetować sobie straty poniesione w wyniku utraty w 1783 r. części posiadłości w Ameryce Południowej.
W 1788 r. w rejonie dzisiejszego Sydney wylądowała Pierwsza Flota, licząca 11 statków, przewożących 568 więźniów, 191 więźniarek oraz 211 marynarzy wraz z rodzinami, pod dowództwem kapitana A. Phillipa, który otrzymał tytuł gubernatora Nowej Południowej Walii. I tak oto, jako siedziba skazańców, rozpoczęła się historia przyszłego państwa australijskiego. Nowa Południowa Walia (od 1803 r. obejmowała także Tasmanię) była brytyjską kolonią karną, podległą rządom wojskowym. Podstawą jej gospodarki była uprawa przydzielonej oficerom ziemi przez zsyłanych tu skazańców. W początkowym okresie kolonia nie była samowystarczalna, a jej utrzymanie pochłaniało duże sumy. W 1790 i 1791 r. do kolonii przybyły okręty Drugiej i Trzeciej Floty, przywożąc kolejnych osadników i skazańców. W tym czasie podjęto również próby osadnicze w Rose Hill (obecnie Parramatta), w rejonie Hawkesbury, na wyspie Norfolk oraz u podnóża Gór Błękitnych. Od 1792 r. do kolonii zaczęły przybywać pierwsze prywatne statki handlowe, w 1794 r. sprowadzono z Kalkuty owce, a w 1796 r. z Ameryki Południowej przywieziono pierwsze merynosy, które stworzyły podwaliny australijskiej hodowli i przemysłu wełnianego.
Wraz z coraz częstszym zawijaniem do kolonii statków handlowych w Nowej Południowej Walii zaczął pojawiać się w dużych ilościach rum, który wkrótce stał się podstawowym środkiem płatniczym. Monopol na sprzedaż trunku dzierżył Korpus Nowej Południowej Walii (zwany "Rumowym" Korpusem), który w 1792 r. zastąpił w kolonii oficerów z Królewskiej Marynarki. Próby ograniczenia "interesu rumowego" nie odniosły zamierzonego skutku. Oficerowie Korpusu przeradzali się w swoistą juntę o ugruntowanej pozycji ekonomicznej. Posiadali około połowy żywego inwentarza kolonii i znaczne posiadłości ziemskie. Kontrolowali system penitencjarny, który wykorzystywali do własnych celów. Dopiero nowo przybyły z Wielkiej Brytanii gubernator L. Macquarie (1809-1821) rozwiązał Korpus, powołując w jego miejsce nową, regularną jednostkę wojskową, uzupełnioną żołnierzami przybyłymi z Wielkiej Brytanii. Ponadto przeprowadził szereg reform, m.in. uznając karny charakter Australii za przejściowy.
Na przełomie XVIII i XIX w. skolonizowano północne i południowe wybrzeże Australii, na których zaczął powstawać przemysł stoczniowy i włókienniczy, rozwijało się rybołówstwo i hodowla owiec. Wkrótce głównymi towarami eksportowymi stały się wełna i skóry. W końcu lat 20-tych XIX w. Australia była największym producentem wełny na świecie. Intratność hodowli owiec wpłynęła na nasilenie ruchu migracyjnego z Europy do Australii, stała się również inspiracją do nowych wypraw w głąb kontynentu, w celu zbadania możliwości rozszerzenia pastwisk, a także eksploatacji bogactw naturalnych (od końca XVIII w. w okolicach obecnego Newcastle wydobywano węgiel kamienny). Poszukiwaniem nowych terenów pod osadnictwo i hodowlę oraz nowych złóż zajmowały się Australijska Kompania Rolnicza (założona w 1824 r.) oraz Kompania Ziemi Van Diemena (założona w 1825 r.).
Mimo wyraźnego określenia w 1829 r. granic osadnictwa, obejmujących tzw. Dziewiętnaście Hrabstw Nowej Południowej Walii i Ziemi Van Diemena, na skutek malejących zasobów ziemi rozpoczęła się nie zalegalizowana ekspansja poza limitowane granice, a kolejni gubernatorzy zmuszeni byli do tolerowania i sankcjonowania stanu faktycznego. Koloniści zajmowali ziemie Aborygenów i stosowali wobec nich eksterminację, która zakończyła się dopiero na początku XX w.
W 1814 r. zmieniono nazwę kolonii Nowa Południowa Walia na Australia i objęto nią cały kontynent. Wraz z postępem osadnictwa powstały nowe kolonie:
· 1829 - Australia Zachodnia,
· 1834 - Australia Południowa,
· 1825 - Ziemia Van Diemena (od 1855 r. pod nazwą Tasmania) - wyodrębniona z Nowej Południowej Walii,
· 1851 - Wiktoria,
· 1859 - Queensland - wyodrębniony z Nowej Południowej Walii,
Wraz z rozwojem gospodarczym kolonii coraz bardziej anachroniczna stawała się jej funkcja jako miejsca zesłania. W końcu w latach 1840 - 68 zaprzestano przywozu więźniów. Szacuje się, że w latach 1788 - 1868 wyekspediowano karnie do Australii 160,5 tys. osób, w tym ok. 25 tys. kobiet.
Istotne zmiany w systemie administrowania Nową Południową Walią wprowadził Akt 1842, poszerzający skład Rady Legislacyjnej do 36 członków. Gubernator tracił prawo inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzał jednak uchwały Rady. Sprawy lokalne, również podatkowe, przekazano w kompetencje radom okręgów administracyjnych. Pierwsze wybory w Nowej Południowej Walii przeprowadzono w 1842 r. Na mocy Aktu 1850 dotychczasowe Rady Legislacyjne w poszczególnych koloniach zostały zastąpione ciałami o charakterze parlamentarnym, złożonymi z 2 izb. 1853 r. kolonialne legislatywy przejęły kontrolę nad budżetem, ziemią i aparatem administracyjnym. W drugiej połowie lat 50-tych XIX w. kolonie zatwierdziły własne projekty konstytucji, a także wyłoniły pierwsze w dziejach Australii rządy. Na skutek braku trwałych partii politycznych o określonych programach deputowani do parlamentu czy członkowie rządów reprezentowali w tym czasie własne interesy, co było jedną z głównych słabości nowo wprowadzonego systemu.
W drugiej połowie XIX w. w Wiktorii, Nowej Południowej Walii, Queensland oraz Australii Zachodniej odkryto złoto (które stało się głównym, obok hodowli, źródłem dochodów kolonii), a także rudy żelaza i metali nieżelaznych w pozostałych koloniach, co przyczyniło się do dynamicznego rozwoju przemysłu, zwłaszcza wydobywczego i przetwórczego, transportu kolejowego i łączności telegraficznej oraz spowodowało gwałtowny napływ imigrantów z Wielkiej Brytanii, Europy, USA i Azji. Tylko w latach 1851 - 1860 przybyło do Australii ok. 700 tys. osób. Wyrazem dążenia do ograniczenia migracji ludności kolorowej stała się realizowana od początku XX w. doktryna tzw. białej Australii.
W połowie XIX w. nastąpiła również ożywiona penetracja północnej Australii, która w początkach lat 60-tych została włączona do Australii Południowej. W 1911 r. spod administracji Australii Południowej wydzielono utworzone na początku lat 60-tych XIX w. Terytorium Północne, tworząc w ten sposób odrębny stan. Pod koniec XIX w. zaczęły się tworzyć w Australii pierwsze partie polityczne, nasiliło się również dążenie do utworzenia federacji kolonii, które zostało zrealizowane w 1901 r., po zatwierdzeniu przez Wielką Brytanię Australian Commonwealth Act, na mocy którego Australię przekształcono w dominium pod nazwą Związek Australijski, obejmujący 6 stanów. W 1911 r. jego stolicą została Canberra. Nowa federalna konstytucja Związku Australijskiego wprowadzała, zgodnie z brytyjską i amerykańską praktyką, trójpodział władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, a w przypadku konfliktu ustawodawstwa federalnego ze stanowym priorytet otrzymały przepisy federalne. W marcu 1901 r. odbyły się pierwsze ogólno australijskie wybory do parlamentu (Senatu i Izby Reprezentantów), a na czele federalnego rządu stanął jeden z twórców federacji - stojący na czele Partii Liberalnej A. Deakin, w 1904 r. zastąpiony przez przywódcę Partii Pracy A. Fischera.
Do wybuchu I wojny światowej, w której Związek Australijski wziął udział pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytanii (ANZAC), kilkakrotnie następowały zmiany rządów Partii Liberalnej Deakina i Partii Pracy Fischera, które doprowadziły do ukształtowania się układu dwupartyjnego. W 1915 r. premierem Związku został W.M. Hughes, który uczestniczył w 1919 r. w konferencji pokojowej w Paryżu, w której wyniku Australia uzyskała mandat Ligi Narodów nad koloniami niemieckimi na Oceanie Spokojnym (m.in. Nową Gwineą Niemiecką, Nową Gwineę Brytyjską pod nazwą Papua), które utrzymała także po II wojnie światowej jako terytoria powiernicze ONZ. W 1916 r. na tle prób wprowadzenia przymusowego poboru do wojska nastąpił rozłam w Partii Pracy, w jego wyniku Hughes utworzył Partię Narodową, która w maju 1917 r. wygrała wybory parlamentarne. Zapoczątkowane podczas I wojny światowej ożywienie gospodarcze trwało przez cały okres międzywojenny, przerwane jedynie światowym kryzysem gospodarczym w latach 1929-1933. W 1920 r. grupa radykalnych związkowców i socjalistów utworzyła Komunistyczną Partię Australii, która nie znalazła jednak oddźwięku w społeczeństwie. W tym samym roku powstała również Partia Wiejska (CP), skupiająca głównie członków organizacji farmerskich. Od 1926 r. Australia jest członkiem Wspólnoty Narodów.
Głównym problemem australijskich rządów lat 30-tych XX w. stała się odbudowa nadwerężonej kryzysem gospodarki, podjęto również działania na rzecz zmniejszenia zadłużenia zagranicznego. Koncepcje wyprowadzenia Australii z kryzysu stały się powodem partyjnych sprzeczności. Siły reprezentujące prawicową wizję przezwyciężenia kryzysu skupiły się w "Lidze dla Australii" (przekształconej następnie w partię Zjednoczonej Australii, UAP), która (wraz z CP) uzyskała w wyborach parlamentarnych w 1931 r. absolutną większość.
W II wojnie światowej Australia uczestniczyła u boku Wielkiej Brytanii, jednakże rosnące zagrożenie ze strony Japonii i niedostateczna pomoc brytyjska zmusiły rząd do nawiązania współpracy z USA, w wyniku której Australia stała się jedną z głównych amerykańskich baz wojskowych w południowo - zachodniej części Oceanu Spokojnego.
Pierwszy powojenny gabinet (1945 - 1949) Australijskiej Partii Pracy cieszył się poparciem społeczeństwa, m. in. dzięki wprowadzeniu powszechnego ustawodawstwa socjalnego. Koniunktura wojenna przyspieszyła rozwój gospodarczy kraju, czyniąc go wkrótce jednym z najbogatszych krajów świata. Po wyborach w 1949 r. władzę przejęła koalicja Partii Liberalnej i CP (utrzymała ją, z przerwą w latach 1972 - 1975, do 1983), urząd premiera objął (i sprawował do 1966) R.G. Menzies. Zacieśniły się stosunki gospodarcze i polityczne z USA. W 1950 r. Australia przewodziła Planowi Colombo, organizacji świadczącej pomoc gospodarczą dla krajów Azji zamierzających ograniczyć komunistyczną infiltrację. W 1951 r. zawarła pakt wojskowy ANZUS, a w latach 1954 - 77 była członkiem SEATO. Uczestniczyła także w wojnach: koreańskiej i wietnamskiej. Jest członkiem powstałej w 1961 r. OECD. W latach 60-tych radykalnej zmianie uległa polityka władz Australii w stosunku do Aborygenów, którym w 1967 r. przyznano ostatecznie pełnię praw obywatelskich, rozpoczęto zwracanie im części ziemi, a także przyznano fundusze na opiekę socjalną i edukację. Lata 70-te zapoczątkowały otwarcie Australii na kraje Azji Południowo - Wschodniej: japoński handel i inwestycje w Australii rozwinęły się na nie notowaną dotąd skalę, a handel z krajami ASEAN, sprzyjał umocnieniu Australii w regionie. W latach 1972 - 75 rządy w Australii sprawowała Partia Pracy, która przejęła je ponownie w 1983 r. i utrzymała do 1996 r. Podczas jej rządów zredukowano znacznie wydatki budżetowe, wprowadzono płynny kurs dolara, zmniejszono wiele podatków oraz stworzono warunki do przyciągnięcia kapitału zagranicznego.
W 1992 r. wydano Native Title Act, zezwalający Aborygenom na zgłaszanie praw do zajmowanych przez nich terenów na podstawie "tubylczego tytułu do ziemi" i uznający ich za niepisanych, lecz legalnych jej właścicieli z czasów poprzedzających przybycie białych. Kontynuowano proamerykańską politykę liberałów, m. in. w 1988 r. przedłużono na dalsze 10 lat istnienie amerykańskich baz wojskowych w Australii. Prowadzono również radykalną politykę antynuklearną, m. in. przeciwstawiając się francuskim próbom nuklearnym na atolu Mururoa, a w 1986 r. poprzez ratyfikację układ z Rarotonga o utworzeniu strefy bezatomowej w południowej części Oceanu Spokojnego. Wysunięto także projekt przekształcenia (po wcześniejszym referendum powszechnym) w 2001 r. Australii w republikę.


AUSTRALIA NA MAPIE
Australia to najmniejszy kontynent Ziemi, na półkuli południowej. Od południa i zachodu otoczony Oceanem Indyjskim, od północy i wschodu przybrzeżnymi morzami Oceanu Spokojnego (Morza: Arafura, Timor, Koralowe i Tasmana).Skrajnymi punktami lądowej części Australii są przylądek Jork 10°41'S, Wilsons Promontory 39°08'S, Steep Point 113°09'E, Byron 153°39'E. Największa rozciągłość południkowa wynosi 3150 km (z Tasmanią 3680 km), równoleżnikowa ok. 4000 km. Powierzchnia tego kontynentu wynosi 7682,3 tyś km2.
















Ukształtowanie poziome
Kontynent australijski cechuje się znacznym stopniem zwartości - średnia odległość od morza wynosi tu 336 km, maksymalna - 920 km. Linia brzegowa, o łącznej (wraz z wyspą Tasmanią) długości 19 700 km, jest słabo rozwinięta. Większe półwyspy - Ziemia Arnhema (ok. 243 tys. km2) i Jork (235 tys. km2) znajdują się na północy, pomiędzy nie wcina się zatoka Karpentaria o pow. 328 km2. Druga większa zatoka - Wielka Zatoka Australijska, znajdująca się na południu, jest szeroka i niezbyt głęboko wcięta. Na południowym wschodzie leży jedyna większa wyspa - Tasmania (ponad 63 tys. km2). Łącznie wyspy (bez wysp Oceanii) zajmują tylko 1,1% powierzchni Australii.

Ukształtowanie pionowe
Australia jest najbardziej równinnym kontynentem Ziemi. Średnia wysokość ok. 300 m. Około 87% powierzchni leży poniżej 500 m, zaledwie 0,5% wznosi się powyżej 1000 m. Najwyższym szczytem jest Góra Kościuszki (2228 m n.p.m.) a najniżej położone jest jezioro Eyre (16 m n.p.m.). 2/3 powierzchni Australii zajmuje Wyżyna Zachodnia (wysokość 300-600 m) z rozległymi pustyniami (Wielka Piaszczysta, Gibsona, Wielka Wiktorii). Między zatoką Karpentaria na północy a ujściem Murray na południu rozciąga się aluwialna Nizina Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (creeks) z depresją jeziora Eyre w południowej części. Wzdłuż wybrzeża wschodniego (także na Tasmanii) ciągną się Wielkie Góry Wododziałowe, silnie rozczłonkowane, opadające stromo ku nadbrzeżnej nizinie (szerokość od kilku do ponad 100 km).
Budowa geologiczna
Zachodnią część Australii stanowi platforma prekambryjska. Jej podłoże jest zbudowane ze skał metamorficznych i magmowych, sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na większej części podłoża leży pokrywa skał osadowych paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wyłania się spod pokrywy osadowej i tworzy tarczę w zachodniej części Australii, występuje także w górach MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler i na wyżynie Selwyn. Na nieckowato wklęśniętych częściach podłoża nagromadziła się gruba pokrywa osadowa (np. zachodnia niecka nadbrzeżna, niecka Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, nizina Nullarbor). We wschodniej części Australii odbywały się orogenezy: kaledońska i hercyńska. Do łańcuchów kaledońskich, zbudowanych ze skał prekambryjskich i kambryjsko - dewońskich, znacznie zmetamorfizowanych i poprzecinanych intruzjami skał magmowych, należą: G. Flindersa i - w Wielkich Górach Wododziałowych - na południu Alpy Australijskie, a na północy wyżyna Atherton. Część środkowa Wielkich Gór Wododziałowych wypiętrzyła się w orogenezie hercyńskiej. Jest zbudowana ze skał prekambryjskich i paleozoicznych, częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Wielki Basen Artezyjski i basen Murray są nieckami platformy paleozoicznej. Ich podłoże, które stanowią zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, jest przykryte serią osadów górnego paleozoiku i mezozoiku. W Australii występują utwory zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do kredy wchodziła w skład lądu Gondwana. Główne bogactwa naturalne: węgiel kamienny i brunatny, boksyty, rudy żelaza, ołowiu i cynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, tytanu, cyrkonu i uranu, złoto, srebro, ropa naftowej i gaz ziemny.

KLIMAT
Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wschodzie (poza barierą gór) - wilgotny (częsty napływ morskich mas powietrza). Północna część leży w strefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi w wilgotny na wschodzie, natomiast na krańcach Terytorium Północnego i w północnej części półwyspu Jork - odmiana monsunowa). Krańce południowo - zachodnie i południowo - wschodnie kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy morski (typ śródziemnomorski). 80% powierzchni otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% - mniej niż 300 mm. Najniższe opady: ok. 100 mm w rejonie jeziora Eyre, 50 mm na nizinie Nullarbor. Na wschodnim wybrzeżu Australii, znajdującym się w zasięgu pasatu, i na Tasmanii, leżącej w strefie przeważającej cyrkulacji zachodniej, średnie roczne opady wynoszą 1000 - 2000 mm i więcej (na południu od morza Cairns przekraczają 4000 mm). Stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na północnym wybrzeżu Terytorium Północnego i na półwyspie Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień - marzec). Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20 - 25°C, tylko w południowo - wschodniej części Australii i na Tasmanii spada poniżej 10°C (w górach poniżej 5°C). W północno - zachodniej części Australii średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34°C, a maksima absolutne przekraczają 50°C. Roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15°C we wnętrzu Australii). W północno - zachodniej części Australii występują burze (do 100 dni w roku). Na pustyniach często powstają burze pyłowe. Do północnych wybrzeży docierają cyklony tropikalne, zwłaszcza willy-willy (średnio 2 - 4 w roku).

Stosunki wodne
Australia jest najuboższym pod względem zasobów wodnych kontynentem Ziemi. Panujące tu często wyże baryczne są przyczyną zalegania suchych mas powietrza nad większą częścią kontynentu (tylko północna część oraz wąskie pasy pobrzeża są poddane wpływom wilgotnych mas powietrza przynoszącym wysokie opady atmosferyczne), co powoduje, że ponad połowa Australii cierpi na niedostatek wilgoci. Okresowo występują długotrwałe susze, jak np. w latach 1895-1903, 1958-68, 1982-83.
Obszary bezodpływowe stanowią ok. 60% powierzchni kontynentu. Liczne suche koryta lub łożyska wypełniają się wyłącznie w porze deszczowej. Po okresie wezbrań stopniowo tracą wodę w piaskach lub zwietrzelinie skalnej. Do zlewiska Oceanu Indyjskiego należy ok. 30% powierzchni, do zlewiska Oceanu Spokojnego - 9%. Najlepiej rozwinięty jest system rzeczny Murray-Darling, zasilany przez zanikające w okresie suszy dopływy. Ustrój rzek na ogół z jednym maksimum w ciągu roku. W rzekach na północnym - wschodzie w porze letniej, na południu i wschodzie - jesienią lub zimą. Największe jeziora: Eyre, Torrens i Gairdner w porze suchej pokrywają się grubą warstwą soli. Liczne jeziora na Wyżynie Zachodniej napełniają się wodą wyłącznie po deszczach. Na nizinie Nullarbor niewielkie jeziora krasowe. Duże znaczenie dla gospodarki Australii mają podziemne zbiorniki wodne (Wielki Basen Artezyjski). Wody artezyjskie lub subartezyjskie są silnie zmineralizowane, często mają podwyższoną temperaturę. W niektórych miejscach występują samoczynne wypływy.

FLORA I FAUNA

Świat roślinny
Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) o swoistej florze, z dużą liczbą endemitów (np. 750 gatunków eukaliptusów i 450 gatunków akacji). W zbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych i gorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody i in.) tworzące tzw. skrub. Pustynie i półpustynie graniczą, zwłaszcza od północy, ze stepami twardolistnych traw. Na północy stepy przechodzą w sawanny, a te w lasy monsunowe. Wybrzeża południowo - wschodnie i południowo - zachodnie porastają lasy wawrzynolistne i zimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wschodniej części Australii: na obszarach o dużych opadach (głównie półwysep Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany i epifity), a na wybrzeżach północnych - namorzyny. Dalej na południe, w górach, występują wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (buk południowy). Natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich - roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu i mnożące się opuncje.

Świat zwierzęcy
Obszar Australii z Tasmanią i Nową Gwineą tworzy pod względem zoogeograficznym krainę australijską, o swoistej faunie, która wytworzyła się wskutek wczesnego (od początku trzeciorzędu) odizolowania Australii od innych kontynentów. Fauna kręgowców jest stosunkowo uboga, np. ssaki łożyskowe są reprezentowane przez nietoperze, psa dingo i nieliczne gryzonie (z endemicznym gatunkiem bobroszczura). Bardzo liczne natomiast są torbacze - silnie zróżnicowane, z reguły gatunki endemiczne (np. kangury, koala, kret workowaty, wilk workowaty, wombaty). 2 rodziny - kolczatki i dziobak - to stekowce, rzadki i najosobliwszy rząd wśród ssaków. Fauna ptaków bardzo bogata, najciekawsze są: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi i ptaki rajskie. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny rogoząb, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych.


USTRUJ POLITYCZNY
Federacyjna monarchia konstytucyjna z dwuizbowym parlamentem - Senatem z 76 senatorami, wybieranymi na 6 lat (co 3 lata połowa składu jest wymieniana) i Izbą Reprezentantów ze 148 deputowanymi, wybieranymi na 3 lata. Członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Głową państwa jest monarcha brytyjski, reprezentowany przez gubernatora generalnego. Władzę wykonawczą pełni rząd z premierem na czele, pod przewodnictwem gubernatora generalnego, który go powołuje. Każdy stan ma własną konstytucję, rząd stanowy i 2-izbowy parlament lokalny (z wyjątkiem Queenslandu, który ma 1-izbowe ciało ustawodawcze). Na czele stanów stoją gubernatorzy, mianowani przez monarchę brytyjskiego na wniosek rządu australijskiego. Stany dzielą się na hrabstwa, okręgi i miasta, mające organy samorządowe - rady municypalne. Sprawami polityki zagranicznej, handlu zagranicznego, obrony oraz imigracji zajmują się wyłącznie władze federalne.

Stany

Jednostka administracyjna Stolica Pow. w km2 Ludność (z 1996 r.)w tys.
STANY
Australia Południowa Adelaide 984 000 1 427,9
Australia Zachodnia Perth 2525 500 1 726,1
Nowa Południowa Walia Sydney 801 600 6 038,7
Queensland Brisbane 1 727 200 3 368,8
Tasmania Hobart 67 800 459,7
Wiktoria Melbourne 227 600 4 373,5
TERYTORIUM ZWIĄZKOWE
Terytorium Północne Darwin 1 346 200 195,1
STOŁECZNY DYSTRYKT FEDERALNY
Dystrykt Federalny Canberra 2 400 299,2




Australia Południowa - South Australia - stan w południowej części Australii, nad Wielką Zatoką Australijską. Główne miasta: Whyalla, Port Pirie, Port Augusta. Osadnictwo skupia się w południowo-wschodniej części stanu, część północno-zachodnia jest prawie bezludna.

Warunki naturalne: Linia brzegowa dobrze rozwinięta. W części zachodnie Wielką Zatoką Australijską, wyrównane wybrzeże z wysokim klifem. Na wschodzie głęboko wcięte Zatoki: Spencera i Św. Wincentego, oraz półwyspy: Eyre i Yorke. Do Australii Południowej należy kilka wysp, z największą przybrzeżną Wyspą Kangura. Zachodnia i środkowa część Australii Południowej leży w obrębie Wyżyny Zachodnioaustralijskiej, zbudowanej głównie ze skał prekambryjskich. Jej głównymi częściami są: wapienna, krasowa Nizina Nullarbor na południu, Wielka Pustynia Wiktorii i ostańcowe pasmo Musgrave z najwyższym wzniesieniem stanu (Woodroffe, 1440 m n.p.m.) na północy. Południowo-wschodnią część Australii Południowej zajmują Góry Flindersa, zbudowane ze skał prekambryjskich i paleozoicznych, z najwyższym szczytem St. Mary Peak (1165 m n.p.m.). Na wschodzie próg tektoniczny oddziela je od najniższej części niziny Murray. Na północy od Gór Flindersa leży rozległe, bezodpływowe obniżenie (którego najniższą część zajmuje słone jezioro Eyre), przechodzące na północy w wydmy Pustyni Simpsona.
Klimat: Australia Południowa w większości leży w strefie klimatu zwrotnikowego, suma rocznego opadu na północy nie przekracza 150 mm. Południowo-wschodnia część stanu cechuje się klimatem podzwrotnikowym. Suchy klimat Australii Południowej silnie oddziałuje na stosunki wodne.
Rzeki: Wschodnią część stanu odwadnia rzeka Murray, poza tym występują głównie rzeki okresowe i epizodyczne. Na zachodzie - z racji występowania krasowiejących wapieni - brak sieci rzecznej. Na terenie stanu leżą największe, okresowe, słone jeziora kontynentu: Eyre, Torrens, Gaidner, Frome, oraz suche koryta rzek, tzw. creeks.
Gleby: Dominują gleby pustynne. W południowo-wschodniej części stanu występują czerwonoziemy.
Flora: Wśród formacji roślinnych przeważają zbiorowiska krzewiaste (mallee-scrub, mulga-scrub, brigalow-scrub), częste są również słonorośla. Stoki Gór Flindersa porastają lasy eukaliptusowe.
Fauna: Ze zwierząt żyją tu: różne gatunki kangurów, struś emu, na północy dziki pies dingo.
Bogactwa naturalne: Wśród bogactw naturalnych główną rolę odgrywa sól (pozyskiwana z oceanu i jezior), uran, rudy miedzi i żelaza, ropa naftowa, gaz ziemny oraz opale.
Historia: W 1. poł. XVII w. do wybrzeży Australii Południowej dotarli Holendrzy, którzy m.in. w 1627 r. wpłynęli do Wielkiej Zatoki Australijskiej. W latach 1798-1802 wybrzeża Australii Południowej badał M. Flinders. Wyprawy do wnętrza lądu podejmował m.in. 1839-1841 E.J. Eyre, odkrywając Góry Flindersa, jezioro Torrens i jezioro Eyre (nazwane na jego cześć). W 1804 r. powstała osada łowców fok na Wyspie Kangura. Od 1834 r. kolonia brytyjska, rozwijająca się dzięki rolnictwu (uprawa pszenicy) i górnictwu miedzi. Po 1836 r. rozpoczął się stały napływ osadników, m.in. emigrantów niemieckich. W 1857 r. Australia Południowa uzyskała samorząd. W latach 1863-1911 w skład Australii Południowej wchodziło Terytorium Północne. Od 1901 r. stan należy do Związku Australijskiego.
Rolnictwo: Uprawy zajmują tylko 3% powierzchni stanu, większość obszarów rolnych funkcjonuje dzięki nawadnianiu. Uprawia się: pszenicę, jęczmień, owies, rzepak, a także winną latorośl (Australia Południowa dostarcza 1/2 produkcji krajowej win), drzewa owocowe i oliwki. Ważne znaczenie ma ekstensywna hodowla owiec (ok. 20 mln sztuk) i bydła (kilkaset tys. sztuk). Istotną rolę w gospodarce pełni rybołówstwo.
Przemysł: Podstawowymi rodzajami przemysłu są: górnictwo, hutnictwo żelaza (Whyalla), cynku i ołowiu (Port Pirie) oraz miedzi. Przemysł stoczniowy (Whyalla) oraz przetwórczy (Adelaide). Przez Australię Południową, równolegle do wybrzeża, biegnie transkontynentalna droga i linia kolejowa z Perth do Melbourne, z odgałęzieniem do Sydney. Drugi ważny ciąg komunikacyjny łączy Adelaide i porty wybrzeża z Alice Springs (Terytorium Pn.) w centrum kontynentu. Stolica stanu Adelaide jest ważnym węzłem drogowym oraz przede wszystkim dużym portem morskim i lotniczym.
Turystyka: Głównymi obszarami turystycznymi Australii Południowej są: okolice Adelaide, Góry Flindersa i Wyspa Kangura.


Australia Zachodnia - Western Australia - największy stan Australii, zajmujący zachodnią część kontynentu. Główne miasta: Fremantle, Kalgoorlie, Broome, Bunbury, Albany. Osadnictwo koncentruje się w południowo-zachodniej części stanu oraz wzdłuż wybrzeża. We wschodniej części Australii Zachodniej znajdują się rozległe rezerwaty Aborygenów.

Warunki naturalne: Prawie cały stan (90% powierzchni) leży na Wyżynie Zachodnioaustralijskiej, tworzącej rozległą powierzchnię zrównania, ścinającą główne skały prekambryjskie, ponad którą wznoszą się ostańcowe pasma i pojedyncze góry (inselbergi). Najwyżej wznoszą się góry Hamersley (Mt. Meharry, 1250 m n.p.m.) w północno-zachodniej części stanu. Na północnym wschodzie leży rozległa wyżyna Kimberley (wysokość do 936 m n.p.m.). Wschodnią część stanu zajmują pustynie, od północy: Wielka Pustynia Piaszczysta, Pustynia Gibsona, Wielka Pustynia Wiktorii. Na zachodnim wybrzeżu występuje wąski pas nizin.
Klimat: Większość obszaru cechuje się suchym i skrajnie suchym klimatem zwrotnikowym (roczny opad od 150 do 400 mm). Tylko północny skraj wyżyny Kimberley leży w strefie klimatu podrównikowego o opadach rocznych powyżej 1000 mm i wyraźnej porze wilgotnej w okresie letnim. Południowo-zachodnia część stanu charakteryzuje się klimatem podzwrotnikowym z opadami w porze zimowej.
Rzeki: Większość rzek Australii Zachodniej ma charakter okresowy, krótkie stałe rzeki występują tylko na północy i południowo-zachodnim krańcu stanu, m.in.: Aschburton, Fitzroy, Murchison, Gascoyne. W środkowej części stanu występują liczne jeziora, pokryte skorupą solną. Gleby pustynne, na południowym zachodzie czerwonoziemy i gleby bielicowe.
Flora: Obszary leśne występują tylko na północy i na południowym zachodzie stanu. Pozostałą część powierzchni zajmują zbiorowiska pustynne, półpustynne formacje trawiaste i scrub.
Fauna: Żyją tu liczne gatunki kangurów i innych torbaczy, dziki pies dingo, struś emu, na południu kolczatki.
Bogactwa naturalne: Obszar stanu obfituje w bogactwa mineralne, występują m.in.: rudy żelaza i manganu, złoto, diamenty, uran, azbest, boksyty. Na szelfie eksploatuje się ropę naftową i gaz ziemny.
Historia: Od początku XVII w. do wybrzeży Australii Zachodniej docierali Holendrzy, m.in. w 1616 r. do Zatoki Rekiniej (Shark Bay) dotarł D. Hartog, nazywając odkryty obszar Ziemią Eendracht (od imienia statku). W 1618 r. do zachodniego wybrzeża dopłynęli m.in. L. Jakobszoon i W. Janszoon, a w 1623 r. K. Hermansz. W 1699 r. wybrzeża Australii Zachodniej penetrował angielski żeglarz i pirat W. Dampier, na którego cześć nazwano miasto, grupę wysp i półwysep. W 1791 r. Australia Zachodnia przejęta formalnie w posiadanie Wielkiej Brytanii. Po 1829 r. rozwinęło się osadnictwo europejskie, zasilone w latach 1850-1868 przez ok. 10 tys. więźniów z Wielkiej Brytanii. Od 1890 r. Australia Zachodnia posiadała samorząd. Odkrycie złota w Coolgarolie i Kalgoorlie w 1892-1893 spowodowało liczny napływ ludności, powstawanie nowych osiedli i przyspieszyło rozwój Australii Zachodniej. Od 1901 r. wchodzi w skład Związku Australijskiego.
Rolnictwo: Tereny uprawne (głównie pszenica, jęczmień) znajdują się w południowo-zachodniej części stanu i wzdłuż zachodniego wybrzeża. Podstawową gałęzią gospodarki jest ekstensywna hodowla owiec (ponad 30 mln sztuk) i bydła.
Przemysł: Obok przemysłu wydobywczego ważną rolę odgrywa hutnictwo i przemysł przetwórczy. Główne linie komunikacyjne biegną równolegle do wybrzeża południowego (z Perth ku Adelaide) i zachodniego (z Perth do Broome). Głównym portem morskim stanu jest Fremantle, lotniczym - Perth.
Turystyka: Turystyka skupia się w okolicy Perth i Kalgoorlie, znacznie rzadziej odwiedzane jest wybrzeże zachodnie.


Nowa Południowa Walia - New South Wales stan we wschodniej części Australii.
Główne miasta: Newcastle, Wollongong, Broken Hill.

Warunki naturalne: wschodnią część zajmują Wielkie Góry Wododziałowe z Alpami Australijskimi oraz ich najwyższym szczytem Górą Kościuszki 2228 m n.p.m. Góry opadają na wschód ku wybrzeżu Morza Tasmana stromymi stokami, rozciętymi głębokimi dolinami rzecznymi. Po stronie zachodniej Wielkie Góry Wododziałowe obniżają się łagodnie ku wyścielonym utworami trzeciorzędowymi Nizinom Wewnętrznym, mającym charakter równin, rozciętych korytami okresowych rzek - Darling i Murrumbidgee. Wybrzeże i wschodni brzeg gór cechuje się klimatem podzwrotnikowym morskim z rocznym opadem 900-1200 mm, zachodni brzeg natomiast jest znacznie suchszy - opady roczne wynoszą 500-700 mm. Niziny Wewnętrzne cechują się suchym klimatem zwrotnikowym - opady od 500 do 200 mm. Wybrzeże i wschodni skłon gór porośnięte są wilgotnym lasem eukaliptusowym. W wielu miejscach naturalna roślinność ustąpiła obszarom uprawnym i zabudowie. Zachodni skłon porasta las suchy, przechodzący na Nizinach Wewnętrznych w scrub akacjowy i suche stepy.
Historia: Nowa Południowa Walia odkryta została i zbadana w 1770 roku przez J. Cooka, który nadał jej nazwę i proklamował panowanie brytyjskie nad kontynentem australijskim. Po utracie kolonii amerykańskich i karnej kolonii w Wirginii rząd brytyjski założył nową kolonię w miejscu lądowania kapitana Cooka, nadając jej nazwę Botany Bay. W 1788 roku statek angielski przywiózł tu pierwszych skazańców, rozpoczynając zasiedlanie przez Europejczyków kontynentu Australii. W 1793 roku Nowa Południowa Walia została otwarta dla osadnictwa, w 1842 roku otrzymała status kolonii korony brytyjskiej, zaś w latach 1843-1855 uzyskała samorząd. Z Nowej Południowej Walii wyodrębniły się dwa stany: w 1851 roku stan Wiktoria i w 1851 Queensland. W XIX w. ludność regionu utrzymywała się z eksportu bawełny i eksploatacji złóż złota. W 1901 roku Nowa Południowa Walia weszła w skład Związku Australijskiego.
Obszar stanu zasobny jest w bogactwa mineralne, występuje tu węgiel kamienny, rudy cynku i ołowiu, cyny, miedzi i złota.
Gospodarka: Nowa Południowa Walia jest najlepiej rozwiniętym stanem Australii, zarówno pod względem rolniczym, jak i przemysłowym. Stosunkowo duże obszary zajmują pola uprawne (pszenica, ananasy, trzcina cukrowa, tytoń) oraz pastwiska (bydło i owce). Rozwija się przemysł wydobywczy, metalurgiczny, chemiczny i spożywczy. Posiada gęstą sieć dróg i linii kolejowych. Stolica stanu - Sydney - jest największym miastem oraz głównym portem lotniczym i morskim Australii.


Queensland - stan w północno-wschodniej części Australii. Główne miasta to: Rockhampton, Townsville, Cairns, Mount Isa.

Warunki naturalne: północno-wschodnią część stanu zajmują Wielkie Góry Wododziałowe. Występuje szereg wysoko wzniesionych (800-1200 m n.p.m.) płaskowyżów, porozdzielanych dolinami i obszarami o rzeźbie pogórskiej. Najwyższe wzniesienia (do 1622 m n.p.m.) znajdują się w części północnej. Wschodnie stoki gór opadają stromo ku wybrzeżu Oceanu Spokojnego. Na północno-wschodnim wybrzeżu występuje miejscami nizina nadbrzeżna. U wybrzeży liczne są rafy koralowe oczywiście z najsłynniejszą w części północnej Wielką Rafą Koralową. W zachodniej części znajdują się Równiny Queenslandu, z charakterystycznymi dolinami rzek okresowych. W części środkowej znajduje się płaskowyż Barkly. Na południe i na północ od płaskowyżu Barkly leżą obszary nizinne - Kraina Strumieni, Nizina Karpentaria. W północnej części stanu półwysep York zwężając się w kierunku północnym wieńczy Kontynent Australijski.
Klimat Queenslandu jest bardzo zróżnicowany. Od wilgotnego równikowego (3500 mm opadu rocznie), przez podrównikowy aż po zwrotnikowy suchy (opad roczny 120-500 mm). Od strony wschodniej Wielkich Gór Wododziałowych odpływają krótkie całoroczne rzeki. Natomiast ku zachodowi spływają rzeki okresowe tworząc często rozbudowane systemy rzeczne (Eyre, Diamantina). W porze deszczowej, tj. od grudnia do marca rzeki mogą nagle wezbrać czym stanowią poważne zagrożenie i utrudnienie dla komunikacji. W północnej części Queenslandu przeważają gleby laterytowe oraz aluwialne, w górach gleby bielicowe, czerwono-brunatne oraz żyzne czarnoziemy i rędziny. We wnętrzu kontynentu pojawiają się szare, kasztanowe i brunatne gleby sawann, a także brunatne i gliniaste gleby półpustyń.
Fauna zależy od warunków klimatycznych. Wilgotne równikowe lasy półwyspu York przechodzą na południu w lasy eukaliptusowe. Suche wnętrze stanu to sawanna trawiasta oraz roślinność półpustynna. Świat zwierzęcy Queenslandu jest bardzo bogaty, np.: kazuar, rajskie ptaki, altanniki, nogale, liczne papugi. Wśród ssaków do osobliwości należą kolczatki i kuskusy - torbacze nadrzewne. Występuje też liczne gatunków gadów, w tym wiele jadowitych węży oraz na północy stanu krokodyl różańcowy. W rzekach od strony Morza Koralowego występuje reliktowy dwudyszny rogoząb (Neoceratodus).
Obszar stanu zawiera następujące bogactwa mineralne: gaz ziemny i ropa naftowa, węgiel kamienny, boksyty, cynk i ołów, cyna, miedź, srebro i uran.
Historia: tereny Queenslandu odkrył ponownie w 1770 r. kapitan J. Cook. Jako posiadłość brytyjska obecny stan wchodził w skład Nowej Południowej Walii, gdzie była kolonia karna. Od 1840 r. skolonizowany został przez Europejczyków. W 1859 r. Queensland wyodrębniony został z Nowej Południowej Walii i stał się autonomiczną kolonią brytyjską. W 1870 r. odkryto tu pokłady złota. W 1890 r. w związku z przekonaniem o szerzeniu chorób zakaźnych przez sprowadzanych robotników azjatyckich wydano zakaz imigracji i osiedlania się Azjatów w Queensland.
Gospodarka: zachodnia część stanu jest regionem hodowlanym, wypasa się tutaj ok. 10 mln sztuk bydła i 20 mln sztuk owiec. We wschodniej części stanu uprawia się zboża, trzcinę cukrową i owoce południowe (ananasy, banany, cytrusy i in.). Przemysł głównie wydobywczy ze względu na bogate złoża mineralne, ponadto dobrze rozwinięty jest przemysł przetwórczy.
Główne linie komunikacyjne przebiegają wzdłuż wschodniego wybrzeża oraz prostopadle do niego w głąb kraju. Brisbane, Gladstone i Townsville są ważnymi portami morskimi, a Brisbane ponadto wielkim międzynarodowym portem lotniczym. Wybrzeże Morza Koralowego (Wybrzeże Złote, Wybrzeże Słoneczne, Wielka Rafa Koralowa) należy do najbardziej atrakcyjnych obszarów turystyczno-rekreacyjnych tej części świata.


Tasmania - najmniejszy stan Australii, obejmujący wyspę Tasmanię i kilka mniejszych wysp (King, Furneaux, Wyspy Huntera) w Cieśninie Bassa oraz wyspę Macquarie w południowej części Oceanu Indyjskiego. Główne miasta: Launceston, Port Arthur, Queenstown.

Tasmania jest geologicznym przedłużeniem Wielkich Gór Wododziałowych we wschodniej Australii. Cechuje się rzeźbą górzysto-wyżynną (Mount Ossa - 1617 m n.p.m.). Na Tasmanii występują liczne formy polodowcowe i głębokie doliny rzeczne. Wąskie pasy nizin występują tylko na wybrzeżach. Klimat oceaniczny o znacznej wilgotności - od 1800 do 3500 mm opadu rocznie, podzwrotnikowy, na wybrzeżu południowym - umiarkowany.
Występuje tu szereg jezior polodowcowych. Liczne krótkie rzeki o dużym spadku wykorzystywane są do celów energetycznych. Tasmania jest silnie zalesiona, miejscami występują też torfowiska. W dość bogatej faunie osobliwością jest drapieżny torbacz - diabeł tasmański (Sarcophilus harrisii).
Ląd ten odkrył w 1642 roku A.J. Tasman, który nazwał ją Ziemią van Diemena. W 1777 roku badana była przez J. Cooka, a 1798 roku przez G. Bassa.
W początku XIX w. rozwinęła się na Tasmanii hodowla owiec. Do 1853 roku wykorzystywana była jako kolonia karna i miejsce zsyłki skazańców brytyjskich. Początkowo administrowana przez Nową Południową Walię, a od 1825 roku stała się odrębną kolonią Korony Brytyjskiej. W 1855 roku zmieniono nazwę Ziemi van Diemena na Tasmania. Tasmańczycy prześladowani przez białych osadników, całkowicie wyginęli w XIX w. 1 stycznia 1901 roku Tasmania przystąpiła do Związku Australijskiego.
Tasmania eksploatuje złoża srebra, cynku i ołowiu, cyny, wolframu, a także węgla kamiennego i ropy naftowej. Prócz górnictwa rozwija się hutnictwo aluminium i cynku, przemysł metalowy, drzewno-papierniczy i spożywczy. Rolnictwo to m.in. uprawa owoców, warzyw, zbóż i hodowla bydła koncentrująca się na wybrzeżach, natomiast hodowla owiec - w centrum wyspy. Mimo znacznej atrakcyjności krajobrazowej Tasmanii jest stosunkowo rzadko odwiedzana przez turystów. Szkoda, bo to ładna kraina. W dziale obrazki możesz zerknąć na kilka zdjęć Tasmanii.


Wiktoria - Victoria stan w w południowo-wschodniej części kraju. Główne miasta: Geelong, Ballarat, Bendigo.

Warunki naturalne. Linia brzegowa stosunkowo dobrze rozwinięta. W ląd wcinają się liczne, dogodne do budowy portów zatoki m.in. Portland i Port Phillip. Regiony w Wiktorii cechują się układem równoleżnikowym, od południa ciągnie się szeroki pas nizin nadbrzeżnych, Wielkie Góry Wododziałowe, w części zachodniej niższe, o charakterze wyżynnym (300-400 m n.p.m.), z twardzielcowymi masywami górskimi (najwyższy Grampian 1167 m n.p.m.), w części wschodniej przybierają charakter górski, w obrębie Alp Australijskich wysokości dochodzą do 2000 m n.p.m. Na północy leży nizina Murray, przecięta dolinami rzek spływających z Wielkich Gór Wododziałowych.
Klimat podzwrotnikowy, na południu o cechach śródziemnomorskich (roczny opad od 600 do 1500 mm), na północy znacznie suchszy (opady rzędu 400 mm rocznie). Gęsta sieć rzek zasobnych w wodę. Naturalną roślinność stanowią lasy eukaliptusowe, na południu wilgotniejsze, na północy suchsze, tzw. parkowe, przechodzące w zarośla mallee-scrubu. Powyżej 1600 m n.p.m. pojawia się roślinność alpejska. Na terytorium Wiktorii występuje rzadki stekowiec - dziobak (Ornithorhynchus), a także kolczatka, koala, wombat, różne gatunki kangurów, z ptaków - lirogon i papugi.
Historia. Wiktoria zasiedlana była od lat 30. XIX w. przez kolonistów z Tasmanii i Nowej Zelandii. Początkowo obecne terytorium stanu znajdowało się pod administracją brytyjskiej kolonii Nowa Południowa Walia. Od 1850 r. Wiktoria stała się samodzielną kolonią brytyjską. Po odkryciu złota w regionie Ballarat-Bendigo (1851 r.) nastąpił szybki napływ poszukiwaczy i osadników z Europy i Chin. Od 1901 r. Wiktoria wchodzi w skład Związku Australijskiego.
Gospodarka. Podstawową gałęzią jest rolnictwo. Na południu stanu oraz na nizinach nadmorskich znajdują się znaczne obszary upraw pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, winnej latorośli i tytoniu. Istotną rolę odgrywa też sadownictwo. Na północny naturalna roślinność została zastąpiona przez stepy trawiaste, wykorzystywane do hodowli owiec, bydło hoduje się na południowym zachodzie stanu. W oparciu o znaczne wydobycie węgla brunatnego rozwinął się przemysł energetyczny, na szelfie w pobliżu wybrzeży eksploatuje się ropę naftową. Ważną rolę w gospodarce stanu odgrywa turystyka. Wiktoria cechuje się gęstą siecią komunikacyjną, zarówno drogową jak i kolejową. Głównym ośrodkiem przemysłowym, naukowym, kulturalnym i turystycznym, skupiającym 3/4 ludności stanu jest aglomeracja Melbourne.


Terytorium Północne - Northern Territory terytorium autonomiczne Związku Australijskiego, zajmujące środkową i północną część Australii, pomiędzy Queenslandem na wschodzie, Australią Południową na południu i Australią Zachodnią na zachodzie. Dodatkowo w skład NT wchodzi kilka wysp przybrzeżnych (Melville'a, Bathurst, Groote Eylandt i inne). Główne miasta: Katherine, Alice Springs, Tennant Creek.

Obszar Terytorium Północnego leży w większości w obrębie prekambryjskiej platformy australijskiej i wznosi się stopniowo z północy (Ziemia Arnhema), przez pustynię Tanami na zachodzie i Płaskowyż Barkly na wschodzie ku południu (góry MacDonnella - Mount Liebig, 1522 m n.p.m.). Południowo-wschodnią część Terytorium Północnego zajmuje piaszczysta Pustynia Simpsona, południową - tektoniczny Rów Amadeusza z licznymi górami wyspowymi (Ayers Rock i in.).
Klimat na północy równikowy wilgotny, w środkowej części podrównikowy i zwrotnikowy monsunowy, na południu zwrotnikowy skrajnie suchy. Stała sieć rzeczna występuje tylko na północy, pozostała część obszaru cechuje się występowaniem rzek okresowych (funkcjonujących w porze deszczowej) i epizodycznych oraz okresowych słonych jezior.
Las (tropikalny eukaliptusowy oraz na wybrzeżu namorzynowy) występuje tylko na północy, dalej na południu pojawiają się kolejno sawanny trawiaste, scrub, zespoły półpustynne i pustynne. Bogata fauna, z licznymi gatunkami kangurów i jadowitych węży, z psem dingo, strusiem emu oraz, krokodylem różańcowym. Terytorium Północne jest słabo zaludnione, średnio 0,1 osoby na km2. Znaczną część ludności stanowią tubylcy (Aborygeni).
Historia: na przełomie XVII i XVIII w. do wybrzeży obecnego Terytorium Północnego docierały z Jawy holenderskie ekspedycje badawcze. W początku XIX w. pojawili się Brytyjczycy. Pierwsze osiedla europejskie powstawały na północnych wybrzeżach od 1824 r. administrowała nimi Nowa Południowa Walia. Od 1863 r. Terytorium Północne było pod zarządem brytyjskiej kolonii Australia Południowa. W 1911 r. NT weszło w skład Związku Australijskiego. W 1978 r. otrzymało własny samorząd.
Gospodarka: Eksploatuje się tu bogate złoża uranu, boksyty, a także srebro, złoto, cynk, ołów, miedź i in. kruszce. Najważniejszą gałęzią rolnictwa jest ekstensywna hodowla, zwłaszcza bydła. Uprawy (warzywa, owoce, rośliny pastewne) zajmują niewielkie obszary, głównie w pobliżu miast.


Australijskie Terytorium Stołeczne - Australian Capital Territory - dawniej Yass-Canberra.
Terytorium federalne Australii, wydzielone w 1911 roku z terytorium stanu Nowa Południowa Walia na stolicę Związku Australijskiego. W skład Australijskiego Terytorium Stołecznego wchodzi również terytorium Jervis Bay, jest to enklawa na południowym wybrzeżu Nowej Południowej Walii. Początkowo Jervis Bay przeznaczone było na budowę portu federalnego. W latach 1915-1930 i od 1958 roku użytkowane jest przez wyższą szkołę marynarki wojennej.
Od 1989 roku posiada autonomię. Stolica Canberra zajmuje obecnie ok. 40% powierzchni terytorium. Pozostałą część powierzchni stanowią tereny w chronione, utworzone w celu zachowania naturalnych ekosystemów i krajobrazów, a także do celów rekreacyjnych i naukowych. Należą do nich m.in. Park Narodowy Namadgi i 2 rezerwaty przyrody - Tidbinbilla i Jervis Bay, oraz plantacje leśne, łąki i pastwiska.


GOSPODARKA
Australia to wysoko rozwinięte państwo przemysłowo-rolnicze. Struktura użytkowania ziemi: użytki rolne stanowią 61,4% powierzchni kraju, grunty orne i sady - 6,4%, użytki zielone (łąki i pastwiska) - 54,4%, nieużytki - 24,6%. Znaczna część gruntów ornych jest sztucznie nawadniana ze źródeł artezyjskich. Uprawia się: pszenicę (największy obszar uprawy na świecie), trzcinę cukrową, bawełnę, słoneczniki, drzewa owocowe i cytrusowe, winorośl. Trudności w uprawie powodują długotrwałe susze i plagi szarańczy. Rozwinięta hodowla owiec (2. miejsce na świecie, ok. 75% merynosów), bydła. Rybołówstwo w gospodarce Australii ma znaczenie drugorzędne. Poławia się głównie ostrygi, kraby, homary, krewetki, tuńczyki, makrele, łososie oraz perły.
Głównym bogactwem naturalnym są bogate złoża rud żelaza, boksytów, ołowiu, cynku i niklu, uranu, manganu, złota, srebra, miedzi, cyrkonii, opali (największy światowy producent), szafirów i diamentów (jeden z większych producentów na świecie) oraz węgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziemnego. Rozwinięty przemysł metalowy, hutniczy, elektromaszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, środków transportu, chemiczny, drzewny, papierniczy, poligraficzny, odzieżowy, obuwniczy, włókienniczy (33% światowej produkcji wełny nieoczyszczonej). Regionem przemysłowym kraju są stany: Nowa Południowa Walia (ośrodki przemysłowe m. in.: Sydney, Newcastle, Wollongong), Australia Południowa (Adelaide, Port Pirie, Whyalla) i Wiktoria (Melbourne).
Australia zajmuje 6. miejsce na świecie w produkcji energii elektrycznej, pochodzącej w 10% z elektrowni wodnych (głównie z systemu hydroelektrowni w Górach Śnieżnych i na Tasmanii). Jedną z największych na świecie elektrowni cieplnych buduje się w Bayswater w dolinie rzeki Hunter w stanie Nowa Południowa Walia (moc docelowa 3960 MW). W całym kraju liczne są małe elektrownie obsługujące farmy.
Ok. 5% dochodów państwa pochodzi z turystyki. Corocznie odwiedza Australię ponad 2 mln turystów, głównie z Nowej Zelandii, USA, Wielkiej Brytanii. Do interesujących obiektów turystycznych zalicza się: Wielką Rafę Koralową, Wybrzeże Złote, Górę Kościuszki, Park Narodowy Uluru, Tasmanię.
W komunikacji ważną funkcję pełnią: żegluga kabotażowa, transport lotniczy (ponad 400 lotnisk - najwięcej na świecie, największa w Australii linia lotnicza Qantas przewozi ok. 12,5 mln pasażerów rocznie), samochodowy (najbardziej zmotoryzowany kraj świata, długość dróg 913 tys. km, tylko 30% ma nawierzchnię asfaltową, a pozostałe drogi są dostępne w czasie korzystnych warunków pogodowych) i kolejowy (38,5 tys. km, głównie w południowo - wschodniej części kraju). Główne porty morskie: Sydney, Melbourne, Fremantle, Dampier, Port Hedland, Port Walcott, Hay Point.
Dochód narodowy: 21 400 USD na 1 mieszkańca (1997). Zadłużenie: 150 mld USD (1996). Struktura zatrudnienia: usługi - 65%, przemysł - 23%, rolnictwo - 3%. Handel zagraniczny: ponad 80% eksportu stanowią surowce mineralne i produkty rolnicze. Eksportuje się głównie węgiel (12%), złoto (7%), wełnę (6%), natomiast importuje się maszyny (33%), produkty chemiczne (12%), surowce (5%). Głównymi partnerami handlowymi są: USA, Japonia, Wielka Brytania, Niemcy, Nowa Zelandia.
PROBLEMY
Do podstawowych problemów przyrodniczych Związku Australijskiego należy deficyt wody na ogromnych przestrzeniach pustynnych. Na obszarach o małej ilości opadów atmosferycznych, gdzie występują mało żyzne gleby, zachodzi konieczność nawadniania pól uprawnych. Korzystanie z artezyjskich wód podziemnych wymaga głębokich wierceń co wiąże się z wysokimi kosztami. Im więcej wierci się studni, tym większe obszary pastwisk są osuszane i pozbawiane trawy. Ponadto wody podziemne są często zasolone i bardzo gorące, wymagają zatem odsalania i schładzania.
Poważnym problemem rolnictwa australijskiego są plagi myszy, szczurów i królików. Zwierzęta te rozmnażają się bardzo szybko, kopią nory przyspieszające erozję gleb, zjadają i niszczą trawę pastwisk oraz rośliny uprawne. W ciągu jednego dnia pięć królików zjada tyle trawy, co jedna owca, a jeden kangur olbrzym zjada jej tyle, co siedem owiec. Również kangury wędrujące stadami do wodopojów przyczyniają się do niszczenia pastwisk.
Rolnictwo Australii boryka się także z trudnościami, jakie wiążą się z ogromem przestrzeni, dzielącym obszary wytwarzania surowców rolniczych od miejsc ich przemysłowego przetwarzania. Transport produktów rolnych podnosi koszty wytwarzania i często obniża wartość surowca.
Problemem społecznym, przed jakim stoi Australia, jest bezrobocie, obejmujące zwłaszcza niewykształconych Aborygenów. Wielu z nich koczuje na peryferiach dużych miast utrzymując się z pracy fizycznej lub z żebractwa.
Na niektórych wyspach Oceanii - USA, Francja i Wielka Brytania przeprowadzały próby nuklearne, co doprowadziło do niekorzystnych zmian w środowisku. Znaczne zmiany powoduje również eksploatacja surowców mineralnych, np. Fosforytów na wyspie Guam, czy niklu na Nowej Kaledonii.

Badania wszechświata i rozwój techniki kosmicznej

Od najdawniejszych czasów słońce, księżyc i gwiazdy były przedmiotami uwielbienia a nawet kultu. Wierzono, że komety były boskimi ostrzeżeniami. Astronomia, nauka zajmująca się obserwacją gwiazd, jest jedną z najstarszych na świecie. Starożytni Egipcjanie obserwowali planety już przed tysiącami lat, a niektórzy ludzie wierzą, że zbudowany około 2500 r. p.n.e. angielski Stonehenge był właśnie ogromnym obserwatorium.

Pierwsze rakiety
Po to, by rakieta mogła wylecieć w przestrzeń kosmiczną, musi posiadać moc zdolną przezwyciężyć przyciąganie ziemskie. W XIX w. Rosyjski uczony Konstantin Ciołkowski przeprowadzał wiele eksperymentów z użyciem ciekłego paliwa. Pierwsza rakieta na paliwo ciekłe została wystrzelona w 1926 r. przez Amerykanina Roberta Goddarda. W prawdzie lot trwał tylko 2,5 sekundy, ale rakiecie udało się przebić przez warstwę atmosfery ziemskiej. W pażdzierniku 1957 r. Rosjanie wystrzelili w kosmos pierwszego ziemskiego satelitę o nazwie Sputnik I.

Pierwszy człowiek w kosmosie
12 kwietnia 1961 roku rosyjski astronauta Jurij Gagarin (1934-1968) został pierwszym człowiekiem w kosmosie. Jego rakieta Wostok I poruszała się z szybkością 8 km na sekundę, na wysokości 160 km ponad powierzchnią Ziemi. Przez iluminator Gagarin mógł jako pierwszy człowiek oglądać z kosmosu kulę ziemską. Wostok I wykonał jedno okrążenie wokół Ziemi i po 108 minutach lotu Gagarin wylądował na Ziemi w kabinie pilota zawieszonej na spadochronie.

Kolejne podboje kosmosu
W 1965 roku amerykańska sonda kosmiczna, Mariner 4, przesłała na Ziemię wykonane z bliskiej odległości fotografie Marsa. W 1966 roku nastąpił kolejny przełom w badaniu przestrzeni kosmicznej, kiedy rosyjska sonda Łuna 9, dokonała miękkiego lądowania na Księżycu i przesłała pierwsze zdjęcia powierzchni księżycowej.

Loty na Księżyc
Niestety, w 1968 r. Gagarin zginął tragicznie w katastrofie lotniczej, zanim zrealizował swój cel, którym było lądowanie na Księżycu. Jego pionierskie loty otworzyły drogę na Księżyc Amerykanom - Neilowi Amstronrowi i Edwinowi „Buzz” Aldrinowi, którzy wysiedli ze swego pojazdu o nazwie Apollo na powierzchni Księżyca 21 lipca 1969 roku. Zanim powrócili na Ziemię, zebrali próbki skał oraz rozstawili sprzęt do prowadzenia badań naukowych. Kolejne lądowania ludzi na Księżycu miały miejsca kolejno: jedno w 1969 r., dwa w 1971 i dwa w 1972 r. W 1970 i 1973 r. Rosjanie wysłali na Księżyc dwa zdalnie sterowane pojazdy o nazwie Łunochod, służące do badania powierzchni Księżyca.

Rakiety i komputery
Rozwój nowej techniki kosmicznej umożliwił też nagły rozkwit aktywności w przestrzeni. Silniki rakietowe powstały wiele lat wcześniej, ale dopiero w końcu lat 50-tych zyskały dostateczną moc, żeby przezwyciężyć przyciąganie ziemskie i dotrzeć do innych rejonów Układu Słonecznego. Drugim wynalazkiem, który umożliwił podbój przestrzeni kosmicznej był komputer. Umieszczenie statku kosmicznego na orbicie, kierowanie jego lotem i sprowadzenie go na Ziemię wymaga złożonych obliczeń, które często trzeba korygować w trakcie lotu. Tylko komputer mógł dokonywać tak złożonych obliczeń z wystarczającą szybkością.

Sondy kosmiczne
Do dziś ponad 200 mężczyzn i kobiet, podróżowało w przestrzeni kosmicznej, niektórzy przez kilka dni, inni przez kilka miesięcy. Ale loty załogowe to tylko jedna z strona badań przestrzeni kosmicznej. Wiele bardzo ważnych lotów przeprowadzono wykorzystując statki nie kierowane przez człowieka, wyposażone w urządzenia do przesyłania na Ziemię obrazu telewizyjnego i informacji naukowych. Stopniowo te sondy kosmiczne podróżowały do coraz dalszych rejonów Układu Słonecznego. W 1974 roku sonda Mariner 10 przeleciała w pobliżu Merkurego, planety najbliższej Słońcu, dostatecznie blisko, by przekazać na Ziemię wyraźne, szczegółowe fotografie. W dwa lata później dwie bezzałogowe sondy Viking wylądowały na Marsie. Wszystkie planety Układu Słonecznego, oprócz Plutona, zostały sfotografowane. Inne bezzałogowe sondy wykroczyły poza Układ Słoneczny i nigdy nie powrócą.

Laboratoria w przestrzeni
Inne badania przestrzeni kosmicznej prowadzono bliżej Ziemi. Obejmują one umieszczanie na orbicie stacji kosmicznych, gdzie przeprowadza się badania naukowe. Te stacje kosmiczne, takie jak Skylab i rosyjska Mir, pozostają w przestrzeni kosmicznej i mogą być odwiedzane przez astronautów, stanowiąc coś w rodzaju „kosmicznych hoteli”. Innym ekscytującym wynalazkiem jest wahadłowiec, który stanowi pierwszy krok w kierunku regularnych podróży pasażerskich w przestrzeni kosmicznej i ewentualnych pierwszych pozaziemskich osiedli zamieszkiwanych przez człowieka.

Voyager
Program z sondą kosmiczną Voyager został rozpoczęty przez Stany Zjednoczone w 1977 roku. Celem tego programu był lot sondy obok czterech planet Układu Słonecznego i ich sfotografowanie: Jowisza, Saturna, Uranu i Neptuna. Pośród niespodzianek odkrytych przez Voyager 1 i 2 znalazły się „księżyce”, czyli satelity Jowisza i Saturna, których wcześniej nie zdołano zaobserwować. Innych odkryciem było to, że Jowisz ma wokół siebie pierścień gazu. Voyager 2 przeleciał również obok Uranu i Neptuna, a teraz podróżuje poza obrębem Układu Słonecznego.

W przestrzeń kosmiczną i z powrotem
Wahadłowiec jest przeznaczony do wielokrotnych podróży pomiędzy Ziemią a przestrzenią kosmiczną. Przewozi pasażerów i ładunki. Pierwszy wahadłowiec został umieszczony w przestrzeni kosmicznej przez Stany Zjednoczone w 1981 roku. Wahadłowiec, którego właściwa nazwa brzmi STS (system transportu kosmicznego) składa się z trzech części. Orbiter to pojazd, który przewozi pasażerów i towar lub ładunek. Istnieją również dwa solidne bustery (pojazdy nośne) rakiety (SRBs), które opadają na spadochronie do morza. Pojazd wykorzystuje się po raz drugi. Trzecią częścią jest zewnętrzny zbiornik paliwa, który spala się w atmosferze. Orbiter, który dociera na orbitę mocą własnego napędu, jest podobny do samolotu pasażerskiego. Posiada własny zapas powietrza, toteż pasażerowie i załoga nie muszą nosić kombinezonów kosmicznych. Orbiter ma trzy pokłady położone jeden nad drugim. Na górze znajduje się pokład sterowniczy, z którego kieruje się orbiterem. Poniżej znajduje się mała kuchenka i miejsca do spania. Najniższy pokład zawiera wyposażenie. Członkowie załogi mogą opuścić orbiter, żeby wykonywać różne zadania w przestrzeni kosmicznej. Poruszają się w MMU (zestaw manewrujący sterowany przez człowieka), który posiada własne zasilanie tlenem i gazowe dysze odrzutowe, pozwalające poruszać się astronautom w przestrzeni kosmicznej. Kiedy orbiter wkracza ponownie w ziemską atmosferę, opór powietrza zmniejsza jego prędkość do tego stopnia, że może on wylądować na specjalnym pasie.

Teleskopy
Pierwsze teleskopy powstały w XVII w. Pozwalały one na bardziej szczegółową obserwację gwiazd i Księżyca. Włoski uczony Galileo Galilei skonstruował silniejszy teleskop, za pomocą którego w 1610 roku odkrył satelity Jupitera, plamy na Słońcu oraz góry i kratery na powierzchni Księżyca. Obecnie radioteleskopów używa się do wykrywania fal radiowych wysyłanych przez odległe o miliony lat świetlnych gwiazdy. Te urządzenia odkryły odległe galaktyki i dziwne zjawiska, takie jak pulsary i czarne dziury.

Teleskop Hubble'a
Teleskop Kosmiczny Hubble'a został nazwany cześć amerykańskiego astronoma Edwina Hubble, który znalazł się w centrum ambitnego planu umieszczenia teleskopu w przestrzeni kosmicznej. Chodziło o to, żeby teleskop na orbicie wykonywał wspaniałe fotografie bez zakłóceń atmosfery ziemskiej. Niestety, jego wada konstrukcyjna spowodowała, że jakość fotografii pozostawiała wiele do życzenia, niemniej dokonał wielu cennych odkryć.


Ciekawostki
· Pierwszą żywą istotą, która okrążyła Ziemię, był rosyjski pies, Łajka. Została ona wystrzelona w Sputniku 2 w listopadzie 1957 roku i żyła przez tydzień w przestrzeni kosmicznej. Niestety, nie było sposobu, żeby sprowadzić ją na Ziemię.
· Pierwszym Amerykaninem, który okrążył Ziemię, był astronauta, John Glenn. Dokonał trzech okrążeń w kosmicznej kapsule Friendship 7 w 1962 roku.
· Największą grupę ludzi wysłanych jednocześnie w przestrzeń kosmiczną stanowiła ośmioosobowa załoga wahadłowca kosmicznego w październiku 1985 roku. Pozostawali oni w przestrzeni kosmicznej przez siedem dni.
· Najgorszy wypadek w historii badań przestrzeni kosmicznej zdarzył się w styczniu 1986 roku. Siedmiu członków załogi, w tym dwie kobiety, zginęło, kiedy wahadłowiec kosmiczny Challenger eksplodował w 73 sekundy po starcie.
· Pierwszym Polakiem w kosmosie był Mirosław Hermaszewski, który w 1978 roku brał udział w locie statku Sojuz 30

Najważniejsze daty w historii badań kosmicznych
· 1903 r. Konstantin Ciołkowski publikuje swoją teorię o napędzie rakietowym, proponując użycie paliwa ciekłego.
· 1926 r. Robert Goddard odpala pierwszą rakietę na paliwo ciekłe.
· 1957 r. Sputnik I wystrzelony przez ZSRR.
· 1961 r. Jurij Gagarin, pierwszy człowiek w kosmosie.
· 1969 r. Neil Amstrong i Edwin Aldrin są pierwszymi ludźmi na Księżycu.
· 1971 r. Wystrzelenie na orbitę pierwszej stacji kosmicznej Solut I
· 1977 r. Pierwszy próbny lot promu kosmicznego Enterprise

Bezrobocie

Bezrobocie jest od dawna przedmiotem zainteresowania socjologów i psychologów, ponieważ ze względu na swoje następstwa jest poważnym problemem społecznym. Podczas gdy ekonomiści badają przyczyny bezrobocia i rozważają metody jego ograniczenia, socjologowie i psychologowie skupiają swoją uwagę na konsekwencje tego zjawiska. Bezrobocie można nazwać ”zjawiskiem masowym” w naszym kraju.
Najwyższa stopa bezrobocia występuje w województwach północnych ze względu na likwidacje państwowych gospodarstw rolnych oraz w województwie dolnośląskim (głównie w obrębie Wałbrzycha) z powodu stopniowej likwidacji tamtejszego przemysłu węglowego. Najniższe zjawisko bezrobocia można zaobserwować w województwach aktywnych gospodarczo np. wielkopolskim, mazowieckim. Mimo zróżnicowanej liczby bezrobotnych w poszczególnych regionach kraju problem ten dotyczy całego kraju. Przyczyniła się do tego nie tylko recesja ekonomiczna, lecz także wprowadzenie nowych technologii oszczędzających pracę ludzką, niedostosowanie kwalifikacji osób poszukujących pracy do tych technologii, restrukturyzacja przemysłu, zmiany w organizacji pracy. Obecnie w procesach produkcyjnych większość stanowisk pracy zastępowana jest przez pracę komputerów i maszyn. W związku z tym liczba miejsc pracy została znacznie ograniczona. Jednak za główną przyczynę bezrobocia w Polsce uważa się ”nałożenie nowych stosunków rynkowych na starą strukturę gospodarczą i rządzące w niej mechanizmy”. Związane z tymi czynnikami ograniczenie liczby miejsc pracy utrudnia zmniejszenie bezrobocia i czyni je zjawiskiem trwałym.
Stopa bezrobocia kobiet jest większa niż mężczyzn. Sytuacja taka zaistniała ponieważ kobiety pracują w mniejszej liczbie zawodów i są uważane przez pracodawców za pracowników mniej dyspozycyjnych i bardziej kłopotliwych od mężczyzn ( urlopy macierzyńskie, wychowawcze, zwolnienia na opiekę nad chorym dzieckiem). Ciężka sytuacja dotyczy również absolwentów szkół ponadpodstawowych. Brak im doświadczenia zawodowego oraz umiejętności pracy i radzenia sobie w sytuacjach społecznych. Osoby młode częściej pozostają bez pracy, ale starsze dłużej oczekują na zatrudnienie. Ze względu na wykształcenie mniej bezrobotnych jest wśród pracowników umysłowych niż wśród pracowników fizycznych. Pracownicy umysłowi pozostają bez pracy krócej, gdyż łatwiej jest im znaleźć nowe zatrudnienie. Związane jest to głównie z tym, iż obecnie pracodawcy poszukują i zatrudniają pracowników umysłowych o dobrym poziomie i uniwersalności kwalifikacji.
Konsekwencjami bezrobocia (zwłaszcza długotrwałego) dla większości bezrobotnych są : pogorszenie standardu życia, problemy z zagospodarowaniem czasu wolnego, izolacja społeczna, ograniczenie lub zaniechanie uczestnictwa w życiu politycznym i kulturalnym. Towarzyszy temu dyskomfort psychiczny, polegający często na poczuciu bezsilności. Następstwem trudności finansowych jest nie tylko obniżenie standardu życia lecz także pozbawienie bezrobotnego możliwości nabywania dóbr, które są symbolami statusu, co prowadzi do obniżenia samooceny.
Skutkiem bezrobocia jest również wzrost przestępczości. Dla niektórych bieda stwarza pokusy popełnienia różnych przestępstw. Pogłębiający się niedostatek, izolacja społeczna, trudności w znalezieniu nowego zatrudnienia, zależność od innych pogarszają samopoczucie psychiczne. Wpływ na to ma również wyobrażenie bezrobotnego o tym, jak jest postrzegany przez innych. Prawdą jest, że bezrobotni często spotykają się z podejrzeniami o wyłudzenie zasiłków, bądź o niechęć do podjęcia pracy. Przekonanie takie ludzie ci zawdzięczają przede wszystkim mediom. Przedstawiają one bezrobotnego albo jako wyłudzającego zasiłki, którego należy zmusić do podjęcia pracy, albo jako ofiarę, której trzeba na wszelkie sposoby pomóc.
Bezrobocie na negatywne skutki dla społeczeństwa. Są nimi: duże koszty świadczeń socjalnych, niewykorzystanie zdolności do pracy bezrobotnych, poczucie zagrożenia utratą pracy ludzi zatrudnionych i niebezpieczeństwo zwiększenia się zjawisk niepożądanych ( np. alkoholizm, rozwody, kradzieże )
Sposobów zwalczania jest niewiele. Jednak to czy człowiek znajdzie zatrudnienie zależy w dużym stopniu od niego. Pierwszym ważnym elementem jest pozytywne nastawienie psychiczne do tego aby znaleźć pracę. Każdy pozostający bez zatrudnienia powinien podnosić swoje kwalifikacje i umiejętności oraz podwyższać wykształcenie, poprzez kursy i szkoły. Jednak nie każdego stać na taki wydatek. Urzędy Pracy pokrywają koszty kursów, lecz tylko wtedy gdy dana osoba ma zapewnionego przyszłego pracodawcę. Często jednak zdarza się, iż mimo zapewnień o zatrudnieniu, pracodawcy w rezultacie rezygnują, gdyż okres oczekiwania na ukończenie kursu jest zbyt długi.
Politycy (szczególnie przed wyborami) obiecują, że znajdą sposoby przeciwdziałaniu bezrobocia, jednak niestety są to tylko słowa, które nie zamieniają się w czyny (chociaż powinny).
Wszyscy powinniśmy pamiętać o tym, że przy tak dużym bezrobociu panuje „rynek pracodawcy” a nie „rynek pracownika”.

Bieguny

Oś obrotu Ziemi jest nieco nachylona w stosunku do płaszczyzny, w jakiej nasza planeta obiega Słońce. Punkty, w których linia ta przecina powierzchnię, zwą się biegunami i są z definicji równo oddalone od równika. Wokół nich leżą wielkie masy wiecznego lodu i śniegu, które sprawiają, że panują tu bardzo surowe warunki klimatyczne. Na dobrą sprawę ludzie spenetrowali i poznali bliżej okolice obu biegunów dopiero na przełomie XIX i XX wieku.

Różnica między biegunami
Obszary podbiegunowe to największe dziewicze tereny na naszej planecie. Na pierwszy rzut oka oba są bardzo podobne do siebie, ale nietrudno wskazać też istotną różnicę. Antarktyda, na której leży biegun południowy, to otoczony morzem kontynent, podczas gdy Arktyka z biegunem północnym to zamarznięte morze otoczone lądami. Lód ten bezustannie się porusza, dlatego nie można na nim określić żadnych stałych punktów orientacyjnych.

Klimat polarny
Dla klimatu polarnego charakterystyczne jest utrzymujące się przez cały rok zimno, duże opady i gwałtowne wiatry. Zimą przeciętna temperatura na biegunie północnym wynosi -40°C, a na biegunie południowym spada nawet do -60°C. Występują tu tylko dwie pory roku: lato i zima, a przez wiele miesięcy Słońce w ogóle nie pojawia się nad horyzontem. W takich warunkach przetrwać mogą jedynie najbardziej wytrzymałe zwierzęta i rośliny.

Lód
Lód jest charakterystyczny dla obu obszarów podbiegunowych, ale wygląda na nich inaczej. Antarktyda na półkuli południowej to ląd przykryty lodową czapą, która dochodzi do 4300 metrów grubości i stanowi 90% światowych rezerw słodkiej wody. W Arktyce identyczna lodowa czapa przykrywa jedynia wyspę Grenlandię - reszta to skorupa powstała na Morzu Arktycznym w wyniku zamarzania wody morskiej, mająca przeciętną grubość 3 metrów.

Życie na biegunach
Na wybrzeżach Antarktydy rosną mchy i porosty, których jest jednak zbyt mało, by wykarmić zwierzęta. Mimo to na wolnych od śniegu brzegach i w przylegającym do nich morzu aż roi się od fauny. Dzięki obfitości planktonu mogły uformować się łańcuchy pokarmowe, do których należą m.in. walenie, foki, ryby i rozmaite gatunki ptaków. Ten szósty kontynent został odkryty dopiero w 1820 roku.

Charakterystyka skał osadowych

skaly osadowe okruchowe.
wiekszkosc tych skal wystepuje w postaci luzno nagromadzonych okruchow skalnych. niekiedy jednak te luzne okruchy moga byc ze soba laczone za pomoca substancji zw. SPOIWEM, lub lepiszczem. podstawowe rodzaje spoiw to: krzemionkowe, zelaziste, gliniaste i wapienne.
zwir sa o okruchy skalne o srednicy powyzej 2mm.
ze wzgledu na ksztalt zwir moze byc obtoczony, lub kanciasty. zwiry obtoczone polaczone spoiwem tworza skale zw. ZLEPIENCEM. zwiry kanciaste polaczone spoiwem tworza skale zw. brekcja lub druzgotem.
piasek to okruchy skalne o srednicy od 0,05 do 2 mm.
ze wzgeldu na wielkosc srednicy wyroznia sie piasek:
-gruboziarnisty 1-2mm
-srednioziarnisty 0,2-1mm
-drobnoziarnisty 0,05-0,2mm
piasek polaczony spoiwem tworzy skale zw. PIASKOWCEM. jesli tym spoiwem jest krzemionkowe, powstaje najtrwardszy rodzaj tej skaly zw. piaskowec kwarcowy.
Ił- sa to okruchy skalne o srednicy powyzej 0,02mm koalinu i pylu kwarcowego.
glina to mieszanina ilu i piasku. il i glina sa skalami wodochlonnymi, ale nie przpuszczalnymi.
margile to mieszanina ilu i pylu wapiennego.
less jest mieszanina drobniutkiego ilu, pylu wapiennego, pylu kwarcowego i czastek organicznych. ma barwe zolta i wyksztalcaja sie na nim bardzo zyzne gleby.

Charakterystyka społeczno-gospodarcza Ameryki Południowej

Państwa w regionie.
Kolumbia, Wenezuela, Gujana, Surinam, Boliwia, Ekwador,
Peru,Brazylia,Paragwaj,Chile,Argentyna,Urugwaj.

KOLUMBIA
Nazwa Kolumbia pochodzi od nazwiska odkrywcy Ameryki-Krzysztofa Kolumba (1451-1506).Ten piękny kraj leży w północno-zachodniej części Ameryki Południowej, posiadający bogate dziedzictwo i obecnie przeżywa obecnie kryzys gospodarczy i jest wstrząsany konflikatami wewnętrznymi. Kolonialna przeszłość kraju wpłyneła na obecnie zróżnicowanie ludności. Większość mieszkańców Kolumbi to Metysi-potomkowie ludności europejskiej i Indian oraz Mulaci-potomkowie ludności eurpejskiej i Murzynów. Liczną grupą jest również ludność pochodzenia eurpejskiego. Idianie stanowiący około 2% społeczeństwa dzielą się na 400 mniejszych społeczności. Językiem urzędowym jest hiszpański, ale używane są również miejscowe indiańskie. Ludność jest głównie wyznania rzymskokatolickiego, ale kultywuje również tradycyjnie wierzenia przodków. Kolumbia jest krajem rolniczym, mimo że pod uprawę wykorzystywana jest niewielka ilość jej powierzchni.
Zróżnicowanie klimatyczne i glebowe sprzyja różnorodności uprawianych roślin. Na nizinach sadzi się bananowce, maniok jadalny, na obszarach położonych wyżej kukurydzę, ziemniaki, warzywa rośliny strączkowe 1/3 oficijalnych dochodów z eksportu pochodzi ze sprzedaży kawy. Wschodnia Kolumbia gdzie w latach 80. założono duże plantacje koki, jest jednym z głównych producentów kokainy w Ameryce Południowej.
Ważnym bogactwem wykorzystywanym w niewielkim stopniu są lasy. Większość obszarów bezleśnych to pastwiska.
Rybołóstwo jest ograniczone z powodu zanieczyszczenia rzek. W Kolumbi występują złoża ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego i rud żelaza. Stały się one podstawą przemysłu chemicznego i metalowego. Kolumbia zyskała sławę jako kraj szmaragdów i złota. Dostarcza 4/5 światowego wydobycia. Głównym żródłem energii jest hydroenergetyka. Duże znaczenie ma rzemiosło. Znacznych dochodów dostarcza turystyka międzynarodowa . Rozwój sieci komunikacyjnej ogranicza rzeżba terenu. Transport rzeczny obecnie został zatąpiony przez transport lotniczy. Kolumbia posiada 6 międzynarodowych portów lotniczych - główne to Barranguella. Najważniejszym środkiem przekazu informacji jest prasa. System opieki socjalnej w przeciwieństwie do systemu opieki zdrowotnej jest dobrze rozwinięty, duży nacisk kładzie sie na poprawę warunków sanitarnych i profilaktykę. Biednej ludności mieszkających w złych warunkach zapewnia się opiekę zdrowotną na poziomie podstawowym 5-letnia szkoła podstawowa jest bezpłatna i obowiązkowa, dzięki czemu poziom analfabetyzmu jest bardzo niskil

Udział działów gospodarki w PNB rolnictwo/rybołóstwo 18,8%, górnictwo 6,4%,
przemysł 20,0%,handel 14% i finanse 10,5%.

WENEZUELA
Wenezuela leży w północnej części Ameryki Południowej
Jest republiką związkową. Słada się z 20 stanów, dystyktu feudalnego, 2 terytoriów feudalnych i posiadłości feudalnych.
Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy Kongres, którego członkami są przedstawiciele kilku parti politycznych.
Podstawową grupą etniczną stanowią Metysi, dośc liczna ludność jest pochodzenia eurpejskiego. Rdzenni mieszkańcy tych terenów
Indianie stanowią 2% mieszkańców. Językiem urzędowym jest hiszpański, ale używa się równierz angielskiego i włoskiego. Większośc społeczeństwa należy do kościoła katolickiego. Wenezuela jest jednym z najbardziej zurbanizowanych krajów A.Południowej.
Podstawą gospodarki stanowi górnictwo ,ropy naftowej i gazu ziemnego. Bogactwa te są głównymi artykułami eksportowymi.
Napływ obcego kapitału umożliwił rozwoj przemysłu przetworzczego. Rozwinoł się równierz przemysł rafineryjno-petrochemiczny, spożywczy, farmaceutyczny, maszynowy, elektrotechniczny. Eksploatuje się znaczne ilości złota i diamentów. Dużuch ilości energi dostarczają elektrownie wodne. Rolniczo wykorzystuje się niewielką ilość kraju. Produkcja żywności nie zaspokaja potrzeb, więc musi być importowana. Na potrzeby miejscowe uprawia się banany, ryż, kukurydzę, maniok jadalny, rośliny strączkowe, tytoń, na eksport - tytoń, kakaowiec, kawę i trzcinę cukrową. Na terenie niziny orinoko prowadzi się chodowlę bydła, koni i osłów. Sieć drogowa dobrze rozwinięta w północnej części kraju.
Większość wymiany towarowej z zagranicą obsługuje flota morska.Wenezuela posiada 3-linie lotnicze i 30 lotnisk, oferujących połączenia z trudnodostępnymi regionami.
Prasa, radio, telewizja są w rękach prywatnych. System opieki socjalnej jest dobrze rozwinięty, również na dobrym poziomie jest opieka medyczna. Wysoki przyrost naturalny i migracje do miast spowodowały powstanie wokół nich slamsów, w ktorych warunki mieszkaniowe i sanitarne są bardzo złe. Szkolnictwo podstawowe jest obowiązkowe, dzięki czemu poziom analfabetyzmu jest bardzo niski. Gorzej zorganizowane jest szkolnictwo na poziomie średnim

Udział działów gospodarki PNB rolnictwo/rybołóstwo5,7%, górnictwo15,7%, przemysł19,6%,handel14,4%, usługi 20%.

GUJANA
Leży w północnej części Ameryki Południowej.
Gujanę cechuję duże zróżnicowanie etniczne, a co za tym idzie religijne i językowe. Obok angielskiego używa się także języka kreolskiego i hindi. Podstawą gospodarki jest rolnictwo plantacyjne i górnictwo.
Największy areał przeznaczony jest pod plantację uprawę trzciny cukrowej, ryżu i palmy kokosowej. Chodowla bydła rozwineła się głównie w południowo-zachodniej części kraju. Mimo licznych bogactw wydobywa się głównie boksyty, a także niewielką ilość manganu, złota i diamentów.
Dobrze rozwinięty jest przemysł cukrowniczy i drzewny. Gujana posiada wielki potencjał hydroenergetyczny.
Komunikacja jest słabo rozwinięta. Rzadka sieć dróg kołowych i lini kolejowych występuje jedynie na wybrzeżu. Kolej nastawiona jest na obsługę kopalni boksytów. Najwygodniejszym sposobem dotarcia do interjonu jest transport lotniczy .Opieka zdrowotna jest na dobrym poziomie. Udało się opanować rozprzestrzenianie zakaźnych chorób tropikalnych. Państwo zapewnia opiekę socjalną w szerokim zakresie. Szkolnictwo zostało dobrze zorganizowane, a analfabetyzm praktycznie zlikwidowany.
PNB rolnictwo/rybołóstwo 32,5%, górnictwo 1,6%, przemysł 6,7%, handel 30,5%, administracja/obronność 11,2%

SURINAM
Leży na połnocno wschodnim wybrzeżu Ameryki południowej.
Wielkość parii politycznych odzwierciedla zrożnicowanie rasowe tego obszaru. Większość ludności stanowią Hindusi i Metysi. Rdzenni mieszkańcy tych ziem to Indianie są grupą mniejszościową. Ludność pochodzenia azjatyckiego w Surinamie reprezentują gawajczycy i chinczycy. Językiem urzędowym jest holenderski używa się również innych, takich jak języka sranan.
Surinam posiada duży potencjał gospodarczy. Rolnictwo koncentruje się głównie na nizinach nabrzeżnych. Uprawia się tam ryż będący przedmiotem eksporu, a także trzcinę cukrową i bananowiec.
Farmy hodowlane nie odgrywają większej roli. Lasy dostarczją cennego drewna, ale ich eksploatacje ogranicza trudna dostępność.
Rozwinięte jest rybołówstwo. Najważniejszym żródłem dochodów jest eksport boksytów i otrzymywanego z nich aluminium. Do rozwoju hutnictwa aluminium przyczyniła się tania energia wodna. Sieć dróg poprowadzono jedynie w pasie nizin nabrzeżnych. Do wnętrza kraju można dotrzeć drogą wodną lub powietrzną. Standard życia w Surinamie jest wysoki. Ochronę zdrowia zorganizowano na wysokim poziomie, szkolnictwo łącznie z wyższym jest bezpłatne.
PNB rolnictwo/rybołówstwo 9,17%, górnictwo 9,3%, przemysł 13,3%,finanse 11,2 %, administracja/obronność 30,8.

BOLIWIA
Leży w środkowej części Ameryki Południowej.
Mimo że ziemie uprawne zajmują tylko 3%powierzchni kraju, rolnictwem trudni się prawie 50% ludności. Wiele gospodarstw jest dzierżawionych.
Głównie na eksport uprawia się kawę i trzcinę cukrową. Boliwia stanowi jedno z najważniejszych żródeł kokainy na świecie, a dochody z nielegalnego handlu wspierają podupadającą gospodarkę.
Występuje tu wiele bogactw naturalnych takich jak rudy cuny, wolframu, cynku, antymonu, a także gaz ziemny-główny artykuł eksporu to ropa naftowa. Energii elektrycznej dostarzają głównie elektrownie wodne. Tylko nieliczne trasy mają utwierdzoną powierzchnie. Połączenia kolejowe pomiędzy Boliwią, Peru i Chile umożliwjają transport surowców mineralnych do portów nad oceanem spokojnym.
W La Paz i Santa Cruz znajduja się międzynarodowe porty lotnicze. W miastach poziom opieki zdrowotnej jest znacznie wyższy niż na terenach wiejskich. Epidemie malarii i chorób pasożytniczych są rzeczą powszechną. Oświata na szczeblu podstawowym jest bezpłatna, ale obowiązek szkolny nie jest realizowany.

EKWADOR
Leży w zachodniej części Ameryki Południowej.
Znaczną częśc populacji stanowią Indie mowiący językiem kaczua. Drugą największą grupą są Metysi. Ekwador jest słabo rozwiniętym krajem rolniczo-przemysłowym. Najważniejszymi roślinami towarowymi są; trzcina cukrowa, kakwa, kakao, banany. W kotlinach śródgórskich na potrzeby własne uprawia się; zboża, ziemniaki, rośliny strączkowe, warzywa. Tam też i na wybrzeżu rozwineła się chodowla bydła i owiec. Mimo reformy rolnej większość żywności jet nadal wytwarzana w wielkich latyfundiach. Cenne lasy są prawie nieeksploatowane. Rybołówstwo ekwadorskie jest jednym z najlepiej rozwiniętych w całej Ameryce Południowej. Głownymi bogactwami mineralnymi są ropa naftowa i gaz ziemny.
Ukształtowanie terenu utrudnia rozwój sieci komuniacyjnych. Mimo rozwiniętego systemu zabezpieczeń socjalnych powszechne jest ubóstwo, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej. Poziom opieki zdrowotnej jest bardzo niski, a warunki życia niezwykle trudne.
Szkolnictwo jest ogólnie dostępne, nawet na poziomie uniwersyteckim.

PERU
Leży na zachodzie Ameryki Południowej.
Przyczyną niestabilności politycznej Peru są różnice etniczne i społeczne-podział społeczeństwa na zamożniejszych Metysów, mówiących po hiszpańsku, zamieszkujących na wybrzeżu oraz Indian, posługujących się językiem kaczua i zamieszkujących wysokie partie Andów. Do mniejszości zaliczuć można ludność pochodzenia europejskiego, Indian Ajrana oraz inne plemiona indiańskie. Większość ludności jest wyznania katolickiego, któremu lokalnego kolozytu dodają stare tradycje indjańskie.
Rozwój gospodarczy Peru uzależniony jest od dochodów z eksportu bogactw naturalnych. Rozwój rolnictwa ogranicza mała powierzchnia gruntów nadających się pod uprawę stanowią one łącznie z sadami tylko 3% powierzchni kraju. Większość z nich znajduje się na wybrzeżu, ale prowadzona tam uprawa ryżu i trzciny cukrowej wymaga budowy systemów nawadniających. Uprawia się tam pszenicę, ziemniaki, warzywa rośliny strączkowe a także kokę, przejmowaną przez handlarzy narkotyków. Hoduje się owce, lamy. Dobrze rozwinięte jest rybołówstwo.
Głównym żródłem energii jest hydroenergetyka.Najwyższym bogactwem kraju są rudy miedzi. Coraz większego znaczenia nabiera eksploatacja ropy naftowej. Przedmiotem eksportu jest uran, rudy żelaza, srebro ( I miejsce na świecie).
Przemysł przetwórczy koncentruje się wokół stolicy-Limy, oraz głównego portu morskiego Callao. Ważne znaczenie ma produkcja mączki rybnej, której Peru jest światowym producentem. Wysoki poziom osiągneło rzemiosło artystyczne. Ukształtowanie terenu stanowi główną przeszkodę w rozwoju sieci komunikacyjnej. Rozwój komunikacji lotniczej utrudniają bagniste lasy i tereny górskie uniemożliwiające budowę lotniska.
W miastach warunki życia są dość dobre, nieżle zorganizowana jest również opieka zdrowotna. Natomiast całkiem inaczej wygląda sytuacja w ubogich regionach górskich i otaczających wielkie miasta slumsach.Szkolnictwo mimo że obowiązkowe i bezpłatne, często niedostępne jest dla biednego spoleczeństwa wiejskiego. W Peru dziala kilka uniwersytetów.

Charakterystyka Układu Słonecznego - planety i gwiazdy. Uwzględnij etapy poznania kosmosu

Na pewno, każdy z nas obserwował kiedyś niebo w pogodną noc i podziwiał piękno niezliczonej ilości gwiazd. W takiej scenerii zdajemy sobie sprawę z tego, że planeta, na której mieszkamy jest tak naprawdę tylko niewielkim, wręcz mikroskopijnym elementem całego wszechświata.
Ludzie od wielu wieków interesują się kosmosem oraz zastanawiają się, jakie miejsce zajmuje w nim Ziemia.
W średniowieczu powstała teoria geocentryczna, według której nieruchoma Ziemia znajduje się w centrum Wszechświata a wokół niej krążą wszystkie ciała niebieskie. U podstaw tej teorii leżały założenia o centralnym położeniu ziemi, kulistym kształcie ciał niebieskich oraz o kołowości i jednostajności ich ruchów. Największą popularność w zakresie tej teorii zyskał, System Stref Homocentrycznych stworzony przez Platona, Eudokosa z Knidos i Arystotelesa, oraz System Epicykliczny autorami, którego byli Apoloniusz i Hipparch. Ta teoria przetrwała, aż do roku 1543, kiedy to Mikołaj Kopernik wydał dzieło „O obrotach sfer niebieskich”, w którym przedstawił teorię heliocentryczną, całkowicie obalającą poprzednią.
Teoria heliocentryczna mówi o tym, że to Słońce jest centralnym ciałem układu, a Ziemia oraz inne ciała niebieskie obiega je dookoła tworząc Układ Słoneczny.
W Układzie Słonecznym znajduje się ok. 54 księżycy, planetoidy, komety oraz 9 planet:
Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun oraz Pluton. Wszystkie te planety świecą nie własnym, lecz odbitym światłem słonecznym.

Najważniejszym ciałem niebieskim, bez którego nie byłoby Układu Słonecznego jest oczywiście Słońce.
Słońce to gwiazda, której wiek określa się na 5 mld lat. Jest ono kulą gazową składającą się głównie z wodoru i helu o średnicy ok. 1,4 miliona km. Jego masa przewyższa 750 razy łączną masę wszystkich planet naszego systemu planetarnego i stanowi 99% masy całego układu.
W wyniku obrotu Słońca, tworzy się silne pole magnetyczne, dzięki któremu wszystkie opisane poniżej ciała niebieskie znajdujące się w jego zasięgu wprawione są w ruch, tworząc tym samym Układ Słoneczny. Obszary równikowe obracają się szybciej niż biegunowe, przez co linie pola magnetycznego wewnątrz Słońca ulegają skręceniu. Przebijając się przez powierzchnię powodują aktywność słoneczną w postaci m.in. rozbłysków, plam i protuberancji. Na Słońcu zachodzą różnorodne procesy chemiczne z reakcjami termojądrowymi włącznie osiągając tym samym niewyobrażalną temperaturę.

Planetą najbliżej Słońca jest Merkury. Jego odległość od naszej gwiazdy to „tylko” 58 mln km. Merkury obiega Słońce w 88 dni, a jego średnica wynosi 4.800 km. Merkurego nie jest łatwo dostrzec na niebie, chociaż świeci dosyć jasno dzięki bliskości Słońca.
Obrót. Merkurego wokół własnej osi, trwa 59 dni ziemskich. Po stronie zwróconej ku Słońcu temperatura na powierzchni osiąga ok. 400˚C, ale w nocy spada nawet do -170˚C. Spowodowane jest to tym, że Merkury nie posiada atmosfery, która zatrzymywałaby ciepło.

Kolejną planetą tworzącą Układ Słoneczny jest Wenus. To najjaśniejsza i najbliższa Ziemi planeta. Jest ciałem skalnym oddalonym od Słońca o ok. 108 mln km. Średnica tej planety wynosi 12.104 km. Obrót Wenus wokół własnej osi trwa 243,16 dnia w kierunku przeciwnym niż większość planet, co powoduje, że doba na tej planecie trwa 116,8 doby ziemskiej. Atmosfera Wenus jest bardzo gęsta i składa się z dwutlenku węgla aż w 97% oraz azotu w 3% ze śladową ilością tlenu i kwasu siarkowego. Temperatura na jej powierzchni jest wyższa niż na Merkurym i wynosi ok. 500˚C
Następna w kolejności planeta to Ziemia, która pod wieloma względami jest wyjątkowa w Układzie Słonecznym. Przede wszystkim ma atmosferę z powietrzem, dzięki czemu istnieje na niej życie organiczne, które jak wiadomo wymaga wody, toteż 75% jej powierzchni pokrywają oceany. Ziemia oglądana z kosmosu jest niebieską planetą z kłębiącymi się na niej białymi chmurami. Średnica równikowa Ziemi wynosi 12.756 km. Obraca się wokół własnej osi w ciągu ok. 24 godzin, a Słońce obiega w ok. 365 dni. Oś obrotu Ziemi nachylona jest pod kątem 66˚ 33' względem płaszczyzny orbity, czego rezultatem są pory roku.

Planetą, która od lat nurtuje człowieka jest Mars. Jest to jedyna planeta -poza Ziemią-, która ma wszystkie bogactwa naturalne, niezbędne nie tylko do podtrzymywania funkcji życiowych, lecz także do rozwoju cywilizacji technicznej. Planeta ta ma bogate zasoby węgla, azotu, wodoru i tlenu. Wszystkie te pierwiastki stanowią podstawę do produkcji żywności, a także tworzyw sztucznych oraz paliwa rakietowego. Średnica Marsa wynosi 6.800 km. Doba marsjańska jest dłuższa od ziemskiej o 37 min., natomiast okres obiegu wokół słońca wynosi 686 dni ziemskich. Nachylenie równika do płaszczyzny orbity to 25˚12', co sprawia, że występują tam, podobnie jak na Ziemi, pory roku.

Największa planeta Układu Słonecznego to Jowisz. Jego średnica wynosi
142.800 km. Mimo tak potężnych rozmiarów jego obrót wokół własnej osi trwa ok. 10 godzin. Pod warstwą chmur nie kryje się jednak twarda powierzchnia, w przeciwieństwie, bowiem do wcześniej opisanych planet, Jowisz to planeta gazowa ze skalistym jądrem otoczonym gazami z ogromną przewagą wodoru.

Szóstą w kolejności i posiadającą ok. 20 księżycy planetą jest Saturn. Można go rozpoznać po charakterystycznych pierścieniach otaczających go. Saturn podobnie jak Jowisz jest także kulą gazową zbudowaną z wodoru, helu, metanu i amoniaku. Obrót w wokół swojej osi trwa 10 godzin 39 minut, a okrążenie Słońca zajmuje Saturnowi 29 lat ziemskich.

Uran to siódma planeta pod względem odległości od Słońca. Podobnie jak dwie poprzednie planety, jest gazową kulą, gdzie 24% stanowi jądro, 65% zajmuje płaszcz z amoniaku, metanu i wody, a pozostałe 11% to rozległa atmosfera z wodoru, helu, metanu i amoniaku.

Ósmą planetą jest Neptun. Został on odkryty w 1846 roku w miejscu, które uprzednio wyliczył francuski astronom Urban Le Verrier wskazując, że tam właśnie powinna znajdować się planeta, gdyż tylko jej istnienie może tłumaczyć niektóre zakłócenia w ruchu Urana. Neptun okrąża Słońce w średniej odległości 4,5 mld km. Wyglądem, rozmiarami oraz masą jest bliźniaczo podobny do Urana, ma jednak burzliwszą atmosferę. Można w niej dostrzec na różnych wysokościach chmury pędzone przez wiatr z prędkością przekraczającą 1000 km/h.

Dziewiątą i ostatnią dotychczas odkrytą planetą Układu Słonecznego jest Pluton. Jest to niewielka planeta, której średnica wynosi 3000 km. Nie wiele o niej wiadomo, gdyż nie dotarła do niego jeszcze żadna sonda kosmiczna. Przypuszcza się, że ze skalnego jądra otoczonego lodową powłoką, a jego powierzchnię pokrywają prawdopodobnie zestalone gazy: azot i metan.

Oczywiście Układ Słoneczny nie kończy się na dziewięciu opisanych powyżej planetach. Do tego systemu planetarnego należy zaliczyć także niezliczoną ilość meteorów, komet oraz planetoidów.
Meteory to ciała niebieskie o rozmiarach od kilku milimetrów do kilku metrów. Widoczne są z Ziemi wówczas, gdy przekraczając atmosferę ziemską rozżarzają się, wywołując zjawisko „spadającej gwiazdy”. Widoczny meteor na granicy widzialności nieuzbrojonym okiem, jest obiektem o masie ok. 0,01 g. i średnicy ok. 1 mm. Jasne meteory mają masę ok.1 g. i średnicę ok. 1 cm. Najjaśniejsze meteory noszą nazwę bolidów i ich masa wynosi powyżej 10 g. W ciągu jednej doby do atmosfery ziemskiej wpada ok. 100 mln widocznych meteorów. Meteory zaczynają świecić na wysokości 90-120 km. Przelot meteoru trwa od ułamka do kilku sekund.

Na niebie czasami możemy zaobserwować, także komety. Mają one bardzo charakterystyczny wygląd. W dużej odległości od Słońca kometa jest jednolitą bryłą pyłowo-lodową o rozmiarach rzędu od jednego do kilkudziesięciu km. W miarę zbliżania się do Słońca substancje lotne parują lub sublimują się z powierzchnią i pojawia się wówczas gazowa kula o rozmiarach średnicy kilkudziesięciu tysięcy km oraz długi warkocz złożony z pyłu i lodu. Najbardziej znaną kometą jest Kometa Halleya, odkryta w roku 1705 przez brytyjskiego astronoma Edmunda Halleya. Dzięki jego odkryciu okazało się, że istnieją komety okresowe. Kometa Halleya okrąża Słońce po swojej orbicie w ciągu 76 lat. Ostatnie jej przejście w pobliżu Ziemi miało miejsce w 1986 roku. Wówczas to Kometa Halleya została dokładnie zbadana przez sondy kosmiczne: Gitto oraz Vega 1 i 2.

Do ciał niebieskich w Układzie Słonecznym zaliczyć należy także planetoidy inaczej zwane asteroidami. Są one mniejsze od planet, poruszają się po orbitach eliptycznych wokół Słońca, głównie w pasie leżącym pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza. Planetoidy zbudowane są ze skał i świecą, podobnie jak planety, światłem odbitym od słońca. Pierwszą odkrytą planetoidą był Ceres o średnicy 768 km, którą w roku 1801 odkrył J. Piazzi. Obecnie znanych jest kilka tysięcy asteroidów, a przypuszcza się istnienie kilkudziesięciu tysięcy planetoidów.

Ludzkość od wieków jest zafascynowana kosmosem, próbując go poznać. Zawsze jednak kończyło się to na obserwacjach z Ziemi. Dopiero w XX wieku, dzięki olbrzymiemu postępowi technicznemu, nasza cywilizacja dostąpiła zaszczytu „dotknięcia” kosmosu i spojrzenia nań z innej strony. To jeszcze nie koniec. Technika cały czas pędzi do przodu. Może kiedyś zamiast oglądać księżyc z Ziemi urządzimy na nim obserwatorium astronomiczne, które będą odwiedzać szkolne wycieczki. Myślę, że nie należy zadawać pytania „czy” coś podobnego nastąpi, powinniśmy raczej zapytać, „kiedy”...?

Chmury



1.Definicja :



Chmura - widzialny zbiór mikroskopijnych ( o średnicy nie przekraczającej

100 mikrometrów ) kropelek wody i ( lub ) kryształków lodu unoszących się w powietrzu dzięki mikroturbulencji przeciwdziałającej ich grawitacyjnemu osiadaniu.



2.Powstawanie :



Chmury powstają w wyniku kondensacji i w powietrzu pary wodnej; warunkiem tego procesu jest dostatecznie duża wilgotność względna powietrza i obecność tzw. jąder kondensacji ( mikroskopijnych stałych i ciekłych cząstek - aerozoli atmosferycznych ); zwiększenie wilgotności względnej następuje wskutek jego ochładzania się, głównie w wyniku adiabatycznego rozprężania podczas wznoszenia się mas powietrznych ku górze, a także w wyniku wypromieniowania ciepła, rzadziej w innych procesach; zawsze obecne w atmosferze jądra kondensacji powodują, że kondensacja może zachodzić już przy wilgotności względnej 70 % ( w przypadku ich nieobecności dopiero przy 400-800 % ). Większość chmur powstaje w troposferze, czasami również w stratosferze, najczęściej w warunkach frontów atmosferycznych.



Wilgotność powietrza ( wilgotność bezwzględna ) - masa pary w jednostce powietrza.



Wilgotność względna - wyrażony w % stosunek prężności aktualnej do prężności maksymalnej w tej samej temperaturze.



Prężność pary wodnej - ciśnienie pary stanowiące część całkowitego ciśnienia atmosferycznego



Poziom kondensacji - wysokość na której, pod wpływem spadku temperatury, skrapla się para wodna zawarta w atmosferze.



Poziom zamarzania - wysokość na której już skroplona para zamarza.



Unoszenie się chmur umożliwia prąd powietrza wstępujący ( przy prędkości jego ok. 4 cm /s utrzymują się na danym poziomie krople o wymiarach do 0,02 mm )



Zawartość wody w chmurach wynosi nie więcej niż 8g / metr sześcienny.



3. Podziały :



Ze względu na skład na skład :

- chmury jednorodne ( zbudowane w całości z kropel lub kryształków lodowych )

- chmury niejednorodne ( zbudowane jednocześnie z kropel i kryształków )



Z uwagi na sposób powstawania :



- warstwowe

- kłębiaste ( konwekcyjne )

- warstwowo - kłębiaste

- orograficzne ( górskie ) - powstające na zboczach, lub w bliskim sąsiedztwie gór, które podtrzymują stałe wstępujące prądy powietrza wilgotnego, które to z kolei, osiągnąwszy odpowiednią wysokość ulega kondensacji. Chmury takie nie poruszają się razem z wiatrem, po stronie skierowanej ku wiatrowi następuje skroplenie, wytworzenie się ostrej granicy, po stronie zaś przeciwnej chmura ulatnia się, rozpływa w prądzie suchego powietrza.

Wiatr - poziomy ruch powietrza z wyż do niżu.

Ciśnienie atmosferyczne - nacisk słupa powietrza na jednostkę powierzchni.

Ciśnienie normalne - ciśnienie słupa rtęci o wysokości 760 mm, o przekroju 1 cm2 w temperaturze 0 stopni, na poziomie morza, na 45 szerokości geograf.

Niż baryczny - obszar, w którym ciśnienie spada ku środkowi w obrębie zamkniętych izobarów.

Wyż baryczny - obszar, w którym ciśnienie wzrasta ku środkowi w obrębie zamkniętych izobarów.





Cyrkulacja międzyzwrotnikowa.

Nad równikiem nagrzane, dzięki promieniowaniu słonecznemu powietrze unosi się do góry (konwekcja), niemal do granicy troposfery. Powoduje to wytworzenie się pasa niskiego ciśnienia nad równikiem oraz pasa ciszy (brak wiatrów). Jednocześnie tworzą się w wyniku spadku temperatury burzowe chmury, które powodują tzw. zenitalne opady. Następnie masy powietrza rozdzielają się i kierują się na północ i południe ku zwrotnikom, przybierając dzięki sile Coriolisa kierunek zachodni. Wiatry te nazywamy antypasatami. Ponieważ wysokość troposfery i obwód Ziemi zmniejsza się wraz ze wzrostem szerokości geograficznych, następuje sprężanie powietrza i jego ochładzanie. Powietrze opada tuż poza zwrotnikami i tworzy się tam silny wyż baryczny oraz pas ciszy. W rezultacie ( różnice ciśnień) powietrze odpływa dołem ku ciągle tworzącemu się niżowi nad równikiem (pasaty - na półkuli północnej są to wiatry północno-wschodnie, a na półkuli południowej, południowo-wschodnie) i w kierunku umiarkowanych szerokości geograficznych





Cyrkulacja umiarkowanych szerokości.

Część powietrza z wyżu zwrotnikowego odpływa ku umiarkowanym szerokościom, gdzie wytworzył się niż baryczny. Pod wpływem siły Coriolisa wiatry te zmieniają kierunek na zachodni. Wieją tam zatem wiatry zachodnie.



Cyrkulacja okołobiegunowa.

Ponieważ najmniejsza ilość ciepła otrzymują obszary okołobiegunowe, powietrze jest tam ciężkie i gęste i opada w dół, tworząc obszary wysokiego ciśnienia. Wiatry te płyną ku niższym szerokościom geograficznym ( umiarkowanym) gdzie istnieje niż. Wiatry dzięki sile Coriolisa przybierają kierunek pół-wsch. i wschodni na półkuli północnej i poł-wsch. i wschodni na półkuli południowej.



Wiatry sezonowe.

- monsuny - wiatry o rytmie rocznym, zmieniające swe kierunki w zależności od pory roku. Latem nad lądem powstaje niż, a nad oceanem wyż. Z kierunku wyżu dociera na ląd powietrze wilgotne, przynosząc opady - monsun letni.

Zimą nad lądem powstaje wyż, a nad oceanem niż. Wówczas suche powietrze z lądu osuwa się w stronę oceanu - monsun zimowy.

Przykład - poł-wsch. Azja.



Wiatry lokalne:

- bryza - wiatry charakterystyczne dla terenów nadmorskich. Zmienią się w ciągu doby. W dzień na lądzie jest niż, a na morzu wyż - bryza wieje z morza. Nocą jest odwrotnie.

- bora - wiatr mocny wiejący znad niewysokich gór ku ciepłemu morzu.

- halny (fen) - powstaje gdy po przeciwnych stronach gór jest różne ciśnienie.

- wiatry górskie (nocą, gdy ochłodzone powietrze spływa ze zboczy do dolin) i dolinne ( w dzień, gdy ciepłe powietrze unosi się do góry, a na jego miejsce napływa chłodne).





Fronty atmosferyczne - strefy przejściowe między masami powietrza o różnych właściwościach.



Front zimny - powstaje gdy na terytorium przesuwa się masa zimnego powietrza wypychając do góry ciepłe.

Front szybki, powodujący opady obfite, ale krótkotrwałe.









Front ciepły - powstaje gdy na terytorium napływa powietrze ciepłe,

wypychając zimne.

Front wolny, powodujący opady małoobfite, ale długotrwałe.











Front zokludowany.

Powstaje, gdy zimny front dogania ciepły i wypiera go w górę. Towarzysza temu frontowi opady, ale procesy frontalne zachodzą na wyższych wysokościach.

Człowiek a klimat?

W powszechnym przekonaniu, kształtowanym przez media, klimat Ziemi ociepla się. Wini się za to człowieka, który zwiększa naturalny efekt cieplarniany, emitując do atmosfery rosnące z każdym rokiem ilości dwutlenku węgla. Tak przynajmniej twierdzą naukowcy z IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), zespołu powołanego przez ONZ do zbadania wpływu działalności człowieka na klimat. Ich raporty, niesłusznie przedstawiane jako reprezentujące wnioski powszechnie uznane przez środowisko naukowe, stały się podstawą decyzji politycznych, ekonomicznych i społecznych o globalnym zasięgu. Ostatnim aktem tego spektaklu była konferencja klimatyczna w Kioto, gdzie zdecydowano o konieczności światowej redukcji emisji CO2.



EFEKT CIEPLARNIANY









Gdyby nie było efektu cieplarnianego w atmosferze Ziemi, średnia temperatura przy jej powierzchni wynosiłaby -18°C, a nie około +15°C jak obecnie. Różnica 33°C powstaje wskutek zatrzymania przez tzw. gazy cieplarniane promieniowania podczerwonego odbitego od powierzchni Ziemi. Najważniejszym z nich jest para wodna, na którą przypada około 96% efektu cieplarnianego. Wpływ CO2 obejmuje około 22% całego efektu cieplarnianego, ale pokrywa się częściowo z działaniem pary wodnej, więc sam CO2 dodaje do tego efektu zaledwie 2.44%. Pozostałe gazy cieplarniane mają marginalne znaczenie.

Zarówno ilość dwutlenku węgla w atmosferze, jak i jej temperatura nigdy nie były stałe. Z przyczyn naturalnych podlegały one zawsze ogromnym wahaniom. Dane geologiczne wskazują, że stężenie CO2 w atmosferze bywało w minionych epokach nawet kilkunastokrotnie wyższe niż obecnie. 50 mln lat temu przewyższało współczesne wartości niemal sześciokrotnie! Od około 100 mln lat zarówno średnia temperatura powierzchni Ziemi, jak i ilość CO2 w powietrzu systematycznie się obniżają.

Naprzemienne długie okresy zlodowaceń (trwające od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy lat) i znacznie krótsze ciepłe okresy międzylodowcowe (trwające 9-12 tys. lat) następują cyklicznie po sobie. W ciągu ostatnich 850 tys. lat było 7 lub 8 takich cykli. Pomiędzy fazą zimną i ciepłą cyklu różnica temperatur wynosi 3-5 °C. Obecna faza ciepła trwa już około 10 700 lat, więc nie można wykluczyć, że wkrótce zaczniemy wchodzić w nową epokę lodową. Nie wiemy, czy nie nastąpi to np. w ciągu najbliższych 100 lat. Rosyjski profesor Michaił Budyko, jeden z najwybitniejszych klimatologów, uważa, że to nowe zlodowacenie będzie całkowite, co znaczy, że obejmie całą Ziemię, a oceany zamarzną aż do dna. Zginie całe życie i nigdy już nie nastąpi powrót do fazy ciepłej. Osobiście nie wierzę w tę prognozę. Oparta jest bowiem na założeniu, że naturalne wydzielanie CO2 z wnętrza Ziemi ulega obecnie znacznemu ograniczeniu, na co nie ma dowodów.

ROBI SIĘ GORĄCO?

Jak wynika z danych, krzywe temperatury powietrza i antropogenicznych emisji CO2 przebiegają niezależnie. Na przykład w latach 1974-1975 sławny kryzys energetyczny nie wywołał praktycznie żadnej zmiany emisji CO2 ze spalania paliw kopalnych i produkcji cementu, natomiast w masie atmosferycznego CO2 wystąpił dramatyczny spadek, związany z głębokim ochłodzeniem atmosfery. W 1983 roku natomiast zmniejszenie się antropogenicznej emisji CO2 nastąpiło przy jednoczesnym wzroście ilości CO2 w atmosferze, związanym z podwyższoną temperaturą powietrza. Po 1988 roku utrzymuje się stały spadek tempa przybywania atmosferycznego CO2, podczas gdy jego emisja ze spalania paliw kopalnych równomiernie wzrasta. Wreszcie w 1992 roku, okresie najwyższego wzrostu emisji "ludzkiego" CO2, wystąpił jeden z najgłębszych spadków przyrostu masy CO2 w atmosferze oraz ochłodzenie powietrza. W całym tym okresie temperatura powietrza nie podnosiła się w sposób równomierny, tak jak wzrost CO2 emitowanego przez człowieka do atmosfery, lecz raczej ulegała z roku na rok dość gwałtownym wahaniom. Istotne przy tym jest to, że roczne zmiany temperatury powietrza wykazują uderzającą zgodność ze zmianami masy atmosferycznego CO2. Wynika to z szybkiego osiągania równowagi pomiędzy stężeniami CO2 w atmosferze a rozpuszczonym w oceanie węglem nieorganicznym - równowaga ta zachodzi w ciągu około 9 miesięcy.

Gdy naziemne pomiary wykazywały wzrost temperatury, dolna atmosfera mierzona z satelitów miała lekką tendencję spadkową. Różnica między tymi wartościami wynika z zafałszowania pomiarów naziemnych lokalnym ogrzewaniem atmosfery przez miasta. Prawdziwa zatem wydaje się tendencja uchwycona w danych satelitarnych. Ciekawe jest, że nawet biorąc pod uwagę wszystkie pomiary z lat 1780-1989 9 stacji europejskich (łącznie z Warszawą) nie obserwuje się wzrostu temperatury, który można by przypisać podwyższaniu stężeń gazów cieplarniach w atmosferze. Z wyjątkiem wzrostu około 1940 roku, klimat Europy, w tej skali czasu, faktycznie ulegał ochłodzeniu.

Komputerowe modele, próbujące ocenić stopień ocieplania klimatu przez człowieka, przewidują największą zwyżkę temperatury w rejonach Arktyki. Po podwojeniu poziomu CO2 w atmosferze miałaby tam ona sięgnąć latem 8-15°C, powodując katastrofalne konsekwencje. Tymczasem na Grenlandii, a także na Półwyspie Skandynawskim w ciągu ostatnich

120 lat (nie licząc wzrostu w latach czterdziestych) temperatura ma tendencję spadkową. Obserwacje przeprowadzone na Spitsbergenie, a także satelitarne pomiary temperatury wskazują na znaczne ochłodzenie dużych rejonów Arktyki. Czapy lodowe Grenlandii i Antarktydy zaczęły się rozrastać. Podobnie zachowują się lodowce na Alasce, w Alpach i Himalajach. Spośród 400 stale monitorowanych lodowców w 1990 roku dotyczyło to 55%, podczas gdy w połowie tego stulecia jedynie 6%.



PRAWDZIWE ŹRÓDŁA ZMIAN

Wyniki pomiarów świadczą, że "ludzkie" emisje CO2 i zmiany temperatury globu nie idą w parze. To oceany, a nie zawartość CO2 w powietrzu powodują, że mamy na Ziemi dodatnią temperaturę, stabilną w zakresie kilku stopni, umożliwiającą powstanie i trwanie życia. Natomiast atmosferyczny CO2, traktowany często jak składnik zanieczyszczający, jest podstawowym budulcem życia. Udowodnił to Emil Godlewski, polski fizjolog roślin, który jako pierwszy stwierdził w 1873 roku, że ilość węgla asymilowana w fotosyntezie przez rośliny wzrasta proporcjonalnie do zawartości kwasu węglowego w atmosferze aż do poziomu 1%. Wówczas wykazało to fałszywość założeń tzw. teorii Malthusa, w myśl której o przyroście masy roślinnej decyduje humus zawarty w glebie, którego ilość jest ograniczona.

Natomiast nowe badania, przeprowadzone przez kilka niezależnych zespołów amerykańskich, złożonych z oceanografów, meteorologów i astrofizyków, wykazują niezwykle wysoką zgodność między temperaturą powierzchniowych wód oceanu a aktywnością Słońca: w ciągu ubiegłych 50 lat zwrotnikowe i podzwrotnikowe obszary trzech oceanów ulegały ochłodzeniu lub ogrzaniu o około 0.1°C, dokładnie w rytmie 11-letniego cyklu zmian słonecznych. Zjawisko to jest zadziwiające, zważywszy że różnice jasności słonecznej sięgają zaledwie 0.1%, a więc efekt klimatyczny musi następować po jakimś "wzmocnieniu" sygnału słonecznego. Istota tego mechanizmu pozostaje nieznana.



Również w okresie ubiegłych 400 lat temperatura powietrza zmieniała się podobnie jak aktywność Słońca. Przed 300 laty, w okresie Małej Epoki Lodowej, promieniowanie Słońca było o 0.25% mniejsze niż obecnie. Badania aktywności magnetycznej Słońca i innych gwiazd, prowadzone przez amerykańskich astrofizyków pod kierunkiem Sallie Baliunas (z pochodzenia Litwinki), wskazują, że w ciągu najbliższego półwiecza nastąpi spadek jasności Słońca o około 0.4%, co przyniesie ochłodzenie temperatury Ziemi podobne do ochłodzenia w XVII wieku.

Dużą rolę w wahaniach atmosferycznego CO2 i temperatury odgrywają także wulkany, których aktywność w XX wieku aż do 1963 roku była wyjątkowo niska. Największe ochłodzenia oraz spadki wzrostu atmosferycznego CO2 pojawiały się po wybuchach sięgających ponad tropopauzę, powodujących wysokie zapylenie stratosfery (ang. dust veil index). Były to Gunung Agung w 1963 roku, Fuego w 1974, El Chichon w 1982, Nevado del Ruiz w 1985 i Pinatubo w 1991 roku. Współczesne ocieplenie klimatu osiągnęło apogeum około 1940 roku - w okresie niskiego zapylenia stratosfery, a więc zanim nastąpił przyspieszony wzrost emisji CO2 ze spalania paliw kopalnych.

Wszystko to świadczy, że CO2 wytwarzany przez człowieka nie ma wielkiego wpływu na klimat. Warto zwrócić uwagę, że do całkowitego strumienia CO2 wprowadzanego do atmosfery człowiek dodaje swoją aktywnością przemysłową i rolniczą tylko około 3.4%. Jest to podobne do corocznych wahań całej masy CO2 w atmosferze.



Aby rdzenie lodowe mogły być materiałem odpowiednim do badania składu chemicznego dawnej atmosfery, musiałyby spełnić warunki systemu zamkniętego. Warunkom tym jednak nie odpowiadają. Odwiercanie rdzeni z polarnych czap lodowych jest brutalnym zabiegiem, poddającym lód stresom mechanicznym i termicznym, drastycznej dekompresji i skażeniom. Powoduje to pękanie lodu w skali mikro- makroskopowej, otwieranie naturalnych baniek powietrza i powstawanie sztucznych w "bezbańkowym" lodzie z dużych głębokości (wskutek dużego ciśnienia wszystkie gazy są tam związane w klatraty), a także prowadzą do silnych skażeń całego wnętrza rdzeni. Szczególnie dotyczy to starego lodu z dużych głębokości - najbardziej interesującego pod względem naukowym.

Gdy dekompresja lodu zaczyna wynosić więcej niż 8 barów (np. w rdzeniach z głębokości ponad 110 m), w pobranym lodzie wytwarza się gęsta sieć poziomych pęknięć, wywołana zjawiskiem rozwarstwiania (ang. sheeting), dobrze znanym geologom. Spękania pojawiają się w samym momencie wiercenia, a także w czasie transportu rdzenia w górę wywierconego otworu, który napełniony jest płynem mającym przeciwdziałać zaciskaniu się ścian otworu (płuczka). Małe spękania zabliźniają się prędko przez wtórne zamarzanie (regelacja), a ich pozostałości są wyraźnie widoczne w rdzeniach jako poziome warstwowanie.

Wskutek dekompresji rozpadają się także występujące w lodzie klatraty. Są to związki tworzone przez zamknięcie cząsteczki jednej substancji w klatce powstałej ze struktury krystalicznej drugiej - np. klatrat dwutlenku węgla jest krystalicznym ciałem stałym, którego podstawowy element stanowi cząsteczka CO2 otoczona przez cząsteczki wody (odkrył go w 1882 roku Zygmunt Wróblewski, fizyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego). Wynikiem tego procesu jest powstawanie nowych baniek gazu w lodzie, których skład chemiczny ma niewiele wspólnego z dawną atmosferą. Na głębokości przekraczającej 1000 m ciśnienie lodu sprawia, że nie ma już naturalnych baniek - wszystkie obserwowane w takim lodzie bańki powstały w sztuczny sposób.

Nagrzewany przez słońce lód może osiągać temperaturę topnienia, pomimo że temperatura otoczenia pozostaje bardzo niska. Absorpcja światła słonecznego pod powierzchnią śniegu Antarktydy jest tak duża, że prowadzi

do powstawania podpowierzchniowych sadzawek przy temperaturze powietrza -20°C. Obserwowane gradienty temperatur w śniegu polarnym osiągają wartości nawet 500°C/metr. Natomiast głębokie partie lodu przechodzą w ciecz pod działaniem ciśnienia wywieranego przez masę nadległych warstw, tworząc nawet olbrzymie podlodowe jeziora Jezioro na Antarktydzie, SygnałyCiekła woda występuje w lodzie antarktycznym aż do temperatury -73°C. Procesy te, wraz z wieloma innymi (naliczono ich ponad 20), powodują także zmianę składu izotopowego gazów uwięzionych w lodzie. Dlatego nigdy nie ma pewności, że wydobyty na powierzchnię rdzeń lodowy to śnieg, który spadł tysiące lat temu, zachowując w sobie względnie nienaruszoną próbkę ówczesnego powietrza. Tymczasem właśnie informacje uzyskane z analiz składu izotopowego tlenu i węgla w tych gazach stanowią podstawę naszej wiedzy o dawnym klimacie.

Kolejne problemy powoduje wspomniana wyżej płuczka, zawierająca olej napędowy, paliwo lotnicze itp., z dodatkiem agresywnych chemicznie środków przeciwdziałających zamarzaniu i substancji regulujących gęstość. Wnika ona przez pęknięcia do centralnych części rdzeni oraz do baniek powietrznych i wtórnych kawern utworzonych przez rozkładające się klatraty.

Liczne badania stężeń zanieczyszczeń we wnętrzu rdzeni lodowych wykazały ich ogromne skażenia metalami ciężkimi z płuczki (ryc. 4). W wewnętrznych częściach rdzeni z centralnych części Antarktydy stężenie cynku i ołowiu jest dziesiątki tysięcy razy wyższe niż w śniegu na powierzchni lądolodu. Wykrycie tego efektu dyskwalifikuje rdzenie lodowe jako materiał do badań składu dawnej atmosfery.



FUNDAMENT Z LODU





Ocieplanie klimatu wskutek emisji przez człowieka do atmosfery CO2 i innych tzw. gazów cieplarnianych jest nie potwierdzoną hipotezą, opartą na argumentacji teoretycznej i modelowaniu komputerowym. Najważniejszym fundamentem tej hipotezy są wyniki analiz rdzeni lodu z Grenlandii i Antarktydy.

Ze względu na niepewność pomiarów prowadzonych w XIX wieku, wartości uzyskane z badań lodu uznawane są za najważniejszą podstawę oceny ich stężeń w atmosferze przed rewolucją przemysłową. Wyniki analiz rdzeni lodowych traktuje się jako jedyny możliwy sposób sprawdzenia modeli opisujących przyszłe zmiany klimatu, wywołane wpływem człowieka (International Commission on Snow and Ice 1992). Jednak, jak do tej pory, nikt nie wykazał, że zawartość gazów cieplarnianych w starym lodzie lodowcowym, a nawet w świeżym śniegu, jest reprezentatywna dla składu chemicznego atmosfery.

Wyniki oznaczeń gazów z rdzeni lodowych z różnych rejonów polarnych nie zgadzają się między sobą. Niezgodność taka występuje na przykład między danymi analitycznymi z dwóch klasycznych rdzeni antarktycznych ze stacji Byrd i stacji Wostok. W obu rdzeniach znaczny spadek zawartości CO2 w bańkach powietrza uwięzionych w lodzie stwierdzono na głębokości około 500 m, ale wiek lodu na tej głębokości różnił się między rdzeniami o 16 tys. lat. Zdaniem H. Oeschgera, szefa szwajcarskiej grupy badającej CO2 w lodowcach, powodem mógł być jakiś do dziś nie wyjaśniony proces, złe modelowanie lub rozbieżność przedziałów czasu. Takie rozważania oczywiście niczego nie wyjaśniają, a przede wszystkim nie przywracają rdzeniom lodowym wiarygodności jako źródłu informacji o dawnym stanie i zmianach atmosfery.

Datowanie ważnych zdarzeń klimatycznych, takich jak np. okres młodszego dryasu (około 11 tys. lat temu, kiedy pokrywa lodowa ostatniego zlodowacenia zaczęła się kurczyć), oparte na dendrochronologii (naliczanie słojów w pniach drzew) i osadach jeziornych (naliczanie rocznych warstewek tzw. iłów warwowych), różni się od datowania na podstawie rdzeni lodu z Grenlandii o 900 lat. Skład stabilnych izotopów tlenu w cząsteczkach lodu zależy od temperatury, w jakiej zachodzi jego krzepnięcie. Zjawisko to wykorzystano do datowania lodu, zakładając, że próbki rdzeni zawierają oryginalny skład izotopowy opadów. Badania eksperymentalne świadczą jednak, że założenia te nie są prawdziwe ze względu na metamorfozę śniegu i lodu w polarnych czapach lodowych, zachodzącą pod wpływem zmian temperatury, a także ciśnienia wywieranego przez leżący wyżej lód. Wątpliwości budzi także możliwość wydobycia lodu z dużych głębokości w nienaruszonym stanie [patrz ramka obok].

Nowe światło na wiarygodność datowania warstw lodowych rzuciło odkopanie w 1989 roku sześciu amerykańskich myśliwców typu Lightning i dwu latających fortec B17, które w czasie drugiej wojny światowej zostały zmuszone do awaryjnego lądowania na Grenlandii, zaledwie 200 km na południe od Dye 3, klasycznego miejsca pomiarów CO2 w lodzie. Samoloty te po 47 latach znaleziono na głębokości 78 m, a nie 12 m, jak to oceniali glacjologowie za pomocą metod izotopowych. Po 47 latach błąd wyniósł więc 650%. Jakież błędy datowania mogą zatem wystąpić w przypadku lodu zdeponowanego przed tysiącami lat?

MANIPULACJA DANYMI

Już od pierwszej publikacji brytyjskiego meteorologa G.S. Callendara (praca ukazała się w 1938 roku), twórcy współczesnej wersji hipotezy ocieplania klimatu przez człowieka, można było zauważyć opieranie się na nie sprawdzonych założeniach i jednostronność interpretacji. Dla otrzymania niskiego poziomu CO2 w dziewiętnastowiecznym powietrzu, co było podstawą jego twierdzenia, posłużył się metodą tendencyjnej selekcji danych. Postępowanie takie przejęło wielu jego następców.

Po 1985 roku zniknęły z publikacji wszystkie wysokie wyniki oznaczeń atmosferycznego CO2 w lodzie, tj. wyższe niż obecny poziom równy około 345 ppmv (0.0001% objętościowo). Teraz prezentowane są tylko wyniki nie przekraczające 296 ppmv. Aby dopasować tak szeroki zakres stężeń CO2 w starym lodzie do hipotezy ocieplania klimatu przez człowieka, opierającej się na założeniu o niskim "naturalnym" poziomie atmosferycznego CO2, zastosowano metodę odrzucania wysokich wyników z próbek lodu z okresu przed rewolucją przemysłową. Opierano się przy tym na credo glacjologów szwajcarskich: Najniższe wartości najlepiej reprezentują oryginalne stężenia CO2 (w powietrzu uwięzionym w lodzie). Ponadto powszechne było odrzucanie niskich wyników z prób lodu pochodzących z XX wieku oraz interpretowanie wysokich wyników z prób przedprzemysłowych jako wpływ obecnej, a nie ówczesnej atmosfery.

KLIMAT I POLITYKA

W skali globu na badania klimatyczne wydaje się około 5 mld dolarów rocznie. Tak ogromne fundusze zdobyli klimatolodzy, strasząc nas planetarną katastrofą klimatu, zawinioną przez człowieka. Wymieranie zwierząt i roślin, epidemie chorób zakaźnych i pasożytniczych, susze i powodzie to niektóre z zapowiadanych nieszczęść. Topniejące lodowce mają podwyższyć poziom oceanu o 367 cm, zatopić wyspy, gęsto zaludnione wybrzeża i wielkie metropolie. Zdaniem jednego z amerykańskich klimatologów, scare-them-to-death approach (metoda zastraszania) jest najlepszym sposobem zdobywania pieniędzy na badania. Ekspert w sprawach sztucznego ocieplania globu, Stephen Schneider, stwierdził: Aby opanować wyobraźnię publiczności, musimy składać uproszczone dramatyczne oświadczenia i nie wspominać o żadnych naszych wątpliwościach. Każdy z nas musi znaleźć właściwą równowagę między skutecznością działania a uczciwością.

W drugiej połowie naszego stulecia nauka została zbyt mocno powiązana z polityką, co może prowadzić do utraty autorytetu i niezależności uczonych. Winę za to ponoszą systemy polityczne, które nie chcą finansować badań problemów nie związanych z zagrożeniami. Przez wiele dziesięcioleci były to zagrożenia militarne; gdy te ustąpiły, ich rolę przejęły zagrożenia ekologiczne.

Wielkie międzynarodowe organizacje, jak Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), Program Ekologiczny Narodów Zjednoczonych (UNEP) czy Międzyrządowy Zespół ds. Zmiany Klimatu (IPCC), sterują ogromnym strumieniem pieniędzy na badania klimatyczne. Jego źródłem są rządy wielu krajów (np. 2.1 mld dolarów rocznie asygnują Stany Zjednoczone), Wspólnota Europejska i Bank Światowy. Jako naukowe ciało doradcze rządów-stron Konwencji w Sprawie Zmiany Klimatu z Rio de Janeiro (z 1992 roku) wiodącą rolę odgrywa w tym utworzony w 1988 roku IPCC. Od 1990 roku opublikował on trzy raporty, w których winą za ogrzewanie klimatu obciążono naszą cywilizację. Oświadczono przy tym, że jest to zgodna opinia środowiska naukowego. Stwierdzenie takie jest jednak przesadne, gdyż oceny i wnioski IPCC, a także sama metoda pracy tego ciała, spotkały się z krytyką wielu naukowców.

SPÓR NARASTA

Raporty te krytykują najpoważniejsi uczeni z dziedziny badań klimatu i nauk przyrodniczych. Niedawno utworzona niezależna organizacja uczonych, The European Science and Environmental Forum - (ESEF), opublikowała w 1996 roku raport pt. The Global Warming Debate, w którym kilkudziesięciu naukowców (m.in. sławny brytyjski astronom sir Fred Hoyle) nie zgadza się z raportami IPCC. Znalazł się tam również mój artykuł pt. Reliability of ice records for climate prediction (Wiarygodność badań lodu dla przewidywań klimatycznych).

Ocieplenie klimatu, rzekomo powodowane przez człowieka i wymagające zmniejszenia "niebezpiecznych" emisji CO2 oraz innych gazów cieplarnianych, stało się atrakcyjnym usprawiedliwieniem modnych obecnie propozycji ograniczenia wzrostu ludności krajów Trzeciego Świata oraz nałożenia wielkich podatków na paliwa kopalne (tzw. taksa BTU). Spowodowałoby to ponadośmiokrotny wzrost cen węgla kamiennego oraz załamanie światowej ekonomii. Przyklaskuje temu lobby atomowe, sądząc, że zaskarbi sobie w ten sposób przychylność opinii publicznej dla energetyki jądrowej.

Głoszony katastrofizm sprzyja ministerstwom ochrony środowiska, gdyż uzasadnia potrzebę ich istnienia. Jest także na rękę ministrom finansów, którzy pragną pragną zwiększyć przychody rządów przez nałożenie nowych podatków. Tak więc interesy klimatologów polujących na granty badawcze są zbieżne z interesami władz, przy czym korzyści uzyskane przez władze mogą być około 500 razy wyższe niż uczonych: objęcie podatkiem całej przemysłowej emisji CO2 do atmosfery, wynoszącej około 6 gigaton, sięgałoby 3 bln dolarów rocznie. Z drugiej strony, straty gospodarki światowej wywołane podatkiem klimatycznym byłyby o wiele rzędów wielkości wyższe i doprowadziły do powszechnego zubożenia.

Łatwość, z jaką przepowiednia groźnego ocieplenia klimatu zawinionego przez człowieka zawładnęła wyobraźnią opinii publicznej, wynika prawdopodobnie z głębokiego zakorzenienia w kulturze europejskiej katastroficznych mitów odziedziczonych z pradawnych wieków. Mieszkańcy współczesnej globalnej wioski jak urzeczeni wsłuchują się w przepowiednie różnych nowych końców świata, za które, tak jak dawniej, odpowiada, oczywiście, człowiek. Ocieplenie klimatu jest tylko jedną z nich. Jeszcze w latach siedemdziesiątych nazywało się to "amelioracją", czyli polepszeniem, a ocieplenia z poprzednich epok zwano "optimami klimatycznymi". Ten sam Stephen Schneider, obecnie prorok cieplarnianej katastrofy, głosił wtedy, że człowiek wywołuje drastyczne oziębienie klimatu wskutek przemysłowego zapylenia atmosfery. Jeśli spojrzeć na któryś z wykresów temperatury naszego stulecia, to łatwo zauważyć, że w latach siedemdziesiątych średnia temperatura powietrza przy powierzchni Ziemi była rzeczywiście niższa niż w końcu lat trzydziestych. Spowodowała to jednak Natura, a nie przemysł.

Nowe badania rdzeni lodowych z Grenlandii (GISP2 i GRIP) wskazują, że przejścia pomiędzy ciepłymi i zimnymi fazami cyklów klimatycznych, kiedy temperatura powietrza zmienia się o 10°C, trwają dramatycznie krótko: zaledwie 50, 20, a nawet 1-2 lat. Nie wiemy, kiedy zawita z podobną nagłością nowy cykl lodowcowy - może za tysiąc, za pięćset, za sto, a może już za dwadzieścia lat? Znany klimatolog amerykański W.S. Broecker sądzi, że najprawdopodobniej czeka nas to za 50-150 lat. Skutkiem przejścia w epokę lodową będzie warstwa lodu o grubości dochodzącej do kilku tysięcy metrów, zalegająca północną i środkową Europę, Kanadę i część Stanów Zjednoczonych. Cóż wówczas stanie się z narodami, które tam żyją, z ogromnymi miastami, z całą infrastrukturą współczesnej cywilizacji, z jeziorami, lasami, kwiatami i zwierzętami? Wszystko to zostanie zmiecione z powierzchni Ziemi, a potem przykryte zwałami moren. Czy wobec tej perspektywy, bardziej realnej niż rzekoma groźba ocieplenia klimatu, powinniśmy pokornie poddać się ślepej przyrodzie?

Czynniki wływające na wzrost liczby ludności świata

Liczba mieszkańców Ziemi przekroczyła już 6 miliardów i powiększa się co roku o kolejne 90 milionów, czyli mniej więcej tyle, ile wynosi liczba ludności Wielkiej Brytanii, Holandii i Belgii razem wziętych. Liczba mieszkańców Ziemi rośnie coraz szybciej. Nigdy wcześniej przyrost ludności nie osiągnął 1,7% rocznie.
Około roku 8000 p.n.e. ludzie zaczęli osiedlać się na stałe i uprawiać ziemię. Naszą planetę zamieszkiwało wówczas ok. 5 mln ludzi, a następnie mniej więcej co 1500 lat liczba ta podwajała się, aż w 1650 roku osiągnęła 500 mln. Współczynnik przyrostu naturalnego był wówczas bardzo niski. Przyczyniały się do tego trudne warunki życia, głód, choroby i wojny, które pochłaniały tysiące istnień ludzkich. W XIX wieku zmiany społeczne i ekonomiczne doprowadziły do poprawy standardu życia wielu rodzin w Europie i Ameryce Północnej. Upowszechnienie znajomości zasad higieny i postęp medycyny przyczyniły się do spadku współczynnika zgonów, co w połączeniu z nadal wysokim wskaźnikiem urodzin spowodowało gwałtowny przyrost liczby ludności po roku 1800.
Dzięki rozwojowi opieki zdrowotnej spadła śmiertelność w krajach rozwijających się. Obecnie liczba ludności świata wzrasta o 90 mln rocznie, a z niektórych prognoz wynika, że to gwałtowne tempo wzrostu utrzyma się. Uważa się, że liczba ludności może ostatecznie ustabilizować się około 2120r., kiedy osiągnie ona poziom mniej więcej 11,6 mld. Niektóre prognozy mówią o 14 mld lub nawet większej liczbie. Ta eksplozja demograficzna jest w dużym stopniu efektem zjawiska, które by można nazwać „kontrolowaniem wskaźnika śmiertelności”. Obniżenie tego wskaźnika jest możliwe dzięki postępom medycyny. W krajach rozwiniętych kontrolowanie wskaźnika śmiertelności powiązane było ze spadkiem liczby urodzin, szczególnie w miastach przemysłowych, gdzie trudno było utrzymać dużą rodzinę.
W tradycyjnych, rolniczych społeczeństwach państw rozwijających się, dzieci nie są tylko radością rodziców , ale także, a może przede wszystkim tanią siłą roboczą. Od najmłodszych lat chłopcy i dziewczęta pracują w rodzinnym gospodarstwie.

Degradacja środowiska

Rozwój nauki, techniki i przemysłu oddziałowuje niekorzystnie na środowisko, co stanowi zagrożenie dla zdrowia a nawet życia.
Poważne zagrożenia przez działanie człowieka występuje w powietrzu, wodzie i glebie. Niekorzystne zmiany następują w atmosferze w skali globalnej. Wyrazem jest ocieplenie atmosfery, które powoduje poważne zakłócenia klimatyczne mające zły wpływ na rośliny, ich produkcję, topnienie lodów, podniesienie poziomu mórz. Niebezpieczeństwem jest powstanie dziury ozonowej. Zanik ozonu związany jest ze zwiększoną emisją gazów do atmosfery, która nie jest w stanie ich wchłonąć. Przemysłowe gazy łączą się z parą wodną w atmosferze, z których tworzą się kwaśne deszcze, zabójcze dla życia na Ziemi.
Zła gospodarka człowieka ma duży wpływ na skażenie wód, które są systematyczmie zanieczyszczone. Źródłem zanieczyszczeń są ścieki przemysłowe i komunalne. Na obszarach rolniczych nawozy często doprowadzają do skażenia wód. Duże akweny wodne są zanieczyszczane przez katastrofy statków, które transportują substancje trujące. Przykładem lekkomyślnej działalności człowieka są współczesne miasta, w których mieszka duża ilość ludzi, jest dużo samochodów, a powietrze jest skażone. Spaliny z samochodu i urządzeń napędowych ropą zawierają trujące gazy tworzące w dużych miastach smog. Regiony żyznych gleb zostały wchłonięte przez rozrastające się miasta albo przez zbudowanie okręgu przemysłowego, autostrady, kolei, lotniska. Na tych terenach ziemia uległa degradacji, zależy od tego jak się nimi gospodaruje. Poważne zagrożenia stanowi rolnictwo, które zwiększa produkcję, wydajność, a ogranicza środki finansowe na ochronę ekologiczną. Negatywny wpływ ma także rozwój przemysłu, np. produkcja energii elektrycznej opiera się na spalaniu węgla co powoduje duże emisje pyłów i gazów. Duże są zagrożenia na wskutek działalności jednostek. Ludzie dążą do podniesienia poziomu życia, prestiżu, dla wygodnictwa, szybszego tempa życia. Kupują coraz więcej samochodów ograniczając w ten sposób ruch potrzebny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Dokonaj oceny sieci transportu w Polsce.

Transport polega na przemieszczaniu w przestrzeniu ładunków. Położenie Polski w Środkowej Europie, dostęp do morza sprzyja rozwojowi transportu. Na terenie Polski Krzyżująsie ważne szlaki tranzytowe. Należymy do najważniejszych krajów tranzytowych.
Rodzaje transportu: kolejowy, drogowy, samochodowy, żegługa morska, żegluga śródlądowa, transport przesyłkowy, transport lotniczy.
Mankamentem (minusem) jest konieczność przeładowywania towaru. PKP nie należy do nowoczesnych - zajmje 6 miejsce pod wzgl. przewożonych ładunków w świecie. Stan techniczny dróg kołowych niski, brak autostrad. Przez kraj przebiega ok 5 tys. km. dróg międzynarodowych. Transportem drogowym przewozi się więcej ładunków niż kolejowym - lepiej zaspokaja potrzeby mieszkańców. Żegluga morska obsługuje międzynarodowe przewozy Polski i inych krajów. Flota składa się z 217 statków o wyporności 3,9 mln ton. Są to jednak statki przestarzałe, za mało wyspecjalizowane. Polska ma 4 duże porty morskie:
- Gdańsk - drewno, węgiel, siarka.
- Gdynia - drobnica, zboża.
- Szczecin - węgiel, rudy żelaza, surowce chemiczne.
Świnoujście - węgiel, rudy żelaza, surowce chemiczne.
Gdańsk i Świnoujście obsługują żeglugę promową do Danii, Szwecji i Finlandii. Obsługa ta odbywa się po rzece Odrze i Wiśle do Morza Bałtyckiego. Stan rzek:wezbrane wody, zlodowacenia, niski stan wód znacznie utrudniają żeglugę. Trzeba budować zbiorniki retencyjne albo wodospady piętrzące wodę. Żegluga śródlądowa stanowi tylko 1% przewozów.
Transport obejmje też ropociągi, gazociągi i magistralę wodociągową.
Poaz tym istnieje jeszcze transport lotniczy.

Działalność wiatru

Działalność wiatru









Pod wpływem działalności wiatru tworzą się specificzne formy budujące rzeźbę eoliczną. Obszarami, gdzie działalność wiatru się najsilniej zaznacza, są pustynie i nadmorskie plaże. Działalność watru może polegać na transportowaniu, niszczeniu i budowaniu.

Transport może odbywać się poprzez toczenie lub przesuwanie drobnych zia-ren, porywanie materiału bardzo drobnego przez wiatr i unoszenie go w powietrzu (suspencja) lub poprzez skakanie ziaren (saltacja). Z chwilą osłabnięcia siły wiatru następuje depozycja materiału. Działalność niszczącą jest wywiewanie drobnego materiału skalnego nazywane deflacją. Wskutek takiej działalności wiatru powstają zagłębienia, jak rynny czy niecki deflacyjne. Deflacja zachodzi do momentu, kiedy istnieje jeszcze materiał, który może być przenoszony przez wiatr, np. do momentu powstania bruku deflacyjnego, czyli warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, któ-rego wiatr nie może już transportować. Przenoszone przez wiatr ziarenka piasku, uderzając o przeszkody mogą przekształcać ich powierzchnię. Jest to zjawisko kora-zji. W przypadku gdy powierzchnie są szlifowane, tworzą się wygłady eoliczne oraz żłobki i jamy korazyjne. Gdy materiał żłobi zagłębienia w skałach mało odpornych na niszczenie, mogą powstać bardzo duże bruzdy o długości nawet kilkunastu kilome-trów i głębokości do 200 metrów oddzielone od siebie wzgórzami nazywanymi jar-dangami. Innym przejawem działalności korazji są graniaki. Są to różnej wielkości okruchy skalne o dwóch lub wiecej powierzchniach oszlifowanych i wypolerowanych przez piasek transportowany wiatrem. Powierzchnie oszlifowane są oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami.

Materiał niesiony przez wiatr może tworzyć różnej wielkośći formy. Na skutek nagromadzenia materiału, głównie przez saltację, powstają riplemarki, inaczej zmarszczki eoliczne, tworząc szereg małych grzbiecików. Większymi formami po-wstającymi wskutek działalności wiatru są wydmy. Zbocze zwrócone w stronę wiatru jest łagodne, zaś zbocze zawietrzne strome. Po łagodnym zboczu ziarenka piasku są wleczone przez wiatr w górę wydmy, a po przekroczeniu szczytu spadają grawitacyj-nie w dół. Kształty wydm są bardzo zróżnicowane. Mogą się tworzyć wydmy o kie-runku równoległym do kierunku wiatru i są to wydmy podłużne lub prostopadłe do kierunku wiatru - wydmy poprzeczne. Wydmy podłużne spotykamy na pustyniach i w dolinach rzek, gdzie jest dużo piasku, natomiast wydmy poprzeczne częściej wystę-pują na wybrzeżach. Wydmy mogą przyjmować również kształt sierpowaty. Mogą być to barchany, które występują między innymi na pustyni Kalahari, na Sacharze i na pustyniach centralnej Azji. Miejsca, gdzie piasku jest mniej, a więc końce wydmy, poruszają się szybciej. Odwrotnie skierowane w stosunku do kierunku wiatru są wy-dmy paraboliczne, których końce są przytrzymywane przez roślinność i dlatego środ-kowa część porusza się szybciej. Powstają w rejonie o dużej ilości piasku i dużej sile wiatru. Formą wyjściową dla wydmy parabolicznej może być barchan lub wydma po-przeczna. W rejonach, gdzie kierunki wiatrów są zmienne, powstają wydmy gwiaź-dziste. Wydmy doganiające jedna drugą mogą się łączyć ze sobą i dzielić. Duże ilo-ści piasków mogą doprowadzić do powstania wałów piaszczystych o długości do 800 km i szerokości 1 - 3 km w wysokości 50 - 450 m.

Prędkość poruszania się wydm jest różna: od kilku metrów w ciągu roku do kil-ku metrów dziennie. Wydmy nadmorskie poruszają się z prędkością 1 - 20 m/rok. Materiały pyłowe wywiane z obszarów pustynnych mogą być osadzone w dużej od-ległości od nich. W ten sposób tworzą się pokrywy lessowe. W Europie lessy po-wstały w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wiejące znad lądolodu wiatry wywiewały z jego przedpola pyły i osadzały je na terenie Niemiec, Polski, Ukrainy po Kazachstan. W Polsce występują na Wyżynie Lubelskiej, na przedpolu Karpat, na Przedgórzu Su-deckim. Współcześnie tworzą się one w Chinach i Mongolii, ponadto występują na preriach USA i pampasach Argentyny. Lessy są jednym z najlepszych materiałów, na których powstają bardzo urodzajne gleby.

Ekosystem lasu

Ekosystem tworzą organizmy żywe i składniki nieożywione ,które łączą ze sobą zależności pokarmowe, przepływ energii i krążenie pierwiastków chemicznych. Wyróżniamy ekosystemy wodne (morskie, słodkowodne)oraz lądowe.
Las jest dobrym przykładem ekosystemu lądowego. Można wyróżnić jego cztery warstwy:
1. Warstwa koron drzew
2. Podszyt (krzewy i niższe drzewa)
3. Runo leśne (trawy, byliny, mchy, porosty)
W polskich lasach nizinnych warstwę koron drzew tworzą zazwyczaj: sosna zwyczajna, świerk pospolity, lipa drobnolistna.
Zaś na wyżynach i pogórzu dominują: nadrzeczna olszyna górska z olszą szarą, jaworzyny, drzewostan jodłowy boru mieszanego, bory świerkowe.
W ekosystemie lasu bardzo ważny jest stopień jego naświetlenia.
W warstwach lasu żyje wiele zwierząt i roślin, które są powiązane ze sobą łańcuchem pokarmowym(są od siebie zależne).
Każda warstwa ma swoich mieszkańców, które żyją na określonym obszarze, przynajmniej w pewnych okresach(lub przemieszczają się z miejsca na miejsce).Ich pożywieniem, miejscem do zakładania gniazd jest roślinność.
W koronach drzew żyją np. sikory, wilgi, kukułki, drozdy. Na pniach żerują dzięcioły, kowaliki, w ściółce kosy.
Las jest domem zarówno dla drapieżców (wilki, rysie), jak i roślinożerców(sarny, jelenie).Znajdą w nim schronienie także sokoły, jastrzębie, puchacze, a także mnóstwo różnorodnych owadów, np.: pluskwiaki, motyle, chrząszcze, mrówki itp.
Leśną glebę przykrywa ściółka, która zawiera głównie obumarłe szczątki roślinne i zwierzęce, jest warstwą ochronną gleby. Wyróżniamy w niej następujące warstwy(profil glebowy): próchnica, mineralna i skała macierzysta. Żyje w niej bardzo zróżnicowana fauna(drapieżniki- chrząszcze, mrówki, pająki, oraz inne, np.: dżdżownice, stonogi).
W glebie żyją także większe zwierzęta(kret, mysz), które dzięki ryciu przewietrzają glebę i przemieszczają próchnicę w dolne jej warstwy.
Badania lasów wskazują, że liczne ekosystemy ulegają nieustannym przemianom, np. w lasach iglastych Ameryki Północnej zaobserwowano cykliczne zmiany składu gatunkowego, jest to związane z pożarami. Wtedy to na pobrzeżach lasu masowo kiełkują sosny, a gdy jej drzewostan podrośnie, pod jego okapem rozwijają się inne gatunki, jak świerki, które dobrze rosną w cieniu. Ponieważ las świerkowy jest gęstszy i znacznie bardziej podatny na pożary, cały cykl zaczyna się od nowa.
W 1910 roku pracownicy w rezerwacie Game Canyon przeprowadzili pewien eksperyment. Próbowali uratować populację saren, zabijając zwierzęta, dla których sarny stanowiły pokarm (kojoty, wilki, rysie).Populacja saren zwiększyła się i wkrótce zabrakło dla nich trawy. Zwierzęta zjadały nasiona drzew i krzewów, co spowodowało zmianę środowiska. Ostatecznie wiele saren padło z głodu.
W lasach nieustannie zachodzi obieg materii i przepływ energii.
Strukturę i funkcjonowanie ekosystemu przedstawiłam na załączonym rysunku.

Elektrownie wodne w Polsce

W okresie międzywojennym posiadaliśmy 12 elektrowni wodnych, jednak żadna z nich nie miała mocy powyżej 10 MW, a ich łączna moc wynosiła zaledwie 18MW. Przed drugą wojną światową największa elektrownia w Polsce pracowała w Gródku na Pomorzu (3,9 MW) i zasilała w energię elektryczną Gdynię. W latach trzydziestych rozpoczęto przygotowania do budowy kilku większych elektrowni w Dunajcu, Sole i Sanie. Druga wojna światowa wstrzymała rozwój polskiej hydroenergetyki. W wyniku powojennych zmian terytorialnych Polska uzyskała na ziemiach zachodnich kilkadziesiąt zakładów hydroenergetycznych, a w tym większe elektrownie w Pilchowicach i Dychowie na Bobrze. Ogólna moc naszych elektrowni w roku 1946 wzrosła do 160 MW. Okres powojenny przyniósł stopniową rozbudowę elektrowni wodnych, jednak tempo ich rozwoju było wyraźnie niższe od tempa rozwoju całej polskiej energetyki. Dopiero lata sześćdziesiąte przyniosły uruchomienie kilku dużych elektrowni wodnych, jak hydroelektrownie w Kornowie, Myczkowcach, Dębem, Solinie, Tresnej, Żydowie i Włocławku.
Po latach intensywnego budowania elektrowni wodnych w latach ostatnich wybudowano ich niewiele. Największe z nich to elektrownie w Żarnowcu i Nidzicy oraz w Porąbce-Żar.
Podział elektrowni
ELEKTROWNIE ZBIORNIKOWE- wykorzystują energię rzek górskich, zwaną `białym węglem'. Zbiorniki wodne mają obok energetycznego, charakter retencyjny, to jest wyrównują poziom rzeki poniżej zapory. Czas pracy elektrowni zbiornikowych nie może być stały, lecz zależy od ilości wody zmagazynowanej w zbiorniku. Odmianą elektrowni zbiornikowych są elektrowni derywacyjne( doprowadzają wodę ze zbiornika do elektrowni położonej niżej zbiornika, budowane zazwyczaj na rzekach górskich, np. elektrownia w Myczkowcach na Sanie) lub elektrownie szczytowo -pompowe (ich działanie polega na współpracy dwóch zbiorników wodnych położonych obok siebie, ale na różnych poziomach. W dzień, gdy krajowy system energetyczny posiada małe obciążenie, elektrownia pompowa pobiera energię elektryczną z sieci zasilanej przez pracujące bez przerwy elektrownie cieplne i wykorzystuje ją dla przepompowania wody ze zbiornika dolnego do górnego. Dzięki temu w zbiorniku górnym wzrastają zasoby energii i można ją wykorzystać ponownie, zasilając sieć energetyczną w godzinach jej szczytowego obciążenia.
ELEKTROWNIE PRZEPŁYWOWE- przetwarzają bezpośrednio w turbinach energię kinetyczną przepływającą w rzece wody. Mogą one pracować prawie bez przerwy, a ich moc uzależniona jest od ilości przepływającej wody.
W celu pełniejszego wykorzystania wód płynących buduje się tzw. kaskady, zespoły zbiorników i elektrowni rozmieszczone wzdłuż całego brzegu rzeki. Kaskady hydroenergetyczne wykorzystują niemal cały zasób energii w rzece.
Przykłady elektrowni

SOLINA

Zaporę i elektrownię wodną w Solinie wzniesiono w latach 1961-1968. Zaporę początkowo budowano w bardzo trudnych warunkach, ponieważ tereny te były w tym czasie bardzo wyludniane, co było wynikiem przeprowadzonej w roku 1947 akcji `WISŁA'. Była to drastyczna decyzja wysiedlenia z tych terenów ludności pochodzenia ukraińskiego. Po trzech latach uporano się z tym problemem. Zapora jest betonowa typu ciężkiego. Koszt jej budowy wyniósł 1,5 miliarda złotych. Jej maksymalna wysokość to 82 metry, rozpiętość od brzegu do brzegu 622 metry, a szerokość w koronie 12 metrów. Zapora kryje w sobie 760 000 m sześciennych. W środku zapory kapie woda. Zapora bez przerwy pracuje mechanicznie. Część nadwodna podlega w ciągu roku wahaniom od minus 30 do plus 30 stopni. Beton kurczy się i rozszerza, a woda przeciska się przez drobne szczeliny. W podziemiach widać zawieszone na strunach wahadła zaczepione u szczytu zapory, których dolne końcówki umieszczone są w pojemnikach z olejem. Czujniki w różnych punktach sygnalizują ewentualne odchyłki od pionu. Gdyby doszło do katastrofy i przewrócenia się betonowej tamy, to ułożyła by się ona jak sześcienny klocek. Ponieważ zapora ma u podstawy 65 metrów, tyle samo ile wystaje ponad powierzchnię wody, dalej hamowałaby przepływ Sanu. Solina to elektrownia interwencyjno - regulacyjna. Gdy jest nagła zapaść w systemie elektrycznym kraju, to wówczas odpala się Solinę. Wystarczy 1 minuta od wciśnięcia guzika aby uruchomić urządzenia z pełnym obciążeniem. Jest to zaleta elektrowni wodnych. Solina pracuje jak pogotowie ratunkowe, uzupełnia nagłe niedobory w systemie elektrycznym, a potem wyłącza się, jej funkcję pełnią elektrownie cieplne.

CZORSZTYN-NIEDZICA

Historia budowy tej zapory sięga 1905 roku z którego pochodzą pierwsze materiały dotyczące utworzenia w rejonie Czorsztyna sztucznego zbiornika.
Uściślenie tych zamysłów stanowiły plany budowy czterech zbiorników na najgroźniejszych dopływach karpackich górnej Wisły - w Rożnowie i Czorsztynie na Dunajcu, Porąbce na Sole i Mucharzu na Skawie. Jest mało znanym faktem, że plany przedstawione zostały do zaopiniowania w 1919 roku - wybitnemu specjaliście, twórcy szeregu podobnych obiektów w Szwajcarii, późniejszemu ministrowi robót publicznych, a następnie pierwszemu Prezydentowi Rzeczypospolitej - Gabrielowi Narutowiczowi. Katastrofalna powódź w 1934 roku doprowadziła do podjęcia natychmiastowej decyzji o budowie, jako pierwszego na Dunajcu zbiornika w Rożnowie. Następny miał być zbiornik z zaporą usytuowaną w Niedzicy, dla którego dokumentację przygotowano w latach 1938-1939.W powojennej historii miała miejsce ewolucja poglądów na kształt inwestycji związana z rosnącą wagą problemów gospodarki wodnej i wymogów ochrony środowiska, jakie musiały być zachowane przy realizacji tak dużej inwestycji w regionie o szczególnych walorach przyrodniczych i kulturowych. Ponadto budowie zapory przeciwstawiali się mieszkańcy zatapianych wsi i wysiedlanych terenów. Elektrownia w Czorsztynie ma dł. 404 metrów, a wysokość 60 metrów. Czorsztyn jest elektrownią szczytowo-pompową -czyli taką, która oddaje energię elektryczną do sieci w godzinach największego zapotrzebowania. Możliwości pompowe - wykorzystuje się w godzinach nocnych, kiedy energia jest tania i jest jej dużo- woda pompowana jest z dolnego zbiornika do górnego - jest ona wykorzystywana następnego dnia do napędzania turbin.
Cechą elektrowni szczytowych jest bardzo krótki czas uruchomienia, który w naszym przypadku wynosi 3-4 min. Elektrownia w Czorsztynie pełni rolę przeciwpowodziową, zaopatrza w wodę, rekreacyjną i hydro energetyczną.

Energetyka

1. Jakie cechy ropy naftowej uczyniły z niej źródło energii XX w?
W trwającym już ponad 200 lat rozwoju przemysłowym świata zachodziły poważne zmiany struktury zużywanych surowców energetycznych. Początkowo podstawowym źródłem energii był węgiel, wykorzystywany powszechnie w energetyce, hutnictwie i transporcie (kolejowym i morskim). Z czasem jednak zaczęło rosnąć znaczenie ropy naftowej, o czym zdecydowały takie jej walory jak: wyższa kaloryczność, wyższa efektywność przemian i mniejsza toksyczność spalania, możliwość wykorzystania jako paliwa we wszystkich rodzajach transportu (90% wszystkich środków transportu na świecie porusza się dzięki ropie naftowej i jej pochodnym) oraz możliwość zastosowania na szeroką skalę w przemyśle chemicznym. Większa kaloryczność ropy sprawia, iż koszt uzyskania tej samej ilości kalorii z węgla, co z ropy naftowej jest ponad dwukrotnie wyższy. Również transport ropy na dużą odległość jest bardziej opłacalny niż węgla. Na różnicę tę wpływa fakt, że ropa naftowa jest przesyłana transportem rurociągowym, znacznie tańszym niż transport kolejowy dominujący w przewozach węgla.



2. Dlaczego Wielka Brytania, dysponująca potężnymi złożami węgla kamiennego stała się jego ważnym importerem?
Wiąże się to z nieporozumieniami, jakie zachodzą w tym kraju. Chodzi tu o niezadowolenie brytyjskich górników z warunków pracy, a także wynagrodzeń, jakie za nią otrzymują. Drugim czynnikiem jest niekorzystne umiejscowienie złóż, przez co wydobycie większości z nich nie jest opłacalne. Korzysta na tym przemysł naftowy, prężnie rozwijający się w Wielkiej Brytanii, a także eksporterzy węgla kamiennego.



3. W których krajach i dlaczego energetyka jądrowa zdominowała produkcję energii elektrycznej. Dlaczego energetyka ta nie rozwinęła się w Nigrze, dysponującym potężnymi złożami rud uranu?
O rozwoju energetyki jądrowej zadecydowały przede wszystkim względy ochrony środowiska oraz wyczerpywanie się zasobów tradycyjnych paliw. Miał na to wpływ również fakt, iż elektrownie atomowe należą do mobilnych zakładów energetycznych (charakteryzuje je bardzo korzystny stosunek wielkości produkcji energii elektrycznej do zainstalowanej mocy), a także to, że osiągają niskie przeciętne koszty produkcji i są stosunkowo mało transportochłonne. Niemal 30% światowej produkcji energii elektrycznej, pochodzącej z elektrowni jądrowych, koncentruje się w Stanach Zjednoczonych, ok. 16% - we Francji i 10% - w krajach WNP. Jeżeli chodzi o jej udział w produkcji krajowej to prym wiodą Francja i Belgia - po ok. 70%. Dalej znajdują się Szwajcaria i Szwecja (50%). Niektóre kraje odchodzą jednak od energetyki jądrowej (w Polsce 1990 odstąpiono od budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu). Jest to wynikiem jej małej konkurencyjności ekonomicznej oraz niekorzystnego klimatu społecznego wokół tej energetyki, szczególnie po awarii w Three Mile Island (USA, 1979) oraz katastrofie w Czarnobylu (Ukraina, 1986; Czarnobylska Elektrownia Jądrowa). Dla dalszego rozwoju energetyki jądrowej najważniejsze jest zapewnienie bezpieczeństwa eksploatacji elektrowni jądrowych i innych obiektów jądrowego cyklu paliwowego, a także bezpieczne składowanie odpadów promieniotwórczych.
Przemysł jądrowy nie rozwinął się w Nigrze z powodu bariery kapitałowej i technologicznej. Budowa elektrowni atomowych jest bardzo kosztowna, a Niger jest jednym z najbiedniejszych krajów Afryki i nie może pozwolić sobie na takie wydatki. Trzeba również dodać, że samo wydobycie rudy jest drogie, gdyż wywozi się ją drogą lotniczą z powodu oddalenia złóż od głównych ośrodków gospodarczych oraz braku linii kolejowych. Przez to jej cena rośnie i staje się ona mało konkurencyjna.



4. Z jakimi cechami środowiska naturalnego wiążę się głównie rozwój energetyki niekonwencjonalnej w Japonii, Islandii, Nowej Zelandii, Indonezji, Danii i Kalifornii w USA?
Japonia:
- elektrownie jądrowe (Kashiwazaki, Fukushima, Tōkai, Takahama)
- elektrownie wodne (głównie środkowe Honsiu)
- elektrownie geotermiczne
Islandia:
- elektrownie wodne (na skalę krajową)
- elektrownie geotermiczne - gejzery (do celów gospodarczych, ogrzewania mieszkań i szklarni warzywniczych).
Nowa Zelandia:
- elektrownie wodne (największe to Benmore 540 MW i Manapouri 600 MW) - 75%
- elektrownie opalane mazutem i gazem - 17%
- elektrownie geotermiczne na Wyspie Północnej (Wairakei 153 MW) - 7%
Indonezja:
- elektrownie geotermiczne (duża liczba wulkanów)
Dania:
- wykorzystanie złóż torfu
- elektrownie wiatrowe
Kalifornia:
- elektrownie wodne
- elektrownie słoneczne
- elektrownie geotermiczne



5. Wymień główne obszary dysponujące największymi zasobami „białego węgla”. Spośród nich wybierz te, na których owe zasoby są najlepiej wykorzystywane.
Duży potencjał energetyczny, jaki kryją w sobie rzeki świata, jest wykorzystywany w niewielkim tylko stopniu. Odnosi się to w szczególności do krajów rozwijających się, chociaż w wielu z nich poczyniono wielki postęp w tym zakresie. Elektrownie wodne dostarczają bardzo taniej energii elektrycznej, ale koszty ich budowy są bardzo wysokie. Projekty i realizacja budowy każdej z nich ma indywidualny charakter. Duży koszt wiąże się nie tyle z samą budową elektrowni, ile z budową zapór wodnych.
W niektórych krajach hydroenergetyka ma jednak bardzo duże znaczenie, zwłaszcza w Norwegii, w której 100% energii pochodzi z energii wodnej. To właśnie dzięki dogodnym warunkom budowy elektrowni wodnych i niskim kosztom produkcji kraj ten produkuje najwięcej w świeci energii elektrycznej na jednego mieszkańca. Wśród krajów europejskich bardzo duże znaczenie hydroenergetyka ma także w Szwajcarii(78%), Austrii (63%) i Szwecji (43%).
Głównie na energii wód jest oparta produkcja energii elektrycznej w krajach Ameryki Południowej - Brazylii (93%), Kolumbii (75%), Wenezueli (56%). W Brazylii zainwestowano w hydroenergetykę duże sumy, jednak znaczna część inwestycji nie jest produktywnie wykorzystana. Największą na świecie hydroelektrownię wybudowano właśnie w tym kraju - w Itapu na granicy z Paragwajem. Z kolei w Wenezueli wielkie elektrownie powstały w Guari i Macagua na rzece Caroni. Kilka dużych hydroelektrowni powstało także w Afryce: w Egipcie - w Asuanie na Nilu, Mozambiku - w Cabora Bossa na Zambezi, Ghanie - w Akosombo na Volcie. Wielkie elektrownie wodne zbudowano w Rosji. Największe to: Bracka, Sajano-Suszeńska, Krasnojarska, Ust'-Ilimska w części azjatyckiej i Wotkińska w części europejskiej. Na Ukrainie do dużych należy Dnieproges. W Stanach Zjednoczonych największy zespół hydroelektrowni znajduje się na Kolumbii i jej dopływach.
Ogólnie jednak wykorzystanie zasobów „białego węgla” w Afryce, Azji Południowo-Wschodniej i Ameryce Łacińskiej jest na razie niewielkie. Barierą rozwoju energetyki wodnej jest tam niewątpliwie brak kapitałów, ale nie mniejsze znaczenie ma stosunkowo mały i rozproszony popyt na energię. Trzeba dodać, że energetyka wodna jest dla tych krajów jedyną rozsądną alternatywą rozwoju, gdyż zasoby innych pierwotnych źródeł energii są w wielu z nich bardzo skromne.

Era kenozoiczna

Kenozoiczna
Na nią przypadło ukształtowanie współczesnego układu lądów i mórz, a także ich rzeźby. Potężne ruchy górotwórcze końcowej fazy orogenezy alpejskiej spowodowały sfałdowanie i wypiętrzenie wielu łańcuchów górskich. Niejednokrotnie znacznemu podniesieniu podlegały struktury geologiczne pochodzące z poprzednich orogenez. Górotwórcze ruchy końca orogenezy alpejskiej zaktywizowały procesy wulkaniczne. Współczesne procesy sejsmiczne i wulkaniczne Ziemi nawiązują do obszarów fałdowań orogenezy alpejskiej i do podstawowych linii granicznych wielkich płyt litosfery. W trzeciorzędzie doszło do dużych ochłodzeń, czego wyrazem było między innymi rozwinięcie pokryw lodowych, np. na Antarktydzie. W czwartorzędzie takich okresów znacznych ochłod zeń było wiele. Stosunkowo niewielkim przemianom podlegała flora, natomiast szybkie i istotne były procesy ewolucyjne fauny. Podczas trzeciorzędu nastąpił rozwój ptaków, które pozbyły się cech gadzich. Dominujące znaczenie zaczęły mieć ssaki. Intensywny rozwój tych zwierząt jednak zahamowany wskutek czwartorzędowych zmian klimatu i przesuwania się stref klimatycznych. Niektóre rodzaje czy rzędy ssaków przetrwały do dzisiaj i to niejednokrotnie bez większych zmian, inne natomiast wyginęły.
Na początku trzeciorzędu pojawiły się ssaki naczelne. Należały do nich małpiatki i małpy, później małpy człekokształtne oraz istoty przedludzkie. Rozwój antropoidów datuje się od pliocenu, bądź nawet górnego miocenu. Rozwojowi ,,centralnego pnia” towarzyszy wyodrębnianie się najpierw silnie rozwijanych, a następnie zanikających ,,łusek”. Główną linie wiodącą ku człowiekowi dostrzega się od około 7 milionów lat temu. Pojawiły się wtedy istoty dwunożne o małej mózgoczaszce

Era mezozoiczna

Mezozoiczna
Intensywne przemiany oblicza Ziemi - zmieniający się rozkład lądów i mórz oraz ciągłe przekształcanie rzeźby litosfery wynikały przede wszystkim z tektoniki płyt litosfery. Równocześnie kształtowały się wielkie sekwencje skał osadowych, głownie pochodzenia morskiego. W erze mez. Miały swój początek pierwsze etapy orogenezy alpejskiej. Aktywność tektoniczna i wulkaniczna powodowała stałe powstawanie skał krystalicznych. Równolegle drogą ewolucji rozwijało się życie organiczne. Erę mezozoiczną charakteryzuje dominacja płazów i gadów. Żyły one zarówno w morzach i na lądach. Spośród gadów morskich najbardziej znane są ichtiozaury i plezjozaury, a z lądowych - roślinożerne diplodoki i stegozaury oraz drapieżne tyranozaury. W środku tej ery pojawiły się ptaki. Najstarszy ptak - archeopteryks - miał jeszcze wiele cech gadzich. W erze mezozoicznej - obok kręgowców - silnie rozwinęła się drobna fauna morska - głowonogi i ramienionogi, a także małże, gąbki, jeżowce. Zwierzęta te wymarły pod koniec ery mez. i dlatego stały się skamieniałościami przewodnimi.

Era paleozoiczna

Paleozoiczna
Układy skał pochodzące z tej ery to przede wszystkim skały osadowe zawierające licznie ślady życia w postaci skamieniałości, spośród których na szczególną uwagę zasługują trylobity. Były to zwierzęta z grupy stawonogów. Trylobity stały się skamieniałościami przewodnimi. Do skamieniałości przewodnich należą też graptolity- pływające krzaczaste kolonie zwierząt morskich.
Skamieniałości pochodzące z najstarszych okresów ery paleozoicznej reprezentują faunę morską. Są to: stawonogi, ramienionogii głowonogi, małże. Stopniowo pojawiły się kręgowce (ryby). W pierwsz. połowie ery pal. wykształciły się rośliny lądowe. Ich intensywny rozwój przypadł na 2 poł. ery. Były to olbrzymie skrzypy, widłaki , drzewiaste paprocie nasienne. Wśród skamieniałości z końca ery pal. spotyka się już także faunę lądową - owady, skorupiaki, a także kręgowce: płazy i gady, w tym gady ssakokształtne.
Podczas ery pal. miały miejsce dwa potężne okresy ruchów górotwórczych. Starsza orogeneza- kaledońska- trwała w postaci wielu faz od końca kambru do dolnego dewonu. Młodsza orogeneza - hercyńska - rozpoczęła się na przełomie dewonu i karbonu, a zakończyła w permie. Podczas tych orogenez zróżnicowanym deformacjom zostały poddane miedzy innymi skał osadowe zawierające liczne skamieniałości, które pozwoliły na określenie czasu tych deformacji. Istotną rolę skałotwórczą odgrywały także wtedy procesy wulkaniczne. W wyniku przemieszczeń kier kontynentalnych względem biegunów zmieniało się rozprzestrzenianie i układ stref klimatycznych .

EURAZJA









Opracował :

Konrad Przygodzki





EURAZJA

Położenie



Już od starożytności we wschodniej części Morza Śródziemnego przeciwstawiano ziemie położone na zachód od Morza Egejskiego ,

które nazywano Europą , lądowi leżącemu na wschodzie i nazywa -

nemu Azją . O ile jednak pozostałe kontynenty są wyraźnie wyodrę -

bnione , to Europa i Azja tworzą jeden wielki , ciągły obszar lądowy ,

czyli kontynent . Rozróżnienie Europy i Azji jest czysto umowne ,

choć ze względu na tradycję i " europocentryczny " punkt widzenia

współczesnej nauki jest powszechnie stosowane , nawet w pracach

fizycznogeograficznych , tzn . opartych o kryteria przyrodnicze ,

a nie historyczne . Kontynent obejmujący tradycyjną Europę i Azję ,

nazwano w drugiej połowie XIX w. Eurazją . Wraz z pobliską Afryką

i Australią należy on do zgrupowania lądów , oddzielonego wielkimi

basenami oceanicznymi Atlantyku , Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku od drugiego mniejszego zgrupowania które tworzą : Ameryka Północna ,

Południowa i Antarktyda . Pierwsze z tych zgrupowań lokowane jest

na umownej półkuli wschodniej , drugie na półkuli zachodniej , do

której jednak przy takim podziale nie można zaliczyć Antarktydy . Eurazja

stanowi pólnocną część zgrupowania " wschodniego " i leż całkowicie na północy od równika . Tylko włączony umownie do Azji archipelag Indonezji położony jest częściowo na południe od równika . Eurazja jest największym kontynentem globu ziemskiego , obejmującym około 54 mln km kwadratowych powierzchni , co stanowi przeszło 30 % wszystkich lądów

Kontynent Eurazji odznacz się nie tylko dużą rozciągłością , lecz także

masywnością mimo licznych półwyspów , mórz śródziemnych i przybrzeżnych oraz wielkich zatok , które go otaczają .



Struktura i rzeźba

Tektonika



Istnienie bloków kontynentalnych i zagłębień oceanicznych , tak charakterystycznych dla powierzchni litosfery , wiąże się z historią

i jej kształtowania się przez w wewnętrzne procesy w bryle ziemskiej .

W historii rozwoju kontynentu Eurazji i jej dzisiejszej strukturze nie

trudno odczytać, w jaki sposób i kiedy początkowo izolowane bloki

lądowe połączyły się ze sobą i jak różnice budowy geologicznej .

Najstarszymi ośrodkami lądowymi dzisiejszej Eurazji jest 6 prekambryjskich bloków , zwanych tarczami , pokrytych częściowo

seriami skał młodszych . Są to platformy : wschodnioeuropejska ,

syberyjska , koreańsko - chińska , sundajska , obejmuje Indochiny

i Borneo ( w środkowej części zapadająca pod powierzchnię morza ) ,

indyjska i arabska , która jest właściwie częścią platformy afrykańskiej .

W orogenezie kaledońskiej powstały góry na północno - zachodnich

peryferiach platformy wschodnioeuropejskiej , a szczątki tego łańcucha

zachowały się w północnej części Wysp Brytyjskich i na Półwyspie Skandynawskim oraz miejscami w obrębie młodszych struktur fałdowych zachodniej części Europy . Struktury hercyńskie częściowo przeplatają się ale w zasadzie otaczają je od strony zewnętrznej , stanowiąc dalszy etap

w rozrastaniu się lodów, jak również w spajaniu poszczególnych bloków

prekambryjskich ze sobą . Ostatni etap kształtowania się kontynentów euroazjatyckiego stanowiła orogeneza alpejska , dzieląca się z resztą na

szerek faz . We wcześniejszych fazach które rozpoczęły się jeszcze w erze

mezozoicznej , powstały struktury fałdowe północno - wschodniej Syberii

( Góry Wierchońskie , Czerskiego , Sichote Aliń ) Transhimalaje , pasma górskiej centralnej części Półwyspu Indochińskiego i półwyspu Malakka .

W młodszych fazach , które miały miejsce w erze kezozoicznej , wykształcił się potężny , równoleżnikowy łańcuchów alpiódów , położony w strefie

dzielącej bloki kontynentalne północne ( europejski , syberyjski i chiński )

od bloków kontynentalnych południowych ( afrykańsko - arabskiego oraz

indyjskiego ) , które we wcześniejszych etapach rozwoju Ziemi należały do

hipotetycznego lądu , zwanego Godwaną . Wynikiem młodszych ruchów

tektonicznych są współczesne stosunki hipsometryczne. Kontynent Eurazji cechuje się pod tym względem największymi kontrastami. Występują tu bowiem zarówno najwyższe góry na Ziemi , jak i najgłębsze depresje , najrozleglejsze wyżyny i wielkie niziny.



Klimat



Zasadniczą rolę w kształtowaniu się stosunków klimatycznych na obszarze Euroazji odgrywają następujące czynniki :1. położenie pomiędzy równikiem a biegunem północnym, a więc w różnych strefach krążenia mas powietrza 2. wielka rozciągłość lądu i oddalenie jego wnętrza od oceanu, 3. otoczenie centralnych części Euroazji pasmami górskimi.



Pasy klimatyczne Północne krańce kontynenty i wyspy arktyczne znajdują się w pasie klimatów okołobiegónowych , znajdujących się pod wpływem mas powietrza arktycznego , a w zachodniej części kontynentu również polarno-morskiego. Lato trwa tutaj krótko, a średnia temperatura najcieplejszego miesiąca wynosi zaledwie kilka stopni. Na południe od koła podbiegunowego aż po mniej więcej kontynentu również polarno-morskiego. Lato trwa tutaj krótko, a średnia temperatura najcieplejszego miesiąca wynosi zaledwie kilka stopni. Na południe od koła podbiegunowego aż po mniej więcej 40 stopni celciusza szer. geogr. pn. rozciąga się pas klimatów umiarkowanych o zmiennym w ciągu całego roku typie pogody , spowodowanym mieszaniem się chłodnego powietrza polarnego (podbiegunowego) z ciepłym powietrzem zwrotnikowym (właściwie podzwrotnikowym).



Wody



O ile układ sieci rzecznej jest ukształtowaniem powierzchni kontynentu i jego dziejami geologicznymi , o ile ilość opływających wód , względnie brak wód powierzchniowych , jest funkcją warunków klimatycznych

w szczególności zaś opadów atmosferycznych i parowania , które z kolei zależą od temperatury i wilgotności powietrza .



Obszary bezodpływowe i rzeki



Rozległość kontynentu , odcięcie jego wnętrza od oceanów przez wielkie bariery górskie i związana z tym suchość kotlin wewnętrznych są przyczyną

że znaczne obszary Eurazji nie mają odpływu do oceanu . Obszary bezodpływowe zajmują w Eurazji 17,7 mln km kwadratowych powierzchni

( tj. około 32 % )



Wygenerowano: 01-05-2003 07:03:57

Europa

Europa rozciąga się południkowo na odcinku ok. 5500 km a równoleżnikowo 3500 km. Kontynent w całości leży na półkuli północnej i w wię kszości na półkuli wschodniej. Południk 0 stopni przechodzi przez ok. 20 km na wschód od Londynu. Półwyspy stanowią 22.8% powierzchni całego kontynentu, wyspy 7,6%. Długość linii brzegowej - 38 000 km. Najstarszy element Europy to płyta fennoskandzka obejmująca Szwecję, Finlandię Norwegię i część Rosji. Druga najstarsza część to platforma wschodnio-europejska obejmująca kraje na wschód od linii Łeba-Warszawa-Lublin-Odessa. W tych częściach nie występują trzęsienia ziemi. Góry w Europie : Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Dynarskie, Karpaty i Bałkany. W Europie zdecydowanie dominują niziny stworzone przez procesy denudacyjne. Deniwelacje (różnice wysokości) w Europie są małe Najwyższa góra - Mont Blanc 4807 m, najgłębsza depresja - Nad morzem Kaspijskim ok. -27m. W Europie występują 3 strefy klimatyczne : Nad Atlantykiem i morzem Śródziemnym - klimat morski (małe różnice temperatury powietrza latem i zimą), We wschodniej Europie - klimat kontynentalny (duże różnice temperatury między latem a zimą), Znaczny obszar środkowej Europy - Klimat przejściowy miedzy morskim i kontynentalnym. W klimacie subpolarnym występuje Tundra która ku południowi przechodzi w Tajgę. Sieć wodna jest w Europie dobrze rozwinięta. Najdłuższe rzeki : Wołga, Dunaj, Ural, Dniepr i Peczora. Europę zamieszkuje 690.000.000 ludzi co stanowi 12,1% światowej populacji.

Europa - państwa i stolice

Rosja - Moskwa
Kazachstan
Dania - Kopenhaga
Turcja - Ankara
Francja - Paryż
Ukraina - Kijów
Hiszpania - Madryt
Szwecja - Sztokholm
Norwegia - Oslo
Niemcy - Berlin
Finlandia - Helsinki
Polska - Warszawa
Włochy - Rzym
Wlk. Brytania - Londyn
Rumunia - Bukareszt
Białoruś - Mińsk
Grecja - Ateny
Bułgaria - Sofia
Islandia - Reykjawik
Jugosławia - Belgrad
Węgry - Budapeszt
Portugalia - Lizbona
Austria - Wiedeń
Czechy - Praga
Rep. Irlandii - Dublin
Szwajcaria - Berno
Belgia - Bruksela
Luksemburg - Luksemburg
Holandia - Amsterdam
Słowenia - Lublana
Chorwacja - Zagrzeb
Bośnia i Hercegowinia - Sarajewo
Albania - Tirana
Macedonia - Skopie
Słowacja - Bratysława
Mołdawia - Kuszyniów
Litwa - Wilno
Łotwa - Ryga
Estonia - Tallin
Liechtenstein - Vaduz
Watykan - Watykan
Andora - Andora
Malta - Valetta
Maroko
San Marino

Euroregiony Polski




W ostatnim czasie nastąpiły istotne zmiany w obszarach poszczególnych euroregionów oraz powstał kolejny trzynasty euroregion - "Silesia". W opracowaniu tym przedstawiono aktualną informację o wszystkich euroregionach funkcjonujących na granicach Polski.


 POWSTANIE I FUNKCJONOWANIE EUROREGIONÓW W POLSCE

Mimo wielu wcześniejszych inicjatyw dotyczących współpracy regionów przygranicznych - np. w zakresie tzw. małego ruchu turystycznego, przygranicznej wymiany handlowej, transferu siły roboczej, kooperacji przemysłowej a także prób zagospodarowania Odry - w Polsce trwałych wzrost możliwości współpracy transgranicznej obserwuje się od początku lat dziewięćdziesiątych, co ściśle wiąże się z transformacją ustrojową. W sferze praktycznej przejawia się to utworzeniem i funkcjonowaniem na granicach Polski 13 euroregionów, z tego 4 na granicy zachodniej, 6 na granicy południowej, 2 na granicy wschodniej i 1 na granicy północnej.
Szczególne znaczenie dla powstających na granicy niemiecko-polskiej, a także polsko- czeskiej euroregionów miało powołanie w 1991 roku pierwszego na granicach Polski i w Europie Środkowej i Wschodniej Euroregionu "Nysa". W latach 1991 - 1993 wypracował on w układzie trójstronnym pierwsze doświadczenia w tworzeniu podstaw instytucjonalnych współpracy transgranicznej. Euroregion "Nysa", podobnie jak pozostałe 3 euroregiony na pograniczu zachodnim ("Pomerania", "Pro Europa Viadrina", i "Sprewa-Nysa-Bóbr"), ma modelowe znaczenie dla tworzenia różnych form współpracy ponadgranicznej na granicach Polski.
Wśród najważniejszych czynników sprzyjających powstawaniu regionów transgranicznych na granicy zachodniej należy przede wszystkim wymienić:
 nowy kształt polityczny granicy zachodniej, co spowodowało, że granica polsko-niemiecka stała się jednocześnie granicą zewnętrzną Unii Europejskiej,
 zawarcie układu stowarzyszeniowego Polski z Unią Europejską, co nadało polsko- niemieckiej współpracy transgranicznej charakter prekursorski w skali Europy Środkowej i Wschodniej,
 aktywność środowisk lokalnych i regionalnych w nawiązywaniu współpracy transgranicznej.

Także korzystne zmiany polityczne ostatnich lat stwarzają nowe możliwości dla zbliżenia i wzajemnej koordynacji rozwoju oraz odnowy powiązań międzyregionalnych i lokalnych na pograniczu południowym. Granica z Czechami i Słowacją stała się równocześnie granicą między państwami stowarzyszonymi z Unią Europejską. Jest to także granica wewnętrzna państw Grupy Wszehradzkiej i granica wewnętrzna w ramach utworzonej przez to ugrupowanie Strefy Wolnego Handlu (CEFTA).
Na pograniczu wschodnim współpraca euroregionalna najbardziej zaawansowana jest z Ukrainą, czego efektem było powołanie we wrześniu 1995 roku pierwszego w Europie Wschodniej Euroregionu "Bug".

Na pograniczu północnym pierwsze inicjatywy nadania form instytucjonalnych współpracy transgranicznej pojawiły się w 1997 roku. W wyniku intensywnych prac organizacyjnych środowisk lokalnych i regionalnych obszarów przygranicznych państw nadbałtyckich, w lutym 1998 roku podpisano w Malborku umowę o utworzeniu Euroregionu "Bałtyk", obejmującego przygraniczne obszary Polski, Danii, Litwy, Łotwy, Rosji (Obwód Kalingrad) i Szwecji.


Wykaz i lokalizację euroregionów w Polsce przedstawia mapa:










Wykaz wszystkich euroregionów uporządkowanych chronologicznie według daty ich powstania przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Chronologia tworzenia euroregionów

L.p. Nazwa euroregionu Data utworzenia
1 "Nysa" 21 grudnia 1991
2 "Karpacki" 14 lutego 1993
3 "Sprewa-Nysa-Bóbr" 21 września 1993
4 "Pro Europa Viadrina" 21 grudnia 1993
5 "Tatry" 26 sierpnia 1994
6 "Bug" 29 września 1995
7 "Pomerania" 15 grudnia 1995
8 "Glacensis" 5 grudnia 1996
9 "Niemen" 6 czerwca 1997
10 "Pradziad" 2 lipca 1997
11 "Bałtyk" 22 lutego 1998
12 "Śląsk Cieszyński" 22 kwietnia 1998
13 "Silesia" 20 września 1998
Źródło: Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS 1999.

 CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH EUROREGIONÓW:

 EUROREGION "POMERANIA"

15 grudnia 1995 r. w Szczecinie powołano do życia Euroregion Pomerania". Stronami Umowy o utworzeniu Euroregionu Pomerania" są: Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego Pomerania" ze strony polskiej, a Kommunalgemeinschaft Europaregion Pomerania" ze strony niemieckiej. Z dniem 26 lutego 1998 roku przystąpił do Euroregionu szwedzki związek gmin - Kommunförbundet Skane.
Euroregion "Pomerania" obejmuje po stronie polskiej 47 gmin województwa zachodniopomorskiego, leżących na terenie 12 powiatów (w tym dwa miasta na prawach powiatu - Szczecin i Świnoujście). Powierzchnia tej części Euroregionu Pomerania" wynosi 8791 km2 i zamieszkuje ją 1 014 tys. osób.
Po stronie niemieckiej w skład Euroregionu wchodzi 6 powiatów i 2 miasta:
 2 miasta wydzielone i 4 powiaty z landu Meklemburgia - Pomorze Przednie,
 2 powiaty z landu Brandenburgia.

Łączna powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 11 317 km2 i zamieszkuje ją prawie 840 tys. osób.

Po stronie szwedzkiej w skład Euroregionu wchodzą 33 gminy. Ich łączna powierzchnia wynosi 11 000 km2 i zamieszkuje ją prawie 1 112 tys. osób.
Zgodnie z umową o utworzeniu Euroregionu celem współpracy w Euroregionie Pomerania" jest podejmowanie wspólnych działań dla równomiernego i zrównoważonego rozwoju regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji po obu stronach granicy. Cel ten ma być realizowany w szczególności poprzez:
- podnoszenie poziomu życia obywateli mieszkających w regionie poprzez wspólne wspieranie inwestycji i programów gospodarczych,
- szkolenia zawodowe i programy zmierzające do likwidacji bezrobocia,
- popieranie idei jedności europejskiej i międzynarodowego zrozumienia,
- współpracę i wymianę grup zawodowych, naukowych, kulturalnych, środowisk młodzieżowych, a w szczególności tych jej form, które sprzyjają wzajemnemu lepszemu poznaniu społeczności zamieszkujących regiony graniczne,
- utrzymanie oraz poprawę stanu środowiska naturalnego, poprawę gospodarki rolnej i leśnej,
- budowanie oraz dostosowanie infrastruktury do potrzeb ruchu granicznego i regionalnego,
- rozwój współpracy gospodarczej, wymiany know-how i transferu technologii,
- budowę kompleksowego systemu informacji, w celu wymiany danych w Euroregionie,
- rozwój skoordynowanego transgranicznego planowania przestrzennego,
- współpracę w zakresie likwidacji pożarów i klęsk żywiołowych oraz w sytuacjach awaryjnych,
- wspieranie rozwiązywania problemów przejść granicznych.

Środki finansowe związków regionalnych tworzących Euroregion (w tym również środki Komunalnego Związku Celowego Gmin Pomorza Zachodniego "Pomerania") pochodzą przede wszystkim ze składek członkowskich.
Związki te mają osobowość prawną, co pozwala im prowadzić samodzielną gospodarkę finansową i wykonywać działalność gospodarczą. Mogą być one adresatem dotacji celowych, subwencji krajowych i zagranicznych oraz darowizn na ogólnych zasadach dotyczących podmiotów komunalnych.
Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego Pomerania" - na podstawie porozumienia zawieranego corocznie z władzami PHARE - zarządza małymi projektami euroregionalnymi. Wysokość dofinansowania z funduszu PHARE do tych projektów wynosi maksymalnie 50 000 ECU. Środki własne beneficjenta dofinansowania nie mogą być mniejsze niż 25% wartości projektu, zaś udział PHARE nie większy niż 75%.
Dzięki środkom z tego funduszu realizowane są projekty z zakresu ochrony środowiska (oczyszczalnie ścieków, kanalizacja sanitarna, modernizacje systemów ogrzewania), imprezy sportowe i kulturalne, wyposażenie różnych instytucji służących społecznościom po obu stronach granicy.
Komunalny Związek Celowy Gmin Pomorza Zachodniego Pomerania" zajmuje się także wymianą i współpracą młodzieży polskiej i niemieckiej na obszarze województwa zachodniopomorskiego, pełniąc funkcję Jednostki Centralnej Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży. Wspiera on w wielu dziedzinach i na wielu płaszczyznach spotkania, wymianę i projekty uczniów, studentów, młodych pracowników, a także współpracę organizacji młodzieżowych, szkół oraz instytucji zajmujących się wymianą młodzieży.
Z finansowego wsparcia jednostki centralnej korzysta 50 placówek kulturalnych (w zakresie wymiany młodzieżowej) i 83 szkoły (w zakresie wymiany szkolnej). W różnych projektach uczestniczyło łącznie 6 920 osób. W ramach wymiany szkolnej projekty objęły 3 344 osoby. W projektach obejmujących wymianę młodzieżową uczestniczyło 3 576 osób.
Corocznie organizowany jest Polsko-Niemiecki Festiwal Młodzieży na przemian po polskiej i po niemieckiej stronie. W 1998 roku III Festiwal odbył się w Prenzlau w Niemczech, natomiast IV odbędzie się w 1999 roku w Nowogardzie.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że współpraca euroregionalna napotyka następujące bariery:
- niedostateczne uregulowania wewnątrzkrajowe dotyczące uprawnień do podejmowania przez samorządy działań w zakresie międzynarodowego obrotu publiczno-prawnego, odmienność struktur administracyjno-samorządowych,
- asymetria potencjałów gospodarczych i finansowych uczestników współpracy, dysproporcje w dostępie do funduszy i programów regionalnych Unii Europejskiej,
- różna percepcja współpracy w środowiskach lokalnych,
- brak doświadczeń w zakresie instytucjonalizacji współpracy.


 EUROREGION "PRO EUROPA VIADRINA"

Euroregion powstał w grudniu 1993 r. na mocy umowy podpisanej przez Stowarzyszenie Gmin Lubuskich, Związek Gmin Gorzowskich i Niemieckie Stowarzyszenie Środkowa Odra".

Euroregion "Pro Europa Viadrina" obejmuje po stronie polskiej 33 gminy z terenu dwóch województw lubuskiego i zachodniopomorskiego. Powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 7 128 km2 i jest zamieszkana przez ponad 447 tys. osób.
Po stronie niemieckiej w skład Euroregionu wchodzi 1 miasto wydzielone i 2 powiaty z landu Brandenburgia. Powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 4 517 km2 i jest zamieszkana przez 448 tys. osób.
Funkcjonowanie Euroregionu po stronie polskiej jest finansowane ze składek gmin członkowskich oraz ze środków PHARE. Środki te posłużyły sfinansowaniu inwestycji z zakresu komunikacji i transportu takich jak: terminal odpraw towarowych w Świecku, modernizacja kolejowego przejścia granicznego w Kunowicach oraz modernizacja dróg prowadzących do przejść granicznych.
Znajdujące się na terenie Euroregionu przejścia graniczne sprzyjają obsłudze ruch trasgranicznego i powodują, że współpraca gospodarcza w tym regionie rozwija się dynamicznie, m.in. poprzez tworzenie spółek polsko-niemieckich.
Głównymi ośrodkami współpracy przygranicznej są Gorzów Wielkopolski i Słubice. W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się Polsko-Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki, utworzone w 1994 roku jako spółka polsko-niemiecka (obie strony po 50% akcji). Do ważnych imprez handlowych należą odbywające się w Gorzowie Wielkopolskim corocznie od 1993 roku Gorzowsko-Brandenburskie Targi Pogranicza. Z kolei Słubice to miasto, gdzie realizuje się szereg wspólnych przedsięwzięć polsko-niemieckich, imprez kulturalnych, zarówno o znaczeniu lokalnym, jak i międzynarodowym. Współpraca samorządów lokalnych Słubic i Frankfurtu nad Odrą obejmuje gospodarkę komunalną, ochronę środowiska, planowanie przestrzenne, oświatę, kulturę i turystykę.
W Słubicach została ulokowana polska placówka naukowa Collegium Polonicum, stanowiąca część Uniwersytetu Europejskiego "Viadrina" we Frankfurcie nad Odrą.
Jednym z bardzo ważnych elementów współpracy transgranicznej w ramach Euroregionu jest planowanie przestrzenne, w związku z tym są organizowane wspólne konferencje planistów obu stron. Pierwsze spotkanie pod nazwą Forum planowania przestrzennego i rozwoju komunalnego w Euroregionie "Pro Europa Viadrina" odbyło się we Frankfurcie nad Odrą 17 września 1997 roku.


 EUROREGION "SPREWA-NYSA-BÓBR"

21 września 1993 r. w Gubinie podpisano umowę o utworzeniu Euroregionu "Sprewa-Nysa- Bóbr". W jego skład po stronie polskie wchodzi 51 gmin, z tego 50 leżących w województwie lubuskim i 1 w województwie wielkopolskim. Łączna powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 7 844 km2 i zamieszkuje ją ponad 632 tys. osób.
Po stronie niemieckiej w skład Euroregionu wchodzi 1 miasto wydzielone i 1 powiat z landu Brandenburgia. Łączna powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 1 812 km2 i zamieszkuje ją prawie 276 tys. osób.
Dominującymi tematami współpracy są:
- wspólne zarządzanie i gospodarka komunalna w miastach granicznych,
- organizacja wspólnych szkół dwujęzycznych,
- wspólne uzgadnianie planów przestrzennego zagospodarowania,
- rozbudowa infrastruktury przejść granicznych.

Jednym z najbardziej spektakularnych efektów działania było podpisanie w 1997 r. umowy o budowie wspólnej oczyszczalni ścieków Gubin-Guben.
Ponadto w Euroregionie realizowane są dwa projekty inwestycyjne dofinansowywane przez fundusz PHARE. Pierwszy z nich pod nazwą Eurolas" dotyczy ochrony przeciwpożarowej lasów przygranicznych, kontrolę i wymianę informacji z zakresu ochrony lasów i zwalczania szkodników leśnych. Drugi to projekt tras rowerowych biegnących przez tereny Euroregionu po polskiej i niemieckiej stronie. Pomoże on w promocji turystycznej regionu i stworzy szersze podstawy działań w zakresie sportu i rekreacji.
Obecnie realizowanych jest około 60 projektów wymiany młodzieży, w tym również przedsięwzięcia polsko-niemiecko-francuskie i polsko-niemiecko-węgierskie. Poszczególne programy w ramach wymiany młodzieży mają różnorodny charakter i są organizowane w różnej formie: warsztatów muzycznych, plastycznych, ekologicznych, obozów językowych i jeździeckich, praktyk uczniów szkół średnich w Niemczech i wyjazdów szkoleniowych.
W ramach promocji kultury polskiej w regionie otwarto Centrum Wystawowe Euroregionu z siedzibą w Gubinie, popularyzujące polską sztukę poprzez wystawy i koncerty. Aktywizacji gospodarczej służą odbywające się corocznie na terenie Polski i Niemiec Targi Euroregionu oraz Bank Informacji Gospodarczej, w którym znajdują się oferty polskich i niemieckich firm pragnących nawiązać ściślejszą współpracę w wybranej dziedzinie gospodarki.


 EUROREGION "NEISSE-NISA-NYSA"

Euroregion "Nysa" został powołany do życia w 1991 r. Obejmuje trzy obszary przygraniczne położone w sercu Europy, u styku granic Republiki Czeskiej, Republiki Federalnej Niemiec i Rzeczpospolitej Polskiej. W sensie formalnym Euroregion "Nysa" jest dobrowolną wspólnotą interesów gmin i powiatów terenów nadgranicznych Polski, Czech i Niemiec.
Euroregion nie ma osobowości prawnej w rozumieniu przepisów krajów uczestniczących, a wszystkie organy Euroregionu pracują w ramach norm prawnych swoich krajów.
Członkami Euroregionu są trzy stowarzyszenia oraz związki komunalne:
- po stronie polskiej - Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Nysa,
- po stronie czeskiej - Euroregion Nysa Regionalne Komunalne Stowarzyszenie Miast i Gmin Północnych Czech,
- po stronie niemieckiej - Komunalne Stowarzyszenie Euroregionu Nysa Sekcja Niemiecka.

Środki potrzebne na działalność Euroregionu są gromadzone na oddzielnych kontach poszczególnych narodowych stowarzyszeń i pochodzą z następujących źródeł:
- ze składek członków Euroregionu,
- ze składek członków wspierających i darów (dotyczy strony polskiej i czeskiej),
- z innych źródeł.

Projekty Euroregionalne wspierane są z różnych źródeł. Szczególną rolę w finansowaniu przedsięwzięć transgranicznych spełnia Program PHARE CBC oraz fundusze organizacji Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży".
Program PHARE CBC jest instrumentem wspierającym wszelkie przedsięwzięcia, służące współpracy pomiędzy Republiką Czeską, Rzeczpospolitą Polską i Republiką Federalną Niemiec oraz przyczyniające się do niwelacji różnic w rozwoju obszarów po obu stronach granicy.
Najważniejszym celem Euroregionu jest poprawa stanu środowiska naturalnego, realizowana w ramach programu Czarny trójkąt", obejmującego swoim zasięgiem północno-zachodnie Czech, południową Saksonię oraz województwa jeleniogórskie i wałbrzyskie.
Przy aktywnym współdziałaniu euroregionu przygotowany został multimedialny katalog komputerowy Euroregionu Nysa i województwa jeleniogórskiego.
Współpraca młodzieży polskiej i niemieckiej jest finansowana ze środków organizacji Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży" (PNWM). Organizacja ta dysponuje funduszem utworzonym i zasilanym przez oba rządy. W 1998 roku w ramach tej współpracy wykorzystano kwotę ponad 233 tys. zł, co pozwoliło sfinansować projekty związane z wymianą młodzieży, obejmujące łącznie 1 790 osób.

 EUROREGION "GLACENSIS"

Umowę o utworzeniu Euroregionu podpisano 5 grudnia 1996 r. między Stowarzyszeniem Gmin Ziemi Kłodzkiej i Regionalnym Stowarzyszeniem do Spraw Współpracy Pogranicza Czech, Moraw i Ziemi Kłodzkiej.
Po stronie polskiej w skład Euroregionu wchodzi 17 gmin i miasta takie jak Kłodzko, Nowa Ruda i Bystrzyca Kłodzka. Powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 1 902 km2 i zamieszkuje ją prawie 199 tys. osób.
Po stronie czeskiej w skład Euroregionu wchodzi część gmin położonych na terenie 7 powiatów. Powiaty te mają łączną powierzchnię 6 449 km2 i liczą ponad 741 tys. mieszkańców. Jednakże nie wszystkie gminy z tych powiatów należą do Euroregionu. Do Euroregionu zamierzają przystąpić jednostki samorządowe z terenów dwu dalszych
powiatów: Pardubic i Jičina.
Główne cele Euroregionu to:
- inicjowanie powstawania nowych przejść granicznych,
- ochrona środowiska naturalnego i przeciwdziałania zagrożeniom ekologicznym,
- korzystne zagospodarowanie przestrzenne regionu,
- stworzenie bazy informacyjnej (gospodarczej i turystycznej) o regionie,
- wymiana grup dzieci i młodzieży,
- wspieranie inicjatyw gospodarczych.

Środki finansowe na działalność Euroregionu są gromadzone na niezależnych kontach stron i mogą pochodzić z: wpłat ze środków własnych poszczególnych Euroregionów, dotacji, darowizn i innych źródeł.
Największym przedsięwzięciem społeczno-kulturalnym, zorganizowanym w 1998 r. już po raz dziewiąty, były Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej, odbywające się we wrześniu i w październiku po obu stronach granicy. W 1998 roku projekt ten otrzymał po raz pierwszy wsparcie finansowe z Unii Europejskiej z programu PHARE-Credo.
Od 1989 roku wydawany jest miesięcznik Ziemia Kłodzka - Od Kladskeho Pomezi - Glatzer Bergland", który wiele miejsca poświęca problemom Euroregionu. Już od 1993 roku publikował autorskie teksty Czechów i Polaków, dotyczące wizji zacieśniania dwustronnej współpracy.


 EUROREGION "PRADZIAD"

Euroregion powstał 2 lipca 1997 r. Stronami umowy o utworzeniu Euroregionu są Stowarzyszenie Gmin Dorzecza Osobłogi i Unia Turystyczna Ziemi Nyskiej oraz czeskie Stowarzyszenia Miast i Gmin Powiatów Bruntal, Jesenik i Šumperk.
Euroregion Pradziad" obejmuje po stronie polskiej 12 gmin z województwa opolskiego. Ta część Euroregionu ma 1 613 km2 powierzchni i liczy ponad 214 tys. mieszkańców.Po stronie czeskiej w skład Euroregionu wchodzą gminy z trzech powiatów: Bruntal, Jesenik i Dumperk. Ta część Euroregionu ma 2 465 km2 powierzchni i liczy 128 tys. mieszkańców.



Główne cele Euroregionu to:
- inicjowanie powstawania nowych przejść granicznych,
- ochrona środowiska naturalnego i przeciwdziałanie zagrożeniom ekologicznym,
- korzystne zagospodarowanie przestrzenne regionu,
- współpraca w rozwoju turystyki,
- wymiana kulturalna i troska o dziedzictwo kulturowe,
- współpraca przy likwidowaniu pożarów i katastrof,
- współdziałanie w zakresie pomocy społecznej i humanitarnej,
- rozwój kontaktów ludności zamieszkującej w Euroregionie.

Euroregion nie ma wspólnej siedziby. Każda ze stron ma siedzibę na terenie swojego państwa. Siedzibą czeskiej części Euroregionu jest Bruntal, a polskiej części Prudnik, który jest obecnie siedzibą powiatu. W Prudniku organizowane są Międzynarodowe Targi Przedsiębiorczości i Rzemiosła Inter Region.



 EUROREGION "SILESIA"

Euroregion "Silesia" jest najmłodszym Euroregionem na polskich granicach. Umowa o jego utworzeniu została podpisana 20 września 1998 r. przez przedstawicieli Stowarzyszenia Gmin Dorzecza Górnej Odry i przedstawicieli Stowarzyszenia Współpracy Czesko-Polskiej Śląska Opawskiego.
Celem Euroregionu jest podejmowanie wspólnych działań dla równomiernego i zrównoważonego rozwoju regionu oraz zbliżenia jego mieszkańców i instytucji po obu stronach granicy. Cel ten będzie realizowany m.in. poprzez:
- podnoszenie poziomu życia obywateli mieszkających w Euroregionie,
- wspólne wspieranie inwestycji i programów gospodarczych, szkolenia zawodowe i programy zmierzające do likwidacji bezrobocia,
- popieranie idei jedności europejskiej,
- współpracę i wymianę grup społecznych, naukowych, zawodowych, kulturalnych oraz środowisk młodzieżowych,
- utrzymanie oraz poprawę stanu środowiska naturalnego,
- wzajemną pomoc na wypadek katastrof i klęsk żywiołowych,
- rozwój skoordynowanego transgranicznego planowania przestrzennego i współpracy gospodarczej,
- budowę oraz dostosowanie infrastruktury dla potrzeb ruch granicznego i regionalnego,
- budowę kompleksowego systemu informacji w celu wymiany danych w Euroregionie.


Euroregion "Silesia" obejmuje po stronie polskiej 14 gmin z województwa opolskiego i śląskiego o łącznej powierzchni 1 247 km2, zamieszkałej przez ponad 240 tys. osób.
Po stronie czeskiej w skład Euroregionu wchodzi 6 gmin. Ich łączna powierzchnia wynosi 222 km2 i zamieszkała jest przez 119 tys. osób.
Na terenie Euroregionu jest 21 przejść granicznych, w tym 3 ogólnodostępne, 1 kolejowe i 17 przejść małego ruchu granicznego.


 EUROREGION "ŚLĄSK CIESZYŃSKI"

Euroregion "Śląsk Cieszyński" jest jednym z najmłodszych euroregionów w Polsce. Umowa o jego utworzeniu została podpisana w dniu 22 kwietnia 1998 roku przez Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej Olza" ze strony polskiej oraz Regionalne Stowarzyszenie Współpracy Czesko-Polskiej ze strony czeskiej.
Po stronie polskiej obszar Euroregionu obejmuje 15 gmin z województwa śląskiego o łącznej powierzchni 928 km2, zamieszkałej przez ponad 297 tys. mieszkańców.
Po stronie czeskiej w skład Euroregionu wchodzi powiat Karwina i przygraniczna część powiatu Frydek-Mistek. Czeska część Euroregionu ma 600 km2 i jest zamieszkana przez 360 tys. osób.
Zadania i cele Euroregionu to:
- wymiana doświadczeń i informacji dotyczących rozwoju regionu,
- wymiana doświadczeń i informacji dotyczących rynku pracy,
- współpraca przy planowaniu przestrzennym,
- rozwiązywanie wspólnych problemów w dziedzinie transportu, komunikacji i łączności oraz bezpieczeństwa obywateli,
- rozwiązywanie wspólnych problemów dotyczących ekologii i środowiska naturalnego,
- współpraca przy zapobieganiu i likwidacji następstw klęsk żywiołowych,
- współpraca w dziedzinie gospodarczej i handlowej,
- rozwój turystyki i ruchu podróżnych łącznie z dalszym usprawnieniem ruchu granicznego,
- akcje wspierające rozwój kultury, oświaty i sportu, zwłaszcza wymiana informacji dotyczących tych działań,
- wymiana kulturalna i opieka nad wspólnym dziedzictwem kultury,
- współpraca służb ratowniczych i górskich na terenie Euroregionu,
- współpraca między szkołami i młodzieżą na terenie Euroregionu.

Euroregion wspomaga na poziomie regionalnym wszystkie te działania, które prowadzą do przystąpienia Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej oraz wspiera zawieranie międzynarodowych umów prowadzących do współpracy transgranicznej.




Zadaniem Euroregionu na lata 1998 - 1999 jest realizacja następujących programów Unii Europejskiej PHARE Credo wspierających rozwój współpracy transgranicznej:
- Inforeg 200 - aktywizacja agencji przygranicznych w rejonie "Śląska Cieszyńskiego",
- Strategia rozwoju turystyki wokół zbiorników wodnych Terlicko i Zermanice (Republika Czeska) oraz Goczałkowice (Polska),
- Regiotour - system tras rowerowych Euroregionu o długości ok. 600 km2.


 EUROREGION "TATRY"

Umowę pomiędzy samorządami z Polskiej i Słowacji o utworzeniu transgranicznego związku Euroregion "Tatry" podpisano 26 sierpnia 1994 roku.
Euroregion "Tatry" obejmuje po stronie polskiej 18 gmin z województwa małopolskiego o łącznej powierzchni 1 952 km2 zamieszkałej przez 245 tys. osób.
Po stronie słowackiej w skład Euroregionu wchodzą 63 miejscowości z 9 powiatów. Powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 6 572 km2 i zamieszkuje ja ponad 223 tys. osób.
Celem działalności Euroregionu jest tworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju współpracy obszarów przygranicznych Polski i Słowacji, w szczególności w zakresie ochrony środowiska, powietrza i wód, wykorzystania walorów turystycznych, wypoczynkowych i lecznictwa.
Środki finansowe na działalność Euroregionu pochodzą głównie ze składek członkowskich i są gromadzone przez stronę polską i słowacką na oddzielnych kontach bankowych. Składki te wystarczają zaledwie na utrzymanie struktur Euroregionu i w niewielkim stopniu na realizację głównych kierunków działalności.
Szansą na ożywienie działalności Euroregionu jest podpisanie w grudniu 1998 roku porozumienia z Władzą Wdrażającą Program Współpracy Przygranicznej PHARE w sprawie Funduszu Małych Projektów Euroregionalnych. W wyniku tego porozumienia Euroregion otrzyma 120 tys. ECU z przeznaczeniem na dofinansowanie projektów ze sfery kultury, sportu, zasobów ludzkich, planowania przestrzennego, rozwoju gospodarki i turystyki.
Najbardziej znaczące osiągnięcia w dotychczasowej współpracy odnotowano w dziedzinie kultury. W 1995 roku odbyły się dni kultury słowackiej w Polsce, w 1996 r. dni kultury polskiej na Słowacji, w 1997 roku dni kultury Euroregionu Tatry". Pod auspicjami Euroregionu odbywają się także wystawy w Instytutach Polskim w Bratysławie, np. Artyści nowotarscy" i Słowackim w Warszawie, seminaria naukowe i pielgrzymki.
W 1997 roku opracowano projekt naprawy i odnowy szlaku turystycznego Szczyrbskie Pleso- Rysy oraz wydano opinie w sprawie nowych przejść granicznych i turystycznych. Euroregion przygotowuje ocenę stanu środowiska naturalnego, pracuje nad wspólną koncepcją jego ochrony i monitorowania oraz ewentualnych przyszłych wspólnych inwestycji w tej dziedzinie.


 EUROREGION "KARPACKI"

Euroregion "Karpacki" został powołany do życia 14 lutego 1993 r. w Debreczynie, gdzie przedstawiciele władz lokalnych Polski, Słowacji, Węgier i Ukrainy podpisali porozumienie o utworzeniu Związku Międzyregionalnego Euroregion "Karpacki" oraz ministrowie spraw zagranicznych Polski, Ukrainy i Wegier udzielili poparcia tej inicjatywie podpisując Deklarację o współpracy Społeczności Zamieszkujących Obszar Euroregionu "Karpackiego". Na posiedzeniu w dniach 29-30 kwietnia 1997 Rada Związku pozytywnie rozpatrzyła wniosek strony rumuńskiej o jej przyjęcie w charakterze Członka Zwyczajnego.
Euroregion "Karpacki" obejmuje po stronie polskiej 180 gmin z dwóch województw małopolskiego i podkarpackiego o łącznej powierzchni 18 686 km2 zamieszkałej przez 2 376 tys. osób.
Po stronie ukraińskiej w skład Euroregionu wchodzą 4 obwody: lwowski, zakarpacki, iwanofrankowski i czerniowiecki. Ukraińska część Euroregionu ma 56 600 km2 powierzchni i liczy 6 430 tys. mieszkańców.
Po stronie słowackiej do Euroregionu należą dwa kraje: koszycki i preszowski. Ich obszar ma 10 459 km2 powierzchni, a liczba ludności wynosi 1 111 tys. osób.
Po stronie węgierskiej w skład Euroregionu wchodzi 5 okręgów położonych w północno- wschodniej części kraju Borsod-Abaúj-Zemplén, Hajdú-Bihar, Heves, Jasz-Nagykun-Szolnok, Szabolcs-Szatmár-Bereg. Obszar ten ma 28 639 km2 i jest zamieszkały przez 2 609 tys. osób.
Po stronie rumuńskiej w skład Euroregionu wchodzi 5 okręgów: Bihor, Sălaj. Satu Mare, Maramureş, Botoşani. Rumuńska część Euroregionu ma 27 104 km2 powierzchni i liczy 2 274 tys. mieszkańców.
Główną przesłanką utworzenia Euroregionu Karpackiego" było inicjowanie i koordynowanie działań w zakresie promocji współpracy gospodarczej, naukowej, kulturalnej, oświatowej, turystycznej i ekologicznej.
Większość wpływów do budżetu Euroregionu pochodzi ze składek członków Euroregionu. Ponadto w 1995 roku Euroregion uzyskał bezzwrotną pomoc ze środków Rockefeller Brothers Fund (75 tys. USD) oraz Institute for East-West Studies (20 tys. USD).
W 1994 roku - dzięki staraniom nowojorskiego Institute for East-West Studies, który od początku wspierał działalność Euroregionu - powstała Fundacja Rozwoju Euroregionu Karpackiego. Fundacja ta jest niezależną instytucją zarejestrowaną na Słowacji i zajmuje się wspieraniem poprzez pomoc finansową i techniczną instytucji pozarządowych działających w Euroregionie. Celem Fundacji jest doprowadzenie do większego zaangażowania się społeczności lokalnych w działania na rzecz swych regionów. W ramach Funduszu Małych Projektów Euroregionalnych PHARE w 1999 roku Euroregion ma otrzymać dotację w wysokości 114 tys. ECU, a w ramach programu PHARE Credo 331 tys. ECU (49 tys. ECU na przedsięwzięcia na granicy polsko-słowackiej i 282 tys. ECU na inicjatywy na granicy polsko-ukraińskiej).
W wielu miastach pod egidą Euroregionu Karpackiego" od kilku lat organizowane są imprezy targowe. Niektóre z imprez targowych mają już cykliczny charakter i cieszą się dużym zainteresowaniem wystawców, np. Krośnieńskie Targi Euroregionalne Kontakt", czy targi w Rzeszowie, Miskolcu i Nyiregyhaza. Imprezom targowym towarzyszą często seminaria i szkolenia poświęcone różnym aspektom współpracy gospodarczej, a także liczne imprezy kulturalne i sportowe.
Cyklicznie odbywa się Seminarium Pedagogiczno-Oświatowe Euroregionu Karpackiego", które jest ważnym forum spotkań nauczycieli. W szkołach średnich powstają kluby Euroregionu Karpackiego", które popularyzują wśród młodzieży idee współpracy transgranicznej i nawiązują kontakty ze szkołami z innych części Euroregionu.

Od 1994 roku istnieje Stowarzyszenie Uniwersytetów Euroregionu Karpackiego. Dzięki pomocy Euroregionu i Institute for East-West Studies na Uniwersytecie w Użgorodzie powstało Centrum na Rzecz Reformy Administracji Publicznej.
Organizuje się coraz więcej wspólnych imprez kulturalnych, np. festiwale folklorystyczne Eurofolk oraz Festiwal Kultury Karpackiej.
Należy również wymienić takie inicjatywy, jak: Międzynarodowa Konferencja Naukowo- Techniczna Ekologiczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego Karpat Południowo-Wschodnich - "Karpaty 95", Konferencja Rektorów Wyższych Uczelni Regionu Karpackiego, Euroregionalna Olimpiada Młodzieży Niepełnosprawnej, w której uczestniczyła młodzież z Ukrainy i Słowacji oraz Jarmark Open-Folk z udziałem zespołów z Węgier, Ukrainy i Słowacji.


 EUROREGION "BUG"

W dniu 29 września 1995 roku w Łucku na Ukrainie wojewodowie: chełmski, lubelski, tarnobrzeski i zamojski oraz ze strony ukraińskiej Przewodniczący Wołyńskiej Rady Obwodowej pełniący jednocześnie funkcje Przewodniczącego Wołyńskiej Administracji Państwowej podpisali Porozumienie o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion "Bug". Z dniem 15 maja 1998 roku do Euroregionu przystąpiła strona białoruska.
W skład Euroregionu po stronie polskiej wchodzi 251 gmin z 4 województw: lubelskiego, mazowieckiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego o łącznej powierzchni 29 269 km2 i zamieszkuje ją 2 687 tys. osób.
Po stronie ukraińskiej w skład Euroregionu wchodzi obwód wołyński, liczący 20 141 km2 powierzchni i zamieszkały przez 1 075 tys. osób.
Po stronie białoruskiej w skład Euroregionu wchodzi obwód brzeski, o powierzchni 32 800 km2 i zamieszkały przez 1 501 tys. osób.
Głównym celem Euroregionu jest poprawa warunków życia jego mieszkańców, wspieranie rozwoju społeczno-ekonomicznego, ochrona walorów środowiska przyrodniczego, wykorzystanie wspólnego dziedzictwa kulturowego i wspólne działania na rzecz budowy porozumienia między narodami.
Główne zadania Euroregionu to:
- opracowanie strategii rozwoju,
- stworzenie bazy informacyjnej,
- promocja obszaru Euroregionu i pozyskiwanie kapitału zagranicznego,
- przygotowanie projektów rozbudowy transgranicznej infrastruktury komunikacyjnej,
- opracowanie i realizacja projektów proekologicznych, w tym projektu Czysty Bug",
- opracowanie wspólnych imprez targowych, kulturalnych i sportowych.

Od czasu powstania Euroregionu (tj. od 1995 roku) nie realizowano konkretnych projektów.
Ze środków Komitetu Badań Naukowych realizowany jest projekt badawczy dotyczący Euroregionu, którego celem jest analiza możliwości współpracy transgranicznej i zaproponowanie konkretnych form rozszerzenia tej współpracy. Wyniki prowadzonych badań pomogą określić kierunki i zasady wspomagania rozwoju całego obszaru Euroregionu "Bug".



 EUROREGION "NIEMEN"

W dniu 6 czerwca 1997 roku w Augustowie przedstawiciele strony polskiej, białoruskiej i litewskiej podpisali Porozumienie o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion "Niemen".
Po stronie polskiej w skład Euroregionu wchodzą 103 gminy z województwa podlaskiego i warmińsko-mazurskiego o łącznej powierzchni 20 544 km2 zamieszkałej przez 1 190 tys. osób.
Po stronie białoruskiej w skład Euroregionu wchodzi obwód grodzieński. Liczy on 25 200 km2 powierzchni i jest zamieszkały przez prawie 1 198,5 tys. osób.
Po stronie litewskiej w skład Euroregionu wchodzą powiaty Alytus, Mariampol. Mają one 9 889 km2 powierzchni i liczą prawie 401 tys. mieszkańców.
Główne cele Euroregionu Niemen" to rozwój współpracy obszarów przygranicznych w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego, komunikacji, transportu, łączności, oświaty, ochrony zdrowia, ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego oraz kontaktów między mieszkańcami i podmiotami gospodarczymi.
Obszar Euroregionu ma szczególny związek z Bałtykiem i ochroną jego wód. Suwalszczyzna została włączona do programów państw Morza Bałtyckiego. Daje to uprawnienia do korzystania z pomocy finansowej programów bałtyckich Unii Europejskiej. Złożono wiele projektów do funduszy pomocowych Unii, a niektóre z nich zostały już wstępnie przyjęte.
W pierwszym roku działalność Euroregionu została sfinansowana w 57% z budżetu Wojewody Suwalskiego, w 23% ze środków Polsko-Litewskiej Izby Gospodarczej i w 20% ze środków PHARE CBC. Całość środków w 1997 roku została przeznaczona na wydatki związane z tworzeniem struktur organizacyjnych Euroregionu.
W 1997 roku Komitet Badań Naukowych ogłosił konkurs na realizację projektów, dotyczących programu współpracy w Euroregionie "Niemen". Konkurs wygrał zespół naukowy Politechniki Białostockiej i w 1998 roku przystąpił do prac nad projektem.


 EUROREGION "BAŁTYK"

Umowę o utworzeniu Euroregionu "Bałtyk" podpisali w dniu 22 lutego 1998 roku przedstawiciele regionalnych i lokalnych władz przygranicznych regionów państw leżących nad Morzem Bałtyckim: Polski, Danii, Litwy, Łotwy, Rosji i Szwecji.
Obszar polskiej części Euroregionu obejmuje 123 gminy województwa pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodnio-pomorskiego o powierzchni 11067 tys. km2 i zamieszkuje ją 1 777 tys. osób.
Po stronie duńskiej do Euroregionu przystąpiło hrabstwo Bornholm, położone na wyspie i będące najmniejszym okręgiem administracyjnym Danii. Liczy ono 598 km2 powierzchni i 46 tys. mieszkańców.
Po stronie litewskiej w skład Euroregionu wchodzi okręg kłajpedzki (z rejonami: kłajpedzkim, kretingskim, sziłuckim i skuodskim). Ma on 5 750 km2 powierzchni i jest zamieszkiwany przez 416 tys. osób.
Po stronie łotewskiej Euroregion obejmuje miasto i region Liepaja. Jego powierzchnia wynosi 3 594 km2 i jest zamieszkiwany przez 150 tys. osób.
Po stronie rosyjskiej do Euroregionu należy Związek Municypalny Obwodu Kalingradzkiego, obejmujący przede wszystkim miasta pasa nadmorskiego. Powierzchnia tej części Euroregionu wynosi 15 100 km2 i zamieszkuje ją 930 tys. osób.
Po stronie szwedzkiej w skład Euroregionu wchodzą województwa: Blekinge, Kalmar i Kronoberg. Ich łączna powierzchnia wynosi 22 tys. km2 i mieszka tu 580 tys. osób.
Podstawowe cele współpracy, wynikające ze statutu Euroregionu obejmują:
- poprawę warunków życia ludzi zamieszkujących obszar Euroregionu,
- ułatwienie wzajemnych kontaktów,
- zbliżenie lokalnych społeczeństw,
- przełamywanie historycznych uprzedzeń
- programowanie prac zmierzających do zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego z uwzględnieniem stanu rozwoju gospodarki każdej ze stron,
- wspieranie działań zmierzających do nawiązania współpracy między władzami regionalnymi i terytorialnymi.

Środki na działalność Euroregionu mogą pochodzić z wpłat finansowych stron umowy, dotacji, darowizn oraz innych źródeł.


 PODSUMOWANIE

Na granicach Polski powstało 13 euroregionów. Współpraca w tej formie jest prowadzona ze wszystkimi krajami graniczącymi z Polską. Nie tylko zresztą z krajami bezpośrednio sąsiadującymi - również z Węgrami i Rumunią (w ramach Euroregionu Karpackiego), ze Szwecją (w ramach Euroregionu "Pomerania" i Euroregionu "Bałtyk" oraz z Łotwą i Danią (w ramach Euroregionu "Bałtyk").
 Na granicy zachodniej funkcjonują 4 euroregiony: "Sprewa-Nysa-Bóbr", "Pro Europa Viadrina", "Pomerania" i "Nysa".
 Na granicy południowej funkcjonuje 6 euroregionów: "Tatry", "Glacensis", "Pradziad", "Śląsk Cieszyński", "Silesia" oraz położony na styku pogranicza wschodniego i południowego Euroregion "Karpacki".
 Na granicy wschodniej funkcjonują 2 euroregiony: "Bug" i położony częściowo także na pograniczu północnym Euroregion "Niemen".
 Na granicy północnej funkcjonuje 1 euroregion: "Bałtyk".

Najstarszym euroregionem jest polsko-czesko-niemiecki Euroregion "Nysa". Powstał on w grudniu 1991 roku. Natomiast aktualnie najmłodszym jest polsko-czeski Euroregion "Silesia", który powstał we wrześniu 1998 roku.
Łączny obszar Polski objęty współpracą euroregionalną wynosi 115 095 km2, co stanowi ponad 36% całego terytorium kraju. Na obszarze tym zamieszkuje blisko 11,9 mln osób (30,7% ogółu ludności).

Od momentu powstania pierwszych euroregionów na granicach Polski upłynęło ponad 7 lat i można już odnotować wiele konkretnych przykładów i doświadczeń współdziałania w różnych dziedzinach. Dłuższe doświadczenia i większe osiągnięcia w zakresie wypracowania form współpracy transgranicznej mają euroregiony pogranicza zachodniego.
Dotychczasowe doświadczenia współpracy euroregionalnej koncentrują się głównie wokół problemów:
- rozwoju regionalnego, w tym gospodarczego i planowania przestrzennego,
- rozwoju infrastruktury technicznej,
- współdziałania w sferze społecznej,
- ochrony środowiska,
- statystyki transgranicznej.

Dalszy rozwój współpracy transgranicznej jest szczególnie istotny dla wzmocnienia i dynamiki procesu integracji europejskiej.



 ŹRÓDŁA:
1. Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, Warszawa1999.
2. W. Malendowski, M. Ratajczak, Euroregiony - pierwszy krok do integracji europejskiej, Alta 2, Wrocław 1998.
3. Polskie pogranicze - euroregiony, Informatory R

Funkcje miast

Funkcje miast ulegały zmianom wraz ze zmianami stosunków spoleczno-gospodarczych. Niejednokrotnie miasto pełni współcześnie zupełnie inne funkcje niż pełniło pierwotnie. Ze względu na funkcje miasta możemy wymienić:

- miasta przemysłowe - są to miasta, które swe powstanie lub rozwój zawdzięczają wydobyciu surowców mineralnych lub ich przetwórstwu. Do miast o takich funkcjach należą ośrodki w zagłębiach węglowych: GOP w Polsce - Katowice, Bytom, Gliwice, zagłębie Ruhry w Niemczech - Dusseldorf, Essen, Dortmund, w zagłębiach angielskich - Birmingham, Nottingham, w Zagłębiu Donieckim na Ukrainie - Donieck

- miasta transportowe - powstały na wybrzeżach morskich, dogodnych do zakładania portów - Rotterdam, Hamburg, Marsylia, Nowy Jork, Singapur, nad rzekami - miasta wzdłuż Renu (Bazylea, Kolonia), miasta nad Wielkimi Jeziorami w USA (Chicago), Manaus nad Amazonką, miasta nad Jangcy w Chinach (Czunking) na skrzyżowaniach ważnych szlaków transportu, np. w węzłach kolejowych - w USA ( Kansas City, Dallas, Saint Luis), w Kanadzie ( Edmonton, Calgary), porty lotnicze (Warszawa, Paryż, Londyn)

- miasta administracyjne - są siedzibą władz i urzędów administracyjnych (regionalnych, krajowych, międzynarodowych) - stolice państw, regionów, makroregionów

- miasta kultu religijnego - bardzo rzadko ich jedyna funkcją jest obsługa turystów i pielgrzymów odwiedzających sanktuaria i miejsca święte. Zapewne jest to jedna z wielu funkcji miasta, ale w przeszłości mógł to być główny czynnik miastotwórczy. Przykład - Mekka, Częstochowa

- miasta turystyczno-wypoczynkowe - nastawione na obsługę ruchu turystycznego. Są to głównie miasta górskie i nadmorskie.

- miasta uzdrowiskowe - miasta górskie lub nadmorskie posiadające walory uzdrowiskowe - Antibes we Francji, Karlowe Vary w Czechach, Davos w Szwajcarii, krynica w Polsce.

Geografia jako nauka

TEMAT: Geografia jako nauka

1. Geografia- jest to nauka o powłoce ziemskiej, jej przestrzennym zróżnicowaniem pod względem przyrodniczym i społeczno ekonomicznym oraz o związkach i zależnościach między elementami środowiska i działalnością człowieka.

2. W skład powłoki ziemskiej wchodzą:



a) Litosfera i wnętrze ziemi - bada ją geologia

b) Hydrosfera - bada ją hydrografia i oceanografia

c) Atmosfera - bada ją meteorologia, klimatologia

d) Biosfera - bada ją biogeografia

e) Pedosfera - bada ją geografia gleb

f) Ukształtowanie terenu - bada geomorfologia

W skład pow. Ziemskiej wchodzi także magnetosera

g) Magnetosfera - bada ją fizyka

3. Działalnością człowieka na ziemi zajmuje się geografia społeczno ekonomiczna

w jej skład wchodzą:

a) g. Zaludnienia (roz. Ludności)

b) g. rolnictwa

c) g. Przemysłu

d) g. Komunikacji

e) g. Turystyczna

f) g. Handlu

4. Oprócz wyżej wymienionych działów geografii fizycznej i ekonomicznej istnieją nauki pomocnicze geografii np. kartografia, toponomia (wyjaśnia pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych)

Geografia społeczno-ekonomiczna

Nazwa geografia pochodzi od greckiego słowa geo- Ziemia i grapho- opisuję. W dawnych czasach pojmowano geografię jako naukę opisującą zjawiska przyrodnicze, zachodzące na powierzchni Ziemi. W wyniku rozwoju nauki i techniki współczesna geografia tworzy system nauk badających oraz wyjaśniających przyczyny i skutki przestrzennego zróżnicowania powłoki krajobrazowej pod względem przyrodniczym i społeczno gospodarczym. Przedmiotem badań geografii fizycznej są zjawiska zachodzące w przestrzeni przyrodniczej, czyli na powierzchni krajobrazowej. Przedmiotem badań geografii społeczno- ekonomicznej są związki i zależności, zachodzące między przyrodą ożywioną i nieożywioną z jednej strony oraz życiem i działalnością gospodarczą człowieka z drugiej.
Na Ziemi współistnieją z sobą formy przyrody nieożywionej: skały, woda, gleby, powietrze oraz świat organiczny. Tu przenikają się wzajemne formy materii stałej, ciekłej i gazowej, stanowiące źródło i fundament działalności gospodarczej człowieka.
Ziemia ma nie tylko wymiar poziomy, ale także pionowy, wyznaczony przez dolną granicę skorupy ziemskiej i górną granicę troposfery. Są to granice, w których możliwa jest gospodarcza ingerencja człowieka. Tak postrzegana powierzchnia Ziemi nazywa się przestrzenią geograficzną.
W wyniku rozwoju geografii jako nauki wyodrębniły się z niej różne dyscypliny, powstało też wiele sposobów jej podziału. Do najczęstszych sposobów należy podział na:
-geografię fizyczną
-geografię ekonomiczną, którą dzielimy na: geografię społeczną (polityczną, ludności i osadnictwa) oraz na geografię gospodarczą (rolnictwa, przemysłu, usług, w tym komunikacji, handlu, turyzmu i innych). DO geografii gospodarczej zalicza się także geografię historyczną i praktyczną (stosowaną), wykorzystującą badania geograficzne w medycynie, wojsku, w planowaniu przestrzennym.
-geografię regionalną- łączy wyżej wymienione nauki. Bada zjawiska przyrodnicze, społeczno- gospodarcze i kulturowe występujące w określonym regionie (na kontynencie, w kraju, lub np. na wsi czy krainie geograficznej)
Różnorodność badanych nauk zmusza do korzystania z metod badawczych i badań innych nauk, takich jak: statystyka, ekonomia, matematyka, fizyka, geodezja, chemia, biologia, kartografia, historia, prawo.
Przedstawione wyżej nauki, wchodzące w skład geografii przekonują, że nie jest ona jednolita nauką, lecz tworzy system nauk, znajdujących się na pograniczu nauk przyrodniczych i społeczno- gospodarczych.

Geografia społeczno-gospodarcza pełni funkcje poznawcze i wychowawcze. W ramach tych nauk prowadzi badania, których wyniki przedstawiane są za pomocą zestawień statystycznych, tabel, wykresów i map.
Do zadań geografii społeczno gospodarczej należą:
-opisywanie i wyjaśnianie zjawisk i procesów związanych z relacją: człowiek- przyroda
-ocena przydatności środowiska przyrodniczego pod względem możliwości jego wykorzystania
-ocena stopnia przekształcenia środowiska w wyniku działalności gospodarczej
-przewidywanie kierunków zmian, jakie mogą nastąpić w środowisku geograficznym w wyniku ingerencji człowieka
-podejmowanie decyzji dotyczących rozwiązań różnych problemów lokalnych, regionalnych i globalnych
-wykazanie konieczności ochrony środowiska i potrzeb kształcenia proekologicznego
-wskazywanie dróg oszczędnego wykorzystywania zasobów wodnych.

Geologia Europy

Polska:Łączna pow. 312685km,Ląd 311904km,Morskie wody wewn.1991,
Wody terytorialne 8682.Europe dzielimy geologicznie na 3 czści:-platfor
ma wsch.europ.; -paleozoiczna strefa fałdowań kaledońskich i hercyńsich;
-alpejskie pasmo fałdowe.PLATFORMA WSCH.EUROP.:półn.-wsch.
część europy.Jej zach.granica przebiega od półwyspu jutlandzkiego, przez
polskę ku połu.wsch.,aż do wybrzeży morza czarnego.Oddziela ona omaw-
-ianą prowincję od stref fałdowań paleozoicznych i alpejskich.W budowie
wewnętrznej platformy wyróżnić można 2 części:dolną i górną.W polsce
plaforma wsch.europ. składa się z obu części.FAŁDOWANIE PALEOZ-
-OICZNE.:Obejmuje strefę fałdowań kaledońskch i hercyńskich, pierwsze
z nich miały miejsce na przełomie syluru i dewonu i doprowadziły do uksz-
-tałtowania obszaró pół. i pół.-zach. Europy.Struktury powstałe w tym czasie
zbudowane są z utworów prekambryjskich i staropaleozoicznych.Na ternie
polski struktury te odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach.Struktury her-
-yńskie w polsce uwidaczniają się w górach Świętokrzyskich i Sudetach.
FAŁDOWANIE MEZOZOICZNE.:w erze mezozoicznej wystąpiły kilka-
-krotnie ruchy górotwórcze, które określa się często jako wstęp do silnej or-
-ogenezy alpejskiej.Własnie dzałanie tych ruchów,w obrębie bruzdy duńsko-
-polskiej czyni się odpowiedzialnymi za wytworzenie w jej osi wypiętrzenia,
wzdłuż linii kołobrzeg-bydgoszcz-włocławek-opoczno, zwanego wałem kuj-
-awsko-pomorskim.OBSZAR FAŁDOWAŃ ALPEJSKICH:fałdowanie
alpejskie miało najsilnieszy wpływ na dzisiejszy obraz europy.Objęło ono
obszar rozległego basenu morskiego, zwanego geosynkliną Tetydy, pokryw-
-ającego całą poł. Europę łącznie z m.Śródziemnym, które stanowi pozostało-
-ść tego wielkiego zbiornika.Cała ta strefa jest najmłodsza tektonicznie a jej
najbardziej wysuniety punkt na pół.to Karty.CZWARTORZĘD W POL.:
na przełomie 3-rzędu i 4-rzędu nastąpiło dość znaczne oziębienie klimatu i
zwiększenie opadów.Sprzyjało to gromadzeniu się wielkich mas śniegu które
przekształciły się w lodowce.Głównym ośrodkiem zlodowaceń w europie by-
-ła skandynawia, skąd grube masy lądolodu objęły dużą część europy środ.
zajmując pow.5,5mln km.Powyrzej 2000m.n.p.m. wytworzyły się ośrodki lo-
-kalnych zlodowaceń górskich(alpy,pireneje,kaukaz,tatry,karkonosze).Wsku-
-tek działalności lodowców górskich powstały w krajobrazie formy wklęsłe
(doliny U-kształtne i zawieszone,cyrki lodowcowe)zwiazane z niszczącą dzi-
-ałalnością lodowców.To właśnie one nadają swoisty charakter górom dotkn-
-iętym tym działaniem,jako że formy akumulacyjne(moreny czołowe,boczne,
środkowe)są znacznie miejsze i nie tak wyraziste.

Gleby i krajobrazy Polski

Gleba składa się z: luźnych cząstek mineralnych i organicznych(próchnicy), powietrza, wilgoci, mikro organizmów.
Czynniki glebotwórcze: skała macierzysta, świat organiczny, woda, warunki klimatyczne, rzeźba terenu, czas tworzenia się gleby.
Gleby strefowe: bielicowe, brunatne, płowe. Związane są z umiarkowaną strefą klimatyczna i występującymi w niej lasami iglastymi, lisciastymi i mieszanymi .gleby brunatne i płowe-57% pow. Żelazo się osadza dlatego brunatne.Tworzą się pod lasami mieszanymi, liściastymi w obszarach występowania glin polodowcowych. gleby bielicowe -25%- poziom wmywania i wymywania. Tworzą się na piaszczystym podłozu pod lasami iglastymi. Pół. i środk. Polska.czarnoziemy-1%, najlepsze gleby na Ziemi. Wytworzone zostały na skałach lessowych. Zwiazane są z klimatem umiark., ciepłym, kontynentalnym i terenami poro
śniętymi trawą.Połud. i środ. Polska
Gleby astrefowe:nie są związane ze strefami klimatycz. i roślinnymi występującymi na Ziemi. Wytwarzane są dzięki akumulacji mułów rzecznych, bagnom. Czarne ziemie-2% ciemne zabarwienie dzięki zawartości próchnicy.Powstały na terenach zarośniętych jezior i bagien na poj.Kujawskim,Równinie Wroc
Ławskiej, Niź. Szczecińskiej
Mady-5%.ich żyzność zależy od ilości i jakości osadzanego materiału. Najlepsze występują w dolnym brzegu rzeki- żyzne. Powstały z osadów nanoszonych przez wylewające rzeki.Żuławy Wiślane.Rędziny:zawieraja dużo wapnia.Wytworzone zostały na zwietrzałych skałach wapiennych i gipsowych.Występują na wapiennych wyżynach. Gleby bagienne-należą do nich gleby torfowe i mułowo-torfowe. Powstają w wyniku gromadzenia się resztek roślinności bagiennej w warun. Beztlenowych, spowodowanych silnym nawilgoceniem terenu. Występują na obszarach bagien, zarastających jezior i w dolinach rzecznych; Kotlina Biebrzynska, Polesie Lubelskie. Gleby inicjalne :zwane początkowego stadium rozwojowego. Mają słabo wykształcony profil glebowy, są płytkie, o małej zawartości próchnicy. Występują w górach i na obszarach rekultywowanych
91%- niziny: 28,7% lasy powierzchni Polski.
Rekultywacja gleb-powoli przez wprowadzanie roślin próchnico twórczych i odpowiednie nawożenie przywraca się glebie jej pierwotną wartość .Obszar młodoglacjalny- obejmuje niziny nadmorskie i pojezierza .Jego rzeźba ukształtowała się w okresie najmłodszego zlodowacenia-bałtyckiego. Moreny czołowe,liczne jeziora. Obszar staroglacjalny- niziny środkowopolskie. występują złagodzone formy terenów polodowcowych. Płytkie jeziora, płaskie pagórki, teren równinny.
Niż Polski: *im dalej na wschód tym klimat bardziej kontynentalny.*klimat umiarkowany, przejściowy.*tem. Średnie zima.-1 do -5. lato16-18*opady ok.600mm.Czynniki zewn. kształtujące rzeźbę terenu: wietrzenie, wiatr, działanie lodowców. Pojezierza: krajobraz młodoglacjalny, pogórkowaty krajobraz. Pojezierze pomorskie-Wierzyca,język kaszubski itd.. Bydgoszcz
Poj. Chełmińsko-Dobrzyńskie- najmniejszy obszar poj. Polskich.
Czarne ziemie, mady, gleby brunatne.Toruń,Chełmno-wiklina
Poj. Mazurskie-największe, najgłębsze rynny jeziorne. Jez. Śniardwy i Mamry. Najostrzejszy klimat, duża lesistość, pokłady rud żelaza. Olsztyn, Giżycko
Poj. Wielkopolskie-rozległe pradoliny i doliny rzeczne, gleby bielicowe i płowe, czarne ziemi bagienne-Poj.Kujawskie. Najłagodniejszy klimat, najdłuższy okres wegetacyjny, najmniejsze roczne sumy opadów .Bogate złoża węgla brunatnego, ropa naftowa skały budowlane. Włocławek-porcelana stołowa. Poznań- największa w Europie palmiarnia . Niziny Polskie- obszar staroglacjalny. Rudy miedzi, wegiel brunatny, gaz ziemny.Gleby bielicowe, płowe i brunatne. Nizina Wielkopolska-krajobraz równinny, rolniczy,bogate złoza wegla brunatnego, gazu ziemnego. Kalisz- włókno, Łódź
Niź. Mazowiecka-największy region geograficzny polski. Jest prawie bezleśna i bez jezior, małe sumy opadów atmosferycznych-550mm, duże wahania temperatur. Gleby bielicowe i płowe. Warszawa. Niź. Podlaska- budowa płytowa, bagna, krajobraz nizinny, mady, brunatne i bielicowe.
Białystok. Polesie Lubelskie- zatorfione równiny i dużo małych jezior. Kopalnia Bogdanka-wegiel kamienny, skały ulegają procesowi krasowienia, jeziora krasowe Włodawa. Niź. Śląska- mady ,gleby wykształcone na lessach, rzeźba staroglacjalna, lasy mieszane. Bory Dolnośląskie. Zima zaczyna się później i kończy wcześniej .Najlepsze warunki do rozwoju rolnictwa, największe złoża w polsce rud miedzi, autostrada A4. Wrocław. Wyżyny Polskie.leżą na poludnie od nizin polskich, na północ od kotlin podkarpackich, krajobraz zróżnicowany. Wyż. Śląska-Pustynia Błędowska, rzeki krótkie-region należy do ubogich w wodę.gleby bielicowe i płowe o zaburzonych profilach glebowych- skażenie toksyczne metalami ciężkimi. Katowice- huty żelaza, cynku. Wyż. Krakowsko-Częstochowska- zbudowana z wapieni jurajskich , najwyższe wzniesienie-Góra Zamkowa. Jary krasowe-Dolina Prądnika, są tam ostańce wapienne. Powstaja one w wyniku procesu krasowienia.Wyż. posiada 600 jaskiń! Gleby:rędziny i gleby na lessach. Częstochowa- waży węzeł kolejowy kraju. Niecka Nidziańska-lecznicze źródła mineralne:Busko Zdrój,mała lesistość, zima -3,5 do -2, lato 19, 550-600mm.Wyż. Kielecko-Sandomierska -środkową jej część zajmują Góry Swiętokrzyskie.-należą do najstarszych w polsce.-szczyt Łysica 612 m n.p.m. Jaskinia Raj.przedłużeniem Gór jest Wyż.Sandomierska-liczne wawozy,
Równinny, bezleśny krajobraz, na lessach utworzyły się czarnoziemy, rędziny. Eksploatuje się wapienie.
Klimat Gór jest surowy,śr. Tem. 7, 800mm. Żeromski, Sienkiewicz.Sandomierz-zabytki architektoniczne
Kielce. Wyż. Lubelska i Roztocze-na południu wał Roztocza, jest niecką, występuje less, eksploatuje się margle, less. Wody mineralne, najmłodsze zagłębie węgla kamiennego. Gleby: czarnoziemy, redziny.
Roztocze-zbudowane z wapieni kredowych i margli.,szer.15km, dł. 180km.,obszar mocno zalesiony,klimat kontynentalny. Tem.zima -4,5 do -3,lato 18-19. 550-800mm. Lublin
Kotliny Podkarpackie -złoża ropy naftowej,gazu ziemnego, siarki. 75% pow. Zyzne gleby-brunatne ,czarnoziemy,mady.Jeden z najcieplejszych regionów kraju. Roczna śr.tem.8. styczeń -3,lato 18,5 .600-700mm.Kotlina Sndomierska- Stalowa Wola-huta żelaza,Mielec-samoloty. Kraków-historyczna stolica polski. Kotlina Oświęcimska-jest ważnym ośrodkiem przemysły chemicznego w kraju. Znajduje się muzeum martrologii narodów Europy.

Gleby kuli ziemskiej



Typ Charakterystyka Główne obszary występowania Przydatność rolnicza



Strefowe



Tundrowe Tworzą się w klimacie subpolarnym, są płytkie i słabo wykształcone ze względu na wieczną marzłoś Pn. krańce Eurazji (od Płw. Kolskiego po Kamczatkę), pn. część Ameryki Pn. (od Alaski po Labrador), wybrzeże Grenlandii Uprawy jęczmienia i ziemniaków, inne uprawy w szklarniach

Bielicowe Tworzą się w klimacie umiarkowanym chłodnym na piaskach porośniętych lasami szpilkowymi. Słabo rozwinięty poziom próchniczy i dobrze wykształcony poziom bielicowania (wymywania) w postaci jasnej wstęgi kwarcowego pyłu i piasku Na południe od gleb tundrowych - znaczne obszary Europy Pn. i Środkowej, szeroki pas w europejskie i azjatyckiej części Rosji, pn. część USA i znaczne obszary Kanady. Dominują w Polsce Uprawy żyta, owsa, jęczmienia, ziemniaków i roślin pastewnych; pszenica w pd. części obszaru występowania. Wymagają dobrego nawożenia

Brunatne Tworzą się na obszarach lasów mieszanych i liściastych w klimacie umiarkowanym i podzwrotnikowym o cechach oceanicznych. Słabiej zaznaczony proces bielicowienia, lepiej rozwinięty poziom próchniczy Europa Zach. I Pd., Mandżuria, Korea, Japonia, część USA, Chiny, Australia Pd., Nowa Zelandia, Chile i Zach. Argentyna. Także w Azji Mniejszej, Afryce Pn. i Pn. - Wsch. Rośliny zbożowe, okopowe i przemysłowe. Przy odpowiednim nawożeniu uzyskuje się wysokie plony

Czarnoziemy Tworzą się w klimacie umiarkowanym na lessach, przy udziale trawiastej i cebulkowatej roślinności stepowej. Poziom próchniczy dochodzi do 1 m. i więcej Szeroki pas od Pd. - Wsch. Europy poprzez Węgry, Rumunię, Mołdawię, Ukrainę i Rosję aż do Jeniseju; Pd. Syberia, Mandżuria, prerie St. Zjednoczonych, Pn. - Wsch. Argentyna i Urugwaj Uprawa pszenicy, buraka cukrowego, bawełny. Gleby bardzo żyzne, łatwo ulegają erozji

Kasztanowe Tworzą się w klimatach ciepłych i suchych, poziom próchniczy jaśniejszy, o czerwonym zabarwieniu pochodzącym od tlenków żelaza Na Pn. od Morza Kaspijskiego i Aralskiego po Bałchasz, Wyżynę Mongolską, część Wielkiej Równiny Prerii w USA Uprawa pszenicy, kukurydzy, bawełny. Przy odpowiednim nawożeniu daje dobra plony

Szaroziemy pustynne Słabo rozwinięty poziom próchniczy lub jego całkowity brak ze względu na brak wody i szaty roślinnej Obszary pustynne Azji Środkowej, Sahara w Afryce, środkowe obszary Australii Nie nadają się do uprawy

Czerwonoziemy, żółtoziemy Powstają w klimacie gorącym i wilgotnym, gdzie ulewne deszcze niszczą warstwę próchniczą Afryka równikowa, Ameryka Środkowa, Pn. Australia, Pd. - Wsch. Azja, Indie. Stanowią ok. 25% powierzchni lądu Wymagają skomplikowanych zabiegów agrarnych. Uprawa kakao i drzew kauczukowych



Astrefowe



Rędziny Tworzą się na wietrzejących wapieniach, dość gruby poziom próchnicy zalega bezpośrednio na skale macierzystej - brak pozostałych poziomów W klimacie umiarkowanym na wapieniach; w klimacie śródziemnomorskim powstaje tzw. terra rossa Urodzajne, ale trudne do uprawy

Aluwialne (mady) Tworzą się współcześnie wzdłuż dolin rzecznych i na obszarach ujściowych z drobnego materiału naniesionego przez rzeki. Bogate w próchnicę. Największe obszary w Egipcie, Mezopotamii, w Indiach, na Nizinie Chińskiej Nadają się do wszystkich upraw, ale często wymagają melioracji.

Bagienne Wysoko położone lustro wody gruntowej i mały przepływ wody powodują powstanie nie rozłożonej gruntowej próchnicy Na różnych obszarach, na stosunkowo niewielkich przestrzeniach, najwięcej na Nizinie Syberyjskiej Mało urodzajne, wymagają osuszania.

Czarne ziemie Powstają na obszarach zarastających bagien, zanikających jezior, przy obniżonym poziomie wód gruntowych. Na różnych obszarach - największe w Afryce Środkowej, Indiach, Urugwaju. W Polsce na Kujawach. Urodzajne, ale wymagają odpowiednich zabiegów agrotechnicznych.

Górskie Płytkie, pozbawione wyraźnego profilu, niszczone przez silne wietrzenie. Na terenach górzystych Słabe, stanowią podstawę hodowli. W dolinach owies i ziemniaki.

GEOGRAFIA

SUDETY:-PRZEDGÓRZE SUDECKIE [MASYW ŚLĘŻY,WZGÓRZA STRZEGOMSKIE,WZGÓRZA BIELAWSKIE] -POGÓRZE ZACHODNIE [KOTLINA TUROSZEWSKA,POGÓRZE IZERSKIE]
-SUDETY ZACHODNIE [GÓRY IZERSKIE,KARKONOSZE,KOTLINA JELENIOGÓRSKA,GÓRY KACZAWSKIE,RUDAWY JANOWICKIE] -SUDETY ŚRODKOWE [KOTLINA KAMIENNOGÓRSKA,GÓRY KAMIENNE,GÓRY WAŁBRZYSKIE,GÓRY SOWIE,GÓRY BARDZKIE,KOTLINA KŁODZKA,GÓRY STOŁOWE,GÓRY BYSTRZYCKIE,GÓRY ORLICKIE]
-SUDETY WSCHODNIE [GRUPA ŚNIEŻNIKA,GÓRY BIALSKIE,GÓRY ZŁOTE]
SUDETY TO STARY GÓROTWÓR, ODMŁODZONY W CZASIE OROGENEZY ŚLĄSKIEJ, DZIĘKI WYNIESIENIU GO WZDŁUŻ WIELKICH USKOKÓW PONAD 1000 METRÓW. PRZEDGÓRZE SUDECKIE WSKUTEK TRZECIORZĘDOWYCH RUCHÓW TEKTONICZNYCH ZOSTAŁO NIECO OBNIŻONE. UPRAWY SUDET: -PSZENICA -BURAKI CUKROWE
-ZIEMNIAKI -RZEPAK -LEN WADĄ SUDET JETS ZBYTNIA POCHYŁOŚĆ TERENU, KTÓRA SIĘGA 500 METRÓW. SUROWCE SUDET: -WĘGIEL BRUNATNY (BOGATYNIA-TUROSZÓW)
-WĘGIEL KAMIENNY (WAŁBRZYCH) -SKAŁY UŻYTKOWE-GRANITY-BAZALTY-WAPIENIE-PIASKOWCE I INNE (m.in. STRZELIN,STRZEGOM,WOJCIESZÓW)KARPATY: -KARPATY ZACHODNIE-[KARPATY WEWNĘTRZNE, ZEWNĘTRZNE]- [TATRY]-[TATRY ZACHODNIE,TATRY WSCHODNIE] -KARPATY ZACHODNIE-[KARPATY WEWNĘTRZNE, ZEWNĘTRZNE]- [OBNIŻENIE PODHALAŃSKIE]-[RÓW PODTATRZAŃSKI,PAS SKALICOWY(PIENINY),KOTLINA ORAWSKO-PODHALAŃSKA]
-KARPATY ZACHODNIE-[KARPATY WEWNĘTRZNE, ZEWNĘTRZNE]-[BESKIDY ZACHODNIE]-[BESKID ŚLĄSKI,KOTLINA ŻYWIECKA,BESKID MAŁY,BESKID ŻYWIECKI,BESKID MAKOWSKI,BESKID WYSPOWY,BESKID SĄDECKI,BESKID NISKI]
-KARPATY ZACHODNIE-[KARPATY WEWNĘTRZNE, ZEWNĘTRZNE]-[POGÓRZE KARPACKIE]-[POGÓRZE ŚLĄSKIE,POGÓRZE WIELICKIE,DOŁY JASIELSKO-SANOCKIE]
-KARPATY ZACHODNIE-[KARPATY WEWNĘTRZNE, ZEWNĘTRZNE]-[BESKIDY WSCHODNIE]-[BIESZCZADY] SUDETY SĄ STARYM GÓROTWOREM POWSTAŁYM W ERZE PALEOZOICZNEJ. KARPATY ZBUDOWANE SĄ Z MŁODSZYCH UTWORÓW. DOMINUJĄ TU SKAŁY OSADOWE,PIASKOWCE,WAPIENIE,DOLOMITY Z ERY MEZOZOICZNEJ.

Handel międzynarodowy

1. Ogólna definicja.
Według definicji handel międzynarodowy to łączna wartość eksportu i importu do poszczególnych krajów, często pojęcie to jest używane zamiennie z terminem: handel zagraniczny.
Handel międzynarodowy jest ważnym czynnikiem dynamizującym ogólny rozwój gospodarczy, zapewnia stałe dostawy niezbędnych surowców, płodów rolnych, dóbr kooperacyjnych oraz technologii. Podstawowymi formami współpracy z zagranicą jest obrót towarowy (import, eksport, reeksport) oraz tzw. „obroty niewidzialne” ( turystyka, usługi transportowe, pocztowo-telekomunikacyjne, kredyty). Zestawienie wartości eksportu i importu to bilans handlowy kraju. Bilans wraz z obrotami niewidzialnymi to bilans płatniczy kraju.

2. Handel międzynarodowy Polski -podsumowanie pierwszych lat gospodarki kapitalistycznej.
Podstawowe znaczenie dla kształtowania się polskiego handlu zagranicznego miały lata 1989-1992 w których to wcześniej zmonopolizowany przez państwo handel i jego dwuwalutowość ( dolar i rubel transferowy) zostały radykalnie zreformowane. Od 1.01.1990 ustawowo ustalono, że obroty towarowe z zagranicą są dozwolone dla każdego na jednakowych prawach. Wprowadzenie w 1990 roku wymienialności złotego wyeliminowało dwuwalutowość i czarny rynek na rzecz obrotu kantorowego. Od 1990 podstawowym środkiem regulacji eksportu i importu jest poziom kursu walutowego oraz taryfa celna.
W latach 1991-1993 nastąpił krach polskiego handlu zagranicznego. Eksport obniżył się o 7% ( załamanie handlu ze wschodem na skutek rozwiązania RWPG oraz trudności płatniczych państw byłego ZSRR) z drugiej strony import nie zawsze skutecznie sterowany cłami wzrósł o 88%. W rezultacie obroty towarowe zamykają się dużym ujemnym saldem.

3. Stan obecny
Polska głównie importuje produkty przemysłu elektromaszynowego, chemicznego, lekkiego oraz paliwo i energię. Podstawą polskiego eksportu są produkty przemysłu elektromaszynowego, lekkiego, metalurgicznego, chemicznego oraz drzewno-papierniczego. Głównymi partnerami handlowymi są:
 w imporcie:
- Niemcy - 27,4%
- Włochy 8,4%
- Rosja 6,8%
- Wielka Brytania 5,3%
 w eksporcie:
- Niemcy 35,7%
- Holandia 5,9%
- Rosja 5,4%
- Włochy 5,0%
W ostatnich 3 latach zdecydowanie dominującą część obrotów towarowych (93-97% eksportu i ponad 90 importu ) przypadała na 4 główne ugrupowania rynków, a mianowicie: Unię Europejską (eksport 64,2-68,3%, import 63,9-65,6%), kraje byłego ZSRR (eksport 13,7-17,3%, import 7,0-9,5%), kraje rozwijające się (eksport 5,3-7,7%, import 10,9-11,9%) i CEFTA (eksport 6,1-7,2%, import 5,8-6,4%).
Głównym założeniem w handlu jest: każdy kraj specjalizuje się w produkcji różnego rodzaju wyrobów, których koszty produkcji są w danym kraju są najtańsze. Taki produkt staje się podstawą eksportu danego kraju, ale nie jest jedynym produktem na eksport. Z kolei te produkty, których koszty produkcji w danym kraju są wyjątkowo wysokie, importuje się z kraju w którym koszty produkcji są bardzo niskie i cena produktu jest niska. W ten sposób kraje uczestniczące w handlu osiągają wielkie korzyści. Niestety, Polska produkuje i eksportuje najczęściej towary niosko przetworzone typu: produkty drzewne (euro-palety, meble), żywność nie spełniającą standardów unijnych (np.: produkty mleczne nie posiadające certyfikatów ISO), stal i jej pochodne (blachy, belki nośne i itp.). W kraju nie powstają przedsiębiorstwa z typowo rozwojowych gałęzi przemysłu np.: informatycznego, zaawansowanego biochemicznego i farmaceutycznego, elektronicznego. Dlatego bilans obrotów na rachunku bieżącym z zagranicą mamy do 10 lat ujemny. Waha się on w granicach 500-1500 mln. dol.

4. Proponowane działania
Na dzień dzisiejszy prowadzona jest polityka poprawienia bilansu płatniczego państwa i wyrównania rachunku obrotów bieżących Polski. Według ministerstwa finansów celem polityki proeksportowej do 2002 r. jest:
 poprawa konkurencyjności polskiej oferty eksportowej i zwiększenie wolumenu eksportu (np.: dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych ze środków publicznych, stworzenie nowoczesnego, opartego o platformę internetową systemu informacji gospodarczej, łączącej polskie firmy z rynkami państw obcych poprzez nasze placówki ekonomiczno-handlowe w tych krajach-ambasady, biura turystyczne, przedstawicielstwa polskich firm za granicą)
 intensyfikacja dopływu do Polski bezpośrednich inwestycji zagranicznych (np.: poprzez dostosowanie polskiego ustawodawstwa do panującego w Unii Europejskiej i współpracę dwustronną pomiędzy Polską a krajami UE)
 promowanie polskich towarów i marek na rynkach zachodnich (ministerstwo finansów miało wyasygnować kwotę przynajmniej 50 mln. złotych do końca roku 2001 na promocję Polski za granicą, ale w wyniku cięć budżetowych realizacja projektu została wstrzymana)
FUCK LO_ZAMBRÓW

HISTORIA I WIEK ZIEMI



1. Podział dziejów ziemi



Kolejność powstawania poszczególnych skał na całym Świecie ustalili geolodzy. Umożliwiło to podział historii Ziemi na okresy, czyli stworzenie tzw. tabeli stratygraficznej.

Skały powstałe wcześniej niż 590 mln lat temu zawierają bardzo niewiele skamieniałości. Te prehistoryczne formacje zostały podzielone na dwie grupy, odpowiadające dwóm okresom. Pierwszy z nich to Archaik - w skałach tego okresu nie ma żadnych śladów życia. Drugi, charakteryzujący się bardzo skromnymi skamielinami to Proterozoik. W skałach uformowanych 590 mln lat temu i później, ślady życia na Ziemi są częstsze. Ten okres dziejów Ziemi geolodzy nazwali Fanerozoikiem. Skały fanerozoiczne zawierają tak bogaty wachlarz skamieniałości, że trzeba było podzielić je na trzy mniejsze grupy, odpowiadające trzem długim erom. Kolejno po sobie następują: Paleozoik (rośliny pierwotne), Mezozoik (prymitywne rośliny i zwierzęta), Kenozoik (rozwinięte życie na ziemi).

Każda era podzielona jest na okresy. Pierwszy okres ery paleozoicznej to Kambr. Współcześni geolodzy przyjmują ten okres za punkt zwrotny w dziejach Ziemi i dlatego czasy wcześniejsze (Archaik i Proterozoik) nazywają Prekambrem. Po Kambrze następują kolejno: Ordowik (500 mln lat temu), Sylur (440 mln), Dewon (408 mln), Karbon (360 mln) i Perm (286 mln). Kolejną erą jest Mezozoik, który się dzieli na: Trias (248 mln), Jura (213 mln), Kreda (144 mln). Era kenozoiczna została podzielona na dwa okresy - Trzeciorzęd i Czwartorzęd. Skały uformowane w Trzeciorzędzie i Czwartorzędzie są tak bogatym źródłem skamieniałości, że okres ten podzielono na krótsze odstępy czasowe zwane epokami. Tak więc w Trzeciorzędzie występują: Paleocen (65 mln), Eocen (55 mln), Oligocen (38 mln), Miocen (25 mln) i Plejstocen (5 mln). A w Czwartorzędzie: Pliocen (2 mln) no i dzień dzisiejszy.





2. Wiek Ziemi



Ludzie od setek lat próbują określić ile lat ma Ziemia. Zdaniem

naukowców wiek Ziemi wynosi ok. 4,6 mld lat. Dopiero jednak około połowy naszego wieku stało się możliwe dokładne obliczenie wieku Ziemi, który w przybliżeniu wynosi tyle co wiek Słońca i reszty planet.

Pod koniec XVII w. Niels Stensen, duński lekarz i badacz stwierdził, że skały osadowe (te powstające nad wodą) są tym młodsze, im wyżej leża. To odkrycie doprowadziło do ustalenia wieku względnego skał. Nauka zajmująca się określaniem wieku skał to geochronologia. Dopiero jednak na początku XX w. badacze amerykańscy i angielscy odkryli, że pewne pierwiastki promieniotwórcze mogą być użyte jako zegary rejestrujące różne zdarzenia na przestrzenie dziejów geologicznych. Atomy tych pierwiastków ulegają rozpadowi, tworząc inne pierwiastki. Np. uran przekształca się w ołów, emitując promieniowanie. Dziewięć ciężkich pierwiastków, powstających w sposób naturalny, w tym rad i uran, jest promieniotwórczych. Takie są też izotopy (atomy tego samego pierwiastka, różniące się masą) pierwiastków lekkich, np. rubidu i strontu.

Substancje promieniotwórcze ulegają rozpadowi ze znana prędkością. Jednostką stosowaną do tego pomiaru jest tzw. okres połowicznego zaniku (półokres), czas w którym rozpada się połowa wyjściowej ilości substancji promieniotwórczej. Każdy kolejny taki okres oznacza rozpad połowy pozostałej substancji.



W skałach liczących sobie prawie 3,5 mld lat - najstarszych znanych skałach ziemskich - odkryto ślady prymitywnych form życia, bakterii i glonów. Wcześniej Ziemia była niegościnną pustynią, pustoszoną przez trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, pozbawioną odpowiedniej atmosfery.

Wydaje się nieprawdopodobne, że w ciągu pierwszego miliarda lat na Ziemi utworzyły się oceany. Pierwotna atmosfera zawierała prawdopodobnie głównie wodór. Tlen, którym oddychamy, znalazł się w powietrzu w następstwie wyładowań elektrycznych w środowisku pary wodnej lub był wydalany przez organizmy żyjące w morzu.



3. Eksplozja życia



Nagle, ok. 570 mln lat temu, na Ziemi zaczęło rozkwitać życie. Około 400

mln lat temu tlenu w powietrzu było już wystarczająco dużo, by mogły rozwijać się rośliny lądowe, a w ciągu następnych 50 mln lat pojawiły się pierwsze zwierzęta lądowe.

Jeśli czas istnienia Ziemi wyobrazimy sobie jako jeden rok, wtedy najstarsze formy życia pojawią się na początku maja, a kambr zacznie się w listopadzie. Pierwsi ludzi zaistnieją 31 grudnia około godziny 7 wieczorem, a człowiek współczesny pojawi się pięć minut przed północą.

Hutnictwo

Hutnictwo zelaza i stali. Baze surowcowa polskiego hutnictwa zelaza stanowia przede wszystkim surowce importowane z Ukrainy i czesciowo ze Szwecji. Najwiekszymi kombinatami hutniczymi sa: Huta Katowice w Dabrowie Gorniczej oraz Huta im Sedzimira w Krakowie. Pozostale huty znajduja sie w Swietochlowicach, Bytomiu, Siemianowicach, chorzowie, Sosnowcu, Rudzie Slaskiej, Gliwicach, Ostrowcu Swietokrzyskim, Czestochowie, Warszawie, Stalowej Woli, Szczecinie.

Posiadamy 26 hut zelaza, z tych 18 rozpoczelo produkcje przez 1914 rokiem, a 8 po 1945 roku. W latach 1990-1994 nastapilo zahamowanie produkcji calego prawie przemyslu hutniczego.

Hutnictwo metali niezaleznych pokrywa krajowe zapotrzebowanie na miedz, cynk, olow i srebro. W 50% pokrywane jest zapotrzebowanie na aluminium. Produkuje go Huta Maliniec, ktora sprowadza w tym celu tlenek glinu (biksyt) z Wegier. Huta Maliniec lezy blisko Konina, a to ze wzgledy na Koninska elektrownie. Produkcja aluminium pochlania wiele energii elektrycznej: na jedna tone aluminium zuzywa sie 16 tys KWh tej energii. Razem ze zlozami rud miedzi wystepuja srebro, cynk, olow, nikiel, wanad, molibden i selen.

Integracja Polski z Unią Europejską

Unia Europejska, nie ma zastępować Wspólnot Europejskich lecz stanowi ona „nadbudowę” nad trzema filarami .
Filar pierwszy to wspólnoty europejskie, które funkcjonują na podstawie poszczególnych traktatów zawartych w latach wcześniejszych. Na pierwszy filar Unii Europejskiej składają się następujące elementy: unia celna i wspólny rynek, polityka handlowa, rolna, transportowa, przemysłowa i strukturalna oraz unia gospodarcza i walutowa, sieci transeuropejskie, polityka socjalna, wspólne badania naukowe i rozwój technologiczny, ochrona środowiska, ochrona konsumenta, obywatelstwo Unii i kultura. Kolejny drugi filar dotyczy wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Filar ten jest realizowany dzięki współpracy międzyrządowej. Państwa należące do Unii Europejskiej ustalają wspólne stanowiska dotyczące utrzymania pokoju oraz ochrony praw człowieka i to zarówno na terenie Unii jak także w krajach trzecich, jak również współpracują z wojskami NATO. Trzeci filar dotyczy spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości, a dokładniej chodzi o wspólne stanowiska w zakresie ochrony granic zewnętrznych, polityki migracyjnej, azylowej i wizowej oraz zwalczania narkomanii i przestępczości zorganizowanej.
Celem Unii Europejskiej nie jest tylko i wyłącznie stworzenie unii gospodarczej i walutowej, ze swoją własną, niezależną jednostką pieniężną lecz także utworzenie wspólnej polityki zagranicznej, obronnej i bezpieczeństwa.
8 kwietnia 1994 roku, Polska złożyła oficjalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej.
Temat integracji Polski z Unią Europejską już w początkowym etapie stowarzyszenia zaczął wzbudzać w społeczeństwie polskim wiele emocji. Zaawansowanie procesu integracji przejawiające się podjęciem przez rząd intensywnych działań dostosowawczych na rzecz przyszłego członkostwa w Unii Europejskiej i towarzyszące temu nie zawsze pozytywne zjawiska wynikające przede wszystkim z toczącej się transformacji systemowej zmieniły społeczną akceptację. Podpisanie Układu Europejskiego ze Wspólnotami Europejskimi - w sensie politycznym - zwiększyło poczucie bezpieczeństwa i obecnie promuje stabilność Polski wobec innych partnerów, a w ekonomicznym - pobudza przemiany systemowe w kierunku sprawdzonych wzorców oraz pomaga przezwyciężyć zacofanie gospodarcze, m.in. dzięki większemu napływowi inwestycji zagranicznych. Otwieranie rynku partnera unijnego na polski eksport przyczynia się do wzrostu skali produkcji, obniżki kosztów i bardziej racjonalnego wykorzystania zasobów produkcyjnych, a w konsekwencji do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego i przyrostu miejsc pracy.
Otwieranie się rynku polskiego na konkurencyjny import z Unii Europejskiej, choć powolne, wymusza często kosztowną restrukturyzację niektórych branż przemysłu. Dla konsumentów ma to pozytywny skutek, gdyż nie tylko daje im większy wybór towarów, ale także wymusza na miejscowych producentach dostarczanie na rynek produktów tańszych i o wyższej jakości.
Status kraju stowarzyszonego przynosi wiele korzyści, choć są z tym związane także koszty dostosowawcze. W związku z tym, że większość tych kosztów budzi niekiedy duże emocje, przysłaniając nawet osiągnięte korzyści, nasuwa się pytanie, czy nie warto było poprzestać na tym statusie i formalnie nie ubiegać się o członkostwo w Unii Europejskiej, które - zgodnie z przypuszczeniami - spowoduje jeszcze większe komplikacje. Należy jednak uświadomić sobie, że integracji z Unią nie można przypisywać wszystkich bolączek gospodarczych. Dostosowania prawne i ekonomiczne są wymuszane przede wszystkim transformacją gospodarki. Integracja jedynie towarzyszy tym procesom, wzmacniając je.
Niezależnie od związania się z Unią Europejską trzeba przedsięwziąć pewne działania modernizacyjne i restrukturyzacyjne, aby osiągać korzyści z międzynarodowego podziału pracy oraz przekładać je na przyrost indywidualnych dochodów, a w rezultacie na wzrost gospodarczy w skali całego kraju. Lepiej więc patrzeć na korzyści płynące z integracji Polski z Unią Europejską w perspektywie co najmniej średniego, jeśli nie długiego okresu. W krótkim okresie zostaną poniesione pewne koszty w postaci inwestycji początkowych, które będą procentować dopiero w przyszłości.
Oczywiście dystans jaki dzieli Polskę nawet od najbiedniejszych krajów Unii, jeśli chodzi o rozwój jest szokujący. Niemniej rozsądne jest znalezienie się w towarzystwie, które zapewni korzyści w sferze społecznej, politycznej, gospodarczej i cywilizacyjnej. Nie ulega wątpliwości, że w obecnym układzie politycznym i gospodarczym w Europie gospodarka zdrowa, choć nie bogata, ma również szansę skorzystać na integracji gospodarczej. Z tego też względu Polska nie chce poprzestać na statusie kraju stowarzyszonego, który poza wieloma pozytywnymi skutkami nie gwarantuje jednak udziału w procesie decyzyjnym Unii Europejskiej. Trudno więc rozważać jakieś inne rozwiązania, zwłaszcza gdy o członkostwo w UE ubiega się pozostałe dziewięć krajów regionu środkowoeuropejskiego.
Układ Europejski, choć w wielu dziedzinach wprowadził preferencje dla obu stron, nie zapewnił jednak pełnej liberalizacji handlu rolnego (Polsce szczególnie zależy na uzyskaniu swobodnego dostępu do rynku unijnego w tej dziedzinie) i wprowadził tylko niewielkie ułatwienia w przepływie siły roboczej z Polski do krajów członkowskich UE. W dodatku preferencje handlowe stanowiące ukłon w stronę Polski nieco się zdewaluowały po wejściu w życie postanowień Rundy Urugwajskiej GATT, na mocy których Wspólnota Europejska udzieliła pewnych preferencji swym partnerom handlowym na zasadzie powszechnej.
Stowarzyszenie nie zapewnia uczestnictwa w rynku wewnętrznym Unii Europejskiej. W dalszym ciągu istnieją formalne przeszkody utrudniające swobodną działalność podmiotom gospodarczym obu stron. Chodzi tu o bariery fizyczne (kontrola graniczna), techniczne (zróżnicowane wymogi prawne i proceduralne, odmienne normy i standardy) oraz fiskalne (odmienne systemy podatków pośrednich). Istnienie tych barier wiąże się z ponoszeniem przez przedsiębiorców kosztów, które w rezultacie przekładają się na ostateczną cenę towaru sprzedawanego konsumentowi i w ten sposób koło się zamyka.
Członkostwo w Unii Europejskiej jeszcze bardziej zwiększy wiarygodność Polski na arenie międzynarodowej, szczególnie w oczach potencjalnych inwestorów zagranicznych, nie tylko unijnych, ale również z krajów trzecich, którzy wykorzystując niższe koszty pracy w Polsce, będą chcieli się umiejscowić na jej rynku w celu zapewnienia sobie dogodnej pozycji do ekspansji na zachodnie rynki oraz na wschód.
Z uzyskaniem statusu państwa członkowskiego wiąże się także możliwość korzystania ze wsparcia finansowego z budżetu wspólnotowego (Fundusze Strukturalne), co najbardziej pozwala odczuć tzw. zasadę solidarności, na której opiera się funkcjonowanie Unii Europejskiej. Wsparcie to wymaga jednak przygotowania odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej, zapewniającej efektywne wykorzystanie przyznanych środków. Trzeba także pamiętać, że finansowanie określonych projektów strukturalnych wymagać będzie ich współfinansowania z budżetu polskiego.
Wyraźna perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej ma również istotne znaczenie dla polskiej polityki wewnętrznej. Jak dotychczas, żaden z polskich rządów nie kwestionował strategicznego celu polskiej polityki zagranicznej, jakim jest przystąpienie do struktur zachodnioeuropejskich, w tym również do UE. Data przyjęcia do Unii jest i powinna być w najbliższym czasie ważnym czynnikiem mobilizującym i dyscyplinującym polskie władze ustawodawcze i wykonawcze do inicjowania i kontynuowania niezbędnych dostosowań. Tymczasem, jak się szacuje, rząd i parlament muszą uchwalić jeszcze około stu siedemdziesięciu ustaw istotnych z punktu widzenia integracji z Unią Europejską.
Uważam, że Polska ma pełne prawo, aby uczestniczyć w ogólnym procesie postępu i rozwoju świata, zwłaszcza Europy. Doświadczenie dziejowe, jakie posiada naród polski, jego bogactwo duchowe i kulturowe mogą skutecznie przyczynić się do ogólnego dobra całej rodziny ludzkiej, zwłaszcza do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie.

Jak powstaje zorza polarna


Jak powstaje i jak wygląda zorza polarna


Zorza polarna jest jednym z najwspanialszych widowisk, które daje nam przyroda. Jej światło pulsuje, zmienia swe barwy i natężenie. Przybiera kształty firanek, draperii, koron, wstęg i świetlistych smug. Przez cały czas obraz się zmienia.
Aczkolwiek mechanizmy powodujące zorzę są dość dobrze i przekonywająco wyjaśnione, to jednak pozostawała ona naukową zagadką przez wiele stuleci, a jej istnienie do dziś otoczone jest mgiełką tajemnicy. W przeciwieństwie do tęczy, której usytuowanie pozornie zmienia się w zależności od pozycji obserwatora, zorza polarna zawsze umiejscowiona jest w określonych miejscach w górnych warstwach atmosfery. Ma ona postać podobnych do płomieni łuków czy promieni, jednakże jej zadziwiający, nieziemski blask nie jest poświatą jakiegoś płomienia, lecz przypomina raczej światło wytwarzane przez wyładowania elektryczne w lampie neonowej.
Zorze polarne - północna i południowa - najczęściej pojawiają się w dwóch pasach otaczających odpowiednio Biegun Północny i Biegun Południowy, w tak zwanych "strefach zorzowych" (ok. 20-25 stopni od bieguna magnetycznego). Zwykle rozciągają się z zachodu na wschód. Fakt, iż są niemal prostopadłe do kierunku wskazywanego przez igłę kompasową, każe przypuszczać, że mogą mieć coś wspólnego z polem magnetycznym Ziemi.
Arktyczne niebo, zwłaszcza w północnej Kanadzie, północnej Norwegii i na Spitzbergenie, stanowi znakomite tło dla najwspanialszych widowisk, gdyż jest ciemniejsze i czystsze niż niebo nad gęsto zaludnionymi obszarami Europy. Najlepszym okresem do obserwacji zorzy polarnej północnej jest luty, gdy nad północnymi regionami polarnymi przez całe tygodnie nieprzerwanie zalegają układy wysokiego ciśnienia barometrycznego.
W tym okresie zorze można obserwować niemal podczas każdej nocy, gdy niebo jest czyste, chociaż w świetle Księżyca bywają one mniej wyraźne. Najjaśniejsze gwiazdy mogą być widoczne podczas trwania zorzy, ale jej blask jest dostatecznie silny, by móc przy nim czytać.
Zorza pojawia się zwykle jako długa, pofalowana wstęga lub kurtyna, aczkolwiek czasami wygląda niczym rozmyta, bezkształtna, lecz świecąca masa. Jeżeli widoczna jest niemal nad głową, to patrząc na jej dolną krawędź odnosi się wrażenie, iż jest niezwykle cienka i wysoka; czasami rozciąga się w górę na wysokość 650-800 kilometrów, choć niektóre zorze mają wysokość zaledwie 30-50 kilometrów.
Najwyższe zorze występują zwykle w tych warstwach atmosfery, które są oświetlane promieniami słonecznymi, nawet jeżeli dla obserwatora na powierzchni Ziemi Słońce znajduje się pod widnokręgiem. Z powodu krzywizny Ziemi zorze takie, widziane w pobliżu widnokręgu, wydają się niskie. W rzeczywistości sięgają jednak wysoko w niebo, tyle że oddalone są o setki kilometrów.
Poszczególne zorze mogą wyglądać tak, jakby składały się z przypadkowo następujących po sobie pięknych i delikatnie zabarwionych form, lecz typowy spektakl zorzy - zazwyczaj związany z burzami magnetycznymi - odbywa się na ogół według pewnego scenariusza, w którym można rozróżnić pięć stadiów.
Pierwszą zapowiedzią rozpoczęcia się zorzy jest zwykle pojawienie się w północnej części nieba, wkrótce po zachodzie Słońca, łuku zielonego światła (zwanego "cichym łukiem"). Tworzą go pionowe warstwy lub kurtyny świetlne o grubości kilkuset metrów, które biegną wzdłuż linii o tej samej szerokości geomagnetycznej. Może się rozciągać na przestrzeni setek, a nawet tysięcy kilometrów i zwykle utrzymuje się bez większych zmian mniej więcej przez godzinę.

Jeżeli zaburzenie magnetyczne zanika, ginie również łuk; jeżeli jednak jego intensywność wzrasta, wówczas następuje stadium wzmożonej aktywności. Dolna krawędź łuku staje się wtedy ostrzejsza i gwałtownie jaśnieje, przybierając barwę błękitnawą i przesuwając się szybko na południe. W tym samym czasie łuk rozpada się na równoległe promienie lub wiązki promieni, rozciągając się w górę ku zenitowi. Zwykle przesuwają się one na zachód wzdłuż linii łuku.
Dalszy wzrost intensywności zorzy oznacza, że zbliża się trzecie stadium. Jest to korona zorzy polarnej, czyli najbardziej widowiskowa - choć krótkotrwała - część całego spektaklu. Kurtyna świetlna znajduje się wówczas niemal ponad obserwatorem i patrząc w nią można dostrzec okrągłe, przypominające koronę obiekty, z promieniami i pasmami zbiegającymi się w jeden punkt. Czasami korona łączy się, tworząc na niebie łuk lub obraz świetlnej flagi; bywa też, że pulsuje gwałtownie i emituje tysiące promieni przypominających strugi deszczu lub spadające strzały.
Po zaniknięciu korony następuje okres gwałtownej aktywności zorzy, zwany na Wyspach Szetlandzkich, na północ od Szkocji, "Mewy Dancers" (Weseli tancerze). Widowisko składa się w tym stadium z wstęg lub pasów świetlnych, które w pulsującym rytmie zanikają i pojawiają się znowu. Czasami towarzyszą temu rozbłyski w kształcie płomieni - najbardziej fascynujące zjawisko zorzy polarnej.

Fakt, iż zorza polarna jest związana z polem magnetycznym Ziemi, nie wyjaśnia jeszcze przyczyn jej powstawania. Podziwiający jej jasne, pulsujące barwy Arystoteles stwierdził, że powietrze zmienia się w płynny ogień. Od wielu jednak lat wiadomo już, że zorze polarne wytwarzane są przez cząsteczki emitowane przez Słońce. Poruszają się one z tak olbrzymią prędkością, iż są zdolne przeniknąć głęboko w górne warstwy atmosfery ziemskiej, do jonosfery. Inwazja tych szybko poruszających się cząsteczek uderza w drobiny powietrza (głownie tlen i azot), które zaczynają wydzielać światło (luminescencję) i w ten sposób powstaje zorza polarna. Rozmaite jej postacie są wytwarzane przez różnego rodzaju cząsteczki.
Jasne zorze, rozciągające się na całym niebie i przechodzące przez wszystkie stadia rozwoju, wywoływane są przez rozwijające się na aktywnych obszarach powierzchni Słońca rozbłyski słoneczne. Dlatego ich natężenie zmienia się wraz z cyklem pojawiania się plam na Słońcu - najczęstsze i najwspanialsze zorze pojawiają się w dwa lub trzy lata po okresie największej aktywności plam słonecznych.
Wielu problemów związanych z zorzami polarnymi nie zdołano jeszcze objaśnić teoretycznie. Powodów niezliczonych zmian delikatnie zabarwionych kształtów oraz finezyjnej struktury polarnego widowiska można się jedynie domyślać. Współczesna nauka nie potrafi również wyjaśnić wielokrotnie stwierdzonego, zadziwiającego zjawiska: pojawiania się zórz między obserwatorami a odległymi górami.
Zorze nabrały istotnego znaczenia praktycznego w latach dwudziestych naszego wieku, gdy po raz pierwszy wykorzystano odbicie fal radiowych od jonosfery w celu zwiększenia zasięgu komunikacji radiowej. Stwierdzono wówczas, że zorze pochłaniają niektóre sygnały radiowe i powodują niekorzystne odbicia innych. Jednakże dzisiaj sygnały radiowe są transmitowane z krążących na wysokich orbitach satelitów; przechodzą zatem prostopadle przez jonosferę i w znacznie mniejszym stopniu ulegają zaburzeniom.
Wiele pytań dotyczących zórz polarnych do dziś pozostaje jednak bez odpowiedzi. Na przykład zorzy często towarzyszą krótkotrwałe pola elektryczne w górnych warstwach atmosfery, które indukują prądy na powierzchni Ziemi. Prądy te zaburzają pracę dalekopisów i telefonów, wykorzystujących długie linie komunikacyjne, a także powodują błędne odczyty aparatury używanej do poszukiwań ropy naftowej lub minerałów. Silne prądy mogą nawet uruchomić wyłączniki awaryjne, powodując przerwy w dostawie prądu, jak to się wydarzyło w marcu 1968 roku w Quebecu, w Kanadzie.

Wiadomości o cząsteczkach opuszczających Słońce i docierających do atmosfery ziemskiej są dość wiarygodne. Problemem jednak jest to, dlaczego i jak docierają do Ziemi tylko w określonych szerokościach. Obecnie tłumaczy się to za pomocą teoretycznego "modelu równowagowego". Magnetosfera (część ziemskiego pola magnetycznego, która rozciąga się w kosmos) działa niczym gigantyczny oscyloskop, skupiający słoneczne cząsteczki w promienie, które są kierowane do regionów okołobiegunowych. Magnetosfera jest zniekształcona przez wiatr słoneczny, czyli złożoną z elektrycznie naładowanych cząstek atomowych - elektronów, protonów i jonów - plazmę. Większość tych cząsteczek jest odchylana przez zewnętrzne granice magnetosfery. Niektóre wnikają jednak do niej przez znajdujące się po ,,dziennej" - skierowanej ku Słońcu - stronie szczeliny w pasach Van Allena. Łatwo docierają one do górnych warstw atmosfery, wywołując równocześnie zorzę polarną północną i południową. Podczas "dziennych" godzin w okresie nocy polarnej cząsteczki te powodują czerwone zorze polarne. Część plazmy zostaje uwięziona w magnetosferze i odkształca ją, aż niektóre linie jej pola sił załamują się. Wyrzucają wówczas słoneczne protony i elektrony do jonosfery, około 100 kilometrów ponad powierzchnią Ziemi. Protony te reagują z cząsteczkami atmosfery i wytwarzają zorzę polarną. "Cichy łuk" wskazuje prawdopodobnie, w którym miejscu słoneczne elektrony przenikają w dół, wzdłuż linii sił ziemskiego pola magnetycznego, do górnych warstw atmosfery naszej planety.

Jak powstawał Chiński Mur




Geneza budowy Wielkiego Muru Chińskiego sięga ósmego wieku przed Chr. Olbrzymie państwo chińskie podzielone było wówczas na samodzielne prowincje, w których władzę sprawowali samodzielni, konkurujący ze sobą książęta feudalni. Monarchowie ci rozumieli, iż aby nie utracić władzy, należy się jak najszczelniej zabezpieczyć przed sąsiadami. W tym celu, już od około VIII wieku przed Chr. zaczęli wznosić pierwsze fortyfikacje, dzięki którym w kilka stuleci później mógł powstać słynny mur. Przypuszcza się, że początkowe obwarowania wznoszone były nawet około 300 lat wcześniej. Książęta na własną rękę budowali mury obronne aż do czasów zjednoczenia Chin.




Znienawidzony cesarz


Na proces budowy Wielkiego Muru wpłynął fakt zjednoczenia Chin, którego dokonał w 221 roku przed Chr. Szy-huang-ti - założyciel dynastii Ts’ín. Scalił on samodzielne do tej pory księstwa chińskie w jedno państwo, nad którym objął niepodzielną władzę i ogłosił się Pierwszym Cesarzem. Sinolog Charles Patrich Fitzgerald pisze o nim w książce "Chiny - zarys historii kultury": "Szy-huang-ti zarobił sobie na nienawiść wszystkich następnych pokoleń chińskich uczonych spaleniem ksiąg oraz pogardą, jaką żywił dla przeszłości, ale wyrazy potępienia, jakich mu nie szczędzono, nie zdołały zniszczyć jego prawdziwego pomnika - idei zjednoczonego cesarstwa, którą pozostawił jako spadek wszystkim następnym dynastiom".




Pierwszy Cesarz przeszedł jednak do historii nie tylko jako twórca zjednoczonego imperium, lecz również jako okrutny despota, bezwzględnie realizujący swe zamierzenia i plany, które przynosząc korzyści państwu, powodowały wyzysk i cierpienia poddanych. Jednym z takich pomysłów była koncepcja budowy Wielkiego Muru.




Kiedy zrodziła się idea budowy? Niektórzy naukowcy twierdzą, że było to około roku 212 przed Chr. Choć za głównego budowniczego uchodzi sam Pierwszy Cesarz, to jednak wiadomo, że w jego głowie zrodził się jedynie pomysł połączenia dotychczasowych fragmentów murów w jedną fortyfikację. A że monarcha był człowiekiem czynu, więc ten zamiar szybko doczekał się realizacji.






Kamienie, glina i ziemia


Początkową liczbę budowniczych ocenia się na 300 tys. ludzi. Pracami kierował generał Meng T’ien, który wcześniej okazał się bardzo pomocny władcy podczas walk o zjednoczenie Chin. Pod komendą tego oficera znalazły się tłumy żołnierzy. Później ich szeregi powiększono o jeńców wojennych i bandytów.




Sama budowla, której celem była obrona granic przed ludami koczowniczymi, z kilku innych powodów w zasadniczy sposób sprzyjał silnej władzy cesarskiej i samemu monarsze. Po pierwsze - duża armia musiała być obecna przy jego budowie, a więc cesarz nie musiał obawiać się buntu ani próby zdetronizowania go przy pomocy wojska. Po drugie - osoby, które popadły w niełaskę cesarza, można było wysłać na granice imperium, do budowy. Po trzecie wreszcie - w miejscach, gdzie mur krzyżował się ze szlakami handlowymi, zaczęły powstawać miasta, co sprzyjało rozwojowi gospodarki.




Mur budowany był na kamiennych fundamentach. Początkowo wznoszono bardzo szeroki i zarazem wysoki wał z kamieni, wzmacnianych ubitą gliną. Tę konstrukcję utwardzano gruzem, granitem i wielkimi cegłami. Najprawdopodobniej do transportów wykorzystywane były chińskie wozy, którymi przewożono ciężkie materiały budowlane. W południowych regionach Chin mur wykonywany był z ubitej gliny, jednak już podczas budowy w okolicach dzisiejszego Pekinu mur konstruowano z kamienia.






Miliony robotników


Proces wznoszenia fortyfikacji kosztował życie dziesiątków tysięcy przymusowych robotników, którzy konali wskutek wycieńczenia, bezwzględności i brutalności strażników. Ciała zmarłych chowano w murze. Ta gehenna została przerwana


w 210 roku przed Chr. śmiercią Szy-huang-ti’ego. Zakończył się pierwszy okres budowy. Jak wynika z obliczeń, w większości miejsc mur miał do 16,5 metra wysokości. Szerokość u podnóża wynosiła 8 metrów, natomiast w koronie - 5 metrów.




Niektórzy spośród następnych panujących zatrudniali jeszcze więcej robotników. Za czasów dynastii Han dokonano przesiedlenia ponad miliona chłopskich rodzin do budowy muru. Ta olbrzymia armia pracowników wznosiła również wieże sygnalizcyjno-strażnicze. Wymyślono nowoczesny sposób przekazywania informacji, polegający na wysyłaniu znaków dymnych. Tym sposobem wielka fortyfikacja zaczęła spełniać funkcje obronne. Ponadto jeden z następnych cesarzy - Wu-Di, rozkazał przedłużyć mur do miejscowości Dunhuang.




Około 607 roku zrodził się pomysł odbudowania muru. Do pracy zmuszono wówczas około miliona ludzi. Szacuje się, że dla połowy zatrudnionych praca ta zakończyła się śmiercią.




Wielki Mur nie był zresztą jedynym przedsięwzięciem budowlanym, za które życiem zapłaciły niezliczone rzesze ludzi. Ogromna liczba pracowników poniosła śmierć przy budowie Kanału Cesarskiego. Kanał ten - długości półtora tysiąca kilometrów - do dziś jest najdłuższą śródlądową drogą wodną na świecie. Aby znaleźć ludzi do jego wykonania, nakazano stawić się wszystkim mężczyznom w wieku 15-54 lat, ustanawiając karę śmierci dla nieposłusznych. W ten sposób zebrano


5,4 miliona robotników. Podczas budowy śmierć poniosło 2,5 miliona pracujących.






Tajemnica długości muru


Ostatni etap budowy gigantycznych fortyfikacji przypadł na lata rządów dynastii Ming. W latach sześćdziesiątych XIV w. rozpoczęto remont i przedłużanie muru. W XVI wieku, po przebudowaniu, jego wysokość wynosi do 24 metrów, a szerokość do 8 metrów. Zaczyna się on nad zatoką Liaodang Wan, a kończy na przełęczy Yumen. Co ciekawe: podczas przebudowywania muru zmieniano jego szlak i dlatego w niektórych miejscach do dziś zachowały się fragmenty nie wchodzące w skład głównej linii muru.




Do tej pory toczą się spory o... długość muru. Przeprowadzane badania dawały rezultaty różniące się o setki kilometrów. Mówiono o około 6300 kilometrach. W roku 1990 pewien Chińczyk postanowił definitywnie rozwiązać ten spór i przemierzył mur pieszo. Jego pedometr wykazał wówczas długość 6700 kilometrów. Być może w przyszłości wnikliwe badania naukowców dadzą jednoznaczną odpowiedź.




Dzisiaj Wielki Mur to jedna z głównych atrakcji turystycznych Państwa Środka. Turyści, którzy tak chętnie zwiedzają fortyfikacje, nie zawsze pamiętają, że czynnikiem, bez którego mur nie mógłby powstać, była praca tłumów ludzi, dla wielu zakończona śmiercią. Nic więc dziwnego, że budowla ta nazywana jest najdłuższym cmentarzem świata.

Jak sobie wyobrażam przyszłość polski w zjednoczonej europie ?

Moim zdaniem przyszłość polski będzie wyglądać ponuro jeśli nadal Europa będzie się jednoczyć tak jak dzisiaj. W urzędach Unii Europejskiej i urzędach rady Europy jest przerost zatrudnienia i biurokracja. W całej Europie są za wysokiee podatki, które hamują wzrost gospodarczy i dlatego gospodarka Europejska przegrywa z gospodarką Stanów Zjednoczonych. Przykładem tego jest wskaźnik bezrobocia, który w USA wynosi 4%, a w UE podan 10%. Myślę, że w przyszłej Zjednoczonej Europie nie będą istniały granice i będzie można swobodnie poruszać się po starym kontynencie. W przyszłości będzie istniał jeden dominujący język, dlatego zacznie zanikać język polski, nasza narodowość, a także pamięć o naszych przodkach, myślę, że będzie to niekorzystne. Na pewno zostanie wprowadzona jedna waluta podobna do dzisiaj obowiązującego EURO. Jeśli w takim tempie, jak dziś będą zachodziły zmiany w polityce i gospodarce to może doczekają tego może moje wnuki lub prawnuki.

Jak środowisko geograficzne wpływa na działalność i życie człowieka

Elementem obejmowanym przez termin „środowisko geograficzne” jest przestrzeń geograficzna. Do takiej przestrzeni należą naturalne składniki przyrody (często wyeksploatowane lub przeobrażone przez człowieka), jak również te elementy które stworzył sam człowiek. Oznacza to, że środowisko geograficzne to są nie tylko prawa przyrody ale również prawa rozwoju społecznego i gospodarczego.
Środowisko geograficzne jest naturalnym i najważniejszym źródłem zasobów. Są one niezbędne do zachowania równowagi całego systemu przyrodniczego i do zachowania ciągłości funkcji naturalnych. Zasoby naturalne są również potrzebne do zaspokojenia potrzeb człowieka (elementarnych, etc.). Postęp techniczny w pewien sposób wpłynął negatywnie na środowisko, a ono na człowieka. Człowiek wierzy, że jego zasoby są nieograniczone, a w najgorszym przypadku starczą jeszcze na bardzo długi okres czasu. Nikt, a przynajmniej większość konsumentów nie zastanawia się jednak nad tym, że coraz szybsza eksploatacja „darów natury” jest zgubna, gdyż w zastraszającym tempie zmienia stan środowiska, a za tym idzie zmiana warunków życia i działalności człowieka. Wiele zasobów naturalnych jest odnawialnych ale gdy będziemy je zbyt szybko „zagarniać” do siebie to automatycznie zniknął zupełnie, nie mówiąc już o nieodnawialnych zasobach. Najgorszy jest jednak fakt, że niszcząc Ziemię niszczymy samych siebie, kopiemy pod sobą dołek, w który niebawem wpadniemy jeśli nie zapobiegniemy takiemu stanu rzeczy.
Temat zaczyna się od: „Jak środowisko wpływa...”, ja sądzę, że to my sami na siebie tak wpływamy pośrednicząc za pomocą środowiska (taka teoria ma zastosowanie w negatywnym jak również w pozytywnym tego słowa znaczeniu). Niepodważalnym argumentem jest jednak to, że bez takiego środowiska jakie mamy teraz funkcjonowalibyśmy zupełnie inaczej, a w najgorszym przypadku nie było by nas na Ziemi w takiej formie jakiej jesteśmy.
Prostym przykładem wpływu przeobrażonego środowiska jest obecnie bardzo znany problem dziury ozonowej. Gdybyśmy nie odkryli związku chemicznego jakim jest freon (co zabawniejsze to środowisko umożliwiło nam wykorzystanie go), to problem dziury w ogóle by nie zaistniał. To jest jeden z negatywnych przykładów wpływu środowiska. Jednak jest również parę pozytywnych. Gdyby nie ropa naftowa teraz nie jeździli byśmy samochodami. Gdyby nie skały, minerały etc. mieszkalibyśmy najprawdopodobniej w lepiankach. Dzięki różnego rodzaju glebom spożywamy różne potrawy. Zamieszkujemy na terenach gdzie warunki są sprzyjające. Morza wykorzystujemy do transportu. Takich przykładów można by wymienić jeszcze bardzo wiele.
Środowisko geograficzne umożliwia rozwój i ewolucję człowieka jak również innych organizmów żywych. Dzięki śr. gegr. ludzie budują fabryki, zakłady przemysłowe, które, jak już wspomniałem, umożliwiają zaspokojenie rożnego rodzaju potrzeb materialnych jak i niematerialnych.
Konkluzja z tego jest dość jednoznaczna: Gdyby nie środowisko geograficzne nie mieli byśmy wielu rzeczy, które jesteśmy w stanie wyprodukować, wydobyć czy też wymyślić teraz. Do wszystkiego jednak powinno się podchodzić z umiarem, który człowiek niestety posiada w szczątkowej formie. Sprawa umiaru jest jednak innym tematem, który można by sformułować dokładnie odwrotnie, jednak jest bardzo ściśle powiązany z omawianym w tym referacie. Jeżeli środowisko geograficzne „daje nam coś” to nie znaczy, że należy „wziąć” wszystko i nie zastanawiać się nad skutkami w całkiem niedalekiej przyszłości.

Jakie zmiany zachodzą w biosferze wywołane działalnością człowieka? Co to jest degradacja środowiska naturalnego i jaki wpływ wywiera na szatę roś

Biosfera - strefa zamieszkała przez organizmy żywe (troposfera - najniższa warstwa ziemi, litosfera - skały na ziemi, hydrosfera - wody).
Główne zanieczyszczenia powodujące degradacje środowiska stanowi przemysł, transport, rolnictwo i gospodarka komunalna. Zanieczyszczenia atmosferyczne to głównie pyły, gazy. Są one niekorzystne dla człowieka, zwierząt, roślin.
Gleby - metale ciężkie, odpady, ścieki, kwaśne deszcze. W wodzie podobnie.
Wspomnę tu o zmianach niekorzystnych dla biosfery.
Konflikt człowieka z przyrodą zaczął się stosunkowo niedawno. Do niedawna była równowaga między przyrodą a działalnością człowieka. Dopiero rozwój przemysłu, a szczególnie w XX wieku doprowadził do degradacji środowiska.
Do procesów zagrażających przyrodzie należy karczowanie lasów (zatrzymują wilgoć, produkują tlen...)
- wzrost dwutlenku węgla w powietrzu powoduje wzrost temperatury - topienie lodowców, a w konsekwencji zalanie Ziemi,
- degradacja gleb, pustynnienie obszarów zwł. Afryki, kwaśne deszcze,
- deficyt - brak wody,
- substancje trujące w powietrzu - zagrożenie lasów,
- wzrost zanieczyszczenia wód zagrażający życiu flory i fauny.
Należy pamiętać, że możliwości produkcyjne biosfery są ograniczone. Nadmierna eksploatacja zasobów przyrody powoduje szybkie wyczerpanie zasobów leśnych (Europa, lasy Ameryki Płn. i płn. Azji).
Degradacja środowiska to niszczenie środowiska naturalnego wywołane złą, bezmyślną działalnością człowieka.
Ma ona ogromny wpływ na szatę roślinną i świat zwierzęcy. Na szatę roślinną mają wpływ następujące procesy:
-karczowanie lasów (oczyszczają powietrze),
-degradacja gleby, kwaśne deszcze, metale ciężkie, odpady, ścieki,
-zatrucie wód - ścieki, odpady, kwaśne deszcze,
-zatrucie powietrza pyłami, gazami.
Jeśli niema roślin ginie częściowo życie zwierząt. Powyższe procesy nie tylko niszczą szatę roślinną, główne pożywienie zwierząt ale także przyczyniają się do ginięcia zwierząt.

jeziora i ich klasyfikacja

Jeziora i ich klasyfikacja.
Limnologia -nauka o jeziorach
Jezioro - naturalny zbiornik śródlądowy, utworzony w zagłębieniach pod wpływem działania falowania i prądów morskich.
Elementy misy jeziornej:
1. Dno jeziora jest stosunkowo płaskie.
2. stok
3. ławica, powstaje z materiał, który został naniesiony.
4. platforma abrazyjna, która powstaje w wyniku erozji fal jeziornych.
5. faleza, inaczej brzeg jeziora.
W miarę jak jezioro starzeje się, te poszczególne elementy zaczynają się wykształcać.
Jeziora zajmują 1,8% powierzchni lądu.
Aby powstało jezioro muszą być spełnione konkretne warunki:
- budowa geologiczna
- ukształtowanie terenu
- dostawy wody
Jeziora mogą być zasilane wodami rzecznymi, podziemnymi i pochodzącymi z opadów.
Jeziora, które nie odprowadzają wód metodą powierzchniową nazywamy jeziorami bezodpływowymi.
Jeżeli przez jezioro przepływa rzeka -jezioro przepływowe, jeżeli wypływa - wypływowe, jeżeli dopływa -dopływowe.
W zależności od okresu kiedy misa jeziorna jest wypełniona wodą wyróżniamy jeziora stałe i okresowe. Jeziora dzielimy również ze względu na wodę jaką zawierają:
- słone np. Jezioro Czad i M. Martwe
- słodkie
Ze względu na genezę powstania jeziora dzielimy je na różne typy:
1. tektoniczne, powstałe w wyniku ruchów skorupy ziemskiej, w zapadliskach i rowach tektonicznych np. Titicaca, Niossa, Tanganika, Bajkał, Bałcharz, j Wiktorii, j. Alberta.
2. tektoniczno-polodowcowe, powstały w zagłębieniach pochodzenia tektonicznego, które później zostały przemodelowane przez lądolód wypełnione wodą z topniejącego lądolodu np. Górne, Ontario, Michigan, Huron, Ładyga, Onega, Erie, Wielkie Niedźwiedzie, Wetter.
3. Wulkaniczne. Powstałe w kraterach wygasłych wulkanów lub w zaklęśnięciach pól lawowych np. j. Na Jawie, J Albano koło Rzumu.
4. Kosmiczne, powstałe w kraterach meteorytowych.
5. Krasowe, powstałe w zagłębieniach po zapadniętych jaskiniach, utworzone przez wody krasowe np. J. Na Polesiu Lubelskim.
6. Nadbrzeżne(przymorskie) utworzone na skutek odcięcia zatoki przez mierzeję lub związane również z podnoszeniem się poziomu wód gruntowych np. Łebsko, Gordno, Jamno.
7. Reliktowe -pozostałość po morzu lub większym jeziorze jak również jeziora oddzielone od morza na skutek ruchów tektonicznych lub obniżenia poziomu morza np. Kaspijskie, Aralskie.
8. Polodowcowe -powstały w zagłębieniach terenu utworzonych przez lodowcowe, wyróżniamy wśród nich:
a) cyrkowe(karowe) - powstały na miejscu cyrku lodowego np. Czarny staw, Wielki Staw w Tatrach, Morskie Oko
b) rynnowe -powstały w rynnie polodowcowej na skutek erozji lub eworsji wód płynących pod lodowcami. Przebieg rynien jest zgodny z lub zbliżony do kierunku poruszania się lodowca np. j Raduńskie, J Hańcza, Gopło.
c) Morenowe - powstały w wyniku zatamowania wód przez osady moreny czołowej i bocznej np. Mamry , Śniadrwy , Niegocin.
d) Wytopiskowe (oczka) - powstały w wyniku wytopienia się brył lody znajdujących się w obrębie osady . Stosunkowo niewielkie o średnicy kilkudziesięciu metrów i głębokości do 5 m. Często występują na pojezierzach.
9. Meandrowe - powstały w dawnej części koryta rzek.
10. Deltowe - powstają w obrębie delty np. Dąbie , Druzno.
11. wydmowe -powstają w obniżeniu, Które powstają w wyniku wywiewania materiału lub w obniżaniu śródlądowym .
12. antropogeniczne (stworzone przez człowieka ) np. Zegrzyńskie, Solińskie , Rożnowskie .
W zależności od właściwości wód oraz warunków do rozwoju życia , jeziora dzielimy na :
*eutroficzne
*dystroficzxne
*digotroficzne,
Ze względu na masy wody i dno jeziora oraz zamieszkujące je grupy organizmów w jeziorze wyróżnia się:
1. strefę przybrzeżną (litoral) - jest to płytka część jeziora tj. masy wód miedzy brzegiem a właściwym dnem jeziora, oświetlona do samego dna .
2. toń wodna (pelaglan) - obejmuje górna , naświetloną masę wody (epipelaglat)otoczoną wokół litoralem oraz dolną - mroczną (baty pelagiat - obie warstwy przedziela wtzw. poziom kondensacyjny , w niektórych bardzo głębokich jeziorach wydziela się ponad to strefę otchłani - batiał Przestrzeń życiowa dna jeziora poniżej poziomu kompensacyjnego zwie się profundalem. Całe dno jeziora jakodziedzine ekologiczną zwie się bentalem.
Największym jeziorem naturalnym jest Morze Kaspijskie o powierzchni 374000 km
Najgłębszym jeziorem jest Bajkał (1620 m)
Największą ilość jezior występuje na obszarach objętych zlodowaceniami w Europie i Ameryce Północnej
Njwiekszym jeziorem w Polsce jest jezioro Śniardwy o pow. - 113,8 km. .
Najgłębsze to j Hańcza 108m

Kaniony

Niebotyczne, kilkusetmetrowe urwiska zbliżają się do siebie niemal na wyciągnięcie dłoni, tworząc głęboką, wąską gardziel. Skały przeciwległych ścian wydają się spotykać nad głowami wędrowców. U ich stóp leniwie wije się błęknitno-zielony potok. Spokój i niezmienność krajobrazu są jednak pozorne.
Nawet w porze suchej podróżowanie dnem kanionu bywa ryzykowne. W razie gwałtowniejszych opadów zawsze istnieje zagrożenie powodziowe. Wiosną rzeka wzbiera wodami roztopowymi i deszczowymi, zamieniając senny strumyk w żywioł porywający ze sobą nie tylko żwir i kamienie, ale nawet potężne głazy. Łatwo wtedy pojąć, z jaką siłą rzeźbi swoje skalne koryto.
Najpiękniejsze i najbardziej tajemnicze kaniony znajdują się na powierzchni ziemi. Kanion Bryce w Stanach Zjednoczonych zamieszkują ponoć duchy skamieniałych ludzi. To ogromny próg skalny z tysiącami iglic wznoszącymi się ku niebu. Tutejsi Indianie - Pajuci - mówią o nich: "czerwone skały, stojące jak ludzie w kanionie". Swoje bajeczne kolory zawdzięczają zawartym w nim minerałom. Kaniony tworzące się u stóp huczących wodospadów tubylcy uważają za siedlisko diabłów, jak potężny rów o długości 1800 metrów pod wodospadem Wiktorii w Afryce. Spowity tajemniczą mgiełką rozbryzgującej się wody pobudza wyobraźnię obserwatorów, powołując do życia szatany i złowrogie potwory.
Są też kaniony uznawane z miejsca święte. Indianie Anasazi zamieszkiwali kilka z nich, drążąc domostwa w urwistych, niedostępnych ścianach. W kanionie Chaco zbudowano aż 13 takich osiedli, z których największe Pueblo Bonito - składało się z 800 izb. Kanion de Chelly również służył jako schronienie dla ludzi, ale dla plemienia Navajo okazało się pułapką. W 1864 roku, uciekając przed oddziałami Christophera Carsona, Indianie schronili się w nim - przekonani, że tu będą bezpieczni. Jednak Carson skierował część wojsk na drugi koniec kanionu, odcinając drogę ucieczki i możliwość zdobycia pożywienia.
Na lądzie kaniony są rzeźbione przez wody rzeczne, a modelowane przez wiatr, mróz i deszcz. Przybierają rozmaite kształty i rozmiary. Im mniej odporne skały i silniejsze procesy niszczące, tym szybciej pojedynczy kanion rozwija się w sieć niegościnnych, dzikich, ale malowniczych przepaści, jak w Krainie Kanionów (Canyonland) w USA. Rzeki rozcinają płaskowyż na coraz mniejsze łańcuchy wzgórz, pojedyncze pagórki i w końcu iglice skalne.
Najstarszy park narodowy świata - Yellowstone znany jest głównie z gejzerów. Ale swą nazwę wziął od żółtych skał odsłaniających się w kanionie rzeki. Najpiękniejsza panorama roztacza się z punktu widokowego Artist Point, gdzie rzeka prezentuje swój ogrom pod postacią wodospadu wysokości 94 metrów i swe dzieło - kanion wysokości prawie 300 metrów.
Na Ziemi jest tylko kilka miejsc, gdzie tworzą się kaniony. To forma charakterystyczna dla krajobrazów pustynnych i półpustynnych. Brak roślinności sprawia, że woda deszczowa spływa nie zatrzymywana, często z siłą zdolną poruszyć głazy rozmiarów autobusu. Rzeka niosąc materiał skalny szoruje nim o dno, pogłębiając swoje koryto.
Nie wszystkie kaniony znajdują się na lądzie. Gdyby na chwile osuszyć oceany, jednym z ciekawszych elementów rzeźby dna byłyby głębokie doliny o stromych zboczach. Początkowo uważano, że są pozostałościami rzek z czasów, gdy wskutek zlodowacenia poziom mórz był znacznie niższy od obecnego. Potwierdzeniem tej hipotezy miał być kanion znajdujący się w przedłużeniu rzek Kongo w Afryce czy Hudson w okolicach Nowego Jorku. Jednakże ani wahania poziomu Wszechoceanu, ani ruchy pionowe skorupy ziemskiej nie tłumaczyły rozmiarów i zasięgu "wcięć" tysiące metrów poniżej współczesnego poziomu morza. W 1929 roku miało miejsce trzęsienie ziemi z epicentrum na południe od Nowej Fundlandii. Wstrząsy wywołały osuwiska podmorskie. Wydarzenie to potwierdziło rolę tzw. prądów zawiesinowych w formowaniu kanionów. Stoki kontynentalne są pokryte drobnym materiałem (żwirem, piaskiem, otoczakami) naniesionym przez rzeki. Na wskutek wstrząsów, silnego falowania bądź nadmiernego nagromadzenia materiału spada on na dno w postaci osuwisk podmorskich.
Strumienie wywołane takim osuwiskiem mogą przebyć nawet 600-700 km z prędkością 60 km/h. Powtarzające się osuwiska żłobią kaniony podobne do potężnej doliny znajdującej się na południe od Esperance w Australii - o szerokości 32 km i głębokości 1800 metrów.
Współcześnie stosuje się coraz bardziej wymyślne sposoby pokonywania kanionów. Są naturalną areną dla uprawiania sportów ekstremalnych. Po pionowych ścianach wspinają się alpiniści. Miłośnicy skoków na linie skaczą z mostów rozpiętych na wysokości kilkuset metrów. Zamiast stalowych konstrukcji rozwiesza się mosty z lin, po których "prawdziwi mężczyźni" przeprawiają się na drugą stronę kanionu. Rwącymi potokami spływają pontony i kajaki rzucane o wystające skały. Mniejsze, górskie kaniony (czy raczej gardziele skalne) pokonuje się wpław.
Coraz modniejsze są sporty: hydrospeed oraz kanioning. Ten ostatni zyskał złą sławę, kiedy 27 lipca 1999 roku w górskim potoku Saxetenbach w szwajcarskich Alpach zginęło 19 osób. Od siedmiu lat kanion ten pokonywało 6 tys. osób rocznie. Był łatwy, przeznaczony głownie dla ludzi, którzy po raz pierwszy próbowali "przygody z wodą i skałą". Jednak po gwałtownej burzy spokojnie płynący potok zamienił się w rwącą rzekę. To częste zjawisko w stromych i wąskich kanionach górskich, dlatego nigdy nie wchodzi się do nich w czasie opadów lub zaraz po nich. Jeśli burza zastaje ludzi na trasie, natychmiast powinni przerwać wyprawę i wyjść ze skalnej pułapki.
Zazwyczaj od pierwszych kropli deszczu do przybrania wody w potoku jest wystarczająco dużo czasu na ucieczkę. Dlatego specjaliści zgodnie twierdzą, że w Saxetenbach musiało stać się coś jeszcze. Przypuszczalnie powyżej kanionu zwalone pnie drzew utworzyły zaporę, która już wcześniej zgromadziła ogromne ilości wody. W czasie gwałtownej ulewy zapora została przerwana, cała woda runęła nagle w dół, porywając ze sobą pnie, głazy i pechowych śmiałków.

Klimat Polski


1. Pogoda - aktualny stan atmosfery
Klimat - średni stan pogody na jakimś obszarze mierzony w czasie przez kilka lat

2. Czynniki kształtujące klimat w Polsce:
đ szerokość geograficzna
đ odległość od zbiorników wodnych
đ ukształtowanie powierzchni
đ rodzaj podłoża
đ rozkład frontów atmosferycznych
đ rozkład ośrodków barycznych (niże, wyże)

3. W Polsce występuje klimat umiarkowany przejściowy

Powietrze polarno - morskie - znad północnego Atlantyku. Powietrze wilgotne,
zimą - ocieplenie, odwilż, wzrost zachmurzenia, opady
latem - ochłodzenie, wzrost zachmurzenia, opady
Powietrze polarno - kontynentalne - dociera ze wschodu Europy i Azji. Powietrze suche,
zimą - pogoda mroźna, bez opadów
latem - sucho i słonecznie
Powietrze arktyczne - znad Morza Arktycznego. Pogoda zmienna, ze znacznym ochłodzeniem, przynosi przymrozki wiosenno jesienne
Powietrze zwrotnikowo - morskie - z rejonu Wysp Azorskich (Ocean Atlantycki). Są to ciepłe masy
latem - pogody gorące, ale z burzami
zimą - gwałtowne odwilże
Powietrze zwrotnikowo - kontynentalne - znad Afryki i Azji Mniejszej. Pogoda sucha i ciepła, duże zapylenie powietrza, noce tropikalne.

4. Stałe ośrodki baryczne w Polsce:
đ niż Islandzki (zima)
đ wyż Azorski (lato)
đ sezonowo - zmienne układy ciśnień znad Azji.
zimą wyże, latem niże
zmienne
đ wyż zwrotnikowy
đ wyż arktyczny

5. Wiatry:
60% to wiatry zachodnie
Wiatry lokalne:
đ halny w górach
đ bryza

6. Opady zależą od:
Izohiety - linie łączące punkty o tych samych opadach
ukształtowania terenu
v góry - największe opady 900 - 1400 mm rocznie
v wyżyny - umiarkowane opady 650 - 800 mm rocznie
v niziny - najmniejsze opady 500 - 600 mm rocznie
cześć Wielkopolski i Kujawy poniżej 500 mm rocznie
pojezierza i niziny nadmorskie 650 - 800 mm rocznie




7. Temperatura i pory roku:
Izotermy - linie łączące punkty o tej samej temperaturze
Izohipsy - linie łączące punkty o tej samej wysokości
Izobaty - linie łączące punkty o tej samej głębokości

Mamy sześć pór roku, wyznaczonych na podstawie temperatury:
{ zima temp. poniżej 0˚C
{ przedwiośnie temp. 0˚ - 5˚C
{ wiosna temp. 5˚C - 15˚C
{ lato temp. powyżej 15˚C
{ złota jesień temp. 5˚ - 15˚C
{ szaruga jesienna temp. 0˚ - 5˚C

średnia temperatura roczna wynosi +7,5˚ - +8,1˚C

- izotermy zimą okładają się południkowo
¨ najwyższe wartości na zachodzie i płn. zachodzie
¨ najniższe wartości na płn. wschodzie (- 5˚C) i w górach (- 8˚C)
- latem układają się równoleżnikowo
¨ najwyższe wartości - środkowa Polska (+ 19˚C) i kotliny śródgórskie
¨ najniższe wartości - na południu (+ 9˚C)
nad morzem (+ 16˚C)
Izoamplituda - linia łącząca punkty o jednakowej amplitudzie, o tej samej różnicy temp. między latem, a zimą
§ najmniejsza - zachód (19˚C)
§ największa - wschód (23˚C) - jest to umowna granica między klimatem kontynentalnym i morskim.

8. Okres wegetacyjny
¨ najdłuższy - zachodnia część Polski
nizina Śląska
kotlina Sandomierska
kotlina Oświęcimska
220 dni
¨ najkrótszy - wschodnia Polska
Szeska Góra
Góry
180 dni

Nasłonecznienie - to poddanie Ziemi działaniu promieniowania słonecznego. Jego intensywność zależy od astronomicznej wysokości Słońca, przezroczystości atmosfery, w szczególności od zachmurzenia.
Średnia roczna liczba godzin słonecznych w Polsce wynosi ok. 1500, tj. 4,1 godz. dziennie. Największa jest w Polsce środkowo - wschodniej, a najmniejsza na Śląsku.
Zachmurzenie - pokrycie nieba chmurami. Polska należy do krajów o dużym zachmurzeniu, wynosi ono ok. 67% - ma zróżnicowany przebieg. Największe występuje od listopada do stycznia, najmniejsze jest na przełomie wiosny i lata w północnej części kraju i na przełomie lata i jesieni w południowej części kraju.
Liczba dni pogodnych - tj. z zachmurzeniem poniżej 20% średnio w roku wynosi 30 - 50.

II. Sieć hydrograficzna Polski

rzeka - woda płynąca w sposób ciągły lub okresowy, w korycie opadającym zgodnie z kierunkiem nachylenia terenu. Ujście a) deltowate morza śródkontynentalne (zamknięte)
b) lejkowate morza otwarte
zlewisko - obszar, z którego wszystkie rzeki spływają do jednego morza
dorzecze - obszar, z którego wszystkie rzeki dochodzą do rzeki głównej
dopływ - rzeka, która wpada do innej rzeki
system rzeczny - rzeka wraz z dopływami
reżim rzeczny (ustrój rzeczny) - przedstawia przebieg zasilania i stanów jej wody
dział wodny - granica między dorzeczami lub zlewiskami.

Najdłuższe rzeki:
§ Wisła
§ Odra
§ Warta
§ Bug
§ Narew
§ San

99,7% rzek ma zlewisko w Morzu Bałtyckim
0,2% - Morze Czarne
0,1% - Morze Północne

Największe rzeki w Polsce mają dorzecza asymetryczne, wynika to z nachylenia terenu (Niżu Środkowo - Polskiego) w kierunku płn. zach. Oraz kształtowania się rzeźby terenu w okresie wycofywania się lodowca.
Rzeki mają zasilanie śnieżno - deszczowe
- przez opady - latem
- przez śnieg - zimą

Kanały łączące rzeki:
§ Kanał Augustowski
§ Kanał Gliwicki
§ Kanał Bydgoski
§ Kanał Wieprzy i Krzny

jezioro - woda stojąca, wypełniająca obniżenie terenu
największa ilość jezior - Pojezierze Pomorskie
największe jeziora - Mazury
§ Śniardwy
§ Mamry
§ Łebsko
§ Dąbie
§ Miedwie
§ Jeziorak
§ Niegocin
§ Gardno
najgłębsze:
§ Hańcza
§ Drawsko
§ Wielki Staw
§ Czarny Staw
§ Wigry
§ Wdzydze

Typy jezior:
q rynnowe - np. Gopło, Hańcza, Wdzydze
q morenowe - np. Śniardwy, Mamry, Niegocin
q krasowe - Polesie Lubelskie (zapadanie się skał wapiennych
q starorzecze - wzdłuż największych rzek
q deltowe - przy deltach rzek
q przybrzeżne - np. Łebsko, Jarno (słone, powstałe w wyniku odcięcia dawnych zatok morskich)
q górskie - np. Morskie Oko, Wielki Staw, Czarny Staw - lodowce górskie

mokradła - tworzą się w miejscach zarosłych jezior, stanowią 4% powierzchni

Zbiorniki sztuczne:
§ j. Zegrzyńskie na Narwii
§ j. Włocławskie na Wiśle
§ j. Jeziorsko na Warcie
§ j. Otmuchowskie na Nysie Kłodzkiej
§ j. Turawskie na Małej Panwi
§ j. Goczałkowickie na Wiśle
§ j. Rożnowskie na Dunaju
§ j. Solińskie na Sanie

- cele turystyczne
- zbiorniki retencyjne
- do produkcji energii elektrycznej
- zaopatrzenie w wodę

Źródła mineralne - 4 regiony
v Sudecki - Świeradów Zdrój
- Lądek Zdrój
- Duszniki Zdrój
v Karpacki - Krynica
- Rabka
v Niecka Nidziańska - Busko Zdrój
v Kujawsko - Pomorski - Ciechocinek
- Kołobrzeg

Obszary deficytowe:
- Pojezierze Poznańsko - Kujawskie
- Wyżyna Śląska
- Roztocze
- Nizina Mazowiecka
- Nizina Podlaska
- Wyżyna Kielecko - Sandomierska

Nadwyżki:
- Karpaty
- Sudety
- Płn. część Pojezierza Pomorskiego, Mazurskiego

III. Gleby w Polsce
gleba - to cienka warstwa skorupy ziemskiej, w której rozwija się życie organiczne. W jej skład wchodzą:
- części mineralne
- części organiczne (próchnica)
- powietrze
- woda


Proces glebotwórczy:
Polega na stopniowej zamianie zwietrzeliny w glebę. Objawem tego procesu jest wytwarzanie poziomów glebowych , które różnią się między sobą ilością próchnicy, wielkością części mineralnych i strukturą.




Typy gleb:
đ gleby początkowego stadium rozwoju - nie mają wykształconych profili glebowych występują w górach, na terenach rekultywowanych i piaskach wydmowych
đ gleby bielicowe
§ słabo, średnio zbielicowane
§ mocno zbielicowane
dużo nawozów i staranna uprawa
słabe
występują w pasie pojezierzy, nizin i wyżyn
prawie 55% powierzchni
đ gleby brunatne - powstały w wyniku brunatnienia, zawierają Fe średnie Pojezierze Mazurskie, Nizina Wielkopolska, Śląska
ok. 20%powierzchni
đ gleby lessowe i czarnoziemy - zawierają dużo próchnicy, powstają pod wpływem roślinności bardzo urodzajne Wyżyna Lubelska, Kotlina Sandomierska, Przedgórze Sudeckie, Pogórze Karpackie ok. 2% powierzchni
đ czarne ziemie - powstały na miejscach zarosłych jezior, bagien, ciemne zabarwienie - duża zawartość próchnicy duża urodzajność Kujawy, Wielkopolska, Pojezierze Pomorskie, Nizina Mazowiecka ok. 2% powierzchni
đ gleby bagienne - tworzą się w dolinach rzek, w kotlinach, w obniżeniach terenu, w pradolinach tam gdzie czarne gleby ok. 9% powierzchni
đ rędziny - na skałach wapiennych i gipsowych, mają dużą zawartość wapnia Wyżyna Lubelska, Krakowsko - Częstochowska ok. 1% powierzchni
đ mady rzeczne - ciągną się pasami wzdłuż dolin rzek, kształtują się z osadów z okresowych wylewów rzecznych gleby urodzajne ok. 5% powierzchni

Aby określić wartość użytkową gleby wprowadzono podział na 6 klas bonitacyjnych:
klasa I i II - gleby najlepsze 3,3%
klasa III - gleby dobre 23,3%
klasa IV - gleby średnie 39,8%
klasa V - gleby słabe 22,7%
klasa VI - gleby złe 11,9%

Najlepsze gleby w Polsce:
- Żuławy
- Lubelszczyzna
- Nizina Śląska
- Kotlina Sandomierska








IV. Szata roślinna Polski
Polska płn. - wsch. - przewaga drzew iglastych
Niż Środkowo Polski - przewaga drzew liściastych
Polska płd. - roślinność górska
Polska płd. - wsch. - roślinność stepowa




Typy lasów:
§ bory - iglaste z przewagą sosny; największa powierzchnia ok. 78%, mieszane
§ grędy - (wielogatunkowe lasy liściaste z przewagą ględu i grabu) ok. 10% powierzchni
§ łęgi - doliny rzek - wierzby, topole, jesiony, wiązy
§ olsy - porastają tereny bagienne - olsza czarna, wierzba, brzoza, jesion
§ buczyny - żyzne lasy liściaste i mieszane

Inna roślinność:
§ roślinność wydmowa - (trawy: turzyca, mikołajek nadmorski)
§ roślinność wodna - (lilie wodne, rzęski, pałki, trzcina)
§ roślinność górska - układa się piętrowo:
- regiel dolny (lasy liściaste)
- regiel górny (lasy iglaste)
- kosodrzewina (karłowata roślinność iglasta)
- hale (pastwiska, łąki)
- turnie (nagie skały porośnięte mchem i glonami)
§ roślinność torfowiskowa
§ roślinność stepowa
§ roślinność synostropijna (pola uprawne)


V. Morze Bałtyckie i jego wybrzeże
Bałtyk jest morzem śródkontynentalnym tzn. z każdej strony otoczony jest lądem europejskim. Jest najmłodszym morzem Oceanu Atlantyckiego. Powstał ok. 12tys. lat temu wskutek cofania się lodowca

- Bałtyckie jezioro zaporowe - utworzyły go wody roztopowe, słodkie zbierające się przed czołem lodowca
- Zimne morze yoldiowe - uzyskanie połączenia z Atlantykiem
- Jezioro ancylusowe - zanikający lądolód skandynawski spowodował podnoszenie Skandynawii
- Morze litorynowe - płd. część jeziora ancylusowego uległa obniżeniu, co było przyczyną połączenia się przez cieśniny duńskie z Atlantykiem

Powierzchnia Bałtyku: 415,3 tys. km²
Jest morzem płytkim, szelfowym. Ok. 80% powierzchni Bałtyku zawarta jest pomiędzy izobatami 50-100m, tylko 2% powyżej 100m
średnia głębokość wynosi 55m
największa głębina - Landsort - 459m
z Morzem Północnym łączy się przez cieśniny duńskie:
- Skagerrat
- Kattegat
- Sund
- Wielki Bełt
- Mały Bełt


Bałtyk jest morzem chłodnym. Temp. zależy od szerokości geograficznej i zasolenia
0˚C - +18˚C w zatokach do +22˚C

Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta, Bałtyk posiada kilka zatok:
- Botnicka
- Fińska
- Ryska
- Gdańska



Podział Bałtyku:
- część płn. Zatoka Botnicka
- część śr. Wyspy Alanckie - zat. Gdańska
- część płd. zat. Pucka - cieśniny duńskie

Zasolenie jest niewielkie
Średnie wynosi 7,8%

Małe zasolenie jest spowodowane:
- małą wymianą wód z oceanem
- dużo słodkich rzek wpływa do Bałtyku

zasolenie wzrasta wraz z głębokością do 15-18 %

Skagerrat i Kattegat
30 - 32% 20 - 30%

Bełt i Sund 10 - 20%

Polskie wybrzeże - 7%

Ruchy wody morskiej wywoływane są przez:
- różne zasolenie
- siła wiatru uderzająca o powierzchnię

KOLEJE



Koleje mają w Polsce szczególne duże znaczenie ze względu na niedorozwój innych gałęzi transportu. Większość linii kolejowych na ziemiach polskich zbudowano w XIX i na początku XX w. , a więc w okresie kiedy nie było państwa polskiego. Ponieważ państwa zaborcze prowadziły różną politykę transportową i w odmienny sposób rozbudowały sieć kolejową, spowodowało to duże kontrasty w rozwoju kolei w poszczególnych regionach.





Najdłuższa i najgęstsza sieć linii kolejowych była na ziemiach należących do Prus, a następnie cesarstwa niemieckiego. W zaborze rosyjskim sieć linii kolejowych była znacznie krótsza. Wynikało to głównie z tradycyjnej , wojskowej strategii rosyjskiej, polegającej na obronie własnego terytorium poprzez odgrodzenie się od sąsiadów pasem bezdroży. Najważniejsze linie kolejowe prowadziły do Warszawy. Tereny dawnego zaboru niemieckiego miały sieć kolejową ponad 4-krotnie gęstszą niż b. Królestwa i dwa razy gęstsza niż dawny zabór austriacki.





Sieć kolejowa na terytorium kraju jest nierównomiernie rozwinięta. Największa gęstość linii jest w województwie katowickim (20,8 km na 100 km2) , jeleniogórskim , wałbrzyskim , legnickim i warszawskim, najmniejsza zaś - w województwach wschodnich: łomżyńskim (2,7 km na

100 km2), krośnieńskim, chełmskim i ostrołęckim. Gęstość linii kolejowych zmniejsz się , ale nadal należy

do największych na świecie. Większa gęstość linii kolejowych jest tylko w Szwajcarii, Niemczech, Czechach, Belgii ,

na Węgrzech i w Austrii.





W okresie między wojennym rozwój transportu kolejowego nie był już tak dynamiczny jak w przeszłości. Najważniejszym zadaniem stojącym przed odrodzonym państwem była wówczas integracja ziem należących w przeszłości do różnych zaborców, a także dostosowanie systemu transportowego do potrzeb gospodarki. Główną inwestycją była magistrala węglowa otwarta w 1933. , łącząca Górny Śląsk z nowym portem w Gdyni. Ułatwiała ona wywóz węgla

z Zagłębia Górnośląskiego i eksport za granicę. Nowe inwestycje realizowano głównie w województwach centralnych

i wschodnich. Do najważniejszych linii zbudowanych po II wojnie światowej należy zaliczyć:

-linię Skierniewice-Łuków

-Centralną Magistralę Kolejową (CMK) na trasie Zawiercie-Grodzisk Mazowiecki. Połączenie Warszawy

z Krakowem i Górnym Śląskiem

Polska jest jednym z niewielu państw na świecie, które po 1945 r. rozbudowały tak znacznie swoją sieć kolejową. Rozbudowa miała miejsce głównie we wczesnych latach 50 i 70, natomiast pod koniec lat w latach 60 i od lat 80 przeważała likwidacja. Kolej odegrała istotną rolę w aktywizacji gospodarczej poszczególnych miast i regionów kraju.

Do niedawna wszystkie większe zakłady przemysłowe lokalizowano w Polsce przy liniach kolejowych.





Po II wojnie światowej była modernizacja linii polegająca przede wszystkim na zmianie trakcji parowej na spalinową i elektryczną oraz poprawie organizacji i usług przewozowych . Linie trakcji elektrycznej występują na terenie prawie wszystkich województw, z wyjątkiem zamojskiego. Elektryfikacja kolei miała istotny wpływ na większe wykorzystanie energii lokomotyw i oszczędności węgla , zmianę struktury lokomotyw, skrócenie czasu przejazdu.

Na liniach o mniejszym natężeniu ruchu trakcja parowa była zamieniana na spalinową. Pociągi trakcji elektrycznej były najszybsze, pomimo że były najcięższe.





Transportem kolejowym przewożony jest głównie węgiel kamienny, metale, wyroby z metali, kamienie, rudy , ropa i przetwory naftowe oraz węgiel brunatny i koks.





Ruchem pasażerskim najbardziej obciążone są linie łączące aglomeracje wielkomiejskie oraz podmiejskie odcinki z masowymi dojazdami do pracy. Po 1989 r. nastąpił spadek przewozów kolejowych w Polsce, tak towarowy , jak

i pasażerskich, związany z recesją gospodarczą, wzrostem bezrobocia i spadkiem stopy życiowej ludności. Dużą część przewozów kolejowych przejęły samochody. O obecnym kryzysie kolejnictwa mówią najlepiej tysiące zbędnych wagonów towarowych, stojących na bocznych torach, częściowo przeznaczonych do złomowania, oraz setki niepotrzebnych lokomotyw na stacjach węzłowych.

Konsekwencje procesów urbanizacyjnych

Urbanizacja jako proces wieloaspektowy prowadzi do przemiany miast i ich rozwoju. Nie będę przytaczać jego definicji, gdyż zjawisko to zostało omówione na lekcji, więc powtarzanie jej uważam za bezcelowe.
Opisując zagadanienie problemowe wezmę pod uwagę miasto już rozwinięte tzw. aglomerację miejską, ponieważ można na jej przykładzie wyjaśnić wiele aspektów, a jak wiadomo mniej konsekwencji procesów urbanizacyjnych odczuwa się w nowopowstałym mieście.
Otóż proces ten niesie ze sobą szereg zmian, a co za tym idzie skutków, zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Urbanizacja powoduje systematyczne zmniejszanie się terenów rolniczych, masową migrację ludności wiejskiej do wielkich miast. Jednak na początku należy się zastanowić co powoduje taki stan rzeczy. Jedną z przyczyn jest chęć poprawienia swojej sytuacji materialnej, warunków życia. Miasto oferuje możliwość uzyskania i wyboru pracy, możliwości edukacyjne, dostępność wielu usług oraz miejsc zamieszkania, gdyż budowane są nowe osiedla, na które wciąż rośnie popyt, wraz ze wzrostem liczby ludności. Z kolei dzięki ciągłej budowie, miasto rozprzestrzenia się poza swe granice administracyjne, co sprzyja ulepszaniu komunikacji, tworzeniu naukowych rozwijaniu się instytucji naukowych (oświatowych), społecznych (służby zdrowia), kulturalnych (muzea, teatry, kina), handlowych, finansowych i ubezpieczeniowych. Jest to przyczyną powstawiania nowych miejsc pracy, zwiekrzenia liczby zatrudnionych, a w wyniku wzrost dochodu narodowego. Ważne jest tu także zwiększenie poziomu kulturalnego i kształcenia. Natomiast rozwijanie się miasta pod względem naukowo-technicznym powoduje szybkie komunikowanie się i przemieszczanie mieszkańców, wzrost ich poziomu życia, a także przekształcanie się krajobrazu miejskiego. Staje się one ciekawe także pod względem turystycznym. Zjawiska te powodują, że wielkie miasta są ośrodkami kulturotwórczymi i stanowią miejsce realizacji osiągnięć naukowo-technicznych w danym kraju. Dobrze zarządzane miasto nie stanie się tylko ośrodkiem przemysłu, lecz będzie posiadało zalety pod wieloma względami.
Mimo tych wielu walorów procesów urbanizacji, wiele konsekwencji ma charakter negatywny. Nadmierny wzrost liczby, której wynikiem jest m.in. niekontrolowana imigracja ludności, może prowadzić do przeludnienia, w następstwie do tworzenia się zjawiska bezdomności i bezrobocia. W takim wypadku narasta wciąż niedobór zasobów mieszkalnych w stosunku do zatrudnionej siły roboczej. Napływ imigrantów może być przyczyną problemów gospodarczych, społecznych i politycznych. W dużych miastach istnieje zjawisko znacznego zróżnicowania społecznego (bogaci - biedota) i przestrzennego. Najczęściej w centrum żyją osoby starsze natomiast na obrzeżach miasta młodzi i dzieci, tworzą się także dzielnice nędzy. Obniża się bezpieczeństwo w mieście, a wzrasta poziom przestępczości i patologii społecznej (alkoholizm, narkomania). Częstymi problemami wielkich metropolii są także głód, choroby, deficyt wody i trudności komunikacyjne(korki). Tutaj zanieczyszczenia wód i powietrza czasem mogą wielokrotnie przewyższać dopuszczalną normę. Prowadzi to do wielu chorób układu oddechowego i nerwowego wśród ludności miejskiej. W aglomeracjach gromadzone są wielkie ilości śmieci i odpadów. Jest trudność z ich składowaniem i usuwaniem, dlatego wiele ulic, szczególnie w dzielnicach biedoty, jest pokrytych śmieciami, gdzie żuje wielu ludzi. Urbanizacja niesie ze sobą oprócz zanieczyszczeń również szkodliwy dla zdrowia hałas i wibracje. Hałas ze środków komunikacyjnych waha się od 70 - 90 decybeli. Wpływ hałasu na zdrowie ludzkie staje się bardziej widoczny z upływem czasu. Powoduje napięcia, stany nerwowości, irytacji i zmęczenia. Dalsze konsekwencje to zaburzenia funkcjonowania organów wewnętrznych. By zwalczyć hałas pochodzenia komunikacyjnego należałoby ograniczyć ruch pojazdów w mieście, co jest nie możliwe ze względu na zapotrzebowania ludzi w mieście. Przecież wprowadzenie ruchu rowerowego nie przyjęłoby się z powodu niechęci do wysiłku fizycznego i wygodnictwa, a wprowadzenie barier dźwiękochłonnych słono kosztuje. Duże znaczenie może mieć ilość placów zieleni w mieście, których ubywa niestety w trakcie rozwoju i rozbudowy miasta, a przecież gęsta zieleń znacznie tłumi hałas i sprzyja atrakcyjności krajobrazu miasta.
Niestety urbanizacja nie jest procesem, który wpływałby tylko negatywnie na ludność miast, większym problemem, można by powiedzieć - globalnym, jest wpływ na pogarszanie się ogólnych warunków środowiska. Procesy urbanizacyjne sprzyjają wzrostowi temperatur (tworzeniu się tzw. miejskich wysp ciepła), zmniejszeniu się amplitudy temperatur, osłabieniu dopływu promieniowania słonecznego i zmianie systemu opadowego. Zanieczyszczenie powietrza zakłóca bilans promieniowania słonecznego przez zwiększenie zmętnienia atmosfery, zmianę składu chemicznego atmosfery i kropel wody znajdujących się w powietrzu (kwaśne deszcze), wzrost koncentracji ozonu w troposferze (a spadek w stratosferze) dostarczanie do atmosfery dodatkowej ilości energii cieplnej, co zmienia strukturę termiczną atmosfery. Obserwowany jest systematyczny wzrost koncentracji ozonu w troposferze w rejonach silnie uprzemysłowionych. Ozon powstaje w wyniku fotoutleniania tlenku węgla, metanu lub innych lotnych związków organicznych w obecności dwutlenku siarki lub tlenków azotu. Ze względu na krótki czas życia ozonu w atmosferze przyziemnej nie ma on większego wpływu na zmiany warunków klimatycznych lecz ma niekorzystny wpływ na organizmy żywe.
Do problemów o charakterze globalnym należy także niszczenie warstwy ozonowej w stratosferze w wyniku emisji freonów (czterochloro/fluorowęglowców, w skrócie CFCs). Ozon pełni w stratosferze niezwykle ważną i korzystną funkcję pochłaniając szkodliwe dla organizmów żywych promieniowanie ultrafioletowe. Freony, które w atmosferze przyziemnej mają własności gazów szklarniowych, w stratosferze ulegają rozkładowi uwalniając atomy chloru, fluoru lub bromu, powodujące rozpad ozonu. Degradacja środowiska jest, więc szczególnie odczuwalna problemów aglomeracjach miejskich, gdzie urbanizacja przyczynia się do powstawania tzw. efektu cieplarnianego, dziury ozonowej problemów kwaśnych deszczy.
Dodatkowym aspektem jest odbieranie zwierzętom ich środowiska.
Im większe jest miasto tym z większą ilością problemów musi sobie poradzić, skutki jego urbanizacji mają dwojaki charakter jak wynika z powyższych wniosków. Trudno jest jednak stwierdzić czy ma oddźwięk pozytywny czy też nie. Jedno jest pewne, na całym świecie procesy te postępują i chyba nigdy nie ulegną zahamowaniu.

---