Discite grammaticam, pueri, si cetera vultis discere, namque viam prima elementa dabunt!

Część pierwsza

MATERIAŁ GRAMATYCZNY

* Wiadomości wstępne * Lekcje:l-36

* Przyimek - praepositio * Tablice

Wiadomości wstępne

p~lfabet. Wymowa.

Iloczas i zasady akcentowania wyrazów.

Podstawowe wiadomości gramatyczne (fleksja i syntaksa).

I. Alfabet

Alfabet łaciński, przejęty przez Rzymian od Greków z południowej Italii, najprawdopodobniej za pośrednictwem Etrusków, składał się w epoce klasycznej (wiek I p.n.e.) z 24 liter :

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z a b c d e f g h i k 1 m n o p q r s t u v x y z

Głoski dzielą się na:

1. samogłoski (vocales): a, e, i, o, u, y 2. dwugłoski (diphtongi): ae, oe, au, eu 3. spółgłoski (consonantes): szczelinowe (spirantes): f, s, z półsamogłoski (semivocales): i, v płynne (liquidae): l, r

nosowe (nasales): m, n

wargowe (labiales): b, p, ph zwarte (mutae): { zębowe (dentales): d, r, th tylnojęzykowe (gutturales): g, c, k, q, ch

~· Wymowa

Dzisiaj nie jesteśmy w stanie odtworzyć wymowy Rzymian starożytnych, gdyż wymowa l~Yka łacińskiego zmieniała się w ciągu wieków. Inaczej wymawiali Rzymianie te ~e głoski w okresie łaciny archaicznej w wieku III p.n.e., inaczej w epoce klasycznej W Wieku I p.n.e. i następnych, jeszcze inaczej - w wiekach późniejszych, w tzw. okresie ~Ciny poklasycznej.

Obecnie dąży się do ujednolicenia wymowy łaciny, jednak każdy naród odezytuje, ~Y wymawia, wyrazy łacińskie w oparciu o bazę fonetyczną swojego ojczystego języka,

o rosyjski. W Polsce przyjęła się wymowa wyrazów łacińskich ustalona przez tradycję, przystosowana do fonetycznych właściwości naszego języka; jest ona względnie zbliżona do wymowy Rzymian okresu późnego cesarstwa.

Wymowa samogłosek nie nasuwa wątpliwości, jedyniey (ypsilon, igrek) w wyrnowie jest bliższy i czy też niemieckiemu ii.

Dyftong ae wymawia się jak e; powstał on z dyftongu ai (ai > ae), który wymawiano aj; wymowa ta jest dla nas uchwytna w transkrypcji wyrazów greckich, np. Aischylos - czyt. A j s c h i 1 o s; łac. Aeschylus - czyt. E s c h i 1 u s ; gr. Aigyptos - czyt. Ajgiptos; łac. Aegyptus - czyt. Egiptus.

Dyftong oe wymawia się jak e; powstał on z dyftongu oi (oi > oe), który wymawiano oj; ilustracją zmiany są również wyrazy pochodzenia greckiego, np. Oidipos - czyt. Ojdipos; łac. Oedipus-czyt. Edipus.

W wyrazach, w których występują obok siebie samogłoski a-E-e lub o-~e, i nie stanowią one dyftongu, należy je wymawiać oddzielnie, zaznacza się to niekiedy w tekście dwiema kropkami nad drugą samogłoską, np. poeta - czyt. po-eta; aer - czyt. a-er.

Dyftongi au, eu nie sprawiają nam trudności, wymawiamy je jak w wyrazach polskich, np. Auster (nazwa wiatru) wymawiamy jak w wyrazie polskim A u s t r a 1 i a; Euripżdes - jak w wyrazie polskim Europa, podobnie - aula, Augustus itp.

Spółgłoskę c wymawiali Rzymianie jak k. Dopiero w wieku V n.e. c uległo na , gruncie języka łacińskiego palatalizacji, tzn. przed samogłoskami e, i, y oraz przed dyftongami ae, oe, zaczęto je wymawiać jak c, przed samogłoskami a, o, u wymawiano nadal jak k. Tradycję tę przyjęli Polacy, Rosjanie, Czesi, Niemcy. Wobec tego wyrazy: Cicero, Caesar, cymbalum wymawiamy : C i c e r o, C e s a r, c i m b a 1 u m; natomiast Cato;

' consul, curia wymówimy : K a t o, k o n s u 1, k u r i a. Jednak w latach ostatnich obserwuje się dążenie do zerwania z późną tradycją i nawrót do wymowy c jak k w każdym położeniu.

Litera h przy spółgłoskach p, r, t jest przydechem, którego w wymowie nie uwzględ~ ! ' nia się; ph, rh, th występują wyłącznie w wyrazach pochodzenia greckiego.

; Litera q nie występuje samodzielnie, stanowi grupę spółgłoskową z samogłoską : i wymawia się kw, np. quarta - czyt. k w a r t a (= czwarta).

Spółgłoskę s wymawia się jak polskie s, np. rosa - czyt. r o s a; Socrates - czyt Sokrates.

su - przed samogłoską wymawia się jak sw, np. suavis - czyt. swawis (= przy~ ' jemny, miły).

. ti - wymawiać należy konsekwentnie jak polskie ti, np. lectio - czyt. lektio amicitia - czyt. amicitia, jakkolwiek, zgodnie z tradycją późniejszego cesarstwa, ti n~ ogół wymawiano jak cj, np. ratio - wymawiano r a c j o. Nawet ze względów prak tycznych należy zachować wyrnowę konsekwentną, co pozwoli odróżnić pisownię i wy mowę wyrazów z ti od tych wyrazów, w których występuje ci, np. ocius - czyt. ociu (prędzej), ale otium - czyt. otium (wypoczynek).

Spółgłoskę z wymawiamy jak polskie z, np. zodiacus - czyt. zodiakus. W wykazi~ !, liter alfabetu brak jest, w porównaniu z naszyrn alfabetern, spółgłosek: j i qv. Otóż liter ' i może spełniać funkcję samogłoski np. Ilium - czyt. Ilium (Troja) oraz spółgłosk

np. ius - czyt. jus (= prawo). Spółgłoskę v czytamy jak w, np. Vistula - czp Wistula (= Wisła).

14

W inskrypcjach, w kodeksach pergaminowych i zwojach papirusowych, czyli w książkach, używali Rzymianie dużych liter; w notatkach podręcznych, listach, dokumentach, rachunkach pisano małymi literami czyli, tzw. k u r s y w ą; w tych wypadkach duża litera występowała na początku zdania, imion własnych oraz na początku, pochodzących od imion własnych, przymiotników i przysłówków. Tradycję tę utrzymano i należy jej przestrzegać; piszemy więc lingua Latina - język łaciński; Latine loqui - mówić po łacinie; populus Polonus - naród polski; res publica Polona - Polska Rzeczpospolita.

III. Iloczas i zasady akcentowania wyrazów

Odtworzenie właściwej wymowy Rzymian utrudnia nam także charakterystyczna cecha języka łacińskiego, jaką jest iloczas. Polega on na tym, że jęxyk łaciński rozróżniał samogłoski krótkie i długie; w zależności od tego zgłoska była krótką albo długą. To zróżnicowanie iloczasowe zgłosek nadawało językowi melodyjność, jaka w pewnym stopniu występuje w języku czeskim, angielskim, francuskim i w językach skandynawskich. Na iloczasie opiera się budowa wierszy łacińskich, której zasadniczą podstawą jest rytm.

Artykulacja samogłoski długiej, którą oznaczamy znakiem -, trwała dwa razy dłużej aniżeli samogłoski krótkiej, którą oznaczamy znakiem ~ ; można porównać czas artykulacji samogłosek do wartości nut: długa = dwu krótkim ~ .~, jak wartość półnuty = dwom ćwierćnutom : ~ _ ~ ~ .

Zgłoska zawierająca samogłoskę długą albo dyftong jest d ł u g a (n a t u r a 1 o n g a) np.: schema, Caesar, Auróra. Zgłoska zawierająca krótką samogłoskę jest krótka z natury (natura brevis) np.: ta-bu-la, do-mi-nus.

Jeżeli po samogłosce następuje grupa spółgłosek, dwie lub więcej, zgłoska jest długa przez swoje położenie (positione longa) np.: arte. Jeżeli jednak po samogłosce następują dwie spółgłoski, z których pierwsza jest zwarta (muta) tzn, b, p, ph, d, t, th, a druga płynna (liquida) 1 lub r, czyli występuje połączenie muta cum liquida, samogłoska poprzedzająca je może być traktowana jako długa lub jako krótka, co daje się zauważyć w poezji. W takim wypadku oznaczamy samogłoskę znakiem łączonym, oznaczając długą i nad nią krótką ~, np. tenebrae = ciemność volucris = ptak, patrem = ojca.

Różnice iloczasowe są dla Polaka rzeczą obcą, dlatego w wymowie nie zaznaczamy, ani słuchowo nie wyczuwamy, różnicy między samogłoską krótką i długą : np, nie zauważymy różnicy pomiędzy mianownikiem rzeczownika deklinacji I-ej zakończonym na a (a krótkie) a narzędnikiem zakończonym na a (a długie) np.: schola - schola; w wymowie Rzymian różnica ta była wyraźnie oddawana.

Akcent w języku łacińskim polegał na podwyższeniu tonu sylaby wyróżnionej w wyrazie. Uwzględniał on różnicę wysokości muzycznej słowa. Siła wydechu nie odgtywała w wymowie żadnej roli. Akcent taki nazywa się a k c e n t e m t o n i c z n y m albo muzycznym, w przeciwieństwie do akcentu dynamicznego albo ekspiratorycznego, który polega na silniejszym wymówieniu danej zgłoski wyrazu, jak np. w języku polskim i innych językach nowożytnych.

2 - Język iaciński cz. I 17

lzu łacińskim akcent pada na d r u g ą albo t r z e c i ą sylabę wyrazu licząc od ależy to od iloczasu drugiej zgłoski wyrazu od końca. Obowiązują tu prawa:

Li druga zgłoska od końca jest długa (-), akcent pada na nią, np.:

czytaj : amicus " natura

li druga zgłoska od końca jest krótka (~), akcent pada na trzecią zgłoskę

czytaj : dóminus " tabula " terminus

~ść akcentowania wyrazów od iloczasu drugiej sylaby od końca nazywa się ~rzedostatniej zgłoski (lex penultimae syllabae); musimy więc ~nia poprawnego akcentowania znać iloczas drugiej sylaby wyrazu od końca. azwyczaj słowniki.

tyki, czyli wyrazy nie mające własnego akcentu: -que (i), -ne (czy), -ve wają na przesunięcie akcentu wyrazu, do którego są dołączone, na pierwszą ~ od końca, np.:

ale dominusque " videsne " aurumve

iednak przedostatnia zgłoska wyrazu poprzedzającego enklitykę jest długa, ~lega zmaanae, np.:

ce, Musaque, pleraque

- materne ale pater - paterne

kilku wypadkach akcent pada na zgłoskę pierwszą od końca np. dixfn powstało z dixine; rpinum).

xctor, universitas, rector, decanus, professor, schola, Creta, creta, classis, tabula, cathedra, ~r, medicus, oculus, numerus, terminus, filia, advocatus, les, iurisconsultus, villa, persóna, itrum, agricultura, res publica Polona, decretum.

·., Roma, Marcus Tullius Cicero, Caius Iulius Caesar, Quintus HoratTus Flaccus, Lucius vca.

, Varsovia, Francogallia, Parisii, Berolinum, Mosqua, Calissia; Ioannes Cochanovlus, us Modrevius.

populi~sque Romanus. Post scriptum.

Podstawowe wiadomości gramatyczne

A. ~dmiana - fleksja

Język łaciński, tak j ak j ęzyk polski, należy do grupy języków fl e k s y j n y c h, tzn. w poszczególnYch wyrazach (imionach i czasownikach) wyodrębnia się zwykle; zależnie od funkcji pełnionej w zdaniu przez wyraz, temat i końcówkę.

Deklżnacja - uwagż wstępne

Nomina (imiona):

rzeczownik -nomen substantivum przymiotnik-nomen adiectivum zaimek -pronomen liczebnik -nomen numerale

Język łaciński rozróżnia:

1. trzy rodzaje-genera: ~

r. męski -genus masculinum (m) r. żeński-genus femininum (f) r. nijaki -genus neutrum (n)

2. dwie liczby - numeri

liczbę pojedynczą - numerus singularis (sing.) liczbę mnogą -numerus pluralis (plur.)

Uwaga. Liczba podwójna, numerus dualis, podobnie jak w języku polskim; wyszła z użycia; pozo$tałością numerus dualis jest liczebnik duo (dwa).

3. sześć przypadków - c a s u s

mianownik kto? co? - casus nominativus (N)

dopełniacz kogo? czego? czyj? - casus genetivus (G)

celownik komu? czemu? - casus dativus (D)

biernik kogo? co? - casus accusativus (Acc.)

wołacz o! -casus vocativus

narzędnik kim.a czym? - casus ablativus (Abl.)

Uwaga 1. Przypadki: instrumentalis (właściwy narzędnik) i locativus (miejscownik) wyszły tiv~~~ ~~ę ich przejęły: genetivus, dativus i ablativus w połączeniu z przyimkami; dawny loca

u$ zachował się w kilku wyrazach np.: humi (na ziemi), ruri (na wsi), domi (w domu) oraz w składni ~ miast (p.s. 60-61).

Uwaga 2. Przypadki dzielą się na niezależne: nominativus i vocativus oraz zależne, którymi ~ ~tZystkie pozostałe.

Uwaga 3. Łacińskie nazwy przypadków zapożyczyły języki nowożytne zachodnioeuropejskie; w :'~ .

ninativus dativus vocativus

~HHTeJIóHbI~ ,lIaTCJIbHbI~ 3BSTeIIbHbI~

~etivus accusativus ablativus

~,HTeJIbHbI~ BHIiHTCJIHbIIi TBOpHTeJIbHbI~

(H npe,Wloxcxblil)

3zaj rzeczowników określa się:

według znaczenia; istoty żywotne są rodzaju męskiego albo żeńskiego (genus 1 e), np. :

nęski: dominus (pan), filius (syn), Persa (Pers), equus (koń)

;eński: domina (pani), filia (córka), nurus (synowa,) equa (klacz) _

według zakończenia nom. sing. (genus grammaticum), np.: nęski: victor (zwycięzca), ultor (mściciel)

';eński: victrix (zwyciężczyni,) ultrix (mścicielka)

iobnie przy rzeczownikach nieżywomych; o ich rodzaju decyduje zakończenie ng., np.:

nęski: ager (rola), labor (praca), exercitus (wojsko) ; e ń s k i : arx (zamek), urbs (miasto), silva (las)

iijaki: templum (świątynia), animal (stworzenie), cornu (róg)

wyrazach określających istoty żywotne decyduje genus naturale (tj. znawyrazu) a nie genus grammaticum (zakończenie wyrazu), które może być mo dla różnych rodzajów, np.:

ter - ojciec (r. męski) aer - matka (r żeński)

waga: Należy zwrócić uwagę, że przy rzeczownikach nieżywotnych rodzaj rzeczownika łacińie musi pokrywać się z rodzajem jego odpowiednika w języku polsldm, np:

ac. templum n urbs f silva f cormt n >ol. świątynia f miasto n las m róg m

języku łacińskim jest pięć deklinacji:

lzlinacja I i V obejmuje rzeczowniki r. żeńskiego

lzlinacja II i IV " " r. męskiego i nijakiego

lzlinacja III " " r. męskiego, żeńskiego i nijakiego

icja ~ I ~ II ~ III ~ IV ~ V

f ~ m, n ~ m, j, n ~ m, n ~ j

zynależność rzeczownika do odpowiedniej deklinacji rozpoznajemy po zakońgen. sing. Dlatego ucząc się rzeczowników, należy szczególnie zapamiętać dwa

s~vus, servi (r.m. II dekl.); virtus, virtutis (r.ż. III dekl.) senatus, senatus (r.m IV dekl.).

Ucząc się deklinacji należy pamiętać że:

1, voc. sing. i plur. jest równy nom. danej liczby; wyjątek stanowią rzeczowniki II d~in,acji rodzaju męskiego zakończone w nom. sing. na -us, które w voc. mają końcówkę -e oraz zakończone na -ius, których voc, ma końcówkę i (p. s. 34);

2. acc. sing. masculini i feminini we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -m; 3. acc. plur. masculini i feminini we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -s; 4. acc. i voc. sing. neutrum są równe nom.; w pluralis rzeczowniki neutrum mają w nom. acc. i voc. końcówkę -a;

5. dat. i abl. pluralis w poszczególnych deklinacjach są sobie rówzae; - 6. temat rzeczowników występuje wyraźnie w gen. plur.:

I Deldinscja Temat Przykład

I II

III

IV V

-a -o

spółgłoska oraz -u -e

Koniugacja - uwagi wstępne

ancilla-rum servó-rum ( le8_tan

J milit-um ~ mari=um exercitu-um re-rum

Czasowniki łacińskie odmieniają się pxzez: 1. osoby (personae):

pierwsza, druga, trzecia

Z·liczby (numeri):

1· pojedyncza (numerus singularis) 1. mnoga (numerus pluralis)

~· czasy (tempora):

~źniejszy (tempus) p r a e s e n s (praes.)

~zły niedokonany " imperfectum (impf.)

Przeszły dokonany " perfectum (pf.)

~pTZ~zły " plusquamperfectum (plqupf.)

pTZyszły niedokonany " futurum primum (simpleg, fut. I)

Pt'zyszły dokonany " futurum exactum (secundum, fut. II)

;~ Y (genera): - genus acti

fwaga: pełną stronę bierną posiadają tylko czasowniki przechodnie (verba transitiva), tzn. tóre wyrażają czynno§ć przechodzącą na przedmiot (w acc.). Czasowniki nieprzechodnie (verba sitiva), tzn. takie, które wyrażają stan, mają tyllco stronę czynną, a w stronie biernej mogą wystęjedynie bezosobowo, w trzeciej osobie liczby pojedynczej, np. itur (idzie się), ventum est (doszło

. tryby (modi):

znajmujący -modus indicativus (ind.) Eezący (przypuszczający)-modus coniunctivus (con.) ~zkazujący -modus imperativus (imp.)

f waga: czasownik użyty w którejkolwiek osobie, czasie, stronie jednego z trzech trybów - narywa ownikiemokre§lonym (verbum finitum).

Iprócz powyższych kategorii czasowniki tworzą pięć formacji imiennych, czyli _ słownych (odsłownych-nomina verbalia):

ezokolicznik -infinitivus (inf.) niesłów -participium (part.) ~eczownik odsłowny -gerundium rzymiotnik odsłowny - gerundivum elownik odsłowny -supinum (sup.)

fwaga: czasownik użyty w jednej z powgższych form nazywa się czasownikiem nieokre§lonym im infinitum).

ładnia - syntaksa

e tworzy wyraz lub połączenie kilku wyrazów, które są sformułowaniem i wyrażenaszych myśli. ~Główne części zdania:

odmiot - subiectum rzeczenie-praedicatum

. Podmiot jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co? Podmiotem być różne części mowy (np. czytać jest przyjemnie = czytanie jest przyjemnością; iczy dwa zdania = wyraz i łączy dwa zdania), lecz najczęściej jako podmiot wye rzeczownik lub zaimek. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a jako ~odmiot 1 o g i c z n y może występować w dopełniaczu np. "kilku chłopców idzie"; ~ przybywa"; "Marka nie ma w szkole". W języku łacińskim podmiot jest zawsze nowniku (nominatiwie).

;to pracuje? Rolnik pracuje. Agricóla labórat. mianownik nominativus

;to jest nieobecny? Marka nie ma. Marcus abest. = kOgO ttie ma?) dopeiniacz nominativus

eżeli jest kilka zdań współrzędnych lub nie chcemy powtarzać wyra~u, podmiot

Chłopcy stoją i śpiewają pueri stant et cantant

QP zdaniu pierwszym kto śpiewa? podmiotem jest "chłopcy" - pueri, w drugim domyś~Y t~ sam podmiot.

gywają również zdania bezpodmiotowe np. grzmi- tonat.

2. Orzeczenie jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi podmiot? (~o§, coś), co się dzieje z podmiotem? (kimś, czymś, kim, czym), jaki jest podmiot? ~eniem jest czasownik, w formie osobowej np. on mówi - dicit, albo w bezosobowej : mówi się - dicitur. Dla wyrażenia formy bezosobowej używa się w języku ~ańskim czasownika w stronie biernej w 3 os. 1. pojedynczej; o ile orzeczenie jest w jednej z form złożonych, imiesłów występuje w r. nijakim np. dictum est - powiedziano. Orzeczenie zgadza się z podmiotem w liczbie i osobie, a jeżeli występuje w formie złożonej z participium, to również w rodzaju.

Chłopiec Kto czyta? Puer

podmiot Posąg Co stoi? Statua

podmiot Homer Kto jest sławny? Homerus

podmiot

czyta. legit. Co robi chłopiec? orzeczenie

stoi. stat. Co się dzieje z posągiem? orzeczenie

jest sławny.

clarus est. Jaki jest Homer? orzeczenie

Orzeczenie może być także wyrażone przez rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, bezokolicznik, przysłówek w połączeniu z odpowiednią formą słowa posiłkowego "jestem", "być" - sum, esse. Jest to orzeczenie złożone z orzecznika i łącznika, ~órym jest forma słowa "być" - esse.

W języku polskim orzecznik, jeżeli jest nim rzeczownik, występuje w narzędniku: Marek jest uczniem, natomiast gdy jest nim przymiotnik - to w mianowniku: Róża j~ piękna.

W języku łacińskin.i orzecznik imienny stoi zawsze w nominatiwie!

Marek jest uczniem Marcus discipulus est Ogród jest piękny Hortus pulcher est

(orzecznik) (orzecznik)

Drugorzędne części zdania:

dopełnienie ~ a. bliższe b. dalsze przydawka

okolicznik

1· Dopełnienie jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik i ode~":_~_ . .. . _ _ _ _ _ _

Marek czyta (co?) - książkę ~. Daję książkę (komu?) - Markowi dopełnienie bliższe dopełnienie dalsze

Należy zwrócić uwagę na składnię dopełnienia bliższego w języku łacińskim. Dopełnienie bliższe występuje po czasowniku przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może stać w przypadku czwartym (w bierniku) "czytam książkę", w drugim (w dopełniaczu) - "nie czyrtam książki", lub w szóstym (w narzędniku) - "zarządza domem".

W języku łacińskim dopełnienie bliższe stoi zawsze w akusatiwie.

Chłopiec czyta książkę. (biernik)

Puer librum legit. (acc.) Dopełnienie dalsze odI Daję książkę Markowi.

Julia nie czyta książki. Matka zarządza domem. (dopełniacz) (narzędnik)

Iulia librum non legit. Mater domum administrat. (acc.) (acc.) -owiada na pytania innych przypadków, np.:

Cieszę się życiem itp.

2. Przydawka jest to część zdania, która określa rzeczownik i odpowiada na pytania: jaki, który, czyj, ile?, np.:

maly chłopiec puer parvus

j~?

Przydawkę wyrażamy rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym. Przydawka rzeczowna może się zgadzać z rzeczownikiem określanym w rodzaju, liczbie i przypadku, np.:

Cyceron mówca Cicero orator mian, r.m.l.p.

Miasto Neapol Miasto Ateny Oppidum Neapólis Urbs Athenae r.n. r.ż. r.ż.l.p. r.ż.l.mn.

Przydawka rzeczowna wyrażona dopełniaczem nazywa się p r z y d a w k ą d o p e ł n i aczową, np.

Dom ojca Patris domus czyj ? przyd. dop.

Przydawka przymiotna zgadza się z rzeczownikiem określanym w rodzaju, liczbie przypadku, np.:

Wielkie miasto Magna urbs

r.n. l.p. mian. r.ż. Lp. mian.

3. Okolicznik jest to część zdania, która odpowiada na pytania: kiedy, gdzie, shąd, dokdd~ 9ak, dlaczego, w jakim celu? np.

~u~o przyjdę do ciebie.

Cras ad te veniam. ~ okolicznik c z a s u kiedy?

Jestem w domu.

DOmi Sum. okolicznik miejsca gdzie?

Spieszymy ze szkoly.

E schola properamus. ~ okolicznik miejsca

skąd?

Spieszę do teatru.

In theatrum propero. ~ okoliczm'k misjsca dokąd 111?

Krzyczę wielkim glosem (bardzo głośno).

Magna voce clamo. okolicznik sposobu jak?

Cierpię z powodu choroby. ~

Morbo doleo. okolicznik prżyczyny

dlaczego?

Szyk wyrazńw w zdaniu Zacińskim

Orzeczenie występuje najczęściej na końcu zdania, podmiot-na początku. Przydawka przymiotna stoi zwykle po rzeczowniku.

Podzisł zdań

Zdania dzielą się na: pojedyncze i złożone.

Zdanie,wktórymjesttylko jedno orzeczenie,jestzdaniem pojedynczym,np.:

Marek spaceruje. Marcus ambulat.

Zdanie, które składa się z d w ó c h lub w i ę c e j zdań poj edynczych, jest z d a n i e m złożonym, np.:

Marek spaceruje i śpiewa. Marcus ambulat et cantat.

Marek przechadza się, a Tytus pracuje. Marcus ambulat, Titus autem Zabórat. Zdań jest tyle, ile w zdaniu - orzeczeń. Zdania złożone mogą być:

złożone ~'spółrzędnie { podrzędnie

Zdania złożone współrzędnie mogą być połączone spójnikami: i, a-et; lecz-sed, itp. lub bezspójnikowo.

Połączenie spójnikowe

zęta stoją i śpiewają. stant et cantant.

Połączenie bezspójnikowe

Dziewezęta śpiewają, chłopcy bawią się. Puellae cantant, pueri ludunt.

Zdanie złożone podrzędnie składa się ze zdania nadrzędnego, które wyraża ówną oraz ze zdania lub zdań p o d r z ę d ny c h, które są zdaniami określającymi! ania złożone podrzędnie są połączone różnego rodzaju spójnikami np.: cum luod (ponieważ), si (jeżeli, gdyby itp.) lub zaimkiem względnym: qui, quae, tóry, jaki) np.:

Zdania złożone

:c, którego widzisz, jest uczniem ~em vides, discipulus est.

rierzysz w to, mylisz się. edis, erras.

Podział zdania na nadrzędne podrzędne

chłopiec jest uczniem Puer discipulus est

którego widzisz quem vżdes (określające)

Mylisz się Erras

: byłem chory, przyszedłem do szkoły. Przyszedłem do szkoły zam aeger eram, in scholam veni. In scholam veni

Jeżełi wierzysz w to Si id credis (warunkowe)

Chociaż byłem chory Quamquam aeger eram (przyzwalające)

vaga: Zdania podrzędne są szczegółowo omówione w poszczególnych lekcjach (zob. spis treści).

01. Lectio prima

Deklinacja I : temat - a Kotuugacja I : temat - a

Deklinacja I. Temat - a

Dó deklinacji pierwszej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego (f ) zakończone w nom. sing. na - a, w gen. sing. na - ae, np. : ancilla, ancillae (niewolnica), rosa, rosae (róża), ~rtóla, viólae (fiołek), statua, statuae (posąg) oraz rzeczowniki rodzaju męskiego oznaczające przedstawicieli ludów i zawodów (rodzaj naturalny zob. s. 20), np.: Belga, Belgae (Belg), Persa, Persae (Pers), poeta, po~tae (poeta), auriga, aurigae (woźnica), alqricola, agricólae (rolnik). Por. polskie wyrazy: poeta, artysta, wojewoda, które odmie~j; się według wzoru: kobieta, kobiety itd.

Wzór odmiany

Singularis

N· ancelki labórat a

~''· ancidlae domin'd matrón'd Roman~d est ae

D· ancillae domina tunicam dat ae

~cillam miseram domin'd sever'd castigat am

V· o ancillci, mis~rą es! a

de ancilla mis~ra tnatrón'd narrat a

Pluralis

I ancillae in vinea labórant I ae

~ .:.~ ._ ~_x .._ __..._

....~n~ _.

Plur3lis

D, ancillis matrón~ tunicas dat Acc. ancillas matrónd severa castigat V. o ancillae, misćrae esris!

Abl. de ancillis miseris dominae narrant

is as ae is

ancill~, se - niewolnica labóro - pracuję dominą, ae - pani

matrón~, ae - kobieta, pani domu Romana, ae - rzymska

matrón~ Romąną - Rzymianka est - jest

tunic'~, ae - tunika do - daję

ancilla mis~r~ - nieszczęśliwa niewolnica dominą sever~ - surowa pani

es - jesteś

de ancilla - o niewolnicy narro - opowiadam vinią, se - winnica

vitą, se - życie castigo - karcę, ganię

estis - jesteście

Uwaga 1. de ancilla - o niewolnicy, de ancillis - o niewolnicach; de vita - o życiu; zapamiętaj, że przyimek de łączy się z abl.

Uwaga 2. in vinl'a - w winnicy; in vi_ta - w życiu; in schola - w szkole; in tabula - na obrazku; zapamiętaj, że przyimek in w odpowiedzi na pytanie gdzie? - znaczy: "w, na" i łączy się z abl.

Uwagi do 1 deklinacji :

1. W~nom. i voc. sing. a jest krótkie (a), w abl. a jest długie (a), powstało bowiem z dawnego -ad, np. scholad; końcówka d zanikła powodując wzdłużenie zastępcze samogłoski a, stąd: ancilla, schola, vinea.

2. Końcówka gen. sing. -ae powstała z dawnego -ai, które zachowało się w inskrypcjach i u wczesnych autorów łacińskich; obok końcówki -i występowała także w gen. sing. końcówka -s, zachowana w połączeniu pater familias (ojciec rodziny), mater familias (matka rodziny).

3. Według podanego powyżej wzoru (ancilla) odmieniają się także przymiotniki rodzaju żeńskiego, zakończone na -a, np. : matrónci severa, gen. sing. matrónae severae itd.

4. Imiona własne żeńskie pochodzenia greckiego, zakończone w nom. na -e, np: Alcmene, zachowują końcówki deklinacji greckiej w gen. -es, np. Alcmenes, w acc. -en: Alcmenen; mogą jednak przejąć końcówki deklinacji łacińskiej we wszystkich przypadkach według wzoru: Alcmena, Alcmenae itd.

5. Imiona własne męskie, pochodzenia greckiego, zakończone w nom. na -as, -es, np. Aeneas, Aeneae, Perses, Persae, odmieniają się według podanego wzoru (ancilla), utrzymują tylko w acc. grecką końcówkę -n, np. Aenean, Persen; może jednak występować także końcówka łacińska: Aeneam, Persem.

A~gps Anchises ! N' Anchisae G. Aendae

A~gae Anchisae , Aeni3an, Aeneam Anchfsen, Anchisam V. ,q~d, Aenea Anchise, Anchisa Abl. A~a Anchise, Anchisa

Roningacja I. Temat - a

Czas teraźniejszy - Praesens (por. s. 21) Singularis I Pluralis 1 labóro praeuję labora-mus pracujemy Z labóra-s pracujesz labora-tis pracujecie 3 labóra-t pracuje labóra-nt pracują

Tryb rozkazujący - Imperativus

labóra ! pracuj! labora-te! pracujcie!

Varia

Ancillae in casa labórant. Domina non labbrat. Ancilla dominae aquam portat. Magistra in sehola severa est, sed puellae magistram amant. Sophia Mariae amica est; Maria amicam amat et laudat. Puellae, narrate fabulas!

eaea, se - chatka, dom n~t - nie

aQna, se - woda ~o - niosę

~iatra, ae - nauczycielka ~~ - surowa

schola, ae - szkola amo - lubię, kocham amica, ae - przyjaciółka et-i

laudo - chwalę

fab~ila, se - opowiadanie, bajka

De Varsovia

V~'sovia nostra pulchra est. Varsoviam pulchrae statuae ornant. Specta, Sophia, et vos, M~ et Ioanna, spectate! En, Victoriae statua clara! Multae viae Varsoviae longae et ~e sunt. Ecce pulchra via - via Łazienkowska. Amatis-ne Varsoviam? Varsoviam ~lde amamus, Varsovia incólis Poloniae cara est. De Varsovia poetae saepe narrant.

Przykład odmiany imion męskich greckiego pochodzenia zakończonych w nom.

Ibi victoria, ubi concordia.

Verae amicitźae sempiternae sunt.

Varsovia nostra - nasza Warszawa pulchra - piękna

~rno - ozdabiam apecto - patrzę vos - wy

en - oto

victoria, ae - zwycięstwo

Victoria, ae - bogini zwycięstwa (gr. Nike)* ;tatua clara - słynny posąg

multae - ficzne, wiele via, viae - ulica, droga longa - długa

Lata - szeroka

ecce - oto

-ne-(przy wyraxie) czy? valde - bardzo

incóla, ae - mieszkaniec

cara, ae - (przymiotnik) droga, miła saepe - często

vita, se - życie ibi - tam

ubi - gdzie concordia, ae - zgoda vera - prawdziwa

sempiterna - wieczna, wiecznie ttwała

Zapamiętaj!

1. ancillae labórant - niewolnice pracują; podmiot w języku łacińskim i polskim ~toi w nominatiwie; w zdaniu: multae ancillae labórant - wiele niewolnic pracuje; w języku polskim podmiot jest w dopełniaczu, w języku łacińskim natomiast w nominaiwie (por. s. 22).

2. Polonia patria nostra est - Polska jest naszą ojczyzną; historia magistrd vitae ~st - historia jest nauczycielką (mistrzynią) życia; orzecznik imienny w języku łaciń>kim zgadza się zawsze z podmiotem, a więc jest w nominatiwie, w języku 'polskim w narzędniku (por. s. 23).

.,mczenia

t. Odmień: matróna Romanci; puelki mis~rd; statu8 pulchrci

~. Ułóż sześć zdań z wyrazów: matrmuź, ancillci, vin~ii, puella, poetd, severci, misera, pulchrci, castigo, m:rro, rrno, laudo, de, żn, np. matrónd severci ancfllam castigat.

:. Podaj wyrazy polskie, które pochodzą od łacińsluch: amo, aqua, fabula, labóro.

02. Lectio secunda

D~ynacja II : temat - o pnymiotnitu ~o~ posiłkowy esse

Deklinaela D. Temat - o

Do deklinacji drugiej należą rzeczowniki rodzaju męskiego, zakończone w nom. sing. ~ _~, -er, rzeczownik vir oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing. na -um· Temat deklinacji drugiej - o.

Wszystkie rzeczowniki tej deklinacji mają w gen. sing. końcówkę - i, np.

servus - servi = niewolnik (dawne servos)

ager - agri = rola ( " agros) oppidum - oppidi = miasto ( " oppidom)

Wzór odmiany rzeczowników zakończonych na -us

Singularis

N. servus labórat us

G. servi dominus severus est i

D. servo dominus hortum monstrat o

Ax. servum dominus castigat um

V· o serve, vita tua misera est! e

Abl. de servo Spartaco magistra narrat o

Pluralis

~ servi in horto labórant ~ ż

G· servó-rum vita semper misera est orum D' servis dominus hortum monstrat is W servo-s domini castigant os

V · o servż, Spart~cus fortunae vestrae curat! i de servis magistra narrat is

~ i - niewolnik vita tua - twoje życie W i - pan semper - zawsze

~ - surowy fortuna vestra - wasz los

~ i - ogród curo - troszczę się, dbam (o co, z dat.) ~j.~ o - pokazulę

J~zór odmiany rzeczowników zakończonych na -er

Singularis

puer Romanus in scholam properat pu~ri Romani liber pulcher est

puero Romano magister librum monstrat puerum Romanum magister laudat

o puer Romane! tabulam specta de puero Romano magister narrat

pueri Romąni in scholam properant

pueró-rum Romanórum magistri clari sunt

pu~'ris Romanis magistri fabulas narrant

pueros Romanos magistri laudant

o pui;ri Romani! amate patriam vestram

ae pueris Romanis magister narrat.

i - chłopiec

ro - idę, spieszę

ter, magistri - nauczyciel libri - książka

tabul''a, se - tabliczka, obraz bonus - dobry

patri~, se - ojczyzna vestra - wasza

: a p a mi ę t a j : in scholam - do szkoły; in hortum - do ogrodu. Przyimek in w od- i :dzi na pytanie dokąd? łączy się z akuzatiwem. ;

~Uzór odmiany rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -um ~

Singularis

oppidum parvum saepe pulchrum est

oppidi parvi murus altus non est

oppido parvo murus non altus est

oppidum parvum visitamus

0 oppidum parvum, pulchrum es!

de oppido parvo poeta narrat

Pluralis

um ż

0 um um 0

'~p języku łacińskim dativus w połączeniu z czasownikiem posiłkowym esse (być)

`vyl,~a s~n posiadania. Przy tłumaczeniu na język polski rzeczownik w datiwie staje się p~°tem (mianownik), a orzeczenie łacińskie (czasownik esse) oddajemy przez odp°~e~ą formę polskiego czasownika "mieć"; jest to tzw. d a t i v u s p o s s e s s i v u s (posiadania) albo p o s s e s s o r i s (osoby posiadającej).

P~II110~

p~zymiotniki o trzech zakończeniach: -us, -a, -um (np. altus, alta, altum) i -er, -a, -um (np, miser, misera, miserum) odmieniają się w rodzaju męskim i nijakim według deklinacji drugiej, t'~'rodzaju żeńskim według deklinacji pierwszej.

In f n II I II

Singularis

N. -us, -a, -um I bonus, bona, bonum

G. -ż, -ae, -i I bmri, bonae, boni

Singularis

II I I

m j

-er, -a, -um miser, mis~ra, miserum

-i, -ae, -i mżseri, n:iserae, miseri

II i II n m

Pluralis

I II f n

oppida par~a saepe pulchra sunt a N· altus alta altum alti altae alta

oppidó-rum parvb-rutn muri alti non sunt orum G· alti altae alti altó-rum alta-rum altó-rum

oppidżs parvis muri alti non sunt is D· alto altae alto altis altis altis

oppida parva et pulchra visitamus a ~· altu-m alta-m altu-m alto-s alta-s alta

0 oppźda parva, pulchra estis! a V· alte alta altu-m alti altae alta

de oppidis pulchris poetae narrant is Abl. alto alta alto altis altis altis

un, i - miasto altus - wysoki G' miser misera miserum miseri miserae n:isera

visito - zwiedzam, odwiedzam

- mały D· mis~ri miserae miseri miseró-rum misera-rum miseró-rum

im parwm - małe miasto pulcbrum - piękne rnisero miserae misero mis~ris mis~rżs mis~ris

~, i - mur es - jeste§ ~· mis~ru-m misi;ra-m miseru-m misero-s misera-s misera

miser mis~ra miserum mis~ri mżserae misera

;apamiętaj! Oppido parvo murus non altus est-Małe miasto ma niewysoki mux ~s~'° mise"ra misero miseris mis~ris n:isisris

Uwagi do II deklinacji :

Singularis Pluralis

l. Tematowe o w sylabach końcowych zamkniętych przekształciło się u schyłku r. p.n.e. w u. Nominativus w łacinie archaicznej był zakończony na -os; forma ta >wała się w napisach i dawnych tekstach: Manios = Manius; tribunos = tribunus, ~. W wyrazach zakończonych pierwotnie na -ros następował zanik samogłoski o tosce końcowej, a końcowe -s upodobniło się do r i uległo uproszczeniu, tak że rwotnej formy pueros przez formę puerr powstała klasyczna forma puer. W wyra. w których przed zakończeniem -ros występowała spółgłoska, np. agros, poprze2 ę agr doszło do formy ager (z r zgłoskotwórezego, powstała grupa er); w przypad. zależnych wyrazy te tracą samogłoskę e, np. agri, agro itd. Jest jednak grupa rze. ników i przymiotników, które zachowują -e w przypadkach zależnych:

Rzeczowniki Przymiotniki

, pudri - chłopiec asper, aspera, asperum - szorstki, trudny i

I

r, gen~ri - zięć lacer, lacera, lacerum - podarty

II

~, socer% - teść liber, lib~ra, liberum - wolny i

er, vesperi - wieczór miser, misera, miserttm - nieszezęsny I

prosper, prospera, prosperum - pomyślny

tener, tenera, ten~rum - delikatny

dexter, dextera, dexterum

I

~

dexter, dextra, dextrum Prawy

%ocuse ioci (m) - żart

fr~~ fran% (n) - wędzidło c~.b~us, carbasi (rn) - żagiel

ioca, iocór:mz lub ioci, iocorunt ji~ena, frenórum lub freni, frenór:rm carbasa, carbasórum

~, Wyjątki: humus -i (ziemia), alvus, -i (brzuch, żołądek) oraz rzeczowniki pocho~e~a greckiego dialectus, -i (dialekt), paragraphus, ~ są rodzaju żeńskiego.

Rzeczownik humus zachował archaiczny locativus : humi - na ziemi (por. s. 19). Rzeczowniki: vulgus (volgus), -i (pospólstwo), virus, -i (trucizna), pelagus, -i (morze) $ą r~aju nijakiego.

Czasownik posiłkowy esse - być. Temat - s/es

Singularis

Pluralis

1 s-u-m - jestem s-u-mus - jesteśmy 2 es -jesteś es-tis -jesteście

3 es-t - jest s-u-nt - są Tryb rozkazujący - Imperativus

3. Rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego, zakończone na -us, mają w voc es! -bądt! I es-te! -bądźciel końcówkę -e (apofonia o:e), np. servus voc. serve; natomiast imiona własn

iczone w nom. sing. na -ius oraz rzeczownik filius (syn) mają w voc. końcówkę -i Bezokolicznik-Infinitivus ~aius voc. Cai; Publius voc. Publi; filius voc. fili. Jest to jedyny wypadek wśró

u deklinacji, kiedy vocativus ma inną końcówkę niż nominativus.

es-se - być

4. Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają acc. i voc. sing. równe nominatiwowi =-~ . ~ralis nom. acc. i voc. mają końcówkę -a.

5. Imiona greckie o końcówce nominatiwu -eus mają w voc. sam temat np. Orp '.,~ n :, W~g tego wzoru odmieniają się także czasowniki złożone (composita) z esse, p. - voc. Orpheu. W imionach greckich występuje w nom. sing. obok końcówki

ówka -os, a w acc. obok um -- on np. : ~-~n, ab-esse - jestem nieobecny

nom. Delos lub Delus

acc. Delon " Delum (zob. s. 212)

6. W II deklinacji jest grupa rzeczownitków, które w pluralis zmieniają rodzal~ mają formę oboczną:

Singularis

~, loci (m) - miejsce

loci, locórum-miejsce w tekście, w książce In~n_ tncńrum-okolice. mieiera na ~iaw,i_ t~

~d sum, ad esse - jestem obecny, jestem pomocny, pomagam de-sum, de-esse - brak mnie, jestem nieobecny

m-sum, in-esse - jestem w czymś, mieszczę się rnter-sum, inter-esse - biorę udział

°b-sum, ob-esse - szkodzę

P~'ae-sum, prae-esse - jestem na przedzie, przewodzę

' ~,~Dossum, posse - mogę :~ąś`~,..:, ______

ingularis ~ Pluralis

prae-sum prae-sumus prae-es I prae-estis prae-est prae-sunt

tantum (d°mysl. nomen); o kilku takich rzeczownikach powiemy: pluralia tantum (domy~l· nomZna). Por. polskie: nożyce, drzwi.

Ćwiczenia a D~~; dominus severus, servus miser, oppidum pulchrzcm.

b. Dodal do podanych poniżej rzeczowników dowolne przymiotniki i zamień na nom. plur.: magister, via, ~~ qsricóla, oppidunz.

c, 7~mień na liczbę mnogą podmiot, orzeczenie i dopełnienie w zdaniach: Puer librum monstrar. De POlOrila, patria nostra D~n:ts servum bonum laudat. Puella oppidum pulchrum visitat. Domina severa ancillam castigat.

Magister pueris et puellis chartam monstrat et: "En - inquit - Poloni~ 'a nostra est. Nos Poloni in Polonia habitamus. Polónis finitimi sunt: incolae naniae, Bohemiae, Slaviae et populi, qui in Lithuania, Alba Russia, Ucraina tant. Patria nostra pulchra est. Polóni patriam amant. Multi fluvii in Polonia , Vistula, fluviórum Polonórum regina, fluvius latus et pulcher est. Etia .. e magnae et pulchrae terram nostram ornant. Varsovia, Cracovia, Posnaniii tislavia Polónis carae sunt. Poetae Pólonórum non solum de Cracovia e ovia fabulas multas narrant, sed etiam gloriam patriae nostrae celebrant. Multi incólae Poloniae agricolae, fabri, operarii, nautae sunt. Agricolae i

labórant, terram arant; nautae periti navigant, fabri et operarii et nautad

ae divitias parant et patriae prosunt.

Patriam amamus, non quia magna est, sed quia nostra. Errant, qui patria, ubi bene" sed "Errare humanum est".

a, ae - dziewczynka a, ae - karta

t - mówi

a, ae - ojczyzna

r, -a, -um - nasz

- my

o - mieszkam ~nus, i - sąsiad lus, i - naród

- którzy

., muitae, multa - wiele ~s, fluvii - rzeka

a, ae - królowa

i - także

, se - ziemia, kraj - ozdabiam olum - nie rylko dam - lecz także

Polonórum - poeta polski (dosł. poeta ~ków)

i, ae - sława

celebro - rozgłaszam

agricóla, ae - rolnik

faber, fabri - rzemieślnik

operarius, i - robotnik

nauta, ae - żeglarz, marynarz

ager, agri - rola, pole

aro - orzę

peritus, a, um - doświadczony navigo - żegluję, pływam na statkach

cum (z abl.) - z (kim, czym) magnus, a, um - wielki divitiae, divitiarum - bogactwo paro - przygotowuję; zdobywam prosum, prod-esse - jestem pożyteczny quia - ponieważ

sed - lecz

erro - mylę się, błądzę

affirmo - twierdzę bene - dobrze

humanus, a, um - ludzki humanum (neutr.) - rzecz ludzka

03. Lectio tertia

Koniugacja. Infinitivus, indicativus, imperativus praesentis activi

Koniugacja

~ języku łacińskim są cztery koniugacje O przynależności czasownika do właściwej koniugacji decyduje zakończenie tematu Do koniugacji I, II i IV należą czasowniki, których temat kończy się na samogłoskę; koniugacja III obejmuje tematy spółgłoskowe. Do kon. I należą czasowniki. których temat kończy się na -a; do kon. II - czasown.iki, których temat kończy się na -e (długie); do kon. IV - czasowniki, których temat kończy się na -i.

Tetnat ezasownika występuje wyraźnie w infin.itiwie po odrzuceniu końcówki -re oraz w 2 osobie sing. imperativi praesentis.

Należy zwracać baczną uwagę przy rozróżnianiu czasowników kon. II i III, których bezokoliczniki na pierwszy rzut oka, wydają się identyczne (ere). Jednak samogłoska e a'' bezokoliczniku kon. II należy do tematu i jest długa (e), natomiast w bezokoliczniku kon. III samogłoska e pełni funkcję spójki między spółgłoskowym tematem a końcówką ~okolicznika -re i jest krótka (e). Gdy nie znamy iloczasu przedostatniej zgłoski ~ZOkolicznika zakońezonego na -ere, możemy odróżnić kon. II od kon. III po pierwszej osobie sing.

Koniugacja

II

Z a p a m i ę t a j! divitae, divitiarum - bogactwo. Rzeczownik ten w łacinie ma tylko ~ `°'~ę leg-o - czytam, zbieram I ~`o ~ boję się I scrib-o - piszę

Koniugacja III obejmuje także czasowniki o temacie rozszerzonym przez samo. ~~~tivus praesentis activi

Eoskę - i (w inńnitiwie występuje jednak tylko spójka e) np. cap-i-o: biorę, infin, ~.Lj,b oznajmujący cz. teraźniejszego str. czynnej ~p-e-re.

, Koniugacja

Indic, praes. Imperativus Koniugacja I Temat I I os. sing. I I~tivus 2 os. sing.

I -a orno orna-re orna

II -e mone-o mone-re mone

III -spółg. leg-o leg-g-re leg-e

cap-i-o cap-e-re cap-e

IV _ż audi-o audi-re audi

Do tworzenia form czasownikowych konieczna jest znajomość czterech form

:awowych każdego czasownika, które uczeń będzie kolejno poznawał, są to : indicativus praesentis activi (pierwsza osoba)

infinitivus praesentis activi

indicativus perfecti activi (pierwsza osoba) supinum

p. orno, orna-re, orna-ui, orna-tum

Uwaga. Obecnie uczeń powinien już zapamiętywać czasowniki w pierwszej osobie i w ~ czniku: habeo, hab~re; lego, leg~re; disco, disc~re itd.

Il~nltlVllB~ IlldlCatlWS~

aiperatiws praesentis activi czterech koniugacji Wz6r odmiany

Koniugacja I I II III IV Temat i a e I spólgloska I i

nsnitivus praesentis activi 3ezokolicznik cz. teraźni.ejszego str. czynnej

Koniugacja ~ I

orna-re I mozz~-re leg-i~ re cap-~-re audi-re

II I III I IV

Singularis

mone-o leg-o

ozdabiam ·napominam czytam

~_s mone-s leg-i-s

3 orna-t mone-t leg-i-t

Pluralis

ornu-mus mone-mzis leg-i-mus cap-i-mus audi-mus

2 orrtit-tis mone-tis leg-i-tis cap-i-tis audi-tżs

3 orna-nt nzone-nt leg-u-nt cap-ź-u-nt audi-u-nt

Uwaga. W koniugacji trzeciej (temat spółgłoskowy) występują spójki -i-, -u- łączące temat z końoówk~ osobową; podobnie-w 3. osobie plur. czasowników koniugacji czwartej występuje spójka -u-. Imperativus praesentis activi

Ticyb rozkazujący cz. teraźniejszego str. czynnej

. Koniugacja I I II I III I IV

2 ~· ~n8· orna! mone! leg-e! cap-e! audi!

ozdabiaj ! upominaj ! czytaj ! bierz ! słuchaj !

2 a. plui'. orna-te! mone-te! leg-i-te! cap-i-te! audi-te!

ozdabiajciel upominajcie! czytajcie! bierzcie! słuchajcie!

,:: ~us discipulus est; libros multos habet, libros libenter legit. Iulia puella parva est; ~ non legit, sed cum ancilla et parvis puellis in horto ludit. Nos etiam discipuli s~~ hnguam Latinam discimus. Agricólae seduli agrum arant, operarii aedificia ~ struunt, fabri cum operariis labórant.

* Non scholae sed vitae discimus. Per aspera ad astra.

capź-o biorę cap-i-s cap-i-t

audi-o słyszę audi-s audi-t

Ipulus, i - uczeń r, libri - książka Eo, habere - mam nter - chętnie

, leg~re - czytam

~, lud~re - bawię się ua, ae - język

o, disc~re - uczę się m, i - wypoczynek

Zapamiętaj!

sediilus, a, um - skrzętny, pilny aedificium, i - budynek, budowla struo, struLre - budować festino, are - spieszę się

lente - powoli

asper, asp~ra, aspLrum-trudny, szorstki,przy. krY

astrum, i - gwiazda

negotium, i - zaj ęcie, zatrudnienie

1. libros legit - czyta książki; libros non legit - nie czyta książek; w języku polskim ";' przeczeniu dopełnienie bliższe stoi w dopełniaczu, w języku łacińskim dopełnienie ~; ;sze - zawsze w acc. (zob. s. 24).

2. dżscimus scholae - uczymy się dla szkoły; discimus vitae - uczymy się dla życia; Jk łaciński nie ma odpowiednika wyrazu "dla"; w zwrotach, w których występuje avko "dla" język łaciński używa datiwu; j est to tzw. d a t i v u s c o m m ó d i (korzyści). dat. jest wyraz oznaczający osobę lub rzecz, dla której spełniana jest jakaś ezynność.

3. per aspera - przez rzeczy trudne, przez trudy; przyimek per - przez, reślenie miejsca) łączy się z ace.

4. per aspera - acc. plur. rodzaju nijakiego; w języku łacińskim używa się 1 ~tnika lub zaimka bez rzeczownika w znaczeniu ogólnym w acc. plur. rodzaju go, wówczas tłum.aczymy go albo przez odpowiedni przymiotnik lub zaimek, częściej w liczbie pojedynczej np.:

Ego mea laudo - ja chwalę moje

Tu tua laudas - ty chwalisz swoje (twoje),

przez rzeczownik: per aspera - przez rzeczy trudne, przez to co trudne,

dy.

Rarus fortuna sua contentus

Numquam fortuna nostra contenti sumus. Agricóla fortuna sua contentus non est~~ ztae fortunae invidet. "Beatus es, nauta, - inquit - multas terras visitas, divitias, gnas habes..Ego miser sum, semper labóro, fatigatus iam sum, numquam otium mihi: ". Tum nauta : "Tu, agricóla, beatus es : in casa tua habitas, pericula non times, am securam agis. Ego autem ventos et procellas semper timeo. Numquam secun~ n". Tum deus apparet et: En, ego - inquit - fortunam vestram muto. Tu, nauta, ~um ara, agricóla es! Tu autem, agricóla, navigium conscende et divitias para! Nauta ~icólam, agricóla nautam spectat, et nauta et agricóla vitam suam laudare studen~ ricóla in casa manet, nauta navigium conscendit. Saepe aliena nobis placent. Notutri dictum Polonórum: Aliena laudatis, vestra ignoratis.

suarr a~ ~ '- swój

contentus, a' um - zadowolony ~~~,co, ere - zazdroszczę komu (z dat.) b~~ a, um - szczęśliwy

~~gTiun, navigii - statek ~m~r - zawsze

fatl8ątu~ a~ um '- zmęczony iam -1~

~~, s, um - beztroski, bezpieczny ago, ~.e - czynię, pędzę

vltam ago - Pędzę życie ~--ja

tu - t5'

~~~~ i - wiatr procella, ae - burza deus, i - bóg

appario, ere - ukazuję się

Zapamiętaj!

vester, a, um - wasz, wasza, wasze muto, are - zmieniać

autem - zaś

conscendo, ire - wsiadać

conscendo navigium (z acc.) wsiadam na statek conscendo equum - dosiadam konia

notus, a, um - znany studeo, ere - staram się maneo, ere - zostaję alienus, a, um - obcy, cudzy dictum, i - powiedzenie ignóro, are - nie znam verbum, i - słowo

doc~o, ere - uczę esemplum, i - przykład traho, ~re - ciągnę, pociągam

1. otium mżhi est-mam odpoczynek, dat. possessivus, (zob. s. 32-33).

2. aliena ... vestra - acc. plur. rodz. nijakiego = cudze, (to co jest cudze ... wasze) zob. s. 40 uw. 4.

~w"iozenia

a: Podane ezasowniki odmień w praesens i podaj ich-bezokolicznik; lego et scribo; canto et ludo; specto et óiddo9 audio sed non video.

11. Pnetłumacz zdania: Piszę list. Andrzej (Andreas) nie pisze listu. Pani chwali dobrą niewolnicę, ale nie ehwali złej (zła = mala) niewolnicy. Rolnik orze pole, lecz żeglarz nie orze pofa.

e. Wymień kilka wyrazów polskich, które pochodzą od podanych łacińskich: muto, ventus, fatigatus, ignóro, s8o~ docYo.

04. Lectio quarta

imperfecti activi czterech koniugacji ~nika posiłkowego esse.

~ osobowe. Zaimki dzierżawcze.

~dicativus imperfecti activi

Tr9b o2najmujący cz. przeszłego niedokonanego str. czynnej

~""~$ 1111Derfectum

i : -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt. W czasownikach kon. III i IV występuje ponadto s p ó j, ~ ogobowe - pronomina personalia e między tematem a cechą -ba.

Wzór odmiany

Koniugacja

I I II III I IV Singularis

ara-ba-m doce-ba-m defend-e-ba-m cap-ż-e-bam puni-e-bam

orałem, -am uczyłem, -am broniłem brałem karałem

ara-ba-s doce-ba-s defend-e-ba-s cap-i-e-bas puni-e-bas

ara-ba-t doce-ba-t defend-e-ba-t cap-i-e-bat puni-e-bat

Pluralis

ara-ba-mus doce-ba-mus defend-e-ba-mus cap-ż-e-ba-mus punż-e-ba-mus

ara-ba-tis doce-ba-tis defend-e-ba-tis cap-i-e-ba-tis puni-e-ba-tis

ara-ba-nt doce-ba-nt defend-e-ba-nt cap-ż-e-ba-nt puni-e-ba-nt '

Ind. impf. słowa posiłkowego esse brzmi eram; powstało ono z tematu es i ko

a -am (es-am ~ eram); w' IV w. p.n.e. s pomiędzy dwiema samogłoskami (inte :aliczne) przechodziło poprzez dźwięczne z w r (zjawisko to nazywa się rotacy n od litery greckiej p (rho) = r. Proces rotacyzmu zakończył się w poł. IV w. p.n

Singularis ~ Plurąlis

eram eramus byłem, byłam ` byliśmy, byłyśmy eras 2ratis erat erant

Według tego wzoru odmieniają się czasowniki złożone z esse (ad sum, ie); dodaje się tylko przedrostek, np.:

Singularis

ad-eram byłem obecny byłam obecna

Pluralis

ad-eramus byliśmy obecni

Singularis Pluralis

1 os. 2 os. I 3 os. 1 os. ( 2 os. 3 os.

ja tu ty ` brak nos my vos wy brak

I

m~ tui I sui nostri vestri sui

G.

al bo

nostrum vestrum

m=hi tibż sibż nobis vobis sibi

D,

me te se nos vos se

V, brak brak brak brak brak brak

Abl. me te se nobis vobis se

Zapamiętaj !

1. W języku łacińskim nie ma_ zaimka osobowego dla 3-ej osoby w nom. sing. i plur. Funkcję ich przejmują zaimki wskazujące.

2. Jeżeli przy zaimku osobowym występuje przyimek cum-z, to łączy się on z danym zainnkiem, np. "z tobą" - zamiast cum te używa się tecum, zamiast cum nobis - nobisccd)t.

Singularis

1 porro rnecum

niosę z sobą (ze mną) 2 portas tecum

`` niesiesz z sobą (tobą) portat secum

~iesie z sobą

Pluralis

portamus nobiscum niesiemy z sobą (z nami) portatis vobiscum niesiecie z sobą (z wami) portant secum

niosą z sobą

3· W gen. zaimków nos, vos występują dwie różne formy; nostrum, vestrum używa ~ę tY'lko w znaczeniu: "spośród nas", "spośród was" (zob. s. 71 gen. partitivus).

~ dzierżawcze - pronomina possessiva ~ as um - mój noster, a, um - nasz

~ ~ ~n - twój vester, a, um - wasz

swój (jego, jej) suus, a, um - swój (ich) ,

Zapamiętaj! Zaimek meus ma voc. mi; mi fili-mój synu; mi Marce-m6j rku.

ria

i tu sum, tu es ego, unanimi sumus. Ego librum meum lego, tu librum tuum legis, riam nostram amamus, patria nostra cara nobis est. Marcus librum suum legit, nos os nostros legimus, vos libros vestros legitis. Tibi vita rustica grata est, mihi vita ~ana. Tu quoque, mi fili? Vos valete et plaudite! (często zwracal się tak do widzó~ ut w zakończeniu komedii). Si tu vales, bene est, ego valeo ( formulka, jaką Rzymianu poczynali listy). Ubi tu Caius, ibi ego Caia ( formulka wypowiadana przez narzeczonq 'czas obrzędów ślubnych). Medice, cura te! Medici, curate vos! Naturam mutare icile est.

Vita rustica parsimoniae, diligentiae magistra est.

*

Exemplis discimus

~nimus, a, um - jednomyślny, zgodny ticus, a, um - wiejski

tus, a, um - miły anus, a, um - miejski ~que - także

~o, ere - jestem zdrowy, mam się dobrze udo, óre - klaszczę, biję brawo

parsimonia, ae - oszczędność diłigentia - pilność

medicus, i - lekarz

curo, are - troszczę się, leczę muto, are - zmieniam difficile - trudno

De nautis et agricolis

In Italia antiqua multi agricolae nec non multi nautae erant. Opulentus manus non laborabat, sed servi agros domini arabant, hortum atque iumenta curabant

rusticus, qui parvum agellum habebat, magna cura laborare debebat; liberos quoq re docebat. Filii et filiae agricolae in agris et in horto laborabant, agricóla e ' um aut duos tantum servos habebat.

Nautae in alienas terras navigabant, frumentum advehebant et incólis Romae v ~ant, magnas divitias sibi parabant. Divitiae tamen magnas curas et magna peri tis praebebant.

Agricolae et nautae antiqui multos deos et multas deas colebant. Agricolae d ibusque agrorum sacrificabant, nautae Neptuno, Oceani et fluviórum deo, equos ~ ~ros mactabant et Mercurium, mercaturae deum, colebant.

antiquus, a, um - dawny, starożytny n~ non -- et - i

op~~ a, um - zamożny, bogaty i~~~~ i - zwierzę pociągowe ~~ ; (zdrobniałe od ager) - małe pole łib~ órum (plur. tantum) - dzieci qu~ue _ także

ńłitts, i ._ syn s]~, se - córka un~ ~ ~ - jeden d~ duae, duo - dwa ~n~, - tylko f~en~n,i - zboże

Ćwiczenia

ad-v~ho, ęre - dowożę vendo, óre - sprzedaję tamen - jednak

praebeo, ere - dostarczam, przynoszę cura, ae - troska

dea, ae - bogini

coło, óre - uprawiam (np. agrum), czczę (np. deos)

sacrifico, are - składarn ofiarę equus, i - koń

taurus, i - byk

macto, ąre - zabijam na ofiarę mercatura, ae - handel

s. odmień w sing. i plur.: vir Ron:anus; amicus rneus; nauta peritus; rylko w sing.: Publius Cornelius Tacin~s. b. Odmień przez wszystkie osoby zmieniając odpowiednio zaimek dzierżawczy: Eóo librtrm meum habeo; agu aaticom meam amo.

c. Utwórz od podanych form czasowników w tej samej osobie i łiczbie formę czasownika w imperfectum i podaj znaczenia polskie w czasie teraźniejszym i przeszłym, np. sunrru - jesteśmy, erarnus - byliśmy.

praesumus, adeslis, plaudunt, plaudinrus habent, leginrtrs, praebes, praebetis.

05: Lectio quinta

Indi~tivue futuri primi activi czterech koniugacji s ~ posiikowego esse

~~hvus futuri primi activi

T~'b ~najmujący czasu przyszłego I str. czynnej

Fu~m I czasowników I i II koniugacji tworzymy dodając do tematu cechę -b, spój~ '~ -u oraz końcówki osobowe : -o, -s, -t, -mus, -tis, nt.

~zór odmiany

Z a p a mi ę t a j ! deis deabusque = deis et deabus - bogom i boginiom; rzeczowni~l v. ruchome (substantiva mobilia) rodzaju żeńskiego, które mają odpowiedni~ izaju męskiego o tym samym temacie w dekl. II, jak dea - deus, filia - filżus, anin~l isza) - animus (duch) mają w dat. i abl. plur. końcówkę -bus: filiabus (nie filiis~~

Koniugacja I

Singularis Pluralis '6-o vita-b-i-mus

Koniugacja II Singularis I Pluralis

Koniugacja I

Singularis ~ Pluralis

vita-b-%-s vita-b-i-tis vita-b-i-t I vita-b-u-nt

Koniugacja II Singulans Pluralis

time-b-i-s time-b-i-tis time-b-%-t time-b-u-nt

Futurum I czasowników III i IV koniugacji tworzymy dodając do tematu przed ~ńcówką osobową (-m, -s, -t; -mus, -tis, nt) w 1 osobie sing. cechę czasową -a, a w pa ~stałych osobach -e.

Koniugacja III

Singularis Pluralis 1 defend-a-m cap-i-am defend-e-ma~s I cap-i-e-mus będę bronić, obro- będę chwytać

nię

2 defend-e-s cap-i-e-s defend-e-tis cap-i-e-tis 3 defend-e-t cap-i-e-t I defend-e-nt I cap-i-e-nt

Koniugacja IV

Singularis ~ Pluralis

puni-a-m puni-e-mus będę karać, ukarzę

puni-e-s puni-e-tis puni-e-t puni-e-nt

Czasownik posiłkowy esse tworzy fut. I od tematu es (es-o, er-o, zob. s. 42). owniki złożone z esse odmieniają się tak samo, dodaje się tylko przedrostek.

Singularis I Pluralis

er-o ad-ero er-i-mus ad-erimus

będę będę obecny będziemy będziemy obecni

er-is ad-eris er-i-tżs ad-eritis

er-i-t I ad-erit er-u-nt ad-erunt

Varia Latium in Italia erat. Latium patria linguae Latinae erat. Multi incólae Italiae agricóla~ : :rant. Terra enim Italiae fecunda et agriculturae idonea erat. Itaque Romani agric

~ polonia quoque agricólae seduli et nautae pertiti sunt. Nautae terras alienas ~~t, sed patriam suam semper videre cupiunt. Nautae periti pericula vitare sciunt. Discip~ ma~a cura laborabunt, nam magister saepe dicit: fugit hora, fugiunt anni; fugiet hora, fugient anni.

*

lustitiam culere debemus. Verzr:n amicum pecunia non parabitis.

Cogito, ergo sum. Littera docet, littera nocet. Unum castigabis, centum emendabis.

e~ - albowiem, bowiem fecundus, a, nm - urodzajny

agricultura, ae (ager -~colo)-uprawa ziemi (roli) idon8us, a, um - odpowiedni, zdolny

itgque - więc

studio, ere (z dat.) - oddaję się czemuś, zajmuję siQ

enpio, ćre - pragnę

~elo, scire - umiem, wiem lng~o, Lre - uciekam hora, ae - godzina

annus, i - rok

iustitia, ae - sprawiedliwość deb~o, ere - powinienem pecunia, ae - pieniądze cogito, are - myślę

ergo - więc

litt~ra, ae - litera noceo, ere - szkodzę unus, a, um - jeden centum - sto

emendo, are - poprawiam

a ` `" De bellis .!tt:e ,

Antiqui Graeci et Romani bella gerebant, terras populórum finitimórum invadebant, ineólas in.terficiebant aut captivos secum asportabant, populos victos premebant. In num~ro servórum apud Graecos nec non apud Romanos multi captivi erant. Bella antiquis populis grata erant.

Nobis autem bella odiósa sunt. Itaque bella vitabimus, inimicórum copias non timebimus, iustitiam, concordiam atque amicitiam inter populos colemus, patriae divin~ ~nas parabirnus! Ego litteris curam dabo, tu quoque diligenter studebis, agricólae agc'os colent, fabri et operarii laborabunt, oppida aedificiis pulchris ornabunt. Vita no~ gtata et pulchra erit.

~~ i - wojna

~~ gero, ~re - prowadzę wojnę

~ i - naród

~-~ ęre - wkraczam, najeżdżam ~~o. ęre - zabijam

~ i - jeniec

~~~.,~ ~'e - zabieram, uprowadzam ~--~.',.~ um - zwyciężony

a ~ ~'e - uciskam, gnębię ~ ~x acc.) - u

~ enia

odiósus, a, um - znienawidzony, wstrętny

inimicus, i - nieprzyjaciel copiae, arum - wojsko inter (z acc.) - między

curam do, dare - oddaję się czemuś, przykładam się

littera, ae - litera

litt~rae, arum - pismo, literatura diligenter - pilnie

studeo, ere (z dat.) - uczę się, studiuję

; multi incolae. ~ =~a~~~VUS praesentis paSSlV1 odpowiednie formy od podanych czasowników zachowując tę samą osobę i liczb~ l~b ~~ekający CZ. teraźniejszego strony biernej ut. I np.: laudas, (audabas, laudabis: lego, audio, audis, aramus, navigas, venit, scribunt, adsuzzzuz, - Trj~

enia polskie w trzech czasach.

i wyrazów łaciziskich pochodzą wyrazy polskie: laboratorium, laborant, matrona, szkoła, kar~r Koniugacja iament, fabuła, wizyta, lektor, lingwista, antyk,filia, inwazja, nawigacja, audycja,, student, mA

;ma, kuracja.

06. Lectio sexta

Indicativus praesentis, imperfecti, futuri I passivi. Infinitivus praesentis passivi.

Imperativus praesentis passivi.

Indicativus praesentis, imperfecti, futuri I passivi Tryb oznajmujący cz. teraźniejszego, przeszłego niedokonanego, przyszłego I strony biernej

Praesens,imperfectum i futurum I passivi tworzymy dodając do formacji: temat+cecha lub t e m a t+ s p ó j k a danego czasu strony czynnej końcówki strony biernej (p a s s i v u m)

Końcówki osobowe dla praes., impf.,I passivi

Singularis i Pluralis

1 -r -mur

2 -ris -mini

3 -tur -ntur

Infinitivus praesentis passivi Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej

Koniugacja

I II III IV

lauda-ri mone-ri mitt-i audi-ri

być chwalonym być upominanym być wysyłanym być słyszanym

48

Indicativus praesentis passivi

Tryb orzekający cz. teraźniejszego strony biernej

Koniugacja

I II

Singularis

1 laudo-r mone-o-r

jestem chwalony jestem upominany

2 lauda-ris mone-ris

3 lauda-tur mone-tur

Pluralis

1 lauda-mur mone-mur

2 lauda-mini mone-mini

3 lauda-ntur mone-ntur

III IV

Singularis

1 mitt-o-r capi-o-r audi-o-r

jestem wysyłany jestem chwytany jestem słyszany

2 mitt-ě-ris cap-ě-ris audi-ris

3 mitt-i-tur cap-i-tur audi-rur

Pluralis

1 mitt-i-mur cap-i-mur audi-mur

2 mitt-i-mini cap-i-mini audi-mini

3 mitt-u-ntur cap-i-u-ntur audi-u-ntur

Indicativus imperfecti passivi

Tryb orzekający cz.przeszłego niedokonanego strony biernej

Koniugacja

I II III IV

Singularis

1. lauda-bar mone-bar mitt-e-bar cap-i-e-bar audi-e-bar

byłem byłem byłem byłem byłem

chwalony, upominany, wysyłany, chwytany, słyszany,

chwalono upominano wysyłano chwytano słyszano

mnie mnie mnie mnie mnie

49

Koniugacja

I II III IV

Singularis

2.lauda-ba-ris mone-ba-ris mitt-e-ba-ris cap-i-e-ba-ris audi-e-ba-ris 3.lauda-ba-tur mone-ba-tur mitt-e-ba-tur cap-i-e-ba-tur audi-e-ba-tur

Pluralis

1.lauda-ba-mur mone-ba-mur mitt-e-ba-mur cap-i-e-ba-mur audi-e-ba-mur

2.lauda-ba-mini mone-ba-mini mitt-e-ba-mini cap-i-e-mini audi-e-ba-mini

3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur mitt-e-ba-ntur cap-i-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

Indicativus futuri primi passivi

Tryb orzekający cz. przyszłego I strony biernej

Singularis

I II III IV

1. lauda-bo-r mone-bo-r mitt-a-r cap-i-a-r audi-a-r

będę chwalony, będę upominany będę wysłany, będę ujęty, będę słyszany

będą mnie będą mnie będą mnie będą mnie

chwalić upominać wysyłać chwytać

2. lauda-be-ris mone-be-ris mitr-e-ris cap-i-e-ris audi-e-ris

3. lauda-bi-tur mone-bi-tur mitt-e-tur cap-i-e-tur audi-e-tur

Pluralis

1.lauda-bi-mur mone-bi-mur mitt-e-mur cap-i-e-mur audi-e-mur

2.lauda-bi-mini mone-bi-mini mitt-e-mini cap-i-e-mini audi-e-mini

3.lauda-bu-ntur mone-bu-ntur mitt-e-ntur cap-i-e-ntur audi-e-ntur

W języku łacińskim stosuje się passivum znacznie częściej niż w języku polskim, dlatego wskazane jest przetłumaczyć najpierw zdanie dosłownie, pozostawiając je w stronie biernej, a następnie zamienić na stronę czynną, np.:

Puella a matre laudatur - Dziewczynka jest chwalona przez matkę.

Zamieniamy na stronę czynną: "Matka chwali dziewczynkę".

Imperativus praesentis passivi

Tryb rozkazujący cz. teraźniejszego strony biernej

Singularis

2 lauda-re! mone-re! mitt-e-re! cap-e-re! audi-re!

bądź chwalony bądź upominany! bądź wysyłany! bądź schwytany! bądź słyszany!

Pluralis

2 lauda-mini! mone-mini! mirt-i-mini! cap-i-mini! audi-mini! bądźcie bądźcie bądźcie bądźcie bądźcie chwaleni! upominani! wysyłani! schwytani! słyszani!

Varia

Memoria minuitur, nisi memoriam exerces. Ut salutabis, ita salutaberis. Divitiae bonum non sunt. Vir locum ornat, non locus virum. Cur Marcus saepe laudatur, et Publius semper castigatur a magistro? Cur Marcus et Titus saepe a magistro laudantur, et Publius et Caius castigantur?

memoria, ae - pamięć nisi-jeśli nie, jeżeli nie

miano, ere-pomniejszam, zmniejszam

ut... ita - jak... tak

saluto, are - witam, pozdrawiam

bonum, i - dobro

Zapamiętaj!

Zdanie, w którym orzeczenie jest w stronie czynnej, możemy zamienić w ten sposób, że orzeczenie będzie w stronie biernej (treść pozostanie ta sama), ale muszą też ulec zmianom inne części zdania. Np. zdanie: magister puerum laudat - "nauczyciel chwali chłopca" wyrazimy w stronie biernej : puer a magistro laudatur - "chłopiec jest chwalony przez nauczyciela". Przy zamianie zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej zachodzą następujące zmiany:

1. dopełnienie zdania w stronie czynnej staje się podmiotem.

2. podmiot występuje w ablatiwie, często z przyimkiem a, ab, jest to tzw. ablatiwus auctoris np.:

Magistra pueru m castigat.

Puer a magistra castigatur.

Ancilla fabulam narrat.

Fabula ab ancilla narrator.

Jeżeli podmiotem w zdaniu w stronie czynnej jest rzeczownik nieżywotny (rzecz),

51

to przy zamianie zdania na stronę bierną abladvus występuje bez przyimka a, to ablativus rei efficientis-rzeczy działającej, np. ager aratro aratur orze się (dosł. jest orana) pługiem".

Jeżeli w zdaniu z orzeczeniem w passivum nie ma osoby ani rzeczy działającej tzn, nie jest powiedziane "przez kogo (ktoś) jest chwalony, upominany" itp, tłumaczymy na język polski farmą bezosobową. Memoria minuitur - "pamięć zmniejsza się, osłabia się"; pugnabatur - "walczono"; dicitur - "mówi się", albo w czynnej bezpodmiotowo : Marcus saepe laudatur - "często chwalą Marka". sing. może wystąpić nawet czasownik nieprzechodni np. venio - "przychodzę venitur - "przychodzi się"; venietur - "przyjdzie się".

De castris Romanis

A Romanis castra ponebantur. Primum a tribuno locus capiebatur, ubi aqua et cibus facile inveniri poterat. Deinde quadratum spadum signabatur et muniebatur. Circum castra fossa fodiebatur et vallum struebatur. In mediis castris multa tabu ponebantur.

Impedimenta et spolia in spano inter vallum et tabernacula cumulabuntur.In castris tris munitis custodiae per vallum disponentur. Si Poeni vallo appropinquabunt a custodiis cernentur. Signum tuba extemplo dabitur.

Tum tribunus verba facit: "Audite! Castra extemplo movebuntur et tela a vobis parabuntur. Si fortiter pugnabitis, Poeni depellentur et vincentur. Gloriam patriae vestrae parabitis! Tum praemia vobis dabuntur!"

castra, castrorum (plur. rant.) - obóz

castra ponere - rozłożyć obóz

castra movere - zwijać obóz

primum - najpierw

capin, capere - biorę, zajmuję

tribunus, i - trybun (stopień oficerski)

locus, i - miejsce,

aqua, ae - woda

cibus, i - żywność, pożywienie

munio, ire - buduję, obwarowuję

munitus, a, um - obwarowany

fossa, ae - rów

fodio, ere - kopię

vallum, i - wał

medius, a, um - środkowy

in mediis castris - w środku obozu

tabernaculum, i - namiot

impedimentum, i - przeszkoda

impedimenta, orum - tabor

spolia, onim - łupy

cumulo, are - gromadzę

custodia, ae - straż

facile - łatwo

invenio, ire-znajduję

possum - mogę

potest - może

poterat - mógł(a) zob. s. 56

inveniri poterat - mógł być znaleziona było znaleźć

deinde - następnie

quadratus, a, um - czworoboczny, kwadratowy

spatium, i - przestrzeń, miejsce

signo, are - oznaczam, wyznaczam

dis-pono, ere - rozkładam, rozmieszczam

statim - natychmiast

terno, ere - spostrzegam, dostrzegam

signum, i - znak, hasło

extemplo - natychmiast

facio, ere - czynię, robię

verba facio - przemawiam

telum, i - pocisk, broń zaczepna

fortiter - dzielnie

pugno, are - walczę

de-pello, ere - odpędzam

vinco, ere - zwyciężam

praemium, i - nagroda

52

Ćwiczenia a. Zamień na stronę czynną zdania:

Ancilla a matrona severa castigatur. Liber a puella legitur. Verba magistri a pueris audiumtur. Fossa a viris fodiebatur. Poeni a custodiis cernentur.

b. Zamień na stronę bierną zdania:

Fabri et agricolae divitias patriae parant. Fabri et operarii magna aedificia aedificant. Romami multos deos et multas deas colebant.

Lectio septima

Deklinacja III - uwagi ogólne.

Deklinacja III spółgłoskowa.

Odmiana czasowników złożonych z esse: posse i prodesse.

Deklinacja III. Uwagi ogólne

Do deklinacji III należą rzeczowniki rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego o tematach spółgłoskowych, o temacie na - i, oraz dwa rzeczowniki o temacie na - u (sus - świnia; grus - żuraw). Końcówką gen. sing. jest - is.

Rzeczowniki deklinacji III dzielą się na trzy grupy deklinacyjne w zależności od tematu (różnice zachodzą tylko w kilku przypadkach)

a. deklinację spółgłoskową

b. deklinację samogłoskową

c. deklinację mieszaną.

Ostatnia jest wynikiem połączenia deklinacji spółgłoskowej z samogłoskową. W za- leżności od tematu występują różnice w następujących przypadkach:

1. ablativus singularis

2. genetivus pluralis

3. nominativus, accusativus, vocativus plur. rodzaju nijakiego.

Deklinacja spółgłoskowa samogłoskowa mieszana

Rodzaj m, f, n n m, f

Abl. sing. -e -i -e

Nom. Acc. Voc.

plur. neutrum -a -ia -

Gen. plur. -um -ium -ium

53

Deklinacja III spółgłoskowa

abl. sing. -e; nom., acc., voc. pl. neutr. -a; gen. pl. -um

Według deklinacji III spółgłoskowej odmieniają się rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, których temat kończy się na spółgłoskę oraz kilka rzeczowników równozgłoskowych (parisyllaba):

pater, patris m - ojciec

muter, matris f - matka

frater, fratris m - brat

vates, vatis m, f - wieszcz, wieszczka

iuvenis, iuvenis m, f - młodzieniec; młoda dziewczyna

senex, senis m - starzec tanie,

canis, canis m, f - pies, suka

Zapamiętaj! Rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) są to te, w nom. sing. i w gen. sing. mają tę samą ilość sylab, jak np. nom. va-tes, gen.va-tis; nom. ca-nis, gen. ca-nis; nom. iu-ve-nis, gen. iu-ve-nis. Rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) to takie, które mają w gen. sing. więcej sylab niż w nom. Np.: nom. lex, gen. le-gis; nom. no-men, gen. no-mi-nis.

Wzór odmiany -Masculinum

Singularis

N. imperator Romanus vir clarus est

G. imperator-is Romam tabernaculum praetorium appellatur

D. imperator-i Romano legio paret

Acc.imperator-em victor-em populus salutat

V. o imperator victor, salve!

Abl. de imperator-e claro poetae saepe narrant

Pluralis

N. imperator-es antiqui severi erant

G. imperator-um Romanorum gloria upad antiquos magna erat

D. imperator-ibus Romanie Iegiones parebant

Acc.imperator-es severos milites timebant

V. o imperator-es, patriam defendite, sed fnitimorum finibus copias prohibete!

Abl. de imperator-ibus iustis et claris libenter legemus

imperator, is m - wódz

praetorium, i - namiot

legio, opis f - legion

pareo, ere - jestem posłuszny

victor, is - zwycięzca

populus, i - naród

salve - witaj

defendo, ere - bronię

finie, finie m - koniec, kres

fines, finium - granica, państwo

prohibeo, ere - powstrzymuję

iustus, a, um - sprawiedliwy

54

Wzór odmiany-Femininum

Singularis

N. lex agraria a Graccho lata est

G. leg-is agrariae auctor Gracchus erat

D. leg-i agrariae tribuni plebeii prosunt

Acc. leg-em agrariam agricolae desiderabant

V. o lex, salutem nobis praebes!

Abl. de leg-e agraria cives disputant

Pluralis

N. leg-es agrariae miseris civibus gratae erant

G. leg-um agrariarum muld adversarii eram

D. leg-ibus agrariis viri boni favebant

Acc. leg-es agrarias boni cives laudabant

V, o leg-es agrariae, salutem nobis praebetis!

Abl. de leg-ibus agrariis Ciceronis orationes nobis notae sunt

Lex, legis f - ustawa

lex agraria - prawo agrarne, rolne

lex lata est - ustawa została wydana

auctor, auctoris m - sprawca

tribunus plebeius - trybun ludowy

prosum, prod-esse - pomagam

salus, salutis f - zbawienie, dobro, zdrowie

disputo, are - rozprawiam, dysputuję

civis, civis - obywatel

adversarius, i - przeciwnik

faveo, ere - sprzyjam

Wzór odmiany- Neutrum

Singularis

N. nomen omen esse potest

G. nomin-is gloriam homines desiderant

D. namin-i gentili praenomen praeest

Acc. nomen clari scriptoris memoria tene!

V. o nomen clarum, quam multi viri te desiderant!

Abl. a nomin-e Romuli urbs Roma appellatur

Pluralis

N. nomin-a scriptbrum clarorum memoria digna sunt

G. nomin-um scriptorum numerus magnus est

D. nomin-ibus praenomina praesunt

Acc. nomin-a clarorum scriptorum memoria tenete!

V. o nomin-a clara, quam multi viri vos desiderant!

Abl.a nomin-ibus clarorum virorum multae urbes nomina capiunt

55

nomen, nominis n - imię, nazwisko

memoria teneo - pamiętam

omen, ominis n - znak wróżebny, wróżba

quam - jak

homo, hominis m - człowiek

urbs, urbis f - miasto

desidero, are - pragnę, pożądam

appello, are - nazywam

praenomen, nominis n - imię

dignus, a, um (z abl.) - godny

scriptor, scriptóris - pisarz

teneo, ere - trzymam

De Romanorum nominibus

Viris Romanis tria nomina erant: praenomen, nomen gentile et cognomen. Exempli gratia claro oratori Romano nomina erant: Marcus Tullius Cicero. Marcus praenornen est, Tullius - nomen gentile, Cicero cognomen. Marci Tullii Ciceronis filiae nomen Tulliae erat.

tria n - trzy

nomen gentile, nominis gentilis - nazwisko

orator, is - mówca rodowe

praenomen, minis - imię

cogomen, minis - przydomek

Zapamiętaj! exempli gratis - na przykład, dla przykładu; gratis z genetiwem = dla, ze względu na coś.

Odmiana czasownika złożonego posse ( pot-e/-esse)

Indicativus praesentis

Singularis Pluralis

1.pos-sum pos-sumus

(pot-e-sum) mogę

2.pot-es pot-estis

3.pot-est pos-sunt

Indicativus imperfecti

1. pot-eram mogłem pot-eramus

2. pot-eras pot-eratis

3. pot-erat pot-erant

Futurum I

1.pot-ero będę mógł pot-erimus

2. pot-eris pot- eritis

3. pot-erit pot-erunt

56

Odmiana czasownika złożonego prod-esse

Indicativus praesentis

Singularis Pluralis

1.pro-sum pomagam pro-sumus

jestem pożyteczny

2 prod-es prod-estis

3 prod-est pro-sunt

Indicativus imperfecti

1.prod-erant pomagałem prod-eramus

byłem pożyteczny

2.prod eras prod-eratis

3.prod-erat prod-eram

Futurum II

1.prod-ero będę pomagać prod-erimus

2.prod-eris prod-eritis

3.prod-erit prod-erunt

`

Varia

" Vitam honestam age! Diogenem philosophum vir quidam interrogat: "Quomodo

hominem improbum, inimicum meum, punire possum?" "Si tu ipse - inquit

Diogenes - vir probus et honestus eris".

Lingua prodesse et obesse potest

Iuvenis quidam philosophum interrogat: "Quid homini plurimum et prodest et

obest?" At philosophus respondet: "Lingua".

Beatus est, qui prodest, cui (komu) potest.

Gaudia principium nostri sunt saepe doloris.

Dum vitant stulti vitia, in contraria currunt.

Honores mutant mores.

Certa amittimus, cum incerta petimus. Quot capita, tot sententiae.

O tempora! O mores!

onestus, a, um - uczciwy, zacny

quomodo - jak, w jaki sposób

quidam - pewien

improbus, a, um - nieuczciwy, niegodziwy

nterroge, are - pytam p

unio, ire - karzę

57

tu ipse - ty sam

probus, a, um - sprawiedliwy, uczciwy, przyzwoity

plurimum - najbardziej, najwięcej

ob-sum, esse - szkodzę

beatus, a, um - szczęśliwy

qui - który, kto

cui - komu gaudium, i - radość

principium, i - początek

dolor, doloris m -ból, cierpienie

dum - podczas gdy

vito, are - unikam

stultus, a, um - głupi

vitium, i - wada, błąd

contrarius, a, um - przeciwny

curro, ere - biegnę, wbiegam

honor, honoris m - zaszczyt, godność

mos, moris m - obyczaj, postępowanie

certus, a, um - pewny

amitto, ere - tracę

incertus, a, um - niepewny

peto, ere - dążę ku czemuś, staram się o

quot - ile

tot - tyle

caput, capitis n - głowa

sententia, ae - myśl, zdanie

tempus, temporis n - czas

De Marco Tullio Cicerone

Apud Graecos et Romanos muld et clari oratores erant. In numero clarum oratorum Graecorum Demosthenes, in numero oratorum Romanorum Cicero Cicero non solum clarus orator sed etiam scriptor egregius erat. Cicero orationibus suis multos viros defendebat. Vos quoque Ciceronis orationes et epistulas legere poteritis. Multa opera praeclari oratoris nobis nota sunt, ex, gr. (= exempli gratia): De orratore, De legibus, De of ficiis, Tusculanae disputationes. Cicero patriae prodesse studebat. Marce Tulli Cicero! Sors tua in exsilio misera erat! Viri docti multos libros de Cicerone scribunt et scribent.

apud (z acc.) - u

scriptor, is - pisarz

egregius, a, um - wyborny, doskonały

oratio, opis f - mowa, przemowa

quoque - także

epistula, ae - list

opus, operis n - dzieło

prae-clarus, a, um - przesławny

officium, i - powinność, obowiązek

disputatio, onis f - rozprawa, dysputa

sors, sortis f - los

exsilium, i - wygnanie

doctus, a, um - uczony, wykształcony

Ćwiczenia

a. Podaj następujące rzeczowniki: orano, frater, iuvenis w abl. sing.; nom. i gen. plur.

b. Podaj następujące rzeczowniki: caput, capitis; opus, operis; nomen, nominis w abl. sing, oraz w nor i voc. plur.

c. Uzupełnij wyrazy dodając końcówki odpowiednich przypadków: In tabula darum orator...videmus. Poetae claros orator...laudant. Scriptor... Roman... multa de urb... Roma narrant.

58

8. Lectio octava

Deklinacja III samogłoskowa.

Składnia nazw miast.

Deklinacja III samogłoskowa

abl. sing. -i; nom., acc. voc. plur. neutr. -i-a; gen. plur. -i-um

Według deklinacji samogłoskowej odmieniają się rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. ring. na -e, -al, -ar, np. mare (morze); vectigal < vectigale (danin , haracz, podatek); exemplar < exemplare (przykład, wzór).

Wzór odmiany

Singularis

N. vectigal populis provinciae impositum a publicanis exigebatur

G. vectigalis nomen provinciarium incolis odiosum erat

D. vectigati magno praetor novum addit

Acc. vectigat in provinciis publicani exigebant

V. o vectigal, quam magnum onus nobis es! - clamabant incolae

Abl. vectigali incolae provinciarum premebantur

Pluralis

N. vectigali-a a Romanie imposita incolas provinciarum premebant

G. vectigali-um onere provinciarum incolae premebantur

D. vectigali-bus magnis praetor nova addit

Acc. vectigali-a in provinciis publicani exigebant

V. o vectigali-a, onus magnum populis eratis!

Abl. vectigati-bus incolae provinciarum premebantur

impositus, a, um - nałożony

publiciinus, i - publikanin

provincia, ae - prowincja

vectial exigere - ściągać podatek, daninę

praetor, is - pretor, tutaj :zarządca, namiestnik

addo, ere (z dat.) - dokładam (do czego) prowincji

onus, onerie n - ciężar

damo, are - wołam, krzyczę

De aetate aurea

Scriptores antiqui quattuor aetates nominant: aetatem auream, argenteam, aeneam et ferream.

De aetate aurea in Ovidii poetae carminibus legimus. Aetate aurea homines sine legibus tuti erant, nam iustitiam et veritatem colebant. Nec leges nec vectigalia timebant.

59

Oppida nec fossis nec vallis aut muris cingebantur. Bella hominibus ignota eram, oppida neque oppugnabantur, nec diruebantur. Terras et maria longinqua homines ignorabam. Navigia in mari non videbantur, ager non arabatur, nam terra ipsa per se frumentum dabat.

Caelum non animum mutant, qui trans mare currunt.

quattiior - cztery

aetas, aetatis f - wiek

nomino, are - nazywam, wymieniam

aureus, a, um - złoty

argenteus, a, um - srebrny

aeneus, a, um - spiżowy

ferreus, a, um - żelazny

carmen, carminis n - wiersz, pieśń

sine (z abl.) - bez

tutus, a, um - bezpieczny

veritas, veritatis f - prawda

nec... nec... - ani... ani

cingo, ere - opasuję, otaczam

ignotus, a, um - nieznany

oppugno, are - oblegam, zdobywam

diruo, ere - burzę

mare, maris n - morze

ipsa per se - sama przez się, sama z siebie

longinquus, a, um - odległy, daleki

ignoro, are - nie znam

caelum, i - niebo, klimat

animus, i - duch, charakter

qui - którzy

trans (z acc.) - za, poza

Zapamiętaj! aetate aurea- w złotym wieku; na pytanie kiedy? używa się ablatiwu bez przyimka, jest to tzw. abl. temporis (czasu):

Składnia nazw miast

Nazwy miast, mniejszych wysp i półwyspów występują w języku łacińskim bez

przyimków - w odpowiedzi na pytanie: quo? dokąd?; unde? skąd?; ubi? gdzie?

1. Na pytanie quo? (dokąd?) nazwy miast wyraża się w acc. np.:

Quo tendis? Romam, Athenas propero (Dokąd zdążasz?)

Quo mercator navigat? Carthaginem, Corźnthum navigat.

Quo properatis? Cracoviam, Wrattslaviam properamus.

2. Na pytanie unde? (skąd?) - używa się nazwy miasta w abl., np.:

Unde venitis? Roma, Athenis, Wratislavia venimus. Unde Marcus venit? Carthagine, Corintho venit.

3. Na pytanie ubi? (gdzie?) - odpowiadał pierwotnie locativus - miejscom

(p. s. 19 uw. 1). Stąd:

a. w deklinacji I i II zachowała się pierwotna składnia; locativus sing. I i II deklinacji miał końcówkę -i; w I deklinacji - ai > ae, w II -oi > ei > i, a więc w obu deklinacjach locativus miał taką samą końcówkę jak genetivus.

Ubi amicus habitat? Romae, Cracoviae, Wratislaviae, Corinthi habitat.

b. nazw miast deklinacji III i pluralia tantum wszystkich deklinacji używa się w ablatiwie, np.:

60

Ubi eras? Carthagine, Baiis, Athenis eram.

Nazwy miast III deki. równozgłoskowe zakończone w nom. na -is mają w acc. końcówki -im, w abl. -i, np. Leopolis, acc. - Leopolim, abl. - Leopoli.

Na pytanie odpowiada przykład

guo? accusativus Troiam - do Troi; Ephesum - do Efezu; dokąd? Thebas-do Teb; Carthaginem - do Kartaginy

unde? ablativus Troia - z Troi; Epheso - z Efezu;

skąd? Thebis - z Teb; Carthagine - z Kartaginy

ubi? locativus Troiae - w Troi; Ephesi - w Efezie;

gdzie? ablativus Thebis - w Tebach; Carthagine - w Kartaginie

Varia

Opulenti viri Romani filios suos Athenas mittebant, Athenis enim multi viri docti eram. Adulescentes Romani saepe Athenis philosophiae et arti rhetoricae vacabant. Quo Marcus mittitur? Marcus Cyprum mittitur. Vergilius poeta narrat: "Aeneas Troia Carthaginem venut; Dido regina Aenean hospitio accipit". Vergilius Brundisii mortuus est.

Repetitio est mater studiorum.

Consuetudo altera natura.

Alit aemulatio ingenia.

opulentus, a, um - bogaty

mitto, ere - wysyłam

adulescens, aduiescentis - młodzieniec, młody człowiek

ars, arfie - sztuka

ara rhetorica - retoryka, nauka (sztuka) wymowy

vaco, are (z dat.) - oddaję się, poświęcam się czemuś

hospitium, i - gościna

accipio, ere - przyjmuję, podejmuję

mortuus est - zmarł

siius, alia, aliud - inny

studium, i - nauka, studia

universitas (ads) atudiorum - uniwersytet

repetitio, onis f - powtarzanie, powtórzenie

consuetudo, consuetudinis f - przyzwyczajenie

alter, altera, alterum - drugi

aio, kro - żywię, podsycam

aemuiatio, onis f - współzawodnictwo,rywalizacja

ingenium, i - talent, zdolności

De plebeiis a patriciis vexatis

Plebeii a patriciis vexati Romam relinquunt et Montera Sacrum occupant. Patricii legatos Roma ad plebeios mittunt, nam auxilio eorum egent; plebeii tamen legatis non parent, Romam remigrare in animo non habent. Tandem a Menenio Agrippa, viro facundo et plebi caro, moniti Romam remigrant. Ab eo tempore tribuni plebeios a patriciorum iniuriis defendere poterant.

61

plebeius, i - plebejusz

patricius, i - patrycjusz

vesatus, a, um - dręczony, prześladowany

relinquo, ere - opuszczam

Mons Sacer - Góra Święta

occupo, are - zajmuję

legatus, i - poseł

ausilium, i - pomoc

egeo, ere (z abl.) - potrzebuję

remigro, are - powracam

in animo habeo - zamierzam, mam zamiar

facundus, a, um - wymowny

plebs, plebis f - plebs, lud

monitus, a, um - upomniany, napomniany

ab eo tempore - od tego czasu

Ćwiczenie

Dodaj zamiast kropek końcówki, pamiętając o zasadach składni nazw miast:

Ego Varsovi... habito, amica mea Wratislavi... habitat.

Epistulam scribo et Wratislavi... mittam.

Amica mea Wratislavi... veniet et metom Cracovi... properabit.

Cracovi... multa et clara monumenta sunt.

9. Lectio .nona

Deklinacja III mieszana.

Zakończenia rodzajowe rzeczowników deklinacji III.

Deklinacja mieszana

abl. sing. -e; gen. plur. -i-um

Deklinacja trzecia obok grupy spółgłoskowej i samogłoskowej obejmuje trzecią grup rzeczowników, które odmieniają się według tzw. deklinacji mieszanej; singulari tych rzeczowników odmienia się według deklinacji spółgłoskowej

(abl -e), aplurali według deklinacji samogłoskowej (gen. -i-um).

Według deklinacji mieszanej odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego, rów- nozgłoskowe (parisyllaba) zakończone w nom, sing. na -is, -es, np. navis, nas (okręt), nubes, nubis (chmura) i nierównozgłoskowe (imparisyllaba), które przed końcówką gen. sing. -is mają dwie Iub więcej spółgłosek, np. urbs, urb-is (miast arx, arc-is (zamek), ars, art-is (sztuka).

Wzór odmiany

Singuląris

N. urbs Roma a Romuli nomine appellatur

62

Singularis

G. urb-is Romae aedificia pulchra eram

D. urb-i Romae dei et dece favent

Acc. urb-em Romam poetce carminibus laudabant

V. urbs, quam pulchra aedificia et monumenta te ornant!

Abl. in urbe antiqua theatrum pulchrum erat

Pluralis

N. urbes multa et pulchra aedificia habent

G. urbi-um antiquarum muri alti eram

D. urbibus conditóres muros praesidio dabant

Acc. urbes, pulchras et claras libenter visitamus

V. o urbes quam pulchra monumenta vos ornant!

Abl. in urbibus antiquis templa multa et pulchra columnis et statuis ornata eram

urbs, urbis f - miasto

conditor, is m - założyciel

theatrum, i (z gr. theatron) - teatr

columna, ae - kolumna

Zapamiętaj! muros urbi praesidio (dat.) dane - dać miastu mury dla obrony, w celu obrony; jest to tzw. dat. finalis (celu).

Zakończenia w nom. sing. rzeczowników III deklinacji:

1. genus masculinum:

-o, -os, -or, -er, -es imparisyllaba.

2. genus femininum:

-s z poprzedzającą spółgłoską, -as, -is -es parisyllaba, -aus, -x, -do, go, -io, -us o temacie t lub d (gen. -utis, -icdis).

3. genus neutrum:

-a, -e, -c, -l, -n, -t, -ar, -ur, -us z gen. -eris, -oris.

Zakończenie rodzajowe rzeczowników deklinacji IiI

Przykłady

63

Rodzaj męski-Genus masculinum

Nom. sing. Gen. sing. Nom. sing. Gen. sing.

-o -onis sermo patrius sermonis patrii

-inis homo Graecus hominis Graeci

-os -oris mos Romanus moris Romani

-or -oris victor clarus victoris clari

-er -eris carcer altus carceris alti

-er -ris venter plenus ventris pleni

-es -tis miles Graecus militis Graeci

-es -dis pes latus pedis lati

Rodzaj żeński - Genus femininum

po spółgł.

-s -is ars pulchna artis pulchrae

plebs vexata plebis vexatae

-as -tis civitas nostra civitatis nostrae

-is -is navis longa navis longae

-es -is nubes atra nubis atrae

-aus -dis laus magna laudis magnae

-x -cis arx clara arcis clarae

k+s}

g+s} -gis lex nova legis novae

-do -dinis fortitudo prisca fortitudinis priscae

-go -ginis imago ignota imaginis ignotae

-io -ibnis oratio longa oratonis longae

-us -utis virtus Romana virtutis Romanae

-udis pecus parva pecudis parvae

Rodzaj nijaki- Genus neutrum

Nom. sing. Gen. sing. Nom. sing. Gen. sing.

-a -tis poema pulchnim poematis pulchni

-e -is ovile magnurn ovilis magni

-c -tis lac album lactis albi

-l -is vectigal magnum vectigalis magni

-n -inis carmen novum carminis novi

-t -tis caput terbum capitis tertii

-ar -ris exemplar Graecum exemplaris Graeci

-ur -uris fulgur lucidum fulguris Iucidi

-oris robur magnum roboris magni

-us -oris tempus longum temporis longi

-eris onuc parvum oneris parvi

Uwaga. Ze względów technicznych nie można było zamieścić znaczeń polskich; znaczenia słów, które dotychczas nie występowały w lekcjach należy znaleźć w słowniczku.

Od podanych powyżej zasad Wiele rzeczowników odstępuje, czyli są to wyjątki rodzajowe. (. s. 209 nn.).

64

Varia

Fabula de leone et vulpecula

Leo vulpeculam interrogat: "Cur invitata a me speluncam meam non intras? Multa animalia me visitant". Tum vulpecula, quod est animal astutum "Multa enim inquit-animalium vestigia introrsus versa video, at foras versa nulla".

Aures multorum clausae veritati sunt.

Homines potius oculis quam accribus credunt.

Omnis castigatio contumelia vacare debet.

Naturam mutare difficile est.

Sera numquam est ad bonos mores via.

leo, leonis m - lew

vulpecula, ae - maty lis, liszka

invitatus, a, um - zaproszony

spelunca, ae-grota, jaskinia, jama

intro, are - wchodzę

animal, is n - stworzenie, zwierzę

aetutus, a, um - sprytny, przebiegły

vestigium, i - ślad

introrsus - do środka

versus, a, um - zwrócony, skierowany

at - a, ale

foras - na zewnątrz

auris, auris f - ucho

clausus, a, um - zamknięty

castigatio, onis f - nagana contumelia, ae - zniewaga

vaco, are (z abl.) - jestem wolny od czegoś

difficile - trudno

serus, a, um - późny

Zapamiętaj! vulpecicla, quod est animal - liszka, która jest zwierzęciem; w języku polskim zaimek określający zgadza się w rodzaju z rzeczownikiem określonym: "liszka, która"; w języku łacińskim - z rzeczownikiem określającym quod ... animal. Zaimek guod jest r. nijakiego (dosł. byłoby: "liszka, które to zwierzę jest przebiegłe").

De urbe Roma

Urbs Roma imperii Romani caput erat. Historia urbis Romae nota nobis est. Romulus urbis Romae conditor atque primus rex erat. Forum Romanom magnificis templis ornatum erat. Templum Iovis, Iunonis et Minervae in Monte Capitolino aedificatum Romanis carom erat. Roma urbs septetu montium appellabatur, nam in septetu montibus sita erat. Poetae Romani Romam, caput imperii, carminibus celebrabant.

imperium, i - państwo

caput, capitis n - głowa ; stolica

rex, regis - król

forum, i - rynek, forum

magnificus, a, um - wspaniały

ornatus, a, um - ozdobiony

mons, montis m - góra, wzgórze

situs, a, um - położony

65

Zapamiętaj odmianę rzeczownika: Iuppiter = (Iovis+pater)

N. luppiter Jowisz Acc. Iovem

G. Iovis V. luppiter

D. Iovi Abl. Iove

De Homeri carminibus

Multa carmina poetarum Graecorum nobis nota sunt, sed reliquos poetas gloria superabat Homerus. Homeri opera Ilias et Odyssea a pueris Graecis et Romanis scholis legebantur. In Iliade poeta de Graecorum et Troianorum certaminibus, Odyssea de Ulixis per maria et terras erroribus narrat. Etiam Vergilius in Aeneide bello Troiano scribit.

reliquus, a, um - pozostały, inny

supero, are - przewyższam

opus, operis n - dzieło

Ilias, Iliadis f - Iiiada

certamen, certaminis n - bitwa

error, is, m - błąd, błądzenie, wędrówka

per (z acc.) - przez, poprzez

Ćwiczenia

a. Odmień: mors altus; carmen dongum; urbs nova; animal astutum.

b. Z jakimi wyrazami łacińskimi kojarzą ci się wyrazy polskie: oracja, urbanistyka, dezyderat, kolumna, teatr, okupacja, monument, antykwariat, matriarchat, artysta, egoizm, fosa. Wypisz rzeczowniki

w nom. i gen. sing. ; czasowniki w 1 os. sing. i w infinitiwie.

Lectio decima

Przymiotniki deklinacji III.

Stopniowanie przymiotników.

Przymiotniki deklinacji III

Przymiotniki, które odmieniają się wedłg III deklinacji, dzielą się na trzy grupy:

1. O trzech zakończeniach, różnych dla każdego rodzaju: -er (m), -is (f), e (n),

orator celeber - sławny mówca

ars celebris - sławna sztuka

nomen celebre - sławne imię

66

2. 0 dwóch zakończeniach: -is wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, -e dla nijakiego, np.:

labor gravis - ciężki trud

poena gravis - ciężka kara

periculum grave - ciężkie niebezpieczeństwo

4. 0 jednym zakończeniu -s wspólnym dla trzech rodzajów:

5. pater felix - szczęśliwy ojciec

mater felix - szczęśliwa matka

nomen felix - szczęśliwe imię

Przymiotniki trzeciej deklinacji odmieniają się według wzoru samogłoskowego rzeczowników III deklinacji (p. s. 59 i n.).

Wzór odmiany przymiotnika o trzech zakończeniach -er, -is, -e

Singularis Pluralis

m f n m f n

N . acer acris acre acres acres acri-a

ostry

G. acr-is acr-is acr-is acri-um acri-um acri-um

D. acri acri acri acribus acribus acribus

Acc. acrem acrem acre acres acres acri-a

V. acer acris acre acres acres acri-a

Abl. acri acri acri acribus acribus acribus

Wzór odmiany przymiotnika o dwóch zakończeniach -is, -is, -e

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. gravis gravis grave graves graves gravi-a

ciężki

G. gravis grava gravis grani-um grani-um grani-um

D. gravi gravi gravi gravibus gravibus gravibus

Acc. Gravem gravem grave graves graves gravi-a

V. gravis gravis grave graves graves gravi-a

Abl. grani grani grani gravibus gravibus gravibus

67

Wzór odmiany przymiotników o jednym zakończeniu

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. sapiens sapiens sapiens sapientes sapientes sapientia

mądry

G. sapient-is sapient-is sapient-is sapienti-um sapienti-um sapienti-um

D. sapienti sapienti sapienti sapientibus sapientibus sapientibus

Acc.sapientena sapientem sapiens sapientes sapientes sapientia

V. sapiens sapiens sapiens sapientes sapientes sapientia

Abl. Sapienti sapienti sapienti sapientibus sapientibus sapientibus

Varia

Varsovia tempore belli ab hostibus ferocibus deleta labore ingenti et incredibili studio a civibus restituitur:

Non omnia possumus omnes.

Amicorum omnia communia.

O nomen dulce libertatis!

ferox, ferox, ferox, ferocis - dziki, okrutny

restituo, ere - odnawiam, odbudowuję

deletus, a, um - zniszczony

omnis, is, e - wszystek

tabor, is, m - trud, praca

communis, is, e - wspólny

ingens, ingens, ingens, ingentis - ogromny

dulcis, is, e - słodki

in-eredibilis, is, e - niewiarogodny

libertas, libertatis f - wolność

studium, i - zapał

Cato de periculo Romad imminenti

Virorum fortium et prudentium praecepta saepe utilia sunt. Cato senatores admonet: "Bella cum Carthaginiensibus facilia non sunt; ferocia sunt! Roma periculo gravi premitur; brevi tempore Carthaginiensium naves celeres. Italiae appropinquabunt, Roma ab hostibus ferocibus delebitur et vastabitur ! Sed Romani viri fortes sunt. Viris fortibus fortuna adest. Itaque ineredibili studio patriam defendite, Carthaginem delete! Tum Romam omni periculo liberabitis et nomen vestrum ingent gloria ornatum erit". `

imminens, imminens, imminens (z dat.) - zagrażjący (komu)

facilis, is, e - łatwy

brevis, is, e - krótki

fortis, is, e - dzielny

navis, navis f - okręt

prudens, prudens, prudens, prudentis - rozważny, roztropny

ceter, celeris, celere - szybki

appropinquo, are (z dat.) - zbliżam się (do kogo, czego)

utilis, is, e - pożyteczny, korzystny

ad-moneo, ere - upominam, przestrzegam

deleo, ere - niszczę

68

vasto, are - pustoszę

defendo, ere - bronię

ad-sum, esse - jestem obecny, jestem pomocny,

libero, are - uwalniam

pomagam ornatus, a, um - ozdobiony

Zapamiętaj!

1. brevi tempore - w krótkim czasie, abl. temporis, (zob. s. 60).

2. naves Italiae appropinquabunt - okręty zbliżą się do Italii; czasowniki złożone z przedrostkami ad-, prae- itp. łączą się z datiwem bez przyimka; jest to tzw. dativus praepositionalis (praepositio = przyimek).

3. Romam ... periculo liberabitis - Rzym uwolnicie od niebezpieczeństwa; po czasowniku libero występuje ablatiwus bez przyimka tzw. ablativus separationis. Ćwiczenia

a. Odmień: wir fortis et prudens; nawis celeris; consilium utile.

b. Utwórz abl. sing. i gen. plut. od : pater felix; nomen dulce; lectio facilis; periculum imminens; mate ingens.

Stopniowanie przymiotników

Przymiotniki w języku łacińskim podlegają stopniowaniu podobnie jak w języku polskim. Mamy więc

1. stopień równy - gradus positivus

2. " wyższy -gradus comparativus

3. " najwyższy - gradus superlatiwus

Comparativus rodz. męskiego i żeńskiego tworzy się przez zamianę końcówki gen. sing. stopnia równego na przyrostek -ior (-ios) a dla rodz. nijakiego na -ius, np.:

positivus comparativus comparativus

nom. gen. m, f n

altus alt-i alt-ior alt-ius

wysoki wyższy, a wyższe

pulcher pulchr-i pulchr-ior pulchr-ius

prudens prudent-i prudent-ior prudent-ius

gravis gravis grav-ior grav-ius

Przymiotnik w stopniu wyższym (comparativus) odmienia się według deklinacji III spółgłoskowej, np. murus altior; muri altioris, muro altiori itd.

Superlatiwus tworzy się przez zastąpienie końcówki gen. sing. przyrostkiem -issimus (m), -issima (f), -issimum (n), a w przymiotnikach zakończonych na -er przez dodanie do nom. sing, przyrostka -rimus, -rima, -rimum.

69

Positivus Superlativus

nom. gen. m f n

altus alt-i altissimus altissima altissimum

najwyższy najwyższa najwyższe

prudens prudentis prudentissimus prudentissima prudentissimum

gravis grav-is grav-issimus grav-issima grav-issimum

pulcher pulchri pulcher-rimus pulcher-rima pulcher-rimum

Kilka przymiotników zakończonych w nom. sing. na -lis tworzy superlativus przez dodanie przyrostka -limus po odrzuceniu końcówki -is.

Positivus Comparativus Superlativus

facilis, is, e facil-ior, ior, ius facil-limus, a, um

łatwy

dif-ficilis, is, e difficil-ior, ior, ius difficil limus, a, um

trudny

similis, is, e simil-ior, ior, ius simil-limus, a, um

podobny

dis-similis, is, a dissimil-ior, ior, ius dissimil-limus, a, um

niepodobny

gracilis, is, a gracil-ior, ior, ius gracil-limus, a, um

zgrabny

humilis, is, e humil-ior, ior, ius humil-limus, a, um

niski

Przymiotniki w superlatiwie rodz. męskiego i nijakiego odmieniają się według

deklinacji II, a rodz. żeńskiego według deklinacji I.

Varia

Clarissimum dictum. Ciceronis est : "Patria carior mihi est quam vita mea". Canis om animalium fidissimum est. Id mihi facillimum - tibi difficillimum est. "Nive candidior" aut "lacte candidior" poetce dicunt. Vilius est argentum auro, virtutibus aurom. "Melle dulcior fluebat oratio" - de pulcherriima oratione Cicero dicit. Aetas dulcissima lescentia est. Gravissimum est imperium consuetudinis.

Corvo rarior albo.

Verba foliis leviora caducis.

dictum, i - powiedzenie

id - to

fidus, a, um - wierny

nix, nivis f - śnieg

candidus, a, um - biały, lśniąco biały

vilis, vilis, viłe - lichy, marny, tani

virtus, utis f - męstwo, zaleta, cnota

argentum, i - srebro

mel, mellis n - miód

gurum, i - złoto

fluo, ere - płynę

corvus, i - kruk

quis?-kto?

albus, a, um-biały

adulescentia, ae - młodość

folium, i - liść

dico, ere- mówię

caducus, a, um - spadły, opadły

aut-albo

Zapamiętaj!

1. Stopień najwyższy przymiotnika (superlativus) może w języku łacińskim mieć znaczenie bezwzględne (sep. elativus); tłumaczy się go wówczas na język polśki przez stopień równy z przysłówkiem "bardzo". Np. clarissimus - "bardzo sławny", a stopień wyższy przez "zbyt", "nader", np. longior - "zbyt długi".

2. Po stopniu wyższym przymiotnika (comparativus), używa się w języku łacińskim dla porównania quam (niż) z rzeczownikiem; fidior quam canis - "wierniejszy niż pies (od psa)", albo samego rzeczownika w ablatiwie fidior cane. Jest to ablativus comparationis (comparativus) - abl. porównania: nive candidior - "bielszy od śniegu"; carior vita - "droższy niż życie".

3. Przy stopniu najwyższym przymiotnika (superlativus) całość, o której części mówimy, występuje w genetiwie; jest to genetivus partitivus - cząstkowy; tłumacząc na język polski dodajemy "z", "spośród", np. urbs omnium pulcherrima "miasto najpiękniejsze ze wszystkich" ; puer discipulorum diligentissimus - "chłopiec najpilniejszy spośród uczniów".

Gen. partitivus występuje także przy zaimkach osobowych: nostrum, vestrum; - quis vestrum? "kto z was?" (zob. s. 43).

De Daedalo et Icaro

Daedalus Athenis artifex omnium celeberrimus erat. Sed ursus ex Daedali discipulis darior magistro fit. Deadalus invidia ingenti motus puerum interficit, sed poenam gravem metuit; itaque cum Icaro, filiosuo, Athnis in Creten (=Cretam) insulam fugit. Ibi Minos, Cretae rex, artificem hospitio accipit. Daedalus aedificaum, Labirynthum celebrem, Minoturo, monstra feroci, mira arte struit. Sed patriae amore captus in Graeciam remigrare desiderat, Minos tamen navem Daedalo non dat et in insula artificem retinet. Tum Daedalus avium,pennas cera et lino ligat atque sibi filioque alas parat. Pater et filius per aera volant. Icarus tamen soli nimium appropinquat, sol ceram mollit,

puer miserrimus in mare cadit. Tum pater infelix puerum deflet, corpus, fili invenit et filio funus parat.

artifex, ficis - artysta

motus, a, um - poruszony

celeber, celebris, celebre - słynny, głośny

interficio, ere - zabijam

unus - jeden

poena, ae - kara

fit-staje się

meteo, ere-boję się

invidia, ae - zawiść, zazdrość

insula, ae - wyspa

Lectio undecima*

Partiapium ptaesentis activi.

Zaimek wskazujący is, ea, id.

Participium praesentis activi

Participium praesentis activi, czyli imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej, tworzy się w języku łacińskim przez dodanie do tematu praesentis formantu -ns. W kon. III i IV między tematem a formantem występuje spójka -e.

Koniugacja

I II III IV

N. lauda-ns tene-ns leg-e-ns puni-e-ns

chwaląc(y) trzymając(y) czytając(y) karząc(y)

G. lauda-ntis tene-ntis leg-e-ntis puni-e-ntis

Uwaga: -ns powstało z -nts; t pozostaje w całej odmianie, tylko w nom, i voc. przed-s zanikło (p. dens, dentis).

Participium praesentis activi odmienia się według deklinacji III samogłoskowej, w abl. sing. występuje końcówka -e; jeżeli participium jest w funkcji przymiotnika ma końcówkę -i, np. ardenti sagitta vulnerat - rani rozżarzoną (gorącą) strzałą; de sagitta ardente - o płonącej strzale.

Zapamiętaj! W języku polskim występują dwie formy imiesłowu teraźniejszego:

1. odmienny (przymiotnikowy), np, chwalący, -a, -e;

2. nieodmienny (przysłówkowy), np. chwaląc;

W języku łacińskim występuje tylko participium odmienne, musi więc ono zgadzać się w rodzaju, przypadku i liczbie z rzeczownikiem, do którego się odnosi.

Varia

Rogantibus potius quam imperantibus paremus. Disce, puer, quid dulcius est quam discere multa? Non potest inveniri nita hominis carens molestia. Consuetudinis magna vis est. Temeritas est florentis aetatis, prudentia - senescentis. Vi victa vis.

* Zaczynając od lekcji bieżącej słuchacze będą korzystać ze słownika.

73

Nocentem qui defendit, sibi crimen parit.

Incidis in Scyllam cupiens vitare Charybdim.

Sero venientes male sedentes.

Tarde venientibus ossa.

Contra vim mortis non est medicamen in hortis.

Amantes - amentes.

Amantium irae - amoris integratio.

Omnia sunt hominum tenui pendentia filo.

Zapamiętaj!

1. rzeczownik vis (f) - siła, jest niezupełny, tzn. nie ma wszystkich przypadkach w liczbie pojedynczej.

Singularis Pluralis

N. vis vires

G. brak virium

D. brak viribus

Acc.vim vires

V. brak vires

Abl. Vi viribus

2. ossa, sing. os, ossis (kość) - wyjątek rodz. nijakiego (zob. tab. 209).

Plato unos est pro centom milibus

Antimachus, poeta clarus, multis audientibus carmen suum recitabat. Sed carmen longius erat et praeter Platonem omnes audientes poetam legentem reliquerunt.Tum poeta "Recitare non desinam, - inquit - unos enim Plato mihi est pro centum milibus audientium".

Zaimek wskazujący - pronomen demonstrativum

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. is ea id ei(ii) eae ea

G. eius eius eius earum earum earum

D. ei ei ei eis (iis) eis (iis) eis (iis)

Acc. eum eam id eos eas ea

Abl. eo ea eo eis (iis) eis (iis) eis(iis)

74

Varia

De centurione fortiter pugnante

M. Petronius, Caesaris centurio, in pugna vulneratus de sua salute desperans, in medios hostes irrumpens duos interficit. Succurentibus militibus "Frustra - inquit mihi adesse desideratis; iam mihi animus deest. Vos iam ad legionem vos recipite". Milites centurioni parent, is paulo post fortiter pugnans concidit.

De gladiatoribus

In ludo gladiatorio servi magna corporis vi, exercebantur. Cum munera gladiatoria erant, gladiatores in amphitheatro gladiis pugnabant. Multi, cives cum matronis et pueris aderant et ludos spectabant. Omnimum spectantium oculi in certantes versi erant. En, unos ex certantibus concidit! Omnes spectantes plaudunt et "habet" clamant. Gladiatores vulnerati salutem a populo petebant, nam turba spectans neniam gladiatori dare et vitam eisus servare poterat. Sed plerumque pollice verso mortem iacenti humi indicabat. Gladiatorum fortuna miserrima erat, sed Ovidius poeta affirmat: Saucius eiurat pugnam gladiator, et idem immemor antiqui vulneris arena capit.

Zapamiętaj!

1. servus magna vi corporis - niewolnik o wielkiej sile fizycznej (dosł. sile ciała), bardzo silny; abl. magna vi - określa tutaj cechę; jest to ablativus

qualitatis (jakości), który odpowiada na pytanie "jaki ?" i często go należy tłumaczyć przymiotnikowo: np. magna statura - wysoki; mira pulchritudine - niezwykle piękny itp.

2. humi - na ziemi; zachowany dawny locativus (zob. s. 19) od rzeczownika humus, i (r. żeński).

Ćwiczenia

a. Odmień w sing. i plur.: gladiator pugnans; puella legens; opus premens; torba spectans (tylko w sing.).

b. Podaj 1 os. praes., infinitivus i participitun praes. czasowników, od których pochodzą wyrazy polskie student, docent, prelegent, amant.

7

12. Lectio duodecima

Zaimki względne. Zaimek pytajny.

Zaimki: nullus, nemo, nihil.

Zaimki względne - pronomina relativa

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. qui quae quod qui quae quae

który która które

jaki jaka jakie

G. cuius cuius cuius quorum quarum quorum

D. cui cui cui quibus quibus quibus

Acc. quem quam quod quos guan quae

Abl. quo qua quo quibus quibus quibus

Według tego wzoru odmieniają się złożenia z zaimkiem qui, przy czym przedrostek lub przyrostek pozostaje niezmienny, np.:

N. qui-dam, quae-dam, quod-dam

pewien, jakiś

G. cuius-dam

D. cui-dam

Acc. quen-dam, quan-dam, quod-dam

Abl. quo-dam, qua-dam, quo-dam itd.

Uwaga: m przed spółgłoską d przechodzi w n (quendam, quorundam itp.).

N. quivis, quaevis, quodvis

jakikolwiek

G. cuius-vis

D. cui-vis itd.

Zaimek pytajny - pronomen interrogativum

N. quis? quid? kto? co?

G. cuius? kogo? czego?

D. cui? komu? czemu?

Acc. quem? quid? kogo? co?

Abl. quo? kim? czym?

76

Podobnie odmieniają się złożenia, np.:

N. ali-quis, ali-quid ktoś, coś

G. ali-cuius

7. ali-cui itd.

Zaimki nullus, nemo, nihil

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. nullus nutla pultum nulli nullae nulla

żaden żadna żadne

G. nullius nullius nullius nullorum nullarum nullorum

D. nulli nulli nulli nullis nullis nullis

Acc.nullum nullam nullum nullos nullas nulla

Abl.nullo nulla nullo nullis nullis nullis

N. nemo nikt nihil nic

G. nutlius nullius rei

D. nemini nulli rei

Acc. neminem nihil

Abl. nullo nulla re

Varia

De Lacedaemoniis

Leonidas, Lacedaemoniorum rex, ante pugnam ad milites verba facit: "Animo forti, milites, pugnate! Hodie apud inferos fortasse cenabimus".

Leonidas militi nuntianti: "Hostes a nobis non procul absunt" - "et nos respondet -ab hostibus advenientibus non procul absumus".

Persa hostis in colloquio cum militibus Lacedaemoniis : "Solem - inquit - prae iaculorum et sagittarum multitudine non videbitis". Tum unus e Lacedaemoniis: "In umbra igitur - inquit - pugnabimus".

Nemo amat eum, quem timet. Nemo patriam amat, quia magna est, sed quia sua. Lieber est, qui nulli turpitudini servit. Navis, quae in flumine magna est, in mari parva est. Amittit merito proprium, qui alienum appetit. Multos timere debet, quem multi timent. Nemo nostrum sine culpa est. Nota-ne vobis verba sunt: "Neminem captivabimus, nisi iure victum?" Qui pro quo. Quid leges sine moribus?

77

A nullo diligitur, qui neminem diligit.

Suae quisque fortunce faber est.

Suum cuique.

Trahit sua quemque voluptas.

Quidquid discis, tibi discis.

De deis deabusque Romanorum

Summus deorum Iuppiter erat, mundi unitversi dominus. Iovi aquila dicata erat. Iovis fratres erant Neptunus, deus maris, pet Pluto, deus inferorum. Iovis uxor, Iuno, patrona mulierum erat. Minerva - dea sapientiae et atrium erat, Mars, cuius fikus Romulus, Romae conditor erat, bella regebat. Apollo, lyra cantans deos deasque delectabat, et sagittis malos homines puniebat. Diana, Apollinis soror, quae venationis et animalium patrona erat, silvas et montes peragrabat. Romani etiam Cererem, agriculturae deam, Vestam, deam foci atque ignis aeterni, Venerem, deam amoris, Bacchum, deum vini, Mercurium mercatorum patronum et nuntium deorum, Vulcanum deum ignis colebant.

Romam summos deos deasque ita enumerabant:

luno, Vesta, Minerva Ceres Dľana Venus Mars, Mercurius Iovis* Neptunus Vulcanus Apollo

Źwiczenia

a. Responde! Quis Homerus etat? Cuius carmina legetis? Cui milites patent, cui ancilla pater, cui discipuli patent? Quem imperator laudat? De quo libenter narratis?

b. ZastĄp w podanym zdaniu rzeczownik populus przez rzeczownik tetra, dostosowujĄc odpowiednio rodzaj, po czym napisz obydwa zdania w liczbie mnogiej : Beatus est populus, qui lľber est, cuľus cives valent, cui finitimi populi amid Bunt, quem poetce celebrant.

z 3 . Lectio tertia decima

Deklinacja IV: temat -u Deklinacja V : temat -e.

Deklinacja IV. Temat - u

Do deklinacji czwartej naleľĄ rzeczowniki rodzaju m(c)skiego zakoäczone w nom. sing,

* lovis = luppiter

78

na-us i rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing. na -u; końcówką gen. sing. rzeczowników deklinacji IV jest -us, np.:

exercitus, exercitus (m) - wojsko

genu, genus (n) - kolano

Wzór odmiany rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -us

Singularis

N. exercitu-s Romanus imperatori parebat

G. exercitu-s victoria imperatori gloriam parabat

D. exercitu-i Romano imperatores fortes praeerant

Ace. exercitu-m Romanum poetae antiqui carminibus suis laudabant

V. o exercitu-s! populos finitimos premere non debes! patriam nostram defende! Abl. de exercitu Romanorum multi scriptores narrant

Pluralis

N. exercitu-s imperatoribus parere debent

G. exercitu-um labores et victoriae imperatoribus gloriam param

D. exerciti-bus fortibus praemia debentur

Acc. exercitu-s Romanorum poetae antiqui laudabant

V. o exereitu-s! imperatoribus parere et patriam ab hostibus defendere debetis!

Abl. de exerciti-bus Romanorum multi rerum gestarum scriptores narrant

Wzór odmiany rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -u

Singularis

N. cornu cornicinis ad contionem milites convocat

G. cornu-s sono milites ad pugnam convocantur

D. cornu tuba Bono similis est

Acc. cornu et tubam cornicen habet

V. o cornu! sonum tuum milites non ignorant!

Abl. cornu aut tuba cornicen ante pugnam signum canit

Pluralis

N. cornu-a cervorum ornamenta pulcherrima sunt

G. cornu-um rami pulchri sunt

D. corni-bus pluchris cervorum venatores parcunt

Acc.cornua cervorum venatores servant

V. o cornua! cervis ornamenta pulcherrima estis!

Abl. cornibus cervi, apri dentibus certant.

79

Zapamiętaj ! Następujące rzeczowniki deklinacji IV są rodzaju żeńskiego:

manus, -us - ręka, oddział

domus, us - dom

tribus, us - tribus, dzielnica rzymska

acus, us - igła

porticus, us - portyk, krużganek

Idus, Iduum* - Idy

W rzeczowniku domus występuje temat na -o obok tematu na -u

Singularis Pluralis

N. domus domus

G. domus domorum

D. domui domibus

Acc. domum domos

V. domus domus

Abl. domo domibus

Rzeczownik ten występuje bez przyimków w odpowiedziach na pytania "dokąd", "skąd?", "gdzie?" (p. składnia nazw miast, lekcja 8 s. 60 i n.).

domum propero - spieszę do domu

domo venit - przychodzi z domu

domi (locativus !) est - jest w domu

Deklinacja V. Temat - e

Do deklinacji piątej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom. sing. na -es, w gen. sing. na -i, np. res, rei (rzecz).

Wzór odmiany

Singularis

N. "re-s publica - res popali est" - Cicero ait

G. re-i publicae legibus parere debemus

D. re-i publicae cives adesse debent

Acc. re-m publicam cives boni diligunt

V. o re-s publica, civibus bonis stabis!

Abl. de re publica cives disserunt

Pluralis

N. re-s publicae legibus et civibus bonis stant

G. re-rum publicarum leges iustae atque aequae esse debent

* (plur, tantum)-Idy, nazwa 13 lub 15 dnia miesiąca, np. Idy marcowe-15 marca (por. kalendarz s. 252).

80

Pluralis

D. re-bus publicis cives boni et iusti praeesse debent

Acc. re-s publicas iustitia et virtutes civium firmant

V. o re-s publicae. boni et iusti cives servare et firmare vos possunt!

Abl. de re-bus publicis earumque legibus boni cives saepe disserunt

scriptor rerum gestarum - dziejopis, historyk

stare (abl.) - stać dzięki komuś (czemuś); opierać się na kimś (na czymś)

opieres gestae - dzieje, wydarzenia

stare civibus - opierać się na obywatelach

Zapamiętaj!

Rzeczowniki deklinacji V: dies, diei (dzień) i złożony meridies, meridiei (południe) są rodzaju męskiego, lecz dies jako "dzień - termin" jest rodzaju żeńskiego : die constituta - w dniu wyznaczonym.

Varia

In signis exercituum Romanorum litterae erant: SPQR id est: Senatus Populusque Romanus. Casus nominarivus. In spe. Lapsus linguae. Dies academicus. Nero domum auream Romae aedificat. Contra spem spero. Venit post multos annos una serena dies. Quid est domestica sede iucundius? Quinque sensus: visus, auditus, gustus, odoratus, tactus.

Manus uranum lavat.

Dies diem docet.

Nulla dies sine linea.

Per risum multum poteris cognoscere stultum.

Risu inepto res ineptior nulla est.

Amicus certus in re incerta cernitur.

Ćwiczenie

Odmień: senatus Romanus (sing.); exercitus fortis ac strenuus; cornu ramosum; dies festus; fides Romana (sing.).

De exercitu victore

Multi cives in senatu de republica disputant; hostes enim Romanis imminent et Romae interitum parant. Exercitus patriam defendere et hostes prohibere debet. Roma in magno periculo est. Cives senatum et magistratus rogant: Date exercitui nostro imperatorem fortem et peritum! In virtute imperatoris et exercitus salus civium est! Exercitus iam urbem relinquit, sonitus tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dat. Fortis et peritus imperator spem civium incitat: omnes reditum exercitus victoris exspectant. Milites spe victoriae et laudis ad pugnam incitantur. Milites victores ab omnibus salutantur. Tum cives deis gratias agunt, nam et in rebus adversis et in

81

rebus secundis Romani deis sacrificabant. Imperator victor primom Iovi sacrificat, tum exercitum fortiter pugnantem laudat, militibus coronas et dona multa tribuit, denique laetus domum properat: domi familia atque amid eum exspectant.

De Re publica Romana

Romam primom reges gubernabant. Deinde Romanorum patria res publica erat. Senatus consilium publicem Romanorum erat. Senatus cum magistratibus rem publicam administrabat. Civibus Romanis patria cara erat. Non omnes homines tamen in republica Romana vitam beatam agebant. Servi, qui dominis servire debebant atque ab iis graviter puniebantur, miserrimi erant. Exercitus, pro patria pugnantes, magnas victorias reportabant. Exercitus Romanus ex equitatu et peditatu constabat. In proelio equites in cornibus exercitus erant. Exercitui Romano consul aut praetor praeerat. De rebus gestis populi Romani scriptores antiqui multa narrant.

Hannibalis lepidum sed acerbum dictum

Hannibal Carthagine profugus apud Antiochum, Syriae regem, manebat. Aliquando rex duci perito copias suas contra Romanos paratas ostendebat: exercitum argenteis et aureis insignibus florentem, currus cum falcibus, elephantos cum turribus, equitatum frenis et ephippiis fulgentem. Tum Hannibalem Antiochus rogat. "Satis-ne erunt Romanis haec omnia?" Hannibal ridens : "Plane - inquit - satis Bunt, credo, Romanis, etiam si avarissimi sunt". Lepidum sed acerbum dictum: rex de numero et ornatu exercitus sui, Hannibal de praeda Romanorum sentiebat, eludens ignaviam et imbelliam militum Antiochi.

14. Lectio goarta decima

Indicativus perfecti activi.

Indicativus perfECti acrivi

Tryb oznajmujący cz. przeszłego dokonanego strony czynnej czterech koniugacji i słowa posiłkowego esse

Perfectum activi ma swój odrębny temat i odrębne końcówki osobowe:

Singularis Pluralis

1 -i -imus

2 -isti -istis

3 -it -erunt

82

Temat czasu perfectum activi jest drugim tematem podstawowym czasownika, od tego tematu tworzy się pozostałe czasy tzn. plusquamperfectum i futurum II activi. Dlatego wymieniając formy podstawowa jakiegoś czasownika na trzecim miejscu należy poda† 1 os. sing. perfectum.

Koniugacja 1 os. praesentis infinitivus 1 os. perfecti

I laudo lauda-re lauda-vi

II dele-o dele-re dele-vi

III scrib-o scrib-e-re scrip-s-i

IV fini-o fini-re fini-vi

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. voca-v-i dele-v-i scrip-s-i fini-v-i

zawołałem zniszczyłem napisałem skończyłem

2. voca-v-isti dele-v-isti scrip-s-isti fini-v-isti

3. voca-v-it dele-v-it scrip-s-it fini-v-it

Pluralis

1. voca-v-imus dele-v-imus scrip-s-imus finf-v-imus

2. voca-v-istis dele-v-istis scrip-s-istis finf-v-istis

3. voca-v-erunt dele-v-erunt scrip-s-erunt finf-v-erunt

Tematy perfectum dzielĄ si(c) na kilka grup 1. Temat z przyrostkiem -v (u):

a. przyrostek ten poprzedzony samogłoską występuje jako spółgłoska -v, np. ama-vi, dele-vi, audi-vi, pet-i-vi;

b. przyrostek poprzedzony spółgłoską występuje jako samogłoska -u, np. vet-ui, doc-ui, mon-ui.

2. Temat z przyrostkiem -s, np. dix-i (dic+s-i), scrips-i (scrib+s-i); mis-i (mit+s-i).

3. Temat z reduplikacją (podwojeniem) powstaje przez powtórzenie początkowej spółgłoski tematu lub grupy spółgłoskowej rozpoczynającej temat i przez dodanie samogłoski, najczęściej e (może być także -o, -u, -i), np, pe pendi (praes. pendo), pepuli (praes. pello), di-dici (praes. disco), cu-curri (praes. curro).

83

4. Temat bez wyraźnych cech charakterystycznych:

a. temat taki sam jak w praes. act.; np. vert-i (inf. vert-e-re);

b. temat ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej, np. ven-i (inf. veni-re).

5. Temat ze wzdłużeniem samogˆoski rdzennej i przegłosem, np. egi (inf: ag-e-re), feci (inf. fac-e-re), leci (inf. iac-e-re).

6. Temat z zanikiem infiksu, np. rump-o (inf. rump-e-re) perf. rupi.

Perfectum czasownika posiłkowego esse tworzy się przez dodanie do tematu perfecti fu- końcówek osobowych

Singularis Pluralis

1. fu-i fu-imus

byłem byliśmy

2. fu-isti fu-istis

3. fu-it fu-erunt

Według tego wzoru odmieniają się złożenia z -esse: np.

praesum, prac-esse possum, posse

Singularis

1. prae-fui potui-(-pot-fui)

2.prae-fuisti potuisti

3 .prae-fuit potuit

Pluralis

1. prae-fuimus potuimus

2. prae-fuistis potuistis

3 prae-fuerunt potuerunt

Varia

Veni, vidi, vici. Vixit. Pinxit. Fuimus Troes, fuit Troia et magna gloria Dardanidum (Vergilius). Magna promisisti, exigua video. Hostes terra marique superavimus. Feci, quod potui. Fecit, quod potuit. Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes.

Sum, quod eris; quod es, antea ful (napis na grobowcu). Is fecit, cui prodest (formułka prawna).

venio,ire, veni - przychodzę

84

video, ere, vidi - widzę

vinco, ere, vici - zwyciężam

vivo, ere, vixi - żyję

pingo, ere, pinxi - maluję

mitto, ere, wisi - posyłam

pro-mitto, ere, mili - obiecuję

facio, ere, feci - robię, czynię

Zapamiętaj!

1. terra marique - na lądzie i na morzu; ablatiwus użyty bez przyimka określa miejsce i odpowiada na pytanie ubi? "gdzie?"; jest to tzw. ablatiwus loci (miejsca).

2. Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną. Używa się tego czasu:

a. w opowiadaniu, jako tzw. perfectum historicum, np. Dareus classem ingentem comparavit. Praefecti ad Atticam accesserunt.

b. w prawdach ogólnych, sentencjach (gnomach) jako perfectum gnomicum, zwykle w połączeniu z przysłówkami saepe (często); semper (zawsze) itp. np.: Magni saepe duces, magni cecidere (= ceciderunt) tyranni.

c. dla wyrażenia czynności skończonej, której skutki trwają nadal jako tzw. perfectum praesens (logicem, constans), np.: didici-nauczyłem się, a więc"umiem"; novi - poznałem, a więc - "znam"; vixit - przeżył, skończył życie, więc "nie żyje", constiti - stanżłem, więc - "stoję".

De amicitia

Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem conspexerunt. Tum alter ex iis celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat aute oculos mortem. Tum "ursus mortuorum corpara non attingit" - in mentem ei venit; itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius temptavit, denique discessit; iuvenem intactum reliquit.

Tum alter ex arbore descendit et amicum per iocum interrogavit: "Quid ursus tibi in aures insusurravit?" "Pulchrum et notom proverbium, - respondit alter Amicus certus in re incerta cernitur".

conspicio, ere, conspexi - spostrzegam

ascendo, ere, ascendi - wchodzę, wspinam się

descendo, ere, descendi - schodzę

tango, ere, tetigi - dotykam,

attlngo, ere, attigi - dotykam, ruszam

pro-aterno, ere, strawi - rozkładam, kładę

con-tineo, ere, tinui - powstrzymuję, zatrzymuję

dis-cedo, ere, cessi - odchodzę

retinquo, ere, reliqui - pozostawiam, opuszczam respondeo, ere, respondi - odpowiadam cerno, cernere, crevi - spostrzegam, widzę

Navigare necesse est

Aliquando Romae frumenti magna inopia erat. Tum Pompeius in Africam navigavit, unde frumentum Romam advehere studebat. Iam naves frumento onustae eram, cum subito tempestas magna nautas naves solvere prohibuit. Omnes enim naves conscendere et per mare turbatum navigare timebant. Tum Pompeius primus navem conscendit magm voce clamans : "Navigare necesse est, vivere non est necesse".

85

Zapamiętaj!

1. Iam naves ... onustae erant, cum subito tempestas ... prohibuit: Myśl główna jest w zdaniu czasowym, można więc zdanie główne zamienić na czasowe: "kiedy już okrety były obładowane zbożem, burza ... powstrzymała". Takie zdanie czasowe wprowadzone przez spójnik cum nazywa się cum inversum.

2. magna voce - wielkim (donosnym) głosem = głośno; w tym wypadku ablatiws bez przyimka odpowiada na pytanie: "jak?""w jaki sposób?", jest to tzw. ablativus modi.

ad-veho, ad-vehere, vexi - dowożę, przywożę

prohibeo, prohibere, prohibui - powstrzymuję

studeo, studere, studni - staram się, usiłuję ,przeszkadzam

solvo, solvere, solvi - rozwiązuję, uwalniam

conscendo, conscendere, conscendi - wsiadam

navem solvere - odpłynąć

timeo, timere, timui - boję się

vivo, vivere, vixi - żyję

Lectio quinta decima

Zaimki wskazujące.

Przymiotniki zaimkowe.

Zaimki wskazujące - pronomina demonstrativa

Singularis Pluralis

m f n m f n

N.hic haec hoc hi hae haec

ten,(ten ta, to

mój, ten

bliższy)

G.huius huius huius horum horum horum

D.huic huic huic his his his

Acc.hunc hanc hoc hos has haec

Abl.hoc hac hoc his his his

Singularis

m f n

N. ille illa illud

ów, tamten

(ten znany)

Pluralis

m f n

N. illi illae illa

Singularis Pluralis

m f n m f n

G. illius illius illius illorum illarum illorum

D. illi illi illi illis illis illis

Acc.illum illam illud illos illas illa

Abl.illo illa illo illis illis illis

Tak jak zaimek ille, illa, illud (gen.: -ius, dat. -i) odmieniają się zaimki: iste, ista, istud - ten twój, ten wasz (gen. istius); ipse, ipsa, ipsum - on sam, on właśnie (gen. ipsius) itd.

Zapamiętaj! ille może mieć znaczenie "ten znany", "ogólnie znany" np. Achilles ille; Medea

illa; iste może mieć zabarwienie ujemne - "osławiony" - iste Verres itp.

W zestawieniu hic ... ille - hic odnosi się do członu drugiego, ille - do pierwszego, niezależnie od tego, w jakiej kolejności występują np.:

Duo colles Romae ex ceteris eminent: Capitolinus et Palatinus; in illo (scil. Capitolino) templum lovis erat, in hoc (scil. in Palatino) Romulus Romam condidit.

Spośród innych najbardziej wyróżniają się w Rzymie dwa wzgórza: Wzgórze Kapitolińskie i Palatyńskie; na pierwszym była świątynia Jowisza, na drugim Romulus założył Rzym.

Zaimek idem, eadem, idem - odmienia się jak zaimek is, ea, id (p. s. 74 i n.), przy czym przyrostek -dem jest nieodmienny.

Singularis Pluralis

m f n m f n

N. idem eadem idem iidem eaedem eadem

ten sam ta sama to samo

G. eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem

D. eidem eidem eidem eisdem eisdem (iisdem) eisdem

Acc.eundem eandem idem eosdem easdem eadem

V. brak brak brak brak brak brak

Abl.eodem eadem eodem eisdem eisdem (iisdem) eisdem

Uwaga: m przed d zmienia się w n (eundem, eorundem itp.).

Zaimki: quisque, quidque-każdy (w znaczeniu rzeczownikowym) i quisque, quaeque, quodque-każdy (w znaczeniu przymiotnikowym) odmieniają się jak zaimek quis, quid i qui, quae, quod (p. lekcja 12 s. 76).

87

Przymiotniki zaimkowe

Przymiotniki zaimkowe odmieniają się jak przymiotniki o trzech zakończeniach -us, -a, -tan, tzn. według drugiej i pierwszej deklinacji, tylko w gen. i dat. sing. zachowują cechę deklinacji zaimkowej : -ius, -i.

Nominativus Genetivus Dativus Znaczenie

m f n m f n m f n

solus sola solum solius soli sam jeden

totus tota totom tonus toti cały

ullus ulla ultum ullius ulli jakiś

nullus nulla nullum nullius nulli żaden

uter utra utrum utrius utri który z dwóch

neuter neutra neutrum neutrius neutri żaden z dwóch

uterque utraque utrumque utriusque utrique jeden i drugi, obaj

alter altera alterum alterius alteri drugi (z dwóch)

alius alia aliud alterius(!) alii inny

Varia

Aeschines, orator Graecus celeberrimus, "Memoria - inquit - Themistoclis et Aristidis apud Athenienses immortalis erit; illius, quod nobis magnam classem comparavit, huius, quod pecuniam publicam magm diligentia administravit".

Caesar et Hannibal clarissimi imperatores fuerunt: hic ipse sibi veneno mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt. Quis huic rei testis est? Hoc tantum dicere possum. Hoc anno. Eodem anno. Qui se ipse laudat, cito derisorem invenit. Cum duo faciunt idem, non est idem. Mors parcit nulli. Leges salutem omnium singulorum saluti anteponunt. Ignavia corpus hebetat, labor firmat: illa maturam senectutem, hit longam adulescentiam reddit.

Thais habet nigros, niveos Lacaenia dentes:

Quae rafio est? Emptos haec habet, illa suos.

Zapamiętaj!

1. memoria Themistoclis; memoria Aristidis; memoria illius - "pamięć o Temistoklesie"; "pamięć o Arystydesie"; "pamięć o tamtym" - po wyrazach (rzeczownik, czasownik, przymiotnik) o znaczenia "pamiętać", "zapominać" występuje genetivus; jest to tzw. genetivus memoriae.

2. magna diligentia - z wielkim staraniem, gorliwością = starannie, gorliwie abl- ativus modi (zob. s. 86).

88

3. anteponunt salutem omnium saluti singulorum - przekładają dobro wspólne nad dobro jednostek; po czasowniku ante pono występuje dativus praepositionalis (zob. s. 69).

4. dens, dentis - ząb (wyjątek r. męskiego); podobnie rodzaju męskiego są następojące rzeczowniki zakończone na -s z poprzedzającą spółgłoską:

fons, fontis - źródło

fons sacer - święte źródło

mons, montis - góra

mons altus - wysoka góra

pons, pontis - most

pons longus - długi most

De Fabii Labeonis calliditate

Nolani et Neapolitani etiam atque etiam de finibus certabant. Q. Fabius Labeo fines inter Nolanos et Neapolitanos insrituere debebat. Primom ad Nolanos properavit et, "Sine cupiditate - inquit - agite, Neapolitanis agri aliquantum cedite". Tum ad Neapolitanos properavit eademque iis mandavit. Neapolitani et Nolani verbis viri Romami moti vicinis cesserunt, itaque in medio aliquantum agri vacui reliquerunt. Fabius terminos ita constituit, ut ipsi Nolani et Neapolitani terminaverunt, et reliquum agrum Romanis tribuit. Nolani et Neapolitani eum ne accusare quidem poteram, nam ipsi terminos agrorum suorum indicaverunt.

Zapamiętaj!

ne accusare guidem poterant-nie mogli nawet oskarżyć; ne ... guidem -nawet nie, ani nawet; pomiędzy ne i guidem jest wyraz, którego treść chcemy podkreślić, np. ne venit guidem - nawet nie przyszedł; ne ille guidem venit - nawet on nie przyszedł.

Hastam aut caduceum eligite !

Aliquando Q. Fabius, imperator Romanus, legatos cum epistula ad Karthaginienses misit. In epistula haec verba erant: "Populus Romanus vobis hastam et caduceum mittit: duo signa - belli aut pacis - ex quibus onom eligite!" Karthaginienses responderunt: "Nos neutrum eligimus! Vos, qui haec signa apportavistis, ipsi eligite atque onom nobis relinquite!"

Secundum Varronem Romani non hastam ipsam neque caduceum miserunt, sed duas tesseras, in quarum altera caducei, in altem hastae simulacra erant.

Repetitio est mater studiorum

De lupo et capra

Lupus capram in saxo alto stantem conspexit, sed ad eam accedere non potuit. Itaque "Cur, - inquit - capella pulcherrima, saxum illud non relinques? Descende

89

in hoc pratum, quod tibi multas et pulchras herbas praebebit !" Cui capra : "Mi amice, inquit - verbis tuis non parebo, nam loco pulchro tufum praeposui".

De ancillis et gallo

Vilica quaedam ancillas cotidie ad primum galli caratum ex somno excitabat atque ad laborem prima luce cogebat. Ancillae, quibus diuaturno labore fatigatis dormire placebat, gallum necaverunt, sed paulo post ipsae gaili necem deplorabant. Vilica enim, quae rectam horam noctis ignorabat, interdum ancillas iam media nocte dormientes excitare studebat.

De lenne et musculo

Prope Leonem dormientem musculi ludebant. Unos ex iis leoni appropinquavit atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit.

Paulo post leo per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem periculo liberavit.

Lingua Graeca Romanis aliena non erat

Multis viris Romanis lingua Graeca nota erat, sed non omnes litteris Graecis magno studio se dabant. Iuste venusteque reprehendit Marcus Cato Aulom Albinom. Albinus, qui cum L. Lucullo consul fuit, res gestas Romanas Graeca lingua scriptitavit. In praefatione, quam historiae suae praemisit, ad hanc sententiam scripsit: "Fortasse, lector candide, quaedam in meis libris parum composite aut non eleganter scriptum invenies. Nam sum vir Romanus, natus in Latio, Graeca lingua nobis alienissima est". Cato ea verba legens "Cur - inquit - Graeca lingua res Romanas scripsisti? Nemo te ad hoc perpulit".

Zapamiętaj!

scriptitavi: scriptito - pisuję często, ciągle; czasowniki zakończone na - to wyrażają czynność powtarzającą się, częstotliwą, stąd nazywają się verba frequentativa rap.:

lego - czytam

lectito - czytuję

capio - chwytam

capto - wciąż chwytam itp.

Ćwiczenie

Z czytanki "Varia" wypisz wszystkie zaimki; określ rodzaj, przypadek, liczbę i podaj nom. dla trzech rodzajów, rap. viri istius m gen. sing.; iste, ista, istud.

90

16. Lectio sexta decima

Indicativus plusquamperfecti activi.

Indicativus futuri exacti activi.

Podwójny accusativus.

Indicativus plusquamperfecti activi

Tryb oznajmujący cz, zaprzeszłego str. czynnej czterech koniugacji i czasownika posiłkowego esse

Indicativus plusquamperfecti activi tworzymy dodając do tematu perfecti zakończenia: -eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erarat (por. imperfectum czasownika posiłkowego esse).

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. laudav-eram vid-eram leg-dram audiv-eram

pochwaliłem (był) zobaczyłem (był) przeczytałem (był) usłyszałem (był)

2. laudav-eras vid-eras leg-eras audiv-eras

3. laudav-erat vid-erat leg-erat audiv-erat

Pluralis

1. laudav-eramus vid-eramus leg-eramus audiv-eramus

2. laudav-eratis vid-eratis leg-eratis audiv-eratis

3. laudav-erant vid-erant leg-erant audiv-erant

Uwaga: "pochwaliłem był"-forma staropolska, dzisiaj nie używana; tłumacząc dodajemy niekiedy przysłówki: "przedtem", "już", "wpierw".

Podobnie tworzymy indicativus plusquamperfecti czasownika esse.

Singularis Pluralis

1 fu-eram fu-eramus

byłem (był)

2 fu-eras fu-eratis

3 fu-erat fu-erant

91

Według tego wzoru odmieniają się czasowniki złożone z esse, np. prae-esse, posse.

Singularis Pluralis Singularis Pluralis

1. prae-fueram prae-fuereamus potu-eram potu-eramus

stanąłem na czele mogłem

2. prae-fueras prae-fueratis potu-isras potu-eratis

3. prae-fuerat prae-fuerant potu-erat potu-erant

Indicativus futuri exacti (II) activi

Tryb oznajmujący czasu przyszłego dokonanego (II) str. czynnej czterech koniugacji i czasownika esse

Indicativus futuri exacti activi tworzymy przez dodanie do tematu perfecti zakończeń: -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. laudav-ero vid-ero leg-ero audiv-ero

pochwalę zobaczę przeczytam usłyszę

2. laudav-eris vid-eris leg-eris audiv-eris

3. laudav-erit vid-erit leg-erit audiv-erit

Pluralis

1.laudav-erimus vid-erimus leg-erimus audiv-erimus

2.laudav-eritis vid-eritis leg-eritis audiv-eritis

3.laudav-erint vid-erint leg-erint audiv-erint

Podobnie tworzy się indicativus futuri czasownika esse i czasowników złożonych z esse.

Singularis Pluralis

1. fu-ero fu-erimus

będę

2. fu-eris fu-eritis

3. fu-erit fu-erint

92

prae-esse posse

Singularis Pluralis Singularis Pluralis

1. prae-fuero prae-fuerimus potu-ero potu-erimus

stanę na czele będę mógł

2. prae-fueris prae-fueritis potu-eris potu-eritis

3. prae-fuerit pre-fuerint potu-erit potu-erint

Varia

Nautae tempestate iactati in eundem portum, quem reliquerant, confugerunt. Imperator victor tropaeum posuit illo loco, quo pridie pugnaverat. Hieronymus, Syracusanorum rex, cuius avus Hiero amicus populi Romani fuerat, ad Carthaginienses defecit. Apud Plinium legimus : "Fuit moris antiqui eos, qui vel singulorum laudes vel urbium scripserant, aut honoribus aut pecunia ornare". Imperator ad hostem : "Amicus tibi ero, si exercitum tuum ex finibus meis revocaveris". Cum oppido appropinquaveris, ex aliquo, qui tibi occurret, viam quaere. Qui erit rumor, si id feceris !

Ut sementem feceris, ita metes.

Si Paris ex Graecis uxorem duxerit oris,

Excidium Troiae ducet et omne malum.

Donec eris sospes, multos numerabis amiecs.

Tempora si fuerint nubila, solus eris.

Zapamiętaj!

1. Plusquamperfectum wyraża:

a. czynność ukończoną wcześniej od innej czynności przeszłej, wyrażonej w zdaniu nadrzędnym, np. Vixi et, quem dederat cursum fortuna, peregi;

b. czynność trwającą w przeszłości, np.: Duo fratres fuerant, bona communia habuerant. Eorum alter intestato mortuus suum heredem non reliquerat, frater qui supererat, heres erat.

2. Futurum exactum wyraża:

a. czynność przyszłą wcześniejszą od innej czynności przyszłej, wyrażonej w zdaniu nadrzędnym, np.: Tempora si fuerint nubila, solus eris. Qui spreverit vanam gloriam, habebit veram;

b. czynność, która wkrótce nastąpi, np.: Mox videro.

93

Podwójny accusativus - accusativus duplex

Po czasownikach: appello, voco, nomino, dico - nazywam kogoś czymś; puto, duco, iudico, existimo, habeo - uważam kogoś za coś (kogoś); facio, efficio, reddo - czynię kogoś czymś; creo, eligo, declaro, designo - mianuję kogoś czymś itp. - dopełnienie bliższe i dopełnienie orzekające występują w akuzatiwie, np.

Homerum clarissimum poetam habemus.

Uważamy Homera za bardzo sławnego poetę.

Varsoviam pulcherrimam urbem duto.

Uważam Warszawę za bardzo piękne (najpiękniejsze) miasto.

Romam Tarquinium, septimum regem, Superbum vocaverunt.

Tarkwiniusza, siódmego króla, nazwali Rzymianie Pysznym.

Romani Cn. Marcium, qui Coriolos oppidum ceperat, Coriolanum appellaverunt. Gnejusza Marcjusza, który zdobył miasto Koriole, nazwali Rzymianie Koriolanem.

Varia

Felix, quem faciunt aliena pericula cautum. Divitiae neminem felicem reddunt. Malum panem fames reddet tibi bonum. Ciceronis verba sunt: "Parentes carissimos habere debemus, quod nobis vitam, patrimonium, libertatem, civitatem tradiderunt" atque haec: "Noster ille Ennius sanctos appellat poetas" et "Iram bene Ennius initium dixit insaniae". Roma patrem patriae Ciceronem libera dixit.

De Artemisia, uxore fideli

Mausolus terrae Cariae rex fuit. Artemisia Mausolum, maritum suum, valde amavit. Post Mausoli mortem Artemisia viro funus magnificum paravit, ossa cineremque eius aquae indidit ebibitque; sepulcrum quoque memorabile viro exstruxit, quod inter septem omnium terrarum miracula numerator.

Zapamiętaj!

ossa - kości; os, ossis - kość, jest to wyjątek rodzaju nijakiego (zob, tabl. s. 209); cinis, cineris - popiół, rzeczownik r. męskiego, tak jak inne, które w nom. sing. mają końcówkę -nis, lub guis (zob. tabl. s. 210).

De Demetrio Rhodum insulam obsidente

Demetrius Poliorcetes, dux clarissimus, Rhodurn insulam oppidumque pulcherrimum in ea situm obsidebat oppugnabatque. Tum ibi in obsidione aedes quasdam, quae extra muros urbis cum parvo praesidio erant, capere et igni delere parabat.

In his aedibus erat celeberrima Ialysi imago, Protogenis, pictoris illustris marnu

94

facta; Demetrius eius imaginis pulchritudinem Rhodns invidebat. Mittunt Rhodii legatos ad Demetrium cum his verbis: "Cur tu imaginem illam incendio delere desideras? Si nos superaveris et oppidum ceperis, imago quoque incolumis in tua potestate erit. Sin autem nos vincere non potueris, considerabis: "Rhodios bello vincere non potui, at bellum cum artifice mortuo gessi".

Haec ubi Demetrius ex legatis audivit, oppugnatione destitit et non solum imagini sed etiam civitati pepercit.

Zapamiętaj!

Rzeczownik ignis, ignis - ogieä jest r. męskiego; w abl. sing, obok formy igne występuje - igni; zawsze - ferro ignique = ogniem i mieczem.

Ćwiczenia

a. Określ formy (osobę, liczbę, czas) i przetłumacz; erant, fuerunt, erunt, mitti, mittet, misit, misistis, veniunt, venient, eritis, eratis, scribitis, scribetis.

b. Utwórz, zachowując tę samą osobę i liczbę, formy w czasach :perf., plusquampf. i fut.II: narrabamus, ornabant, monebas, capiebamus, dicebas.

c. Ułóż cztery zdania zawierające podwójny akuzatiwus.

17. Lectio septima decima

Supinum. Participium perfecti passivi.

lndicativus perfecti, plusquamperfecti,

futuri II passivi.

Supinum

Supinum - celownik odsłowny, jest rzeczownikiem IV deklinacji, który ma tylko dwa przypadki: acc. i abl. sing. Supinum tworzy si(c) przez dodanie do tematu praes. przyrostka t oraz końcówek -um (acc.) i -u (abl.).

Uwaga: Przyrostek -t w połączeniu z rdzenną spółgłoską zębową czasownika ulegając dysymilacji, przechodzi w spółgłoskę s, np. wid-tum - visum; ed-tum - esum.

Wzór odmiany

Accusativus Ablatiwus

vocat-um vocat-u

aby wezwać do wezwania

95

Accusativus Ablativus

monit-tam monit-tu

aby upomnieć do upomnienia

dict-um dict-u

ażeby powiedzieć do powiedzenia

audit-um audit-u

ażeby usłyszeć do usłyszenia

Accusativus supini używa się dla oznaczenia celu przy czasownikach wyrażających ruch, np.:

Athenienses Delphos miserunt consultum.

Ateńczycy wysłali (posłów) do Delf, ażeby zapytać o radę.

Ablativus supini występuje z przymiotnikami, jak: facilis, difficilis, optimus, incredibilis, horribilis itp., ograniczając ich znaczenie jako tzw. ablativus limitationis (ograniczenia), np, difficillimum dictu - bardzo trudne do powiedzenia; optimum factu najlepsze do zrobienia; horribilis visu - straszny do patrzenia.

Ponieważ supinum jest formą podstawową czasownika, należy obecnie przyswoić sobie sposób podawania wszystkich czterech forint podstawowych czasowników np.:

Kon. Praesens Infinitivus Perfectum Supinum

I. voco vocare vocavi vacatum

II. moneo monere monui monitum

III. scribo scribere scripsi scriptum

IV. finio finire finivi finitum

Varia

Dux milites exploratum misit. Hostis Romae appropinquavit urbem expugnatum. Pleraque dictu quam factu sunt faciliora. Verum consilium initio auditu grave postea iucundum erit. Tarquinius Superbus legatos misit Delphos oraculum consultum. Res facilis dictu, difficilis factu.

Magister et discipuli

Discipuli ad magistrum: "Venimus ad te, vir eruditissime, te salutatum et oratum: diem festum nobiscum age !" Quibus magister : "Id iucundum est auditu. Vobiscum tempus agere mihi placet, sed hoc facilius est dictu quam factu, nam officia me prohibent vobiscum manere",

96

Participium perfecti passivi

Participium perfecti passivi tworzy się od tematu supini przez dodanie końcówek przymiotnika I i II deklinacji -us, -a, -um, np.:

I.vocat-us, -a, -um - wezwany, -a, -e

II.delet-us, -a, -um - zniszczony, -a, -e

III.script-us, -a, -um - napisany, -a, -e

IV.audit-us, -a, -um - usłyszany, -a, -e

Przy pomocy part. perf. pass. tworzy się formy złożone czasowników w stronie biernej; są to: perfectum, plusquamperfectum i futurum exactum (II) passivi.

Indicativus perfecti passivi

Indicativus perfecti passivi składa się z part, perf. pass. odmienianego czasownika i ind. praes. czasownika esse.

Wzór odmiany

Koniugacja I Koniugacja II

Singularis

1. vocatus, a, um sum monitus, a, um sum

zostałem (am) wezwany (a, e) zostałem(am) upomniany(a, e)

2. vocatus, a, um es monitus, a, um es

3. vocatus, a, um est monitus, a, um est

Pluralis

1. vocati, ae, a sumus moniti, ae, a sumus

2. vocati, ae, a estis moniti, ae, a estis

3. vocati, ae, a sunt moniti, ae, a sunt

Koniugacja III Koniugacja IV

1. victus, a, um sum auditius, a, um sum

zostałem (am) zwyciężony (a, e) zostałem(am) usłyszany(a, e)

97

2. victus, a, um es auditus, a, um es

3. victus, a, um est auditus, a, um est

Pluralis

1. victi, ae, a sumus auditi, ae, a sumus

2. victi, ae, a estis auditi, ae, a estis

3. victi, ae, a sunt auditi, ae, a sunt

Przykłady:

Alea iacta est.

Kostka została rzucona (w grze).

Dictum (est) - factum (est).

Zostało powiedziane - zostało zrobione.

Czasownik esse często opuszcza się w formach złożonych.

Indicativus plusquamperfecti passivi

Indicativus plusquamperfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianego czasownika i indikatiwu imperfecti czasownika esse.

Wzór odmiany

Koniugacja I Koniugacja II

Singularis

1. vocatus, a, um eram monitus, a, um eram

zostałem (był) zostałem (był)

wezwany upomniany

2. vocatus, a, um eras monitus, a, um eras

3. vocatus, a, um erat monitus, a, um erat

Pluralis

1. vocati, ae, a eramus moniti, ae, a eramus

98

Koniugacja I Koniugacja II

2. vocati, ae, a eratis moniti, ae, a eratis

3. vocati, ae, a erant moniiti, ae, a erant

Koniugacja III Koniugacja IV

1. victus,a ,um eram auditius, a, um eram

zostałem(był) zostałem(był)

zwyciężony usłyszany

2. victus, a, um eras auditius, , um eras

3. victus, a, um erat auditius, a, um erat

Pluralis

1. victi, ae, a eramus auditi, ae, a eramus

2. victi, ae, a eratis auditi, ae, a eratis

3. victi, ae, a erant auditi, ae, a erant

Indicativus futuri exacti passivi

Indicativus futuri II (exacti) passivi składa się z participium perfecti passivi odenianego czasownika i futurum I czasownika esse.

Wzór odmiany

Koniugacja I Koniugacja II

Singularis

1. vocatus, a, um ero monitus, a, um ero

zostanę (będę) wezwany zostanę(będę) upomniany

2. vocatus, a, um eris monitus, a, um eris

3. vocatus, a, um erit monitus, a, um erit

Pluralis

1. vocati, ae, a erimus moniti, ae, a erimus

99

2. vocati, ae, a eritis moniti, ae, a eritis

3. vocati, ae, a erunt moniti, ae, a erunt

Koniugacja III Koniugacja IV

Singularis

1. victus, a, um ero auditus, a, um ero

zostanę (będę) zostanę (będę)

zwyciężony usłyszany

2. vietus, a, um eris auditus, a, um eris

3. victus, a, um erit auditus, a, um erit

Pluralis

1. victi, ae, a erimus auditi, ae, a erimus

2. victi, ae, a eritis auditi, ae, a eritis

3. victi, ae, a erunt auditi, ae, a erunt

De Androcli cum lenne amicitia

Aliquando Romae spectaculum venationis populo dabatur. Multae ferae bestiae apparebant, inter quas leo corporis magnitudine terribilique voce oculos omnium in se convertit. Introductus est inter complures ad pognam cum bestiis servus viri consularis. Ei servo Androclus nomen erat. Ubi hunc ille leo procul vidit, repente constitit ac deinde sensim atque placide, tamquam kominem noscitans, accedit. Tum caudam more canum placide movet cruraque et manus hominis lingua leniter tangit. Androclus inter illa blandimenta ferocis bestiae amissum animum recuperat paulatimque oculos ad leonem vertif.

Ea re tam admirabili clamores populi excitati sunt, et Androclus a Caesare interrogatus est: "Cur ille atrocissimus leo tibi pepercit?" Tum Androclus rem miram narravit. "Dominus meus - inquit - provinciam Africam proconsulari imperio obtinebat. Ego ab illo iniquis et cotidianis verberibus ad fugam sum coactus,et in camporum et arenarum solitudines concessi. Aliquando specum remotum inveni ibique intravi. Neque multo post ad eundem specum venit hic leo cruento pede. Qui postquam vidit me, mitis accessit ac pedem suum mihi ostendit. Ibi ego spinam ingentem ex pede eius revelli saniemque vulnere expressi ac sine metu detersi cruorem. Ille tunc recubuit et quievit.

100

Ex eo die triennium ego et leo in eodem specu endem victu viximus. Membra ferarum mihi apportabat, quae ego ignis copiam non habens sole meridiano torrebam".

Zapamiętaj !

W tekście w wielu zdaniach występuje orzeczenie w praesens, jakkolwiek opowiadanie odnosi się do przeszłości; w języku łacińskim, podobnie jak w polskim, można użyć dla ożywienia opowiadania zamiast czasu przeszłego dokonanego - praesens. Jest to tzw. praesens historicum.

Ćwiczenia

a. Utwórz od czasowników: duto, video, excito, removeo formę 2 osoby sing. i plur. w czasach: fut. I; fut. II; perf.; plqperf. act. i pass.

b. Zamień podane zdania w stronie czynnej na stronę bierną zachowując ten sam czas:

Servi leonem introducunt. Androclus saniem ex vulnere expressit.

Servi leonem ad pugnam introduxerunt. Dominus servum verberibus ad fugam cogit. Caesar Androclum interrogavit. Dominus verberibus servum ad fugam coe-gerat.

18.Lectio duodevicesima

Infinitivus perfecti activi i passivi.

Accusativus cum infinitivo.

Infinitivus perfecti activi i passivi

Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego str. czynnej i biernej

Język łaciński posiada oprócz poznanego już bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej i biernej (infinitivus praesentis activi i passivi) także bezokoliczniki czasu przeszłego i czasu przyszłego; bezokoliczniki czasu przeszłego i czasu przyszłego (infinitivus perfecti i infinitivus futuri) mają zastosowanie w składni accusativus cum infinitivo i nominativus cum infinitivo, właściwej językowi łacińskiemu.

Infinitivus perfecti activi

Infinitivus perfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu perfecti końcówki -isse*. Na język polski tłumaczymy go przez formę osobową jako orzeczenie zdania dopełnieniowego, zaczynającego się od spójnika "że".

* isse powstało z esse

101

Wzór odmiany

I. para-v-isse - że przygotowałem (łeś) itd.

II. dele-v-isse - że zniszczyłem (łeś) itd.

III. vic-isse - że zwyciężyłem (łeś) itd.

IV. audi-v-isse - że usłyszałem (łeś) itd.

Inf. perf. czasownika esse: fuisse - że byłem (łeś) itd.

Infinitivus perfecti passivi

infinitivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianeg czasownika i infinitiwu praesentis czasownika esse.

Bezokolicznik ten tłumaczymy na język polski przez formę osobową, która je; orzeczeniem zdania dopełnieniowego, wprowadzonego przez spójnik "że".

Wzór odmiany

I. para-tus, a, um esse - że zostałem przygotowany

(że zostałeś przygotowany itd.)

II. deletus, a, um esse - że zostałem zniszczony

III.victus, a, um esse - że zostałem zwyciężony

IV. auditus, a, um esse -że zostałem usłyszany

Accusativus cum infinitivo

Accusativus cum infinitivo jest konstrukcją, która nie stanowi samodzielne zdania, lecz jego część. Zwrot ten składa się z rzeczownika (lub części mowy jen równoważnej) w akuzatiwie i z bezokolicznika. Składnia accusativus cum infinitivo jest właściwie podwójnym akuzatiwem:

Podw. acc.: Marcum amicum bonum dico.

Nazywam Marka dobrym przyjacielem.

Acc. c. inf: Marcum amicum bonum esse dico.

Mówię, że Marek jest dobrym przyjacielem.

102

Zwrot accusativus cum. infinitivo w stosunku do podwójnego akuzatiwu jest rozszerzony tylko o czasownik w bezokoliczniku. Tłumacząc zdanie na język polski należy przetłumaczyć czasownik rządzący (nadrzędny); następnie rzeczownik w akuzatiwie stawiamy w pierwszym przypadku a czasownik w bezokoliczniku dostosowujemy w liczbie i rodzaju do podmiotu (tzn. rzeczownika, który w tekście łacińskim jest w akuzatiwie); czasownik nadrzędny (rządzący) łączymy ze zdaniem za pomocą spójnika, "że", "iż", niekiedy "aby", "ażeby", np:

Video milites properare.

Widzę - że - żołnierze idą.

Video militem properare.

Widzę - że - żołnierz idzie.

Scimus Vergilium poetam clarum fuisse.

Wiemy - że - Wergiliusz był sławnym poetą.

Składnia accusativus cum infinitivo może w zdaniu spełniać funkcję podmiotu lub dopełnienia, zależnie od tego, jakie jest orzeczenie zdania (czasownik rządzący-verbum regens):

A. Accusativus cum inf. jako podmiot występuje

a. po czasowniku esse z rzeczownikiem lub przymiotnikiem, np.: opus est - potrzeba, ażeby; fama est - jest wieść, że; necesse est - jest rzeczą konieczną, ażeby; verum est - jest prawdą, że; aequum est - jest rzeczą słuszną, ażeby;

b. po czasownikach bezosobowych lub użytych bezosobowo, np.: decet - przystoi; constat - wiadomo, że; apparet - okazuje się, jest widoczne, że...

B. Accusativus cum inf. jako dopełnienie występuje:

a. po czasownikach wyrażających mówienie (verba dicendi), np. dico mówię, narro - opowiadam, nuntio - oznajmiam, affirmo - zapewniam itp.

b. po czasownikach wyrażających myślenie, spostrzeganie (verba sentiendi), np.: puto - sądzę, sentio - myślę, credo - wierzę, spero - spodziewam się,

intelligo-rozumiem, scio - wiem, adnimadverto - spostrzegam itp.

c. po czasownikach wyrażzających wzruszenie (verba affectuum), np.: gaudeo - cieszę się, laetor - cieszę się, doleo - martwię się, moleste fero - sprawia mi przykrość, że; itp.

d. po czasownikach wyrażających chęć, wolę (verba voluntatis) np. volo-chcę, nolo - nie chcę, malo - wolę, sino - pozwalam, veto - nie pozwalam itp. Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością czasownika nadrzędnego, np.:

Scio legatos Romae esse.

Wiem, że posłowie są w Rzymie.

Infinitivus perfecti wyraľa czynność uprzednią, wcześniejszą w stosunku do czynności czasownika nadrzędnego, np.:

103

Scio legatos Romae fuisse.

Wiem, że posłowie byli w Rzymie.

Infinitivus futuri wyraża czynność późniejszą w stosunku do czynności czasownika nadrzędnego (infinitivus futuri będzie tematem jednej z dalszych lekcji).

Varia

Amicum meum Varsoviam venisse audio. Amicum meum Varsoviae iam esse gaudeo. Urbem nostram omnium pulcherrimam esse saepe audivistis. "Scio me nihil scire"

verba Socratis sunt.Leges ad civium salutem inventas esse constat. Sententiam illam veram esse puto. Victorem a victo superari saepe videmus. Romam a Romulo conditam esse scriptores tradunt. Thales dixit aquam esse initium rerum. Cato dixit litterarum radices amaras esse, sed fructus iucundiores.

Avarus sero cognoscet se frustra pecuniae studuisse.Imperator dicit se numquam triumphi cupidum fuisse. Innurnerabiles esse morbos affirmas? coquos numera! Credo miseram fuisse Penelopen, quae tam diu viro suo caruit.

Zapamiętaj !

1. Zaimek se w składni acc. cum inf: odnosi się do osoby, która mówi, myśli itd. Croesus putat se beatum esse.

Krezus myśli, że (on) jest szczęśliwy.

2. Penelopen - acc. Graecus (zob. tabl. s. 212).

3. viro caruit; careo - jestem pozbawiony - z abl. (ablativus separationis).

De Alexandro Magno et asini domino callido

Oraculum Alexandrum Magnum, Macedoniae regem, monet: "Necari iube eum, qui tibi in urbis porta primus occurret!" Alexandro vir pauper, qui asinum agebat, obviam venit. Alexander oraculo obtemperans virum interfici iubet... "Cur me, domine, morte punire desideras?" - vir interrogat. Alexander ei oraculi praeceptum enarrat. Tum vir callidus: "Oraculi praeceptum non explicas recte: asinus meus tibi primus occurrit, eum interficere debes". Placuit regi callidum responsum viri et asinum pro homine morti destinavit.

Zapamiętaj !

Necari lube eum - dosł. "rozkaż, żeby został zabity ten..."; Alexander virum interfici iubet. "Aleksander rozkazuje, ażeby człowiek został zabity, żeby człowieka zabito"; poprawnie przetłumaczymy: "Każe go zabić"; "Aleksander kazał człowieka zabić". Jeżeli po czasownikach wyrażających rozkaz lub zakaz nie ma osoby, do której rozkaz (zakaz) jest zwrócony, infinitivus występuje w stronie biernej.

104

Nasica Ennium poetam visitat

Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio Ennium quaerenti ancilla dixit dominum domi non esse. Nasica tamen sensit illam domini iussu dixisse et poetam domi esse. Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica exclamat se domi non esse. Cui Ennius: "Quid? Ego non cognosco vocem tuam?" Huic Nasica: "Homo es impudens; ego ancillae tuae credidi te domi non esse, tu mihi non credis ipsi?"

Ćwiczenie

Zdania w pierwszej kolumnie zamień na zwroty w acc. cum inf. i połącz ze zdaniami w nawiasach według wzoru:

Agricola agrum arat. (Vidi).

Rolnik orze pole. (Widzialem).

Vidi agricolam agrum arare.

Widziałem, że rolnik one pole

Amicus mens aeger fair. (Pater scripsit)

Magister numquam errat. (Quis dicere potest)

Varsoviae pulchrae statuae sunt. (Scis-ne)

Romae multa et pulchra templa fuerunt. (Legi)

Cicero orator celeber fuit. (Constat)

Amica mea Varsoviae habitat. (Soror mea nesciebat)

Ancilla a domina saepe castigatur. (lulia narrat)

Asinus necatus est. (Legimus)

Lectio undevicesima

Coniunctivus praesentis activi.

Coniunctivus imperfecti activi.

Coniunctivus w zdaniach głównych.

Zdania celowe i dopełnieniowe (ut finale i ut obiectivum).

Modus coniunctivus. Tryb łączący (przypuszczający)

Najdokładniejsze tłumaczenie terminu modus coniunctivus to: tryb łączący; można by go nazwa† także trybem przypuszczającym, odpowiada także funkcji trybu warunkowego. Należy jednak zwrócić uwagę na zastosowanie koniunktiwu:

1. dla wyrażenia każdej sytuacji wątpliwej, niepewnej;

2. dla wyrażenia myśli innej osoby a nie autora, czy osoby wypowiadającej daną myśl;

105

3. dla wyrażenia celu, zamierzenia, rozkazu-a więc dla każdej czynności, której spełnienie w teraźniejszości, przeszłołci czy przyszłości nie jest pewne.

Coniunctivus może występować w zdaniach głównych (o różnych funkcjach, zob. s. 108 i nn. i s. 119 i n.) oraz w wielu zdaniach podrzędnych.

Coniunctivus praesentis activi

Tryb łączący cz. teraźniejszego str. czynnej

Coniunctivus praesentis activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -e w koniugacji I, cechy -a w koniugacji II, III i IV i końcówek osobowych, które są takie same jak w indikatiwie z wyjątkiem osoby pierwszej, w której występuje końcówka -m:

Singularis Pluralis

1. -m -mus

2. -s -tis

3. -t -nt

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. orne-m doce-a-m mitr-a-m cap-i-a-m guni-a-m

zdobiłbym, uczyłbym, wysłałbym, chwytałbym, karałbym,

mógłbym mógłbym mógłbym mógłbym mógłbym karać,

ozdobić, uczyć, wysłać, chwycić, ukarać,

obym ozdobił obym uczył obym wysłał obym chwycił obym ukarał

2. orne-s doce-a-s mitr-a-s cap-i-a-s puni-a-s

3. orne-t doce-a-t mirt-a-t cap-i-a-t puni-a-t

Pluralis

1. orne-mus doce-a-mus mitt-a-mus cap-i-a-mus puni-a-mus

2. orne-tis doce-a-tis mitt-a-tis cap-i-a-tis puni-a-tis

3. orne-nt doce-a-nt mitt-a-nt cap-i-a-nt puni-a-nt

Coniunctivus praesentis czasownika esse tworzy się przez dodanie do tematu s cechy -i; tak samo odmieniają się złożenia z esse.

* Są io tylko niektóre sposoby tłumaczenia koniunktiwu, podane przykładowo.

106

Singularis Pluralis

1. sim simus

byłbym,

obym był itd.

2. sis sitis

3. sit sint

prae-esse

Singularis Pluralis

1.prae-sim prae-simus

byłbym na czele

2. prae-sis prae-sitis

3. prae-sit prae-sint

posse

Singularis Pluralis

1. pos-sim pos-simus

mógłbym itd.

2. pos-sis pos-sitis

3. pos-sit pos-sint

Coniunctivus imperfecti activi

Tryb łączący cz. przeszłego niedokonanego str. czynnej

Coniunctivus imperfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -re (powstałej z -se) i końcówek osobowych takich samych, jakie występują w coniunctivus praesentis.

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. orna-re-m doce-re-m mitt-e-re-m cap-e-re-m puni-re-m

ozdobiłbym uczyłbym wysłałbym chwyciłbym ukarałbym

2. orna-re-s doce-re-s mitt-e-re-s cap-e-re-s puni-re-s

3. orna-re-t doce-re-t mitt-e-re-t cap-e-re-t puni-re-t

Pluralis

1. orna-re-mus doce-re-mus mitt-e-re-mus cap-e-re-mus puni-re-mus

2. orna-re-tis doce-re-tis mitt-e-re-tis cap-e-re-tis puni-re-tis

3. orna-re-nt doce-re-nt mitt-e-re-nt cap-e-re-nt puni-re-nt

Coniunctivus imperfecti czasownika esse tworzy si(c) przez dodanie do tematu es cechy -se i końcówek osobowych

107

Singularis Pluralis

1. es-se-m es-se-mus

byłbym

2. es-se-s es-se-tis

3. es-se-t es-se-nt

Podobnie odmieniają się złożenia z czasownikiem esse:

Singularis Pluralis Singularis Pluralis

1. pras-essem pras-essemus pos-sem pos-semus

2. pras-esses pras-essetis pos-ses pos-setis

3. pras-esset pras-essent pos-set pos- sent

Coniunctivus w zdaniach głównych

Coniunctivus w języku łacińskim występuje w zdaniach głównych i podrzędnych. W języku polskim tryb, zwany warunkowym, może także wyrażać prośbę, rozkaz, przypuszczenie, ale jest to dla nas zjawisko jasne i zrozumiałe, np.: "przestałbyś się chwalić" "przestań się chwalić"; "zrobiłbyś to ze względu na ojca" "zrób to ze względu na ojca"; "mógłbym to chyba napisać" (przypuszczenie) itp. W języku łacińskim musimy poznać dokładnie, jakiego czasu wymagają różne funkcje koniunktiwu. Coniunctivus w zdaniu głównym może wyrażać:

1.życzenie- con. optativus

2.zachętę, wezwanie - con. hortativus

3.rozkaz - con. iussivus

4.zakaz - con. prohibitivus

5.możliwość, przypuszczenie - con. potentialis

6.nierzeczywistość - con. irrealis

7. wahanie się, niepewność, niezdecydowanie - con. dubitativus (vel deliberativus)

8. przyzwolenie-con, concessivus.

1. Coniunctivus optativus. Życzenie może być możliwe lub niemożliwe do spełnienia ("Obym mógł usłyszeż przemawiającego Cycerona!").

a. Życzenie możliwe do spełnienia, odnoszące się do teraźniejszości, tzn. do czasu, w którym ktoś mówi, wyraża się w praesens, np.

Vivat! Niech żyje!

Valeant ceves mei, siut beati!

Niechaj moi współobywatele mają się dobrze, niech będą szczęśliwi!

108

Często rozpoczyna zdanie słówko utinam - "oby"; przeczeniem przy con. optativus jest ne.

Utinan: illum diem videam!

Obym ujrzał ów dzień!

Utinam ne diu aeger sis!

Obyś nie chorował długo !

b. Życzenie niemożliwe do spełnienia, odnoszące się do teraźniejszości, wyraża się w imperfectum np.:

Utinam is essem, quent tu me existimas!

Obym był tym, za jakiego ty mnie uważasz! (lecz nie jestem takim).

Utinam lex esset eadem viro, quae est uxori.

Oby mąż miał takie samo prawo jak ma żona! (w sytuacji, kiedy mąż tego prawa nie ma).

Utinam ne aeger essem!

Obym nie był chory! (ale jestem chory).

2. Coniunctivus hortativus. Wezwanie, zachętę wyraża się w 1 os. plur. tylko w praesens np.:

Amernus patriam, pareamus legibus!

Kochajmy ojczyznę, bądźmy posłuszni prawom!

Gaudeamus! Cieszmy się !

3. Coniunctivus iussivus: dla wyrażenia rozkazu używa się 3 os. sing. i plur., można też użyć 2 os. sing. i plur. zamiast imperatiwu; że coniunctivus w tym wypadku spełnia tę samą funkcję co imperativus dowodzi to, że można łączyć spójnikiem et zdanie w imperatiwie ze zdaniem w koniunktiwie, np.:

Quidquid agis, prudenter agus et respice finem!

Cokolwiek robisz, rób roztropnie i patrz końca!

Cedant arena togae!

Niech ustąpi oręż wobec togi ! (tzn. wobec pokoju).

Discant cantare puellae!

Niech dziewczęta uczą się śpiewać!

4. Coniunctivus prohibitivus. W tej funkcji, tzn. dla wyrażenia zakazu, występuje coniunctivus dla 1 os. plut. oraz dla 3 os. sing. i plut. w praesens z przeczeniem ne i neve (="i niechaj nie"). O zakazie dla 2-ej osoby będzie mowa przy perfectum (zob. s. 120); np.:

Qui voluptatibus dtccuntur, ne attingant tem publicam.

Ci, którzy dają się powodować chęcią użycia życia, niech nie biorą się do spraw państwa.

109

Ne timeamus neve desperemus de salute.

Nie lękajmy się i nie traćmy nadziei na ocalenie.

5. Coniunctivus potentialis. Możliwość, przypuszczenie w odniesieniu do teraźniejszości (tzn. do czasu, w którym się mówi), wyraża praesens; w wyrażeniach ogólnych, nieosobowych moľna uľy† 2 os. sing. i mperfectum: Jako przeczenie występuje non, np.:

Quid sit pace dulcius?

Cóż mogłoby być milszego nad pokój?

Quis hoc credat?

Któż mógłby w to uwierzyć? Ale:

Maesti milites, crederes victos, in castra veniunt.

Żołnierze przychodzą do obozu smutni, można by myśleć, że zostali zwyciężeni. Inter milites haud facile discerneres ducem.

Wśród żołnierzy niełatwo można by rozpoznać wodza.

6. Coniunctivus irrealis wyraża czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością; dla teraźniejszości używa się imperfectum, np.:

Sine amicis vita tristis esset.

Bez przyjaciół życie byłoby smutne (z tego wynika, że mówiący ma przyjaciół).

Interrogavi iuris peritum; non quemvis hoc interrogarem, nam alius minus sapienter responderet.

Zapytałem biegłego w prawie; nie pytałbym o to kogokolwiek (pierwszego lepszego), bo ktoś inny odpowiedziałby niezbyt mądrze.

7. Coniunctivus dubitativus (vel deliberativus). Dla wyrażenia wątpliwości, wahania, niezdecydowania używa się dla czynności teraźniejszej-praesens, dla wyrażenia czynności odnoszącej się do przeszłości-imperfectum; przeczeniem jest non, np.:

Quo me vertam? Quid faciam?

Dokąd mam się zwrócić? Co mam robić?

Quo me verterem? Quid facerem?

Dokąd miałem się zwrócić? Co miałem robić?

8. Coniunctivus concessivus (przyzwolenia) występuje dla wyrażenia czynności odnoszącej się do teraźniejszości w praesens; na język polski tłumaczy się przez zdanie przyzwalające ze spójnikami "chociaż", "jakkolwiek". Dla zaprzeczenia używa się ne np.:

Naturam expellas furca, tamen usque recurret.

Chociażbyś wypędzał naturę widłami, jednak wciąż będzie powracać.

Omnia possideat, non possidet sera Minos.

Chociaż posiadłby Minos wszystko, nie posiada jednak przestworzy.

110

Varia

Utinam falsus vates sim! Bono animo semper sis! Sit nox cum somno, sit sine lite

dies ! Sit venia verbo ! Dum spiramus, speremus ! Ne id tibi curae sit! Domni exspectemus potius quam hic ante ostium. Illud utinam ne scriberem! Ne patafacimus aures assentatoribus. Rapiamus, amici, occasionem de die!Procul a nobis sit hoc periculum! Stultitiae puerorum ignoscas. Quis dicere possit vera esse somnia? Cras amet, qui numquam amavit, quique amavit, cras amet! Quod felix faustum fortunatumque sit populo Romano Quiritium! Vincat utilitas Rei publicae!

Zdania celowe i dopełnieniowe

Ut finale i ut obiectivum

W wielu zdaniach podrzędnych orzeczenie występuje w koniunktiwie. Między innymi w zdaniach celowych i dopełnieniowych, które w języku polskim rozpoczynają się od spójników "ażeby", "aby", "żeby", "ażeby nie", "żeby nie".

Zasada użycia czasów dla zdań celowych i dopełnieniowych jest wspólna. Rozpoczynają je spójniki ut, uti (celowe-finale; dopełnieniowe-obiectivum), "ażeby", "aby", "żeby"; ne - "ażeby nie", "aby nie"; neve, neu "i ażeby nie", "i aby nie".

Czas orzeczenia omawianych zdań zależy od czasu zdania nadrzędnego. W języku łacińskim dzielimy czasy na

I.Czasy główne II. Czasy przeszłe (lub historyczne)

1. praesens 1. imperfectum

2. futurum I 2. perfectum

3. futurum II 3. plusquamperfectum

4. praesens historicum (tzn. praesens użyty dla ożywienia opowiadania zamiast czasu przeszłego dokonanego)

W zdaniach celowych i dopełnieniowych orzeczenie jest w con. praesentis, jeżeli w zdaniu nadrzędnym jest jeden z czasów głównych, a w con. imperfecti, jeľeli w zadniu nadrzędnym jest jeden z czasów historycznych, np.:

Pueri rogant,

Chłopcy proszą

Pueri, rogate, ut magister veniat.

Chłopcy, proście ażeby nauczyciel przyszedł.

Pueri rogabunt,

Chłopcy poproszą

111

Pueri rogabant,

Chłopcy prosili

Pueri rogaverunt, ut magister veniret.

Chłopcy poprosili ażeby nauczyciel przyszedł.

Pueri rogaverant,

Chłopcy prosili (już dawniej)

Uwaga! W języku polskim czas się nie zmienia.

Varia

Caveant consules, ne quid (= aliquid) detrimenti res publica capiat. Senatus decrevis, ut consules viderent, ne quid (= aliquid) detrimenti res publica caperet. Cura, ut valeas. Dux milites monuit, uti pristinae virtutis memoriam retinerent neu perturbarentur animo. In theatrum propero, ut Sophoclis tragoediam spectem. In theatrum praperavi, ut Sophoclis tragoediam spectarem. Dionysius tyrannus, ne tonsori collum committeret, filias suas tondere docuit. Ab alio exspectes, alteri quod feceris.

De Themistocle

Athenienses fama de adventu exercitus Persarum permoti, miserunt Delphos legatos, ut Apollinis oraculum consulerent. Consulentibus Pythia respondit, ut Athenienses moenibus ligneis se munirent. Themistocles, Atheniensium dux celeberrimus, civibus persuasit consilium esse Apollinis, ut Athenienses naves conscenderent omniaque sua secum asportarent: dixit eum enim significari a deo murum ligneum. Athenienses Themistocli paruerunt atque omnia sua, quae moveri poterant, partim Salamina, patrim Troezena deportaverunt. Classis communis Graeciae primum apud Artemisium cum classiariis Xerxis conflixit. Hinc pari proelio discesserunt. Themistocles tamen timebat, ne Persae navibus Graecos circumdarent. Itaque Athenienses ab Artemisio discesserunt et apud Salamina classem suam constituerunt.

Zapamiętaj !

Salamis, Salaminis, ace. Salamina = Salaminem; Troezen, Troezenis (Trezena) acc: Troezena = Troezenem (zob. tabl. s. 212).

De C. Iulio Caesare et de piratis

Aliquando C. Iulius Caesar iuvenis navem conscendit, ut Rhodum insulam peteret atque apud Apollonium Molonem, clarissimum magistrom, artem rhetoricam disceret. Sed piratas non fugit. Qui insidias paraverunt, ut navigantem de improviso opprimerent. Iam Caesar prape Asiae oram erat, cum subito piratae apparuerunt et navem eius ceperunt. Sed ipsi permiserunt, ut magna pecunia redimeretur. Tum Caesar ad servos : "Pro-

112

perate - inquit - ad finitimas civitates, ut petuniam apportetis". Multis talentis redemptus mox piratas comprehendit et supplicio eos afiecit.

Ćwiczenia

Nazwij spójniki wprowadzające zdania zależne (finale lub obiectivum) w przytoczonych zdaniach i wyjaśnij użycie czasu według wzoru:

Caesar milites monuit, ut pristinae virtutis memoriam retinerent: ut obiectivum, con. imperf., ponieważ w zdaniu nadrzędnym jest czas historyczny (monuit - perfectum).

a. Puer magistrum orabat, ne quid (= aliquid) gravius in discipulos statueret.

b. Themistocles timebat, ne Persae navibus Graecos circumdarent. Rogo vos, ut diligenter verba oratoris audiatis.

c. Legum idcirco servi sumus, tu liberi esse possimus. Dionysius tyrannus, ne tonsori collum committeret, filias tondere docuit.

20. Lectio vicesima

Coniunctivus praesentis et imperfecti passivi.

Podwójny nominativus. Przysłówki.

Stopniowanie przysłówków.

Coniunctivus praesentis passivi

Tryb łączący czasu teraźniejszego str. biernej

Coniunctivus praesentis passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -e w I koniugacji; cechy -a w koniugacji II, III i IV oraz końcówek osobowych passivi: -r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur (por. s. 48).

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. orne-r doce-a-r mitt-a-r cap-i-a-r puni-a-r

byłbym byłbym byłbym byłbym byłbym

ozdobiony uczony wysłany chwytany ukarany

2. orne-ris doce-a-ris mitt-a-ris cap-i-a-ris puni-a-ris

3. orne-tur doce-a-tur mott-a-tur cap-i-a-tur puni-a-tur

I II III IV

Pluralis

1. orne-mur doce-a-mur mitt-a-mur cap-i-a-mur puni-a-mur

2. orne-mini doce-a-mini mitt-a-mini cap-i-a-mini puni-a-mini

3. orne-ntur doce-a-ntur mitt-a-ntur cap-i-a-ntur puni-a-ntur

Coniunctivus imperfecti passivi

Tryb łączący czasu przeszłego niedokonanego str. biernej

Coniunctivus imperfecti passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -re i końcówek osobowych passivi.

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. orna-re-r doce-re-r mitt-e-re-r cap-e-re-r puni-e-re-r

byłbym byłbym byłbym byłbym byłbym

ozdobiony uczony wysłany schwytany ukarany

2. orna-re-ris doce-re-ris mitt-e-re-ris cap-e-re-ris puni-e-re-ris

3. orna-re-tur doce-re-tur mitt-r-tur cap-e-re-tur puni-e-re-tur

Pluralis

1. orna-re-mur doce-re-mur mitt-e-re-mur cap-e-re-mur puni-e-re-mur

2. orna-re-mini doce-re-mini mitt-e-re-mini cap-e-re-mini puni-e-re-mini

3. oran-re-ntur doce-re-ntur mitt-e-re-ntur cap-e-re-ntur puni-e-re-ntur

Podwójny nominativus - nominativus duplex

Zdania, w których występuje podwójny accusativus, wyrazić można w stronie biernej ; wtedy dopełnienie bliższej dopełnienie orzekające (które są w acc.) wystąpią w nominatiwie. Jest to podwójny nominativus, np.:

Acc. c. inf. a. Ciceronem oratorem celeberrimum dicunt =

Nom. c. inf. b. Cicero orator celeberrimus dicitur.

a. Cycerona nazywają najsławniejszym mówcą.

b. (dosł.) Cyceron jest nazywany najsławniejszym mówcą.

114

Acc. c. inf. a. Agricolas nautae felices habebant =

Nom. c. inf. b. Agricolae a nautis felices habebantur.

a. żeglarze uważali rolników za szczęśliwych.

b. (dosł.) Rolnicy byli uważani przez żeglarzy za szczęśliwych.

Zapamiętaj!

W języku polskim należy raczej unikać strony biernej. Podwójny nominativus występuje:

1. po tych samych czasownikach, po których występuje podwójny accusativus (p. lekcja 16), użytych w stronie biernej, np.:

Herodotus pater historiae dicitur.

Herodota nazywa się ojcem historii.

Cicero suo anno consul creatus est.

Cicero został wybrany konsulem w przepisowym wieku.

Legiones Romanae invictae existimabantur.

Legiony rzymskie uważano za niezwyciężone.

2. po czasownikach: fio - staję się, exsľsto - staję się, maneo - pozostaję (kimś, jakimś), videor - wydaję się, np.:

Croesus, rex Lydiae, omnibus beatissimus videbatur.

Krezus, król Lidii, wydawał się wszystkim (człowiekiem) najszczęśliwszym.

Przysłówki - adverbia

Przysłówki tworzy się od przymiotników. Tworząc przysłówek od przymiotnika I-II deklinacji (-us, -a, -um; -er, -a, -um) dodajemy do tematu zamiast końcówki gen. sing. -i zakończenie -e, np.:

clarus - gen. clar-i - przysłówek: clar-e (jasno)

pulcher - " pulchr-i - " pulchr-e (pięknie)

Tworząc przysłówki od przymiotnika III deklinacji dodajemy zamiast końcówki gen. sing. -is zakoäczenie -iter; od przymiotników zakończonych w temacie na -nt zakończenie -er, np.

celer - gen. celer-is - przysłówek: ceter-iter (szybko)

sapiens - " sapient-is - " sapient-er (mądrze).

Są także przysłówki zakończone na -um, -o, -u, np. : multum (wiele), parum (mało raro (rzadko), diu (długo); są to skostniałe przypadki przymiotników.

115

Stopniowanie przysłówków

Comparativus przysłówków tworzy się podobnie jak w przymiotnikach, tzn. zamiast zakończenia stopnia równego (e, -o, -er, -iter), dodaje się zakończenie -ius, np.:

clar-e - compar. - clar-ius

pulchr-e - " - pulchr-ius

sapien-ter - " - sapient-ius

Superlativus przysłówków tworzymy zastępując końcówkę gen. sing. -i odpowiedniego przymiotnika w superlatiwie zakończeniem -e, np.:

clarus - gen. clarissim-i - przysłówek: clarissim-e

pulcher - " pulcherrim-i - " pulcherrim-e

sapiens - " sapientissim-i - " sapientissim-e

Varia

In omnibus rebus modus adhibeatur. Ne terreamini periculis! Legem brevem esse oportet, quo (= ut eo) facilius ab imperitis teneatur. Secedant improbi, secernantur a bonis civibus ! Themistocles persuasit Atheniensibus, ut pecunia publica classis aedificaretur. Puellae in theatrum "spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae" Ovidius dicit.

Silentium videtur confessio. Socrates parens philosophiae iure dici potest. Iuppiter a poetis pater deorum hominumque dicitur. Consules creantur C. Iulius Caesar et P. Servilius. Solon monet: "Ante mortem nemo debet dici beatus". Fortuna dicitur caeca. Id facilius est dictu quam factu. Nihil est veritatis luce dulcius. Sua cuique sponsa videtur pulcherrima. Qui tacet, consentire videtur.

Serius aut citius sedem properamus ad unam.

Nihil lacrima citius arescit.

De P. Cornelio Scipione a tribuno plebis accusato

M. Naevius, tribunus plebis vir iniustus habetur. Qui P. Cornelium Scipionem apud populum accusavit; dixit enim Scipionem ab Antiocho, Syriae rege, pecuniam accepisse, ut pacem aequis condicionibus cum eo faceret. Tum Seipio cum magno amicorum clientiumque agmine ad rostra venit atque "Quirites, - inquit - cum Hannibale et Carthaginiensibus in Africa bene ac feliciter pugnavi. Itaque ego hinc statim in Capitolium properabo et deis, qui Capitolio praesident, gratiam agam, quod eorum auxilio hostes vici. Vos quoque, Quirites, metom properate et deos orate, ut multos tales principes imperatores habeatis". Deinde in Capitolium ascendit. Simul omnes, qui aderant, cum Scipione properaverunt, etiam scribae tribunos reliquerunt. Scipio non in Capitolio modo, sed per totam urbem templa deorum cum populo gratias agens visitavit. Celebrior prope is dies fuit,

116

quam is, quo triumphans de Carthaginiensibus Urbem est invectus.

De Aesculapii dei apud Romanos cultu

Antiquissimis temporibus auxilium deorum utilius videbatur quam medicinae ars. Aliquando Romani morbis gravioribus premebantur. Itaque legatos in Graeciam miserunt Aesculapium rogatom, ut quam celerrime in Italiam veniret et Romae maneret. Deus auxilium rogantibus promisit et serpentem, quae dei sacra erat, legatis in navem misit. Romae Aesculapius in templo in insula fluvii Tiberis aedificato colebatur.

Ćwiczenia

a. Odmień czasowniki: laudare, docere, quaerere, finire w con. praes. i con. imperf. act. i pass.

b. Ułóż cztery zdania celowe (ut finale) i cztery dopełnieniowe (ut obiectivum).

c. Zamień podwójny acc. w lekcji 16 na podwójny nominativus.

d. Utwórz od podanych przymiotników przysłówki w trzech stopniach (według wzoru: altus: alte, altius, altissime): miser, gravis, felix, longus, diligens.

21. Lectio vicesima prima

Coniunctivus perfecti activi.

Coniunctivus plusquamperfecti activi.

Consecutio temporum. Zdania pytające.

Coniunctivus perfecti activi

Coniunctivus perfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu perfecti końcówek: -erim, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. laudav-erim monu-erim mis-erim oboediv-erim

byłbym byłbym byłbym byłbym

pochwalił upomniał wysłał usłuchał

2. laudav-eris monu-eris mis-eris oboediv-eris

3. laudav-erit monu-erit mis-erit oboediv-erit

Pluralis

1. laudav-erimus monu-erimus mis-erimus oboediv-erimus

2. laudav-eritis moru-eritis mis-eritis oboediv-eritis

3. laudav-erint monu-erint mis-erint oboediv-erint

Podobnie tworzy się coniunctivus perfecti czasownika esse i czasowników złożonych z esse:

Singularis Pluralis

1. fu-erim fu-erimus

byłbym (był)

2. fu-eris fu-eritis

3. fu-erit fu-erint

Singularis Pluralis Singularis Pluralis

1. prae-fuerim prae-fuerimus potuerim potuerimus

byłbym przewodził byłbym mógł

2. prae-fueris prae-fueritis potueris potueritis

3. prae-fuerit prae-fuerint potuerit potuerint

Coniunctivus plusquamperfecti activi

Coniunctivus plusquamperfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu

perfecti końcówek -issem lessem), -isses, -isset, -issemus, -issetis, -issent.

Wzór odmiany

I II III IV

Singularis

1. laudav-issem monu-issem mis-issem oboediv-issem

byłbym był byłbym upomniał byłbym wysłał byłbym usłuchał

pochwalił

2. laudav-isses monu-isses mis-isses oboediv-isses

3. laudav-isset monu-isset mis-isset oboediv-isset

118

I II III IV

Pluralis

1. laudav-issemus monu-issemus mis-issemus oboediv-issemus

2. laudav-issetis monu-issetis mis-issetis oboediv-issetis

3. laudav-issent monu-issent mis-issent oboediv-issent

W podobny sposób tworzymy coniunctivus plusquamperf. czasownika esse:

Singularis Pluralis

1. fu-issem fu-issemus

byłbym (był)

2. fu-issu fu-issetis

3. fu-isset fu-issent

Singularis Pluralis Singularis Pluralis

1. prae-fuissem prae-fuissemus potuissem potuissemus

byłbym był byłbym mógł

przewodził

2. prae-fuisses prae-fuissetis potuisses potuissetis

3. prae-fuisset prae-fuissent potuisset potuissent

Coniunctivus w zdaniach głównych (c.d.)

W lekcji 19 (s. 108 i n.) zostało omówione użycie czasów w zdaniach głównych w koniunktiwie tylko w tych wypadkach, kiedy występuje con. praesentis lub con. imperfecti. W trzech wypadkach (con. hortativus, con. iussivus i con. dubitativus) nie występują inne czasy oprócz praesens i imperfectum. Użycie czasu w pozostałych funkcjach koniunktiwu wymaga dodatkowego omówienia.

1. Coniunctivus optativus, wyrażający życzenie możliwe do spełnienia w przeszłości, występuje w perfectum, np.

Utinam haec dixerit quispiam.

Oby to był ktoś powiedział (myśl: może to ktoś powiedział).

Utinam pater meus ibi adfuerit.

Żeby tak (oby) mógł być tam mój ojciec. (Może był; nie wiemy, czy był).

Życzenie niemożliwe do spełnienia wyraża się w plusquamperfectum, np.:

119

Utinam illo tempore vixissem!

O, gdybym był żył w tamtych czasach. (Szkoda, że nie żyłem w tamtych czasach).

2.Coniunctivus prohibitivus (por. s. 109) - w funkcji zakazu zwróconego do 2 os. sing. i plur, występuje z przeczeniem ne w perfectum, np.:

Ne timueris! Ne quaesieris! Nie bój się! Nie pytaj!

3. Coniunctivus potentialis wyrażający możliwość,przypuszczeniewodniesieniu do przeszłości używa się w perfectum; np.

Quis hoc crediderit?

Któż mógłby w to uwierzyć. Któż byłby w to uwierzył.

4. Coniunctivus irrealis wyrażający czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością w przeszłości, występuje w plusquamperfectum, przeczeniem jest non, np.:

Quid hominum nita sine dactrina esse potuisset?

Czym mogło było być życie ludzkie bez nauki?

5. Coniuntivus concessivus dla wyrażenia przyzwolenia w przeszłości używa się w perfectum np.:

Fueris sane tribunus plebis: quo iure haec dixisti?

Chociażbyś był wtedy (Dajmy na to, że byłeś wtedy) trybunem ludowym, jakim prawem powiedziałeś to?

Consecutio temporum

Zasady użycia czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie

W języku łacińskim w wielu zdaniach podrzędnych orzeczenie występuje w koniunktiwie (co przeważnie nie pokrywa się z użyciem trybów w języku polskim). Wiele z tych zdari podrzędnych z orzeczeniem w koniunktiwie stosuje się do zasady użycia czasów zwanej consecutio temporum. Zgodnie z tą zasadą czas orzeczenia zdania podrzędnego jest uzależniony od dwóch warunków:

1. od czasu orzeczenia zdania nadrzędnego (uwzględniamy podział czasów na główne i historyczne, zob. s. lIl),

2. od stosunku czynności zdania podrzędnego do czynności zdania nadrzędnego; może to być czynność:

a. równoczesna np.: "co czytasz?",

b. uprzednia, wcześniejsza np.: "co czytałeś?",

120

c. późniejsza np.: "co będziesz czytał?".

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w jednym z czasów głównych, to w zdaniu podrzędnym czynność równoczesną wyraża się przez praesens, czynność uprzednią (wcześniejszą) przez perfectum.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w jednym z czasów historycznych, to w zdaniu podrzędnym czynność równoczesną wyraża się przez imperfectum, czynność uprzednią (wcześniejszą) przez plusquamperfectum.

Uwaga. Zasada użycia czasów dla wyrażenia czynności póżniejszej zostanie podana w lekcji 35.

Należy zwrócić uwagę, że poznane już zdania z ut finale i z ut obiectivum stosują się także do zasady consecutio temporum,niemoże tam jednak występować czynność uprzednia w stosunku do czynności zdania nadrzędnego i dlatego użycie czasów ogranicza się do praesens i imperfectum, czyli do czasów, które wyrażają czynność równoczesną. Wszystkie wypadki zastosowania consecutio temporum najwyraźniej ilustrują zdania pytające (zob. tabl., s. 188 n.).

Zdania pytające

Zdania pytające mogą występować jako zależne i niezależne, a rozpoczynają je zaimki pytające, np. quis - kto?, quid - co?, quem - kogo? itd. (we wszystkich przypadkach) albo przysłówki pytające (czasu, miejsca, przyczyny, sposobu) np. ubi gdzie?, unde - skąd?, quo - dokąd?, quando - kiedy?, cur - dlaczego?, quomodo jak? w jaki sposób? oraz partykuły pytajne: - ne, an - czy? (partykuły obojętne, bez subiektywnego zabarwienia ze strony pytającego) num - czy?, (pytający spodziewa się odpowiedzi przeczącej), nonne - czyż nie? (oczekuje się odpowiedzi twierdzącej), np. Unde venis et quo tendis? Skąd przychodzisz i dokąd zmierzasz? (zdążasz?). Num negare studes? Czyż usiłujesz zaprzeczyć? Nonne patria carissima nobis esse debet? Czyż ojczyzna nie powinna być nam najdroższa? oraz rozłączne: utrum... an - czy ... czy. W zdaniach pytających niezależnych występują czasy i tryby tak jak w zdaniach niezależnych orzekających.

Zdania pytające zależne mają orzeczenie w koniunktiwie na tej zasadzie, że tryb ten służy do wyrażania myśli przytoczonej. Czasy zdania pytającego zależnego są zależne od czasu zdania nadrzędnego oraz stosunku czynności zdania pytającego do czynności zdania nadrzędnego, czyli czasy stosują się do zasady consecutio temporum.

Consecutio temporum

Zasady użycia czasów w zdaniach podrz(c)dnych w koniunktiwie dla czynności równoczesnej i uprzedniej

121

Czasy w zdaniu Czynność zdania Czynność zdania

nadrzędnym podrzędnego podrzędnego

równoczesnego wcześniejsza

A. Czasy główne:

1. praesens

2. futorum I a. praesens b. perfectum

3. futurum II

B. Czasy historyczne:

(przeszłe)

1. imperfectum

2. perfectum a. imperfectum b. plusquamperfectum

3. plusquamperfectum

Przykład

A. Magister rogat,

Nauczyciel pyta,

Roga - Zapytaj! a. quid puer scribat b. quid puer scripserit

Magister rogabit, co chłopiec pisze co chłopiec pisał(napisał)

Nauczyciel zapyta,

B. Magister rogabat,

Nauczyciel pytał,

Magister rogavit,

Nauczyciel zapytał,

Magister rogaverat, a. quid puer scriberet b.quid puer

Nauczyciel (przedtem) zapytał, co chłopiec pisze scripsisset

Co chłopiec

pisał(napisał)

Uwaga. W języku polskim czas zdania nadrzędnego nie wpływa na czas zdania podrzędnego.

Varia

Quis hoc crediderit? Hoc nemo dubitaverit. Utinam victoriam tuam videre potuissem! Utinam omnes servare potuisses ! Id ne feceris ! Ne intraveris ! Ne sit summum malum dolor, malum certe est. Libenter haec cum sapientissimis viris disputarem. Ambitio ipsa vitium sit, saepe tamen causa virtutum est. Neminem cito laudaveris, neminem cito accusaveris. Fuerint cupidi, fuerint irati, sceleris vero crimine carent. Ne iste fecerit hoc scelus, in numero amicorum meorum numquam habebitur.

Siculus quidam, cui praetor Scipio patronum causae dabat hominem nobilem, sed

122

admodum stultum, "quaeso - inquit - praetor, adversario meo da istum patronum, deinde mihi neminem dederis".

De Diogene philosopho cynico

Diogenes Cynicus proici se iussit inhumatum. Amid philosophi illum rogaverunt, an bestias feras non timeret. Quibus Diogenes : "bacillum prope me ponetis, ut bestias abigere possim". Tum amici: "Quomodo bestias abigere poteris? nihil enim senties". "Quid igitur - inquit philosophus - mihi oberunt nihil sentienti?"

Aliquando Diogenem interrogavit vir quidam, quomodo posset punire virum malum, inimicum suum. "Inimicus tuus graviter punietur, - inquit Diogenes - si te ipsum probum et honestum virum praestiteris".

Zapamiętaj!

Diogenes proici se iussit inhumatum - (dosł.) Diogenes kazał, ażeby był porzucony, niepochowany; (swobodniej, poprawnie): "Diogenes kazał, ażeby go porzucono niepochowanego". Po czasownikach wyrażających rozkaz, zakaz, pozwolenie, w składni accusativus cum infinitivo występuje infinitivus praesentis passivi, jeżeli nie ma osoby, do której rozkaz jest zwrócony, np.:

Augustus Vergilii carmina cremari vetuit.

August nie pozwolił (zabronił) spalić poezji Wergiliusza.

Ćwiczenia

a. Zdania pytające niezależne:

1. Quem pater visitat?

2. Unde orator clarus venit?

3. Cur tarde venis?

Zamień na zdania pytające zależne i podaj je we wszystkich czasach, jakie można zastosować, wprowadzając zdanie nadrzędne, według wzoru:

Quod carmen magister recital?

Discipulus rogat, quod carmen magister recitet.

Discipulus rogat, quod carmen magister recitaverit.

Discipulus rogavit, quod carmen magister recitaret.

Discipulus rogavit, quod carmen magister recitavisset.

b. Od jakich wyrazów łacińskich pochodzą wyrazy polskie: lektor, dezyderat, postulat, akces, okupacja, ignorancja, perswadować, perswazja, dekret, statut, konstytucja, legalny, ambicja, okazja.

123

22. Lectio vicesima secunda

Coniunctivus perfecti passivi.

Coniunctivus plusquamperfecti passivi.

Zdania czasowe z cum historicum. Okresy warunkowe.

Coniunctiws pelrfecti passivi

Coniunctivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi

odmienianego czasownika i con. praesentis czasownika esse.

Wzór odmiany

I II

Singularis

1. appellatus, -a, -um sim visus, -a, -um sim

zostałbym nazwany zosałbym zobaczony

2. appellatus, -a, -um sis visus, -a, -um sis

3. appellatus, -a, -um sit visus, -a, -um sit

Pluralis

1. apellati, -ae, -a simus visi, -ae, -a simus

2. apellati, -ae, -a sitis visi, -ae, -a sitis

3. apellati, -ae, -a sint visi, -ae, -a sint

III IV

Singularis

1. victus, -a, -um sim punitus, -a, -um sim

zostałbym zwyciężony zostałbym ukarany

2. victus, -a, -um sis punitus, -a, -um sis

3. victus, -a, -um sit punitus, -a, -um sit

Pluralis

1. victi, -ae, -a simus puniti, -ae, -a simus

2. victi, -ae, -a sitis puniti, -ae, -a sitis

3. victi, -ae, -a sint puniti, -ae, -a sint

124

Coniunctivus plusquamperfecti passivi

Coniunctivus plusquamperfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianego czasownika i con. imperfecti czasownika esse.

I II

Singularis

1. appellatus, -a; -um essem vistus, -a, -um essm

byłbym został nazwany

2. appellatus, -a, -um esses vistus, -a, -um esses

3. appellatus, -a, -um esset vistus, -a, -um esset

Pluralis

1. appellati, -ae, -a essemus visi, -ae, -a essemus

2. appellati, -ae, -a essetis visi, -ae, -a essetis

3. appellati, -ae, -a essent visi, -ae, -a essent

III IV

Singularis

1. victus, -a,-um essem punitus, -a, -um essem

byłbym został zwyciężony

2. vicus, -a, -um esses punitus, -a, -um esses

3. victus, -a, -um esset punitus, -a, -um esset

Pluralis

1. victi, -ae, -a essemus puniti, -ae, -a essemus

2. victi, -ae, -a esses puniti, -ae, -um esses

3. victi, -ae, -a essetis puniti, -ae, -a essetis

Zdania czasowe w opowiadaniach, często o zabarwieniu przyczynowym, zaczynają się od spójnika cum (gdy); orzeczenie występuje w coniunctivus imperfecti - dla wyrażenia czynności równoczesnej z czynnością zdania głównego, a w coniunctivus plusquamperfecti-dla wyrażenia czynności uprzedniej, tj. wcześniejszej od czynności zdania głównego - a więc zgodnie z zasadami consecutio temporum odnoszĄcymi się do zdań, w których orzeczenie zdania nadrzędnego jest w jednym

125

z czasów przeszłych; ponieważ zdania z cum historicum zawierają opowiadanie odnoszące się do przeszłości, nie może nigdy orzeczenie zdania nadrzędnego być w czasie głównym, np.:

Cum Caesar ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro pacem ab Romanis petiverunt.

Gdy Cezar podszedł pod miasto (czynność wcześniejsza) i kiedy rozbijał tam obóz (czynność równoczesna), dzieci i kobiety z muru prosiły Rzymian o pokój.

Cum Aeneas in bello cecidisset, in locum eius Ascanius filius successit.

Gdy Eneasz zginął na wojnie, miejsce jego zajął syn (jego) Askaniusz.

Okresy warunkowe

Zdania warunkowe rozpatrujemy łącznie ze zdaniem głównym: połączenie tych dwóch zdań nazywa się okresem warunkowym, w którym zdanie warunkowe nazywa się poprzednikiem (protasis), a zdanie główne następnikiem (apodosis).

Zdanie warunkowe rozpoczynają spójniki : si - "jeśli", "jeżeli", "jeśliby", "gdyby"; nisi (=ni), si non - "jeżeli nie", "jeśliby nie", "gdyby nie"; sin - "jeżeli zaś"; quodsi "jeżeli więc". Kolejność zdań nie wpływa na użycie czasów, następnik może stać na pierwszym miejscu, myśl się nie zmieni: "przeczytam chętnie tę książkę, jeżeli mi ją pożyczysz".

Rozróżniamy trzy typy okresów warunkowych:

I. Modus realis - okres warunkowy rzeczywisty, wyraża czynność, którą mówiący traktuje jako pewną, rzeczywistą; orzeczenie jest w trybie oznajmującym w indikatiwie, spójniki tłumaczymy: si - "jeśli", "jeżeli"; nisi - "jeżeli nie", "jeśli nie" - np. :

Si id credis, erras.

Jeżeli w to wierzysz, to mylisz się.

Romae, si licebit, manebo.

Jeżeli będzie można, pozostanę w Rzymie.

Si te rogavero aliquid, non respondebis?

Jeżeli cię o coś zapytam, nie odpowiesz?

II. Modus irrealis - okres warunkowy nierzeczywisty, wyraża czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością (nie odbywa się, ani nie odbywała się). Orzeczenie występuje i w poprzedniku i w następniku w con. imperfecti dla teraźniejszości (tzn. w odniesieniu do czasu, kiedy ktoś mówi), a con. plusquamperfectidla przeszłości. Spójniki tłumaczymy: si - "gdyby"; nisi - "gdyby nie", np.:

Longiorem epistulam ad te scriberem, si res verba multa desideraret.

Napisałbym do ciebie dłuższy list, gdyby ta sprawa wymagała wielu słów.

126

Si tacttisses, philosophus mansisses.

Gdybyś był milczał, byłbyś pozostał filozofem.

Nisi totius diei labore milites defessi essent, omnes kostium copiae deleri potuissent.

Gdyby żołnierze nie byli wyczerpani trudem całego dnia, cała armia wroga mogła była zostać zniszczona (można by było zniszczyć całą armię wroga).

III. Modus potentialis-okres warunkowy możliwy, wyraża przypuszczenie, możliwość. Orzeczenie występuje w coniunctivus praesentis dla teraźniejszości, w coniunctivus perfecti dla przeszłości. Spójnik si tłumaczymy: "jeżli by", "o ile by", "dajmy na to, że".

Si Hannibalis proelia omnia describere studeam, dies me deficiat.

Jeślibym usiłował opisać wszystkie bitwy Hannibala, zabrakłoby mi czasu (dosł. "dnia").

Dies ntihi defuerit, si omt2ia narrare studuerina.

Zabrakłoby mi dnia, jeśli byłbym chciał wszystko opowiedzieć.

Varia

Senatores rogant, an hostes victi sint. Senatores rogabant, an hostes victi essent. Carthaginienses victi clamabant: "Utinam Roma capta atque deleta esset!"

Si vales, bene est, ego valeo. Nisi utile est, quod facimus, stulta est gloria. Qui non defendet, si possit, iniuriam, tam sit in vitio, quam si parentes aut amicos aut patriam deserat. Medici, si omnes morbos curare possent, felicissimi essent hominum. Homines essent feliciores, si miseris prodessent. Nisi Homerus fuisset, Hectoris virtus carminibus celebrata non esset. Syracusani Archimedis, sui civis acutissimi, sepulcrum ignoravissent, nisi a Cicerone didicissent. Si quis sapientem quaerat, stellarum numerus par an impar sit, nescire se dicat. Si barba philosophum faceret, omnes barbati saperent. Socrates, cum Xanthippa uxor eius flens exclamasset (exclamavisset): "Iniuste igitur de veta decedes?" "An tibi - respondit - gratius esset, si iuste de vita decederem?"

Cicero, cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem longo gladio accinetum vidisset, interrogavit, quis generum suum ad gladium alligavisset.

De Solone

Solon aliquando inter convivium silebat. Cum a socio interrogatus esset: "Cur taces? Utrum verba tibi desunt, an stultitiam tuam silentio occultare studes?" Cui Solon: "Si stultus essem, num tacerem?"

127

Ciceronis scomma in Caesarem

Cicero Laberium mimum ad consessum in theatro non recepit. "Reciperem te inquit -nisi anguste sederemus". Tum mimus mordaciter : "Atqui tibi placet duabus sellis sedere" - obiciens tanto viro animi mobilitatem. Sed et ea, quae Cicero dixit "nisi anguste sederemus" scomma fuit in C. Caesarem, qui in senatum multos caives, etiam libertinos, admittebat; tam multos senatores quattuordecim gradus vix capere poterant.

Uwaga: gradus, us - stopień (= stopień - w teatrze cały rząd). Dla senatorów wyznaczono 14 pierwszych rzędów w teatrze. Cezar nadawał prawa obywatelskie mieszkańcom prowincji, były nawet żartobliwe wierszyki tzw. versus militares na ten temat:

Gallos Caesar in triumphum ducit, idem in Curiam; Galli bracas deposuerunt, latum clavum sumpserunt.

Cezar także zwiększył liczbę senatorów z 600 do 900 i dopuszczał do senatu zasłużonych oficerów a nawet wyzwoleńców.

De Fabii dolo

Romani bello Antiochum, Syriae regem, superaverunt. Ex foedere Antiochus dimidiam partem navium accipere debebat. Sed Fabius, vir callidus, Antiochum tota classe privare constituit et omnes naves medias secari iussit: itaque Romani naves non acceperunt, sed etiam Antiochus tota classe privatus est.

Zapamiętaj!

naves medias secare - przeciąć okręty w pół, w środku; in urbe media - w środku miasta (nie: w środkowym mieście). Przymiotnik nzedius w połączeniu z rzeczownikiem określa "punkt cernralny", "środek".

Ćwiczenia

a. Z czytanki "Varia" wybierz okresy warunkowe, określ typ okresu i uzasadnij użycie czasu, np. Si aeger non ero, veniam - okres rzeczywisty (realis), orzeczenie w indikatiwie, itp.,

b. z tej samej czytanki wybierz zdania czasowe z cum historicum i uzasadnij użycie czasu.

23. Lectio vicesima tertia

Zdania przyzwalające.

Ablativus absolutus.

Zdania przyzwalające

Zdania przyzwalające (przyzwolone) zaczynają się od spójników: quamquam, cum, quanvis, licet, ut (z przeczeniem non), etsi, etiamsi, tametsi; każdy z tych spójników może-

128

my tłumaczyć: "chociaż", "jakkolwiek", "pomimo że", z koniunktiwem - "choćby".

1. W zdaniu nadrzędnym występuje często tamen, attamen-"jednak, a jednak, przecież;" słówko to ułatwia bardzo dobranie właściwego znaczenia dla spójników cum, ut, które jak już wiemy, mają różne znaczenia.

2. W zdaniach, które rozpoczyna spójnik quamquam, orzeczenie jest w indikatiwie np.:

Quamquam hae condiciones graves sunt, fortuna vestra vobis suadet.

Chociaż (jakkolwiek) są to warunki ciężkie, wasze położenie doradza wam je.

3. W zdaniach, które rozpoczynają spójniki cum, quamvis, orzeczenia używa się według consecutio temporum np.:

Aristides cum magms rebus praefuisset, in magna paupertate decessit.

Arystydes zmarł w wielkim ubóstwie, chociaż kierował wielkimi sprawami.

Hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum esset, tamen aversum hostem videre nemo potuit.

Podczas tej całej bitwy, chociaż walczono od godziny siódmej (= ok. południa) do wieczoru, nikt jednak. nie mógł zobaczyć uciekającego (dosł. "odwróconego") nieprzyjaciela.

Quamvis mihi res non placeat, tamen pugnare non potero.

Chociaż (jakkolwiek) sprawa mi się nie podoba, nie będę mógł sprzeciwić się (wystąpić ze sprzeciwem).

4. W zdaniach, które rozpoczynają spójniki ut, licet orzeczenie jest w con. praesentis dla teraźniejszości, a w con. perfecti dla przeszłości, np.:

Terras licet Minos et undas obstruat, at caelum patet.

Chociaż (Niech sobie) Minos zamyka lądy i morza, ale przestworza stoją otwarte.

Non est magnus pumilio, licet in monte constiterit.

Nie jest wielki karzełek, chociażby stanął na górze.

Nec Hercules tantum telluris peragravit, licet fixerit aeripedem cervam.

Nawet Herakles nie przeszedł takiego szmatu ziemi, chociaż zabił łanię o spiżowych nogach (w dalekim kraju, po długich wędrówkach).

5. W zdaniach zaczynających się od spójników etsi, etiamsi, tametsi orzeczenie stosuje się do takich samych zasad jak w zdaniach warunkowych: jeżeli orzeczenie jest w indikatiwie, tłumaczymy spójnik: "chociaż", "jakkolwiek"; jeżeli orzeczenie występuje w koniunktiwie-przez "chociażby", "jakkolwiekby" np.:

Est tamen hoc aliquid, tametsi non est satis.

To jednak coś stanowi, jakkolwiek nie jest wystarczające.

Romani etsi a fortuna deserebantur, tamen spem salutis in virtute ponebant. Rzymianie, jakkolwiek opuszczało ich szczęście, jednak pokładali nadzieję ocalenia w męstwie.

129

Caesar, etsi hostium consilia rondum cognoverat, tamen id quod accidit, providebat.

Cezar jakkolwiek nie znał jeszcze zamiarów wrogów, jednak przewidywał to, co się wydarzyło:

Ablativus absolutus

Ablativus absolutus jest to zwrot właściwy składni języka łacińskiego, złożony zasadniczo z rzeczownika (lub równorzędnej mu części mowy, jak np. zaimek) i z participium (praesentis activi lub perfecti passivi) w ablatiwie, dostosowanym w rodzaju i liczbie do rzeczownika.

Participium praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością zdania, participium perfecti - czynność uprzednią, wcześniejszą od czynności, jaką wyraża orzeczenie zdania, którego częścią jest zwrot abl. absolutus, np.:

Romulo regnante Romam cum Sabinis bellum gerebant.

Za panowania Romulusa (kiedy Romulus panował) Rzymianie prowadzili wojnę z Sabinami (równoczesność).

Troia capta Graeci in patriam properaverunt.

Po zdobyciu Troi (gdy Troja została zdobyta), Grecy udali się do ojczyzny.

Ablativus absolutus wyraża okoliczność czasu, przyczyny, przyzwolenia oraz warunku. Można więc na język polski tłumaczyć rozwijając zwrot:

1. przez odpowiednie zdania rozpoczynające się od spójników: "gdy", "kiedy" (czasowe)",ponieważ"",gdyż" (przyczynowe)",chociaż"",jakkolwiek" (przyzwalające), "jeśli", "jeżeli" (warunkowe). Można jednak tłumaczyć i przez zwroty.

2. przez odpowiedni rzeczownik z przyimkiem, np.: "gdy panował = za panowania", "gdy pokonali = po pokonaniu".

3. jeżeli w składni abl. absol. występuje part. perfecti można tłumaczyć przez imiesłów przeszły strony czynnej, zakończony na -szy; "gdy zdobyli Troję - zdobywszy Troję; "po zakończeniu wojny - zakończywszy wojnę". Ten sposób tłumaczenia ma zastosowanie jedynie w tych wypadkach, kiedy osoba działająca występuje w zdaniu, np.:

Dux bello finito triumphum egit.

Wódz zakończywszy wojnę odbył triumf (ta sama osoba zakończyła wojnę i odbyła

ale nie można w ten sposób tłumaczyć zdania:

Bello finito mulieres Romae deis gratias agebant.

Zakończywszy wojnę kobiety składały bogom diękczynienia.

Należy to zdanie tłumaczyć:

"Po zakończeniu wojny ..."

130

albo:

"Gdy wojna się skończyła, kobiety składały bogom dziękczynienia."

4. Można także tłumaczyć abl. absolutus przez zdanie współrzędne do zdania, którego częścią jest abl. absolutus.

Przykład

Participium praesentis - Czynność równoczesna

Haec omnia adversantibus patriciis transacta sunt.

1. To wszystko załatwiono - jakkolwiek patrycjusze sprzeciwiali się

2. " " - mimo sprzeciwu patrycjuszów

3. " - nie ma zastosowania

4. Patrycjusze nie zgadzali się - ale (jednak) wszystko to załatwiono

Participium perfecti - Czynność wcześniejsza

Bello finito imperator triumphum egit.

1. Kiedy wojna się skończyła - wódz odbył triumf (= została zakończona)

2. Po zakończeniu wojny " "

3. Zakończywszy wojnę " "

4. Wojnę zakończono i wódz odbył triumf (= Wódz zakończył wojnę i odbył trumf)

W wypadkach, kiedy orzeczeniem miałby być czasownik esse - "być", a więc przy określeniu wieku, urzędu, stanowiska itp., występują dwa rzeczowniki bez participium (słowo esse participium nie ma) lub rzeczownik z przymiotnikiem, wówczas tłumaczymy tak, jak gdyby było participium od esse, np.:

1.Romulo rege - gdy Romulus był królem

2. " - za rządów Romulusa

3." - nie ma zastosowania

4. Romulus był wtedy królem i...

Podobnie : Cicerone consule - za konsulatu Cycerona, gdy Cyceron był konsulem; Sicinio auctore - za sprawą Siciniusza; gdy (ponieważ, gdyż) popierał tę sprawę Siciniusz itp.

Varia

Fremant omnes licet, dicam quod sentio. Dux, etsi aequum locum non videbat suis, tamen fretus numero copiarum, confligere cupiebat. Licet tibi scripserim, ut ad me venires, tamen intellego te hic ne verbo guidem levare me posse; rogem te iterum, ut

131

venias, mulierem aegram? Sine te igitur sim? - Te praesente pueri carmina tua recitabunt. Perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare potest.

Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem (scilitet: Athenas) accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit.

"Pater meus, - inquit Hannibal - Hamilcar, puerulo me, in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit".

Anaxagoras nuntiata filii morte "Scitebam - inquit - me genuisse mortalem".

Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa scripta erant.

Duobus litigantibus tertius gaudet.

Crescente periculo crescunt vires.

Etiam sanato vulnere cicatrix manet.

Qui statuit aliquid parte inaudita altera - aequum licet statuerit, haud aequus fuit.

Simia simia est, etiamsi aurea gestet insignia.

De Caii Fabricii probirate

Ad C. Fabricium, imperatorem populi Romani, legati a Samnitibus venerunt, et memoratis multis magnisque rebus, quas benevole post pacem redditam Samnitibus fecerat, grandem pecuniam dono dederunt. Legati oraverunt, ut pecuniam acciperet: viderunt enim multa Fabricio ad splendorem domus atque victus deesse. Tum Fabricius manus ab auribus ad oculos, deinde ad nares et ad os et ad gulam atque ad ventrem deduxit et legatis ita respondit: "quam diu illis omnibus membris, quae attigi, imperare possum, numquam quidquam mihi deerit; propterea pecuniam, qua nihil mihi usus est, ab his, quibus ea usui est, non accipiam".

Socrates de beatitudine quid senserit?

Socrates, cum esset ex eo quaesitum, nonne Archelaum, qui tum fortunatissimus haberetur, beatum putaret, "Haud scio, - inquit - numquam enim cum eo disputavi"Quid? Aliter tu id scire non potes?" "Nullo modo" - Socrates respondit. "Tu igitur ne de Persarum quidem rege magno potes dicere, beatus-ne sit?" At Socrates: "Quomodo possim, si ignoro, quam sit doctus, quam vir bonus?" - "Quid? Tu in eo sitam vitam beatam esse putas?" - "Equidem - respondit Socrates - ita existimo : bonos - beatos, improbos - miseros". "Miser ergo Archelaus ?" - "Certe, si iniustus".

132

Quomodo aedilis amicum suum cena privaverit

Bibulcus poeta Romie in Foro piscatorio pisces viginti denariis emit. Cum domum properaret, Calvinus, homo dives, obviam ei venit. "Heus, salve, Bibulce" - inquit: "Tu quoque salvus sis, Calvine! Sed quid hoc? Num magistratum geris?" "Aedilis sum, Calvinus respondit, annonam curo. Si quid obsonare cupis, tibi commodabo. Sed quid emisti? Pisces video? Has quisquilias quanti emisti?" "Viginti denarios piscatori dedi" respondit Bibulcus.

Qua re audita Calvinus Bibulcum in forum piscatorium reducit et; "Quis tibi hos pisces vendidit?" Venditorem demonstrat poeta. Tum aedilis venditorem magna voce increpat: "Quid? tu tanto pretio tam viles pisces vendis?" Et servum, qui aderat, pisces Bibulci in medium profundere et pedibus terere iussit. Tum severitate sua contentus "Vale, Bibulce, - inquit - venditor merito punitus est". Sed Bibulcus nummis et cena privatus est.

Ćwiczenia

a. Przetłumacz stosując wszystkie możliwe sposoby ablatiwus absolutus w zdaniach czytanki "Varia".

b. Ułóż cztery zdania z ablatiwus absolutus.

24. Lectio vicesima quarta

Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przymiotników.

Uzupełnienie wiaaomości o stopniowaniu przysłówków.

Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przymiotników

1. Następujące przymiotniki tworza comparativus i superlatiwus od różnych tematów (tzw. stopniowanie nieregularne)

Positivus Comparativus Superlativus

bonus, -a, -um melior, melior, melius optimus, -a, -um

dobry

malus, -a, -um peior, peior, peius pessimus

zły

magnus, -a, -um maior, maior, maius maximus, -a, -um

wielki

133

Positivus Comparatiws Superlativus

parvus, -a, -um minor, minor, minus minimus, -a, -um

mały

multus, -a, -um } plures, plures, plura plurimi, -ae, -a

multi, -ae, -a }

liczni, wielu }

propinquus, -a, -um propior, propior, propius proximus,-a, -um

bliski

2. Stopniowanie opisowe

Przymiotniki zakończone w nom. sing. na -e-us, i-us, u-us podlegają stopniowaniu opisowemu, tzn. nie przyjmują żadnych charakterystycznych zakończeń, lecz jako comparativus wystepuje przymiotnik w stopniu równym z przysłówkiem magis"bardziej", a jako superlatiwus z przysłówkiem maxime-"najbardziej", np.:

Positivus Comparativus Superlatiwus

idoneus, -a, magis idoneus, -a, -um maxime idoneus

zdolny, odpowiedni bardziej odpowiedni najbardziej odpowiedni

noxius, -a, -um magis noxius maxime noxius

szkodliwy

arduus, -a, -um magis arduus maxime arduus

stromy

Zapamiętaj!

1. Przymiotniki o zakończeniu -gaus, jak np. antiquus tworzą stopnie wyższe

regularnie, gdyż qu stanowi grupę spółgłoskową (kw).

2. Rzeczownik senex pełniąc funkcję przymiotnika ma comparativus: senior - starszy, a rzeczownik iuvenis-młodzieniec ma comparativus iurrior-młodszy.

3. Przymiotniki zakończone na -dicus (:dicens), ficus (:faciens), - volus (:volens)

134

tworza comparativus przez dodanie w miejsce końcówki genetiwu -i formantu -entior, entior, -entius, np.:

Positivus Comparativus Superlativus

maledicus, -a, -um maledicentior, -ior, -ius maledicentissimus, -a, -um złorzeczący

magnificus, -a, -um magnificentior, -ior, -ius magnificentissimus, -a, -um wspaniały

benovolus, -a, -um benevolentior, -ior, -ius ~ benovolentissimus, -a, -um

życzliwy

4. Jest grupa przymiotników, które występuja w stopniu wyższym (comparativus) i najwyzszym (superlativus), a w stopniu równym wystepują jako rzeczowniki; mają one swoje odpowiedniki w przysłówkach:

Positivus Comparativus Superlativua

extra exterior, -ior, -ius extremus, -a, -um

na zewnatrz położony dalej (na zewnątrz) wysuniety najdalej, krańcowy, ostatni

exteri

zagraniczni

citra citerior -

z tej strony bliższy

infra inferior, -ior, -ius infimus, -a, -um

poniżej niżej położony imus, -a, -um

najniżej położony, najniższy

inferi

bogowie podziemia

intra interior, -ior, -ius intimus, -a, -um

wewnatrz wewnetrzny, głębiej położony najgłębiej położony

potis potior potissimus, -a, -um

możny możniejszy, bardziej wpływowy najmożniejszy

prope propior, -ior, -ius proximus

blisko bliższy najbliższy

135

Positivus Comparativus Superlativus

post posterior postremus, -a, -um

potem następny ostatni

supra superior, -ior, -ius supremus, -a, -um

wyżej wyższy, wyżej położony albo summus, -a, -um

najwyższy

ultra ulterior, -ior, -ius ultimus, -a, -um

z tamtej strony dalszy, dalel położony naldalszy, ostatni

brak deterior, -ior, -ius deterrimus, -a, -um

gorszy najgorszy

Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przysłówków

Przysłówki, które tworza comparativus i superlativus od różnych tematów:

Positivus Comparativus Superlativus

bene melius optime

dobrze

male peius pessime

źle

mognopere magis maxime

bardzo

parum minus minime

mało

multum plus plurimum

wiele

diu diutius diutissime

długo

prope propius proxime

blisko

136

Varia

Notom-ne est tibi proverbium: Melior est canis vivus lenne mortuo? Notom-ne est tibi proverbium Polonorum, quod eandem sententiam exprimit? Nihil est agricultura melius, nihil homine libero dignius - affirmaverunt Romani. Feci, quod potui, faciant meliora potentes. Usus est magister optimus. Imperare sibi maximum imperium est. Discipulus est prioris posterior dies. Vestis ut neminem facit meliorem, ita neminem reddit deteriorem. Malum malorum pessimorum pessimum servitus. Meliores, prudentiores, constantiores nos tempus facit - haec verba apud Livium legimus.

Melior certa pax quam sperata victoria. Minorem ne contempseris! Salus populi suprema lex !

De P. Cornelio Runo et Fabricio Luscino

Fabricius Luscinus magna gloria vir fuit. P. Cornelius Rufinus fortis guidem militisque disciplinae peritus fuit, sed furax homo et avarus erat. Hunc Fabricius non probabat neque amicus ei fuit. Temporibus rei publicae difficillimis consules creabantur et is Rufinus consulatum petebat; plures competitores erant, sed viri imbelles et futtiles; tum Fabricius multum agebat, ut Rufinus consul crearetur. Plerique Fabricium interrogaverunt: "Cur virum, cui inimicissimus es, consulem creari petis?" "Melius erit - Fabricius respondit - si civis me compilabit, quam hostis vendet".

Quid sapientia optabilius est?

O vitae philosophia dux, o virtutis indagatrix, quid non modo nos, sed omnino vita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes condidisti; tu homines in societatem convocavisti, tu eos inter se primo domiciliis, deinde coniugiis iunxisti! Tu inventrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti.

Quid est optabilius sapientia, quid praestantius, quid hominibus melius, quid homine dignius?

Ćwiczenia

a. Odmień w singularis i pluralis: tempus melius, pars interior.

b. Utwórz przysłówki od przymiotników: miser, malus, felix, sapiens, dignus, peritus, modestus, iniustus.

c. Wyjaśnij etymologię wyrazów: pesymizm, minimalny, melioracja, optymista, maksymalizm, eksternista, pejoratywny.

137

25. Lectio vicesima quinta

Nominativus cum infinitivu.

Gerundium.

Nominativus cum infinitivu

Nominativus cum infinitivo jest to zwrot, który występuje po tych samych czasownikach, po których accusativus cum infinitivu (zob. s. 102 n.), lecz użytych w passivum. W zwrocie tym podmiot, a przy orzeczeniu imiennym również orzecznik, jest w nominatiwie, a czasownik w infinitiwie. Czasownik rządzący zgadza się z tym rzeczownikiem w osobie, rodzaju i liczbie. Tłumacząc na język polski wyrażamy czasownik nieosobowo (mówi się, mówią, mówiono), a nominativus cum infinitivu rozwijamy przez zdanie dopełnieniowe zaczynające się od spójnika że.

Accusativus cum infinitivu można zamienić na nominativus cum infinitivu w ten sposób, że orzeczenie zdania wystąpi w passivum a acc. rzeczownikaw nominatiwie, np.:

Acc. c. inf. Homerom poetam clarissimum fuisse tradunt.

Nom. c. inf. Homerus poeta clarissimus fuisse traditur.

Podają, że Homer był bardzo sławnym poetą.

Acc. C. inf: Troiam decem amws oppugnatam esse dicunt.

Nom. c. inf. Troia decem annos oppugnata esse dicitur. Mówią, że Troja była oblegana (oblegano Troję) dziesięć lat.

Można też tłumaczyć przez zdanie pojedyncze z dodaniem "ma", "miał" (np. "być"), "podobno" itp.; można więc podane wyżej zdanie przetłumaczyć:

Troja miała być oblegana przez dziesięć lat. Podobno Troja była oblegana przez dziesięć lat.

Czasownik video (widzę) w passivum jako czasownik rządzący składnią nominativus cum infinitivu tłumaczyć można: "wydaję się", albo: "zdaje się, że ja", "jak się wydaje, ja ...", np.

Singularis

1.Vir fortis esse videor - Wydaje się, że jestem mężem dzielnym (Jestem, jak się zdaje, mężem dzielnym)

2.Vir fortis esse videris - Wydaje się, że ty jesteś mężem dzielnym

3.Amicus tuus vir fortis esse videtur - Wydaje się, że twój przyjaciel jest mężem dzielnym

138

Pluralis

1.Viri fortes esse videmur - Wydaje się, że jesteśmy mężami dzielnymi

2.Viri fortes esse videmini - Wydaje się, że jesteście mężami dzielnymi

3 Amici vestri viri fortec esse vtdentur - Wydaje się, że wasi przyjaciele są mężami dzielnymi

Gerundium

Gerundium - rzeczownik odsłowny - tworzy się od tematu praesentis przez dodanie cechy -nd i końcówek przypadków deklinacji II (tylko w singularis). Czasowniki III i IV koniugacji przyjmują pomiędzy tematem i cechą spójkę -e.

Gerundium jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego; nieistniejący nominativus zastępuje się infinitiwem danego czasownika, wokatiwu niema; accusativus występuje tylko w połączeniu z przyimkiem ad.

Wzór odmiany

I II III IV

N. lauda-re mone-re leg-e-re cap-e-re audi-re

chwalenie upominanie czytanie chwytanie słuchanie

G. lauda-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i cap-i-e-nd-i audi-e-nd-i

chwalenia upominania czytania chwytania słuchania

D. lauda-nd-o mono-nd-o leg-e-ud-o cap-i-e-nd-o audi-e-nd o

dla dla dla dla dla

chwalenia upominania czytania chwytania słuchania

Ace. ad lauda-nd-um ad mone-nd-um ad leg-e-nd-um ad cap-i-e-nd-um ad audi-e- nd-um

do chwalenia, do upominania do czytania do chwytania do słuchania

w celu w celu w celu w celu w celu

chwalenia upominania czytania chwytania słuchania

Abl. lauda-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o cap-i-e-nd-o audi-e-nd-o

chwaleniem upominaniem czytaniem chwytaniem słuchaniem

chwaląc upominając czytając chwytajac słuchając

Np.: ars scribendi - sztuka pisania; ars amandi - sztuka kochania (miłości); sensus videndi- zmysł wzroku (widzenia); tempestas ad navigandum magis idonea pogoda bardziej odpowiednia do podróży (dosł. "do żeglowania"); docendo discimus uczymy się ucząc (drugich; "uczeniem drugich"); facile ad intelligendum - łatwe do zrozumienia.

139

Varia

Legendi semper occasio est, audiendi non semper. Optimus est orator, qui dicendo animos audientium et docet et delectat et movet. Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet. Serum est cavendi tempus in mediis malis. Non modo ars dicendi, sed etiam ars tacendi difficillima est. Hominis mens diligenter discendo alitur et cogitando. Ridendo dicere verum. Venia legendi. Modus vivendi.

Qui tacet, consentire videtur. Qui tacent, consentire videntur. Fortunatus sibi Croesus videbatur. Quam multos scriptores rerum suarum ille Alexander secum (= cum se) habuisse dicitur! Aristides omnium Atheniensium iustissimus fuisse traditur. Xanthippe, Socratis uxor, morosa admodum atque iurgiosa fuisse dicitur. Scribendo dicimus diligentius, dicendo scribimus facilius.

Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo.

De Milone Crotoniata

Milo Crotoniates, cum iam senex esset, aspexisse lacertos suos dicitur illacrimansque dixisse: "at hi quidem mortui iam sunt".

De Sophocle a filiis in iudicium vocato

Sophocles ad summam senectutem tragoedias fecit. Cum propter id studium rem familiarem neglegere videretur, a fillis in iudicium vocatus est, ut illum quasi desipientem a re familiari removerent iudices. Tum senex dicitur fabulam, quam in manibus habebat et proxime scripserat, Oedipum Colonum, recitasse iudicibus quaesisseque, num illud carmen desipientis videretur. Qua tragoedia recitata sententiis iudicum liberatus est.

Lacedaemonem esse honestissimum domicilium senectutis

Lysander Lacedaemonius saepe dixisse traditur Lacedaemonem esse honestissimum domicilium senectutis; nusquam enim tantum tribuitur aetati, nusquam est senectus honoratior. Quin etiam memoriae traditum est, cum Athenis ad spectandum ludos quidam in theatrum grandis natu venisset, locum nusquam ei datom a suis civibus; cum autem ad Lacedaemonios accessisset, qui, legati cum essent, certo in loco consederant, consurrexisse omnes dicuntur et senem sessum recepisse. Quibus cum a cuncto consessu plausus esset datus, dixit ex iis quidam Athenienses scire, quae reda essent, sed ipsos ea non facere.

140

26. Lectio vicesima sexta

Participium futuri activi.

Gerundivum (Participium futuri passivi).

Uzupełnienie wiadomości o participiach.

W języku łacińskim są dwa imiesłowy czasu przyszłego : strony czynnej i biernej.

Participium futuri activi

Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej

Participium futuri activi tworzy się przez dodanie do tematu rzeczownika odsłownego supinum (zob. s. 95 i n.) końcówek dla trzech rodzajów: -urus, -ura, -urum. Na język polski tłumaczymy oddając czynność przyszłą przez dodanie imiesłowu: "mający", "mający zamiar".

Koniugacje I II III IV

Participium laudat-ursus monit-ursus lect-ursus audit-ursus

futuri activi -ura, -urum -ura, -urum -ura, -urum -ura, -urum

mający chwalić mający napominać mający czytać mający

mający zamiar itd. itd. słuchać itd.

chwalić;

ten, który będzie capt-ursus,

chwalił -ura, -urum

mający ująć

itd.

Gerundivum (Participium futuri passivi)

Gerundivum, czyli participium futuri passivi, tworzy się podobnie jak gerundium przez dodanie do tematu praesentis cechy -nd (którą w koniugacji III i IV łączy z tematem spójka -e) i końcówek rodzajowych dla rodzaju męskiego i nijakiego według deklinacji II-ej : -us, -um, a dla rodzaju ľeäskiego według deklinacji

I-ej : -a, np.

Koniugacje I II III IV

Participium lauda-nd-us mone-nd-us leg-e-nd-us audi-e-nd-us

futuri passivi -a, -um -a, -um -a, -um -a, -um

mający być mający być mający być mający być

chwalony; napominany czytany itd. słuchany

ten, który ma (po itd. cap-i-e-nd-us, itd.

winien) być chwa- -a, -um

lony; mający być ujęty

godny chwalenia itd.

141

Gerundivum jest formą przymiotnikową, musi więc tak jak przymiotnik zgadzać się ze stojącym przy nim rzeczownikiem w rodzaju, liczbie i przypadku, jednak może pełnić funkcję gerundium i należy je wtedy tłumaczyć przez rzeczownik np.:

Cornelia filiis suis curandis operam dedit.

Kornelia oddala się wychowywaniu swoich synów.

Exercitus ad urbem occupandam contendit.

Wojsko wyruszyło na zdobycie (dosł. zdobywanie) miasta (= w celu zdobywania miasta; ażeby zdobyć miasto).

Jeżeli gerundivum w akuzatiwie występuje w połączeniu z rzeczownikiem bez przyimka po czasownikach: do - daję, curo - staram się; trado - przekazuję, oddaję; mando - polecam; mitto - wysyłam; impono - nakładam, obarczam .kogoś czymś; propono - proponuję; relinquo - pozostawiam; accipio - przyjmuję; suscipio - podejmuję sie; concedo - zezwalam; permitto - pozwalam, zezwalam (na coś), to wyraża myśl taką, jaką wyrażają zdania celowe lub dopełnieniowe, np.:

Caesar gontem faciendum curavit.

Cezar postarał się o zbudowanie mostu, ażeby zbudowano most (zarządził, ażeby zbudowano most).

Dominus servum puniendum tradidit.

Pan wydał niewolnika, ażeby został ukarany (dosł. mającego być ukaranym; na karę).

Uzupełnienie wiadomości o participiach

W języku łacińskim są cztery participia:

1. participium prasentis activi - imiesłów cz. teraźniejszego str. czynnej

2. participium perfecti passivi - imiesłów cz. przeszłego dok. str. biernej

3. participium futuri activi - imiesłów cz. przyszłego str. czynnej

4. participium futuri passivi (gerundivum)-imiesłów cz. przyszłego str. biernej.

Poniżej podana tabelka ilustruje wymienione formy participium w zakresie czterech koniugacji.

Participium Koniugacja I II III IV

Praesentis

Activi, ornas, delens legens puniens

Ornantis delentis legentis punientis

zdobiący, zdobiąc niszczący, niszcząc czytający, karzący,

czytając karząc

Passivi nie ma nie ma nie ma nie ma

142

Participium Koniugacja I II III IV

Perfecti nie ma nie ma nie ma nie ma

Activi

Passivi ornatus, deletus missus puniturus

-a, -um -a, -um -a, -um -a, -um

ozdobiony zniszczony wysłany ukarany

Futuri ornaturus deleturus missurus puniturus

Activi -a, -um -a, -um -a, -um -a, -um

mający mający mający mający

zdobić niszczyć wysłać karać

Passivi ornandus delendus mittendus puniendus

(gerundivum) -a, -um -a, -um -a, um -a, -um

który powinien który powinien który powinien który powinien

być ozdobiony być zniszczony być wysłany być ukarany

Participium łączy się z rzeczownikiem i występuje w trzech funkcjach:

1. jako przydawka (participium attributivum), np. : urbs florens - kwitnące miasto; pax sperata - spodziewany pokój; res futurae - przyszłość (wypadki mające być);

2.jako orzecznik (participium praedicativum), możemy wtedy participium rozwinąć przez zdanie względne (określające) : scribens - piszący; ten, który pisze np.:

Ceteri, cum regem cadentem viderunt, diffugiunt.

Wszyscy inni, kiedy zobaczyli króla padającego (który padał, że pada, uciekli.

Apelles pinxit Alexandrum fulmen tenentem.

Apelles namalował portret Aleksandra trzymającego (który trzymał) piorun.

3. jako okolicznik czasu, przyczyny, przyzwolenia, warunku (participium coniunctum), które może pełnić takie same funkcje jak ablativus absolutus (zob. s. 130) np.:

Mendaci homini ne vera guidem dicenti credimus.

Nie wierzymy kłamcy, nawet kiedy mówi prawdę (czasowe).

Multi hostes servitutem metuentes resisterunt.

Wielu wrogów stawiało opór, ponieważ obawiali się niewoli (przyczyna).

Caesar Gallos fortiter resistentes vicit.

Cezar zwyciężył Gallów, chociaż stawiali dzielnie opór (przyzwolone).

Nulli, ad aliena res respicienti, stoa placent.

Nikomu nie podoba się jego własność (to co ma), jeżeli ogląda się na cudzą (własność).

(warunkowe).

143

Varia

Milites ad urbem venerunt incolas liberaturi. Multos in summa pericula misit ipse timor mali venturi. Cn. Marcius Coriolanus ad urbem accessit partiam et cives oppunaturus. Librom tibi exigenti misi missurus, etsi non exegisses.Iam adsumus vobiscum iter facturi. Milites saxa ingentia apportaverunt pontem facturi. Pisistratus primo Homeri libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc eos dispositos habemus. De republica emendanda libri Andreae Modrevii inscribuntur. Ver aperit navigantibus maria. Beatos puto, quibus deorum munere datom est aut facere scribenda aut scribenda legenda. Bello finito cives muros dirutos ab hostibus reficiendos curant.

Manus etiam elephanto data est, per quam data suscipit et ori suo voranda tradit. Mutatis mutandis.

Quemadmodum stulus est, qui equum empturus non eguum conspicit, sed stratom eius ac frenos, sic stultissimus videtur, qui hominem contemnit ex veste eum aestimans. Philosophi libros scribunt de divitiis contemnendis. Ciceronis haec verba sunt: Prudentia est rerum expectandarum et fugiendarum scientia. Servis spes etat libertatis vindicandae. Omnes aderant orationis audiendae causa.

Una salus victis nullam sperare salutem.

Proponamus laudanda: invenietur imitator.

Equiti nixnis corpulento equus adimebatur

Nimis pingui homini et corpulento censores equum adimebant, nam vir cum tanto corporis pondere ad equitis munus faciendum minus idoneus erat. Ne credideris poenam id fuisse, ut quidam existimant, sed munus eis sine ignominia remittebatur.

Amicus certus in re incerta cernitur

Dionysius, tyrannus Syracusarum, civibus, quos crudelitate premebat, invisus etat. Itaque Damon patriam et cives a tyranno liberaturus Dionysii occidendi consilium cepit.

Quod tamen facere non potuit, a custodibus enim comprehensus tyranno traditus est. Qui Damonem in cruce infigi iussit. Damon autem sororem sponso in matrimonium daturus a tyranno spatium tridui petivit. Amicum susim obsidem tyranno dare promisit. Tum Dionysius : "Veniam, quam petis, tibi dabo. Sed nisi die constituta adfueris, amicus tuus vita privabitur". Dies constituta aderat; iam hora ad poenam exigendam adfuit, tyrannus amicum a Damone fraudatum esse iam credidit; itaque Damonis amicum ad supplicium iam duci iussit. Cum is iam in summo periculo morus esset, Damon apparuit amicum servaturus. Dionysius fide amicitiaque iuvenum motus vitam Damoni donavit exclamans : "Utinam ego vobis tertius amicus adscriberer !"

144

Ćwiczenia

a. Napisz wszystkie participia od czasowników: duto, iacio, monstro, teneo.

b. Uzupełnij niepełne formy dodajac właściwą końcówkę gerundii lub getundivi: Facultas est nobis linguae Latinae discend...

Facultas est nobis discend... linguam Latinam.

Magister mihi Vergilii carmina legend... dedit.

Magister mihi Vergilii carmina ad legend... dedit.

In Musaeo Nationali Varsoviensi spectarut... imagines pulcherrimas delectamur.

27. Lectio vicesima septima

Infinitivus futuri activi.

Infinitivus futuri passivi.

Ut consecutivum.

Infinitiws futuri activi

Infinitivus futuri activi składa się z participium futuri activi odmienianego czasownika i infinitiwu praesentis słowa esse.

I monstraturus, -a, -um esse - że będę (będziesz itd.) pokazywał, że pokażę

II moturus, -a, -um esse - że będę poruszał, że poruszę

III capturus, -a, -um esse - że będę zdobywał, że zdobędę

IV muniturus, -a, -um esse - że będę obwarowywał, że obwaruję

Podobnie tworzy się inf. fut. słowa posiłkowego esse i czasowników złożonych z esse.

futurus, -a, -um esse (= foce) - że będę

prae-futurus, -a, -um esse - że będę przewodniczył, że stanę na czele

Infinitivus futuri passivi

Infinitivus futuri passivi składa się z supinum odmienianego czasownika i nieodmiennej formy iri (nieużywany infinitivus praesentis passivi czasownika eo - idę}.

145

I monstratum iri - że będę (będziesz itd.) pokazany

II motum iri - że będę (będziesz itd.) poruszony

III captum iri - że będę (będziesz itd.) schwytany

IV monitum iri - że będę (będziesz itd.) obwarowany

Czasowniki w języku łacińskim mają sześć infinitiwów:

} › Preasentis › {Activi

{Passivi

Infinitivus} › Perfecti › {Activi

{Passivi

} › Futuri › {Activi

{Passivi

Przykłady: czasownik esse i czasowniki czterech koniugacji

Kon. Infinitivus

activi Preasentis passivi

esse - byc, że jest (że są)

{lauda-ri-być chwalonym, że jest

{ chwalony

I lauda-re- chwalić, że chwali doce-ri-być uczonym, że jest

uczony (przez kogoś)

II doce-re - uczyć, że uczy leg-i-być czytanym, że jest

czytany

III leg-e-re - czytać, że czyta audi-ri-być słyszanym, że jest

słyszany (słuchany)

IV audi-re - słuchać, że słucha

activi Perfecti passivi

fuisse-że był

I lauda-visse-że chwalił, pochwalił laudatus, -a, -um

esse-że został pochwalony

II docu-isse - że uczył, że nauczył doctus, -a, -um

esse-że został nauczony

III leg-isse - że czytał, że przeczytał lectus, -a, -um

esse-że został przeczytany

IV audi-visse - że słyszał, że usłyszał auditius, -a, -um

esse-że został usłyszany

activi

Futuri passivi

futurus, -a, -um esse ( = fore) - że będzie

I laudaturus, -a, -um esse - że będzie laudatum iri - że będzie,

że zostanie pochwalony(a,e)

146

Infinitivus

Kon. activi Futuri passivi

II docturus, -a, -um esse doctum iri

III lecturus, -a, -um esse lectum iri

IV auditurus, -a, -um auditium iri

Zapamiętaj ! Infinitivus futuri passivi jest nieodmienny np.:

Wiemy, że chłopiec zostanie pochwalony - Scimus puerum laudatum iri.

" dziewczynka zostanie pochwalona - Scimus puellam laudatum iri.

" uczniowie zostaną pochwaleni - Scimus discipulos laudatum iri.

Zdania skutkowe - ut consecutivum

Zdania skutkowe zaczynają się od spójników: ut, uti - że, ut non - że nie (ut- nemo że nikt, ut nullus - że żaden; ut nihil - ze nic). W zdaniu nadrzędnym występuje zazwyczaj jeden z wyrazów: ita - tak, sic - tak, tam - tak, tak bardzo, adeo - do tego stopnia; tantus - tak wielki, tantum - tak bardzo, talis - taki, tantopere - tak bardzo, tot - tylu.

Orzeczenie w zdaniach skutkowych stoi w koniunktiwie, a czasy występują takie, jakie powinny by być, gdyby to było zdanie główne. Orzeczenie w zdaniach skutkowych nie stosuje się więc do zasady consecutio temporum; może np. orzeczenie zdania nadrzędnego być w czasie przeszłym, a orzeczenie w zdaniu skutkowym w czasie teraźniejszym (czego nie dopuszcza consecutio temporum) np.:

Tanta erat vis eius orationis, ut nunc etiam verba eius audire mihi videar.

Taka była siła jego przemówienia, że jeszcze dzisiaj zdaje mi się, że słyszę jego słowa.

Carmina poetarum antiquorum ita scripta sunt, ut hodie etiam eis delectemur. Wiersze poetów starożytnych tak są napisane, że dzisiaj także cieszymy się nimi.

Orzeczenie w zdaniu skutkowym występuje w coniunctivus praesentis, jeśli skutek dotyczy teraźniejszości (trwa); a w coniunctivus perfecti lub imperfecti, jeżeli skutek dotyczy przeszłości.

Składnię zdań skutkowych mają zdania podmiotowe po wyrażeniach nieosobowych: fit - zdarza się, accidit - zdarza się, evenit - zdarza się, mos est - jest zwyczaj, iustum est - jest rzeczą słuszną, contingit - zdarza się, trafia się, restat - pozostaje, sequitur - następuje itp., np.:

Persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet.

Często zdarza się, że korzyść jest w sprzeczności z tym co uczciwe (z uczciwością).

147

Thrasybulo contigit, ut patriam a triginta tyrannis liberaret.

Zdarzyło się (udało się) Trazybulowi, że uwolnił ojczyznę od trzydziestu tyranów.

Varia

Traditum est Homerom caecum fuisse. Constat ad salutem civium inventas esse leges. Legem brevem esse oportet! Imperator sperabat oppidum a se obsessum expugnattum iri. Spero te iam finem iniuriis facturum esse. Catilina erbem Romam a se deletum iri praedicebat. Quem Cicero defendebat, sperabat se absolutum iri.

Epaminondas paupertatem adeo facile toleravit, ut de re publica nihil praeter gloriam ceperit; idem tam fuit disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentia. Numquam imperator ita paci credidit, ut non se praeparet bello. Nemo tam puer est, ut Cerberom timeat.

"Siciliam Verres per triennium ita vexavit, ut ea restitui in pristinum statum nullo modo possit" - Cicero ait.

Non pedet homines bella gerere gerendaque bella liberis tradere?

Nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit.

Hannibal - imperator peritus

Hannibal, cum apud Prusiam, Bithyniae regem, maneret, etiam atque etiam eum ad bellum cum Romanis gerendum incitabat, rex tamen non idem sibi extis portendi dixit. Tum Hannibal: "Credis itaque potius vituliuae carunculae quam imperatori perito?"

De thesauro in agro latente

Agricola senex mortem appropinquare sentiens filios ad lectum suum convocavit et "Videtis - inquit - me a vobis iam discessurum brevi esse: in agro meo thesaurus defossus esse dicitur ibique magnae divitiae esse dicuntur; has vos reperturi esse mihi videmini". Filii statim ab eo petiverunt, ut locum accuratius indicaret. At pater animam iam efflans : "Si diligenter foderitis, - inquit - ipsi reperietis". Filii, cum patri funus iustum paravissent, statim in agro terram effoderunt, sed nihil effodere poterant. Denique labore tam fatigati erant, ut fodere desierint. Pater eos fefellisse videbatur. Sed autumno agrum viderunt uberrimas fruges peperisse, terra enim fossa atque herbis inutilibus liberata erat. Pater igitur filios non fefellerat, cum animos eorum ad assiduum laborem incitavisset: nam in assiduo labore thesaurus esse vere dicitur.

De bistrione filio orbato

Histrio, cui nomen Polo erat, tragoedias poetarum tam bene actitavit, ut famam sibi maximam paraverit. Is Polus unice amatum filiom morte amisit. Eo tempore Athenis Electram Sophoclis acturus, urnam gestare quasi cum Orestis ossibus debebat. Secundum fabulae argumentum Electra veluti fratris reliquias portans mortem eius complorat. Igitur Polus, lugubri habitu Electrae indutus, ossa atque urnam e sepulcro filii sui aspor

148

tavit et opplevit omnia non simulacris neque imitamentis, sed ludu et lamentis veris. Itaque iam non solum fabula agebatur, sed etiam dolor verus actus est.

Ćwiczenia

a. Z czytanki De chesauro wypisz zdania, które mają orzeczenie w koniunktiwie, określ czas orzeczenia i uzasadnij użycie czasu.

b. Wypisz z tej samej czytanki infinitiwy i wskaż, które sa cześcią składni acc. cum infinitivu, a które - nominativus cum infinitivu.

28. Lectio duodetricesima

Coniugatio periphrastica passiva.

Coniugatio periphrastica passiva

Participium futuri passivi (gerundivum) w połączeniu z jakąkolwiek formą czasownika esse tworzy koniugację omowną bierną (coniugatio periphrastica passiva), która wyraża obowiązek, powinność, czy konieczność wykonania czynności wyrażonej przez dany czasownik.

Coniugatio periphrastica passiva może występować:

1. bezosobowo:

a.gdy występuje czasownik nieprzechodni, np.:

laborandum est - trzeba pracować

cogitandum esset - trzeba byłoby pomyśleć

vivendum fuit - trzeba było żyć

b.gdy występuje czasownik przechodni użyty nieosobowo, np.:

laudandum sit - należałoby pochwalić

diligendum erat - trzeba było kochać

finiendum Brat - trzeba było kończyć

3. osobowo, gdy występują czasowniki przechodnie oraz podmiot, np.:

Virtus laudanda discendaque est.

(dosł. "Cnota jest taką, która powinna być chwalona").

Cnotę należy chwalić i uczyć się jej.

Oppida munienda fuerunt.

Miasta trzeba było obwarować; należało miasta obwarować.

149

Osoba sprawcy (działająca) występuje w datiwie zwanym dativus auctoris; tłumacząc na język polski zmieniamy konstrukcję: dativus auctoris staje się pod-miotem, np.:

Servis in agris laborandum fuit.

Niewolnicy musieli pracowć na roli.

Apud Pythagoram discipulis quinque annos tacendum erat.

U Pitagorasa uczniowie musieli przez pięć lat zachowywać milczenie.

Virtus omnibus laudanda est.

Wszyscy powinni chwalić cnotę.

Oppida militibus munienda fuere (= fuerunt).

Żołnierze musieli obwarować miasta.

Parentes liberis diligendi sunt.

Dzieci powinny kochać rodziców.

Agri servis colendi erant.

Niewolnicy musieli uprawiać pola.

Zdanie, w którym orzeczenie jest w coniugatio periphrastica passiva, może składać się z trzech zasadniczych elementów:

1. podmiotu (zawsze gramatycznego, w nom.); w języku polskim wystąpi on jako przedmiot;

2. osoby sprawcy (działającej) w dat. auctoris, który w języku polskim wystĄpi jako podmiot zdania, wykonujący czynność wyrażoną przez orzeczenie;

3. orzeczenia złożonego z participium futuri passivi i formy słowa esse; participicam zgadza się z podmiotem w przypadku, liczbie i rodzaju.

Jak widzimy z przytoczonych przykładów, coniugatio periphrastica passiva tłumaczy się na jezyk polski:

a. przez odpowiedni czasownik w bezokoliczniku i czasownik "muszę", "powinienem", "mam" - w odpowiedniej formie,

b. przez odpowiedni czasownik w bezokoliczniku z wyrażeniem nieosobowym "trzeba", "naleľy", "wypada", "powinno się".

Uwaga: coniugatio periphtasrica passiva (gr. periphrazo-opisuję, omawiam) nazywa się omowną z punktu widzenia języków nowożytnych, które nie posiadaja biernego imiesłowu czasu przyszłego, muszą więc być tłumaczone opisowo. U schylku starożytności funkcję coniugatio periphrast. pass. przejęło futorum passivi.

Varia

Grave opus mihi faciendum est. Faciendum id nobis est. Facienda ea nobis sunt, quae parentes imperant. Lex iubet ea, quae facienda sunt, prohibetque contraria.

150

Damnum appellandum est cum mala fama lucrum. Quid mihi potas agendom esse? Vigilandum est semper! - Cicero cives monet. Carthaginem delendam esse Cato in senatu censuit. Pro amico contra patriam arena sumenda non sunt - Cicero inquit "patria enim amicitiae praeponenda est". Quod erat demonstrandum.

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas.

De gustibus non est disputandum.

Multi modii salis simul edendi sint, ut amicum verum cognoscas. Imperator ad milites ante pugnam: "Aut vincendum aut vita pro patria nobis reddenda est!"

Deliberandum est, antequam promiseris!

Virorum sapientium praecepta quaedam

"Aliquis vir bonus nobis eligendus est ac semper ante oculos habendus, ut sic, tamquam illo spectante, vivamus, et omnia, tamquam illo vidente, faciamus" - hoc Epicurus praecepit.

Legenda carmina poetarum, cognoscendae historiae, omnium bonarum artium doctores et scriptores legendi et pervolutandi et egercitationis causa laudandi, corrigendi, vituperandi, refellendi; disputandum est in contrarias partes.

Omnia sunt laudanda, quae coniuneta cum virtute sunt, et, quae cum vitiis, vituperanda.

Gloriae cupiditas sacrilega

Ephesi sutor guidem habitabat, qui adeo gloriae famaeque cupidus fuit, ut Dianae Ephesiae templum, quod incolis Ephesi carissimum erat, incendere statuerit. Credebat enim vir pessimus delendo opus pulcherrimum famam sibi aeternam paraturum esse.

Cum templum ineendio delevisset, Ephesii decreverunt viri istius nomen ac memoriam abolendam esse. Itaque nomen istius sutoris nobis ignotum esset, nisi Theopompus, seriptor rerum gestarum, historiis suis nomen viri tradidisset. Cui viro Herostrato nomen erat.

Ćwiczenie

Podane zdania zamień na zdania w coniugatio periphrastica passiva np.:

libros legimus - nobis libri legendi sunt

czytamy książki - my powinniśmy (musimy) czytać książki.

Milites oppidum oppugnant. Imperator milites ignavos vituperat. Servus doctua carmina recital.

Mercatorea Romam frumentum advehebant. Liberi parentes amant. Magister puerum ignavum punivit.

151

29. Lectio undetricesima

Verba deponentia.

Verba semideponentia.

Verba deponentia

W języku łacińskim istnieją czasowniki, które posiadają tylko formy strony biernej, zachowują jednak znaczenie czynne, np.: hortor (zachęcam); są to verba deponentia czyli czasowniki, które straciły stronę czynną (depono - odkładam, tracę).

Jako formy podstawowe występują: 1 os. sing. praesentis, infinitivus praesentis i 1 os. sing. perfecti, np.:

Kon. Formy podstawowe

1 os. sing. praesentis

I hortor - zachęcam

infitior - zaprzeczam

II vereor - boję się, szanuję

polliceor - obiecuję

III loguor - mówię

sequor - postępuję za kimś

IV blandior - schlebiam

largior -hojnie obdarzam

Infinit. praesentis 1 os. sing. perfecti

I hortari hortatus sum

infitiari infitiatus sum

II vereri veritus sum

polliceri pollicitus sum

III loqui locutus sum

sequi secutus sum

IV blandiri blanditus sum

largiri largitus sum

Verba deponentia odmieniają się tak jak czasowniki czterech koniugacji w stronie biernej.

Zapamiętać jednak należy, że verba deponentia zachowały:

1. trzy formy strony czynnej ze znaczeniem czynnym:

Kon. Participium Infinitivus

praes. activi futuri activi futuri activi

I hortans, -antis hortaturus, -a, -um hortaturus, -a, -um esse

zachęcający, zachęcając mający zachęcać, że będę, będziesz,

mając zachęcać będzie zachęcać

152

Kon. Participitvm Infinitivus

praes. actvi futuri activi futuri actvi

infitians, -antis infitiaturus, -a, -um infitiaturus, -a, -um esse

zaprzeczający, mający zaprzeczyć że bedę... przeczyć

zaprzeczając

verens, -ntis veriturus, -a, -um veriturus, -a, -um esse

bojący się, mający się obawiać, że będę... obawiać się

bojąc szanować

II pollicens, -ntis polliciturus, -a, -um polliciturus, -a, -um esse

obiecujący, mający obiecać że bedę... obiecywać

obiecując

loquens, -entis locuturus, -a, -um locuturus, -a, -um esse

mówiący, mówiąc mający mówić że będę... mówić

III sequens, -ntis secuturus, -a, -um secuturus, -a, -um esse

postępujący, mający pójść za kimś, że będę... iść za kimś,

postpując postępować postępować

blandiens, -ntis blanditurus, -a, -um blanditurus, -a, -um esse

schlebiający, mający schlebiać że będę... schlebiać

schlebiając

IV largiens, -ntis largiturus, -a, -um largiturus, -a, -um esse

Obdarzający, mający obdarzać że będę... obdarzać

obdarzając

2. jedną formę strony biernej ze znaczeniem biernym, a mianowicie:

Kon. Participium futuri passivi (gerundivum)

I hortandus, -a, -um - ten, kóry ma być zachęcony

infitiandus, -a, -um - ten, który ma być zaprzeczony

II verendus, -a, -um - ten, którego należy się bać, szanować

pollicendus, -a, -um - ten, który ma być obiecany

III loquendus, -a, -um - ten, o którym trzeba mówić

sequendus, -a, -um - ten, którego trzeba ścigać

IV blandiendus, -a, -um - ten, któremu trzeba schlebiać

largiendus, -a, -um - ten, którego trzeba hojnie obdarzyć

Verba semideponentia

Kilka czasowników zachowuje częściowo formy strony czynnej, a niektóre formy strony biernej ze znaczeniem czynnym. Są to tzw. verba semideponentia (półdeponencja).

153

Większość tych tematu praesentis. Należą tu:

Koniugacja II

audeo, audere, ausus sum - ośmielam się, mam odwagę

gaudeo, gaudere, gavisus sum - cieszę się

soleo, solere, solitut sum - mam zwyczaj, zwykłem

Koniugacja III

fido, fidere, fisus sum - ufam

confido, canfidere, confirus sum - ufam, wierzę

diffido, diffidere, diffisus sum - nie ufam, nie dnam zaufania

Czasownik revertor ma praesens i czasy od tematu praesens utworzone w passivum, a perfectum i czasy od tematu perfectum - w activum:

revertor reverti reverti

wracam (inf. praes. pass.) (ind. perf. act.)

Uwaga

1. Participium perfecti wielu v. deponentia i semideponentia ma funkcję psrticipium praesentis activi i tłumaczyć je można przez imiesłów czasu teraźniejszego, np. veritus - bojąc się, ratus - myśląc, gavisus - ciesząc się.

2. Niektóre czasowniki posiadają formy w activum i występuja także jako verba deponentia zachowując to samo znaczenie, np.:

mereo obok mereor - zasługuję

assentio " assentior - wyrażam zgodę

Varia

Dulce et decorum est pro patria mori - in Horatii poetae carmine haec legi possunt. "Egredere ex urbe, patent portae, proficiscere! obliviscere caedis atque incendiorum!" Cicero Catilinam admonet. Sunt tempora gaudendi, sunt tempora dolendi. Ave, Caesar ! morituri te salutant ! - his verbis gladiatores pugnaturi Caesarem salutabant. Hic mortui vivant, hic muti loquuntur: haec verba in bibliotheca quadam scripta leguntur. Sapere auso! - haec verba sunt in nomismate dedicato a Stanislao Augusta, Poloniae rege, Stanislao Konarski, viro optime de scholis moderandis merito. Iudicis est semper in causis verum sequi. Pudorem rubor, terrorem - pallor et tremor et dentium crepitus consequitur.

Plinius dicere solebat nullum esse librom tam malum, ut non aliqua parte prodesset. Ad quae cognoscenda iter ingredi, transmittere mare solemus, ea sub oculis posita

154

neglegimus. Aequat omnes cinis: impares nascimur, pares morimur. Emoriar, si ha puellam uxorem non dugero!

Hoc maiores nostri questi sunt, hoc nos querimur, hoc posteri nostri querent eversos esse mores, regnare nequitiam, in deterius res humanas in omne nefas labi. Concordia parvae res crescunt, discordia masimae dilabuntur.

Fide, sed cui, vide!

Utendum est aetate: cito pede labitur aetas,

Nec bona tam sequitur, quam bona prima fuit.

Dla ułatwienia podajemy formy podstawowe czasowników - verba deponentia:

Formy podstawowe

1 os. sing. praesentis Infinit. praesentis I os. sing. perfecti

morior mori mortuus sum

umieram (part. fut.: moriturus, -a, -um)

emorior emori emortuus sum

umieram, ginę (part. fut.: emoriturus -a, -um)

egredior egredi egressus sum

wychodzę

proficiscor proficisci profectus sum

wyruszam, idę

obliviscor obliaisci oblitus sum

zapominam

loquor loqui locutus sum

mówię, rozmawiam

ingredior ingredi ingressussum

ruszam w drogę,

wyprawiam się

nascor nasci natus tum

rodzę się

queror queri questus sum

narzekam, żalę się

155

Formy podstawowe

1 os. sing. praesentis Infmit. praesentis 1 os. sing. perfecti

labor labi lapsus sum

ślizgam się,

chwieję sie, padam

di-labor di-labi di-lapsus sum

rozpadam się

utor uti usus sum

używam, korzystam

sequor sequi secutus sum

idę za kimś,

następuję

De P. Scipione Nasica

P. Scipio Nasica cum aedilitatem curulem adulescens peteret, uranum cuiusdam viri rustici more candidatorum tenacius prendit. Cum autem manum eius rustica opera duratum teneret, intempestive iocans interrogavit virum, num manibus solitus esset ambulare.

Quod dictum a circumstantibus auditum ad popalam manavit et causa repulsae Scipioni fuit.

Augusti dictum facetom

Augustus, cum Herennium, iuvenem vitiis deditum, castris excedere iussisset, at ille supplex quereretur: "quomodo ad patrias sedes revertar? quid patri meo dicam?" - respondit: "Dic me tibi displicuisse".

Zapamiętaj !

Cztery czasowniki mają w 2 os. sing. imperatiwu czysty temat : dico: dic - powiedz; duco: duc - prowadź; facio: fac - zrób; fero: fer - nieś, zanieś:

Semper dic verum, vacuam duc crimine vitam.

Fac sapienter opus, fer patienter onuc!

Alexander Babylonem intrat

Cum Alexander Magnus Babylonem adgrederetur, in muris constiterant multi incolae urbis avidi videndi regis.

Alexander in curru, armatis militibus stipatus, urbem ac deinde regiam intravit.

156

Postero die supellectilem Darii, Persarum regis, et oranem pecuniam recognovit. Macedones mirabantur magnitudinem et pulchritudinem urbis, quam Semiramis regina olim condiderat, muros altissimos, praecipue autem hortos pensiles, qui inter septetem mirabilia Orientis opera numerabantur.

De Croesi regis filio, qui mutus habitus est

Filius Croesi regis adulescentulus fari non poterat. Mutus itaque et elinguis diu habitus est. Croesus bello magno victus est. Urbs quoque, ubi rex manebat, ab hostibus capta est. Tum hostis quidam, qui Croesum ignorabat, gladium strinxit regemque iam petebat. Tum puer perterritus clamavit: "Croesus rex est! ne interfeceris patrem meum!" Tum hostis gladium reduxit, rex periculo liberatus est, et adulescens ex eo tempore loqui incepit.

Quomodo Demosthenes iudicum incuriam irnserit

Demosthenes Gausam hominis de vita periclitantis dicebat. Cum iudices parum attentos audire videret, "Paulisper - inquit - aures mihi praebeatis : rem vobis novam et iucundam narraturus sum". Cum iudices aures arrexissent, orator celeberrimus haec iis narravit: "Iuvenis quispiam asinum conduxerat, quo Athenis Megaram profecturus uteretur. In itinere, cum sol ureret nec esset umbraculum, deposuit clitellas et sub asino consedit, ut eius umbra tegeretur. Id vero agaso vetabat clamans asinum locatum esse non umbram asini. Alter cum contra contenderet, in ius ambulant". Haec locutus Demosthenes, cum homines diligenter audientes vidit, decessit. Tum revocatus a iudicibus rogatusque, ut reliquam fabulam narraret, "quid - inquit ergo de asini umbra audire vobis placebit, Gausam hominis de vita periclitantis non audietis"?

Zapamiętaj !

quo... uteretur = ut eo... uteretur = ażeby z niego skorzystać (z którego by skorzystał); zaimek qui w zdaniu z koniunktiwem zastępuje spójnik ut -f- is (ażeby on), quae = ut -f- ea (ażeby ona). Jest to zdanie względno-celowe (relativum-finale).

157

30. Lectio tricesima

Imperativus futuri activi.

Imperativus futuri passivi.

Zdania przyczynowe

Imperativus futuri activi

Imperativus futuri activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis końcówek osobowych: 2 os. sing. -to, 3 os. sing. -to, 2 os. pl. -tote, 3 os. pl. -nto.

Wzór odmiany

I Koniugacja II

Singularis

1 specta-to! obejrzyj, zobacz! move-to! porusz, poruszże!

3 specta-to! niech obejrzy) move-to! niech poruszy

Pluralis

2 specta-tote! obejrzyjcie! zobaczcie! move-toto! poruszcie

3 specta-nto! niech obejrzą! move-nto! niech poruszą

III Koniugacja IV

2 mitt-i-to! poślij! audi-to! posłuchaj!

3 mitt-i-to! niech pośle! audi-to! niech posłucha!

Pluralis

2 mitt-i-tote! poślijcie! audi-tote! posłuchajcie!

3 mitt-u-nto! niech poślą! audi-u-nto! niech posłuchają

Czasownik posiłkowy - esse

Singularis Pluralis

2 es-to! bądźże es-tote! bądźeż!

3 es-to niech będzie! S-u-nto! niech będą!

Imperatiws futuri passivi

Imperativus futuri passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis końcówek: w sing. -tor; w plur. (tylko 3 osoba) -ntor, np,:

2 specta-tor! bądź obejrzany!

sing. 3 specta-tor! niech będzie obejrzany!

plur. 3 specta-ntor! Niech będą obejrzani!

Imperativus futuri (który nie ma odpowiednika w języku polskim) wyraża czynność, która kiedyś - w przyszłości, ma być wykonana; forma ta ma przede wszystkim zastosowanie w sformułowaniach praw, ustaw, testamentów itp.

Przeczeniem przy imperativus futuri jest ne, np.:

Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito.

Zmarłego nie chowaj, ani nie pal zwłok w mieście (w obrębie miasta).

Zdania przyczynowe

Zdania przyczynowe łączą się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą spójników: quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem, cum (cum causale), praesertim cum, które tłumaczymy na język polski: "ponieważ", "dlatego że", "gdyż", "zwłaszcza że".

I. W zdaniach przyczynowych po spójnikach quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem, orzeczenie wysępuje w indikatiwie, np.:

Themistocles, quod non satis tutum se Argis videbat, Corcyram demigravit. Temistokles przeniósł się na Korkyrę, ponieważ nie czuł się dość bezpieczny w Argos.

Oculi dolent, quia fumus molestus est.

Oczy bolą, ponieważ jest przykry dym.

II. Po spójniku cum, praesertim cum orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum.

Po spójnikach poprzedzonych przeczeniem: non quod - "nie dlatego, że"; non quod non, non quin - "nie dlatego żeby nie", ("jakoby nie"), zdania wyrażają przyczynę niepewną, orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum, np.:

Cum hoc verum non sit, sequitur, ut sit falsum,

Ponieważ to nie jest prawdą (prawdziwe), wynika, że jest fałszem (fałszywe).

In duobus malis cum fugiendum maius sit, levius est eligendum.

Ponieważ z dwóch nieszczęść należy unikać większego, musi się wybrać mniejsze.

159

Litteras ad te dedi, non quod haberem quod scriberem, sed ut a te Iitteras acciperem.

Wysyłam do ciebie list, nie dlatego, żebym miał o czym pisać, lecz ażeby otrzymać list od ciebie.

III. Jeżeli zdanie, które rozpoczyna jeden ze spójników wymienionych w p. I (quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem) nie zawiera myśli wypowiedzianej przez autora (tzn. przez osobę wypowiadającą całe zdanie - tzw. ex mentea auctoris), lecz myśl podmiotu zdania nadrzędnego (zdanie ex mente aliena-myśl obcą) orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum, np.:

Zdania ex mente auctoris

a. Mater irato filiae est, quod puella eam fefellerat.

ktoś stwierdza:

Matka gniewa się na córkę, ponieważ dziewczynka ją oszukała (zawiodła).

a. Pater dolebat, quod amicum aegrum non vistavi.

Ojciec się martwił, ponieważ nie odwiedziłem chorego przyjaciela.

Zdania ex mente aliena

b. Mater irata fdiae est, quod puella eam fefellisset.

ktoś stwierdza:

(myśl podmiotu zd. nadrzędnego)

Matka gniewa się na córkę, ponieważ myśli, że dziewczynka ją oszukała.

b. Pater dolebat, quod amicum aegrum non visitavissem.

Ojciec się martwił, ponieważ nie odwiedziłem chorego przyjaciela.

Varia

Ignoscito semper alteri, numquam tibi! Non satis est pulchna esse poemata, dulcia sunto! Testes estote! Virgines Vestales custodiunto ignem foci publici sempiternom! Nocturna sacrificia ne sunto !

Dum Romae fueris Romano vivito more!

Salus rei publicae suprema lex esto!

Quia natura motani non potest, idcirco verae amicitiae sempiternae sunt. Nihil videbimus, quia sero advenimus. Nunc dicamus de gloria, quandoquidem in rebus administrandis adiuvat plurimum. Noctu ambulabat Themistocles, quod somnum capere non posset. Socrates accusatus est, quod corrumperet iuventutem et novas superstitiones introduceret. Hostes proelio excesserunt, non fuga vulnerum aut mortis, sed quia satis praedae habebant. Nemo voluptatem fugit, quia voluptas est, sed quia eam consequuntur dolores.

De Sulpicii Gafli in uxorem severitate

Gaius Sulpicius uxorem dimisit, quod eam capite aperto foris versatam cognoverat. "Lex - inquit - tibi meos praefinit oculos, quibus formam tuam approbes. His esto speciosa!"

160

Philippi regis ad Aristotelem epistula

Filiom miki naturo esse scito. Quod equidem dis habeo gratiam, non proinde quia natus est, quam pro eo, quod eum nasci contigit temporibus vitae tuae. Spero enim fore (= futurum esse), ut educatus eruditusque a te dignus exsistat et nobis et rerum magnarum susceptione.

De Codro, Atheniensium rege

Codrus, rex Atheniensium, cum terra Attica ab ingenti Lacedaemoniorum exercitu vastaretur, ad oraculum Apollinis Delphici legatos misit consultum, quomodo grave bellum finiri posset. Quibus Pythia respondit: "Belli finis erit, si rex Atheniensium occisus erit". Quoniam hoc responsum non solum Atheniensibus, sed etiam hostibus notom erat, Lacedaemoniorum dux imperavit, ut omnes Codri vitae parcerent. Codrus autem, cum id cognovisset, servili veste induta, ne agnosceretur, in castra hostiom venit. Ibi, cum consulto militem laesisset, ab hostibus interfectus est. Lacedaemonii autem, cum mortuum Atheniensium regem esse cognovissent, discesserunt. Itaque, quoniam rex vitam pro patria profundere non dubitaverat, Athenae servatae sunt.

31. Lectio tricesima prima

Numeralia

Liczebniki - Numeralia

Liczebniki łacińskie występują w funkcji przymiotników lub przysłówków. Liczebniki dzielą się na:

I. Liczebniki główne (numeralia cardinalia), odpowiadające na pytanie: ile? II. Liczebniki porządkowe (numeralia ordinalia), odpowiadajace na pytanie: który z rzędu?

III. Liczebniki podziałowe (numeralia distributiva), odpowiadające na pytanie: po ile?

IV. Liczebniki wielorakie (numeralia multiplicativa), odpowiadające na pytanie: iloraki?

V. Przysłówki liczebnikowe (adverbia numeralia), odpowiadające na pytanie: ile razy?

I. Liczebniki główne - numeralia cardinalia

1. Liczebniki od 11 do 17 są zrostami jednostek z liczebnikiem decem - dziesięć, np: quattuordecim = quattuor-f-decem.

2. Dwa liczebniki poprzedzające następującą dziesiątkę tworzy się przez odejmowanie duo i unus od tej dziesiątki, np.:

28 duo-de-triginta

58 duo-de-sexaginta

29 undetriginta

59 undesexaginta itp.

3. Dziesiątki 30-90 tworzy się przez dodanie przyrostka -ginta, 20-ginti.

4. Przez przypadki odmieniają się liczebniki główne: 1, 2, 3, setki (200-900) i liczba mnoga liczebnika mille - tysiąc.

N. unus, una, unum duo, duae duo tres, tres, tria

jeden, jedna, jedno dwa, dwie, dwa, trzy

G. unius duorum, duarum, duorum trium

D. uni duobus, duabus, duobus tribus

Acc.unum, unam, unum duos, duas, duo tres, tres, tria

Abl.uno, una, uno duobus, duabus, duobus tribus

5. Liczebnik mille był pojmowany jako rzeczownik r. nijakiego, ale w łacinie klasycznej występuje jako przymiotnik (nie wpływa na zmianę przypadka rzeczownika, do którego się odnosi); w pluralis milia ma funkcję rzeczownika i łączy się z rzeczownikiem w genetiwie.

N. mille milites tria milia militum

tysiąc żołnierzy trzy tysiące żołnierzy

G. mile militum trium miltum militum

D. mille militibus tribus milibus militum

Acc. mille mitites tria milia militum

Abl. mille militibus tribus milibus militum

6. Liczebniki (odmienne jak i nieodmienne) pojmowali Rzymianie jako przymiotniki, toteż nie wpływają one na zmianę przypadków rzeczowników, przy których stoją, np.:

quinque pueri - pi(c)ciu chłopców

cum quinque pueris - z pięcioma chłopcami

decem pueros video - widzę dziesięciu chłopców

7. W połączeniu dziesiątek z jednostkami od 21 do 97 znajduje się zazwyczaj i jednostka przed dziesiątką, połączona spójnikiem et, np.: sex et viginti .(por. język

162

niemiecki: sechs und zwanzig). Może jednak występować dziesiątka na pierwszym miejscu, wtedy nie używa się spójnika: viginti sex (por. język polski: dwadzieścia sześć.

II. Liczebniki porządkowe - numeralia ordinalia

1. Liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak przymiotniki zakończone na -us, -a, -um według deklinacji I dla r. żeńskiego i II - dla r. męskiego i nijakiego.

2. Obok liczebnika secundus, -a, -um (drugi, następny od czasownika sequor), używanego w wyliczaniu, tj. jeżeli wystąpi po nim liczebnik porządkowy "trzeci", używamy liczebnika alter, -a, -um - drugi, mówimy więc np.:

druga część - altera pars - jeżeli są w ogóle tylko dwie części, druga część - secunda pars - jeżeli tych części jest więcej

alter ego - drugi ja (drugi taki, jak ja)

Zapamiętaj również!

prior, -ius - pierwszy (z dwóch)

posterior, -ius - drugi (i ostatni z dwóch) następny

3. Należy zwrócić uwagę na różnice w uzyciu: primus, -a, -um (przymiotnikowe odmienne) a primum, primo (przysłówkowe nieodmienne).

Użycie przymiotnikowe:

Varsoviam primus visitavi, amici mei tardius venerunt.

Ja pierwszy zwiedziłem Warszawę, moi przyjaciele przyjechali później,

Varsoviam primam visitavi, deinde Cracoviam profectus sum.

Najpierw zwiedziłem Warszawę (pierwsze miasto, które zwiedziłem), patem pojechałem do Krakowa.

Użycie przysłówkowe

Primum Varsoviam ante duos annos veni, deinde hoc arzno mense Maio.

Po raz pierwszy przyjechałem do Warszawy przed dwoma laty, następnie w tym roku w maju.

Varsoviam primo visere constitui, sed nzorbus me prohibuit.

Najpierw (na początku) postanowiłem zwiedzić Warszawę, lecz choroba mi przeszkodziła.

4. Na pytanie: po raz który? używa się liczebnika porządkowego w rodzaju nijakim: primum secundurn tertium postremum

po raz pierwszy ...drugi ...trzeci ...ostatni

np. consul tertium - był konsulem po raz trzeci, ale: consul iterum - po raz drugi

163

III Liczebniki podziałowe - numeralia distributiva

Liczebniki podziałowe mają formę przymiotnikową w liczbie mnogiej, np. terni, ternae, terna i odmieniają się dla r. męskiego i nijakiego według deklinacji II, dla r. żeńskiego według deklinacji I. Przy rzeczownikach pluralia tantum używa się liczebników podziałowych, np. dwa obozy - bing castra (nie: duo castra!), ponadto zamiast singuli - używa się oni; zamiast terni - trini, np. : unae litterae - jeden list (litterae, arum)

binae litterae - dwa listy ale:

duae litterae - dwie litery (littera, ae)

IV. Liczebniki wieloraide - numeralia multiplicativa

W zestawieniu (s. 161) nie uwzględniono liczebników wielorakich, gdyż jest ich bardzo niewiele. Najczęściej używane były:

simplex (= simplus, -a, um) - pojedyńczy

duplex (= duplus, -a, -um) - podwójny

triplex itd.

quadruplex

septemplex

decemplex

Rzadko występowały liczebniki quintuplex, octopdex; nie używano w ogóle liczebników: "sześcioraki", "dziewięcioraki".

V. Przysłówki liczebnikowe - adverbia numeralia

Przysłówki liczebnikowe, zaczynając od liczebników 5, mają zakończenie -ies. Liczebniki podziałowe w r. nijakim występują w działaniu mnożenia wraz z przysłówkiem liczebnym, np. 7 x 3 = 21- septies trina sunt viginti unum; 3 x 100 = 300 ter centera sunt trecenta.

Varia

Roma anno septingentesimo quinquagesimo terno a. Ch. n. (= ante Christum natum) condita est. Reges anno quingentesimo decimo Roma pulsi sunt. Romam tria bella cum Carthaginiensibus gesserunt: primum bellum ab anno duoentesimo sexagesima quarto usque ad ducentesimum quadragesimum primum, secundum ab anno ducentesimo duodevicesimo usque ad ducentesimum secundum. Anno post pax facta est. Bellum

164

terbum ab anno centesimo undequinquagesimo usque ad centesimum quadragesimum sextum gestum est.

Titus Maccius Plautus anno ducentesimo quinquagesimo natus, annos undeseptuaginta vixit. Circiter centum quadraginta fabulas scripsit, quarum una et viginti asservatae sunt. Mortem obiit anno centesimo octogesimo primo.

Caius Iulius Caesar a sexaginta fere coniuratis Idibus Martiis necatus est anno quarto et quadragesimo a.Ch.n.

Quintus Horatius Flaccus, poeta ille celeberrimus, et Cilnius Maecenas, quorum amicitia nota est, eodem anno i.e. octavo a.Ch.n. mortui sunt.

Duas aures habemus et os unum, ut plura audiamus quam loquamur.

Ignis, mare, mulier -tria mala.

Non est satis unius opinio.

Sex horas dormire sat est iuvenique senique

Da septem pigro, nulli concesseris octo!

L. Caecilius cum C. Caesare pita ludere solebat. Cum Caesar aliis, qui cum eo ludebant, centena sestertia et Caecilio oni quinquaginta dari iussiset, "quid? ego inquit - ona marsu luda?"

De Romanorum regibus magistratibusque

Primum Romani a regibus gubernabantur. Rex auxilio centom, deinde trecentorum senatorum, qui etiam gatres nominabantur, regnabat. Caesaris aetate quingenti patres in album conscripti sunt.

Romulus, primus Romanorum rex, ut tradunt, septetu et triginta annos Romae praestitit, Numa Pompilius, secundus rex, tres et quadraginta, Tullus Hostilius, qui tertius regnabat, duo et triginta, Ancus Marcius, qui quartus sequitur, quattuor et viginti, Tarquinius Priscus, quintus Romanorum rex, duodequadraginta, Servius Tullius, qui sextus regnabat, quattuor et quadraginta, Tarquinius Superbus, septimus et ultimus rex Romanorum, quinque et viginti. Omnino reges ducentos quadraginta tres annos in urbe Roma regnaverunt. Regibus exactis duo consules civitati praefuerunt. Primum praetor unus erat, qui urbanus appellabatur, is causas civium Romanorum dicebat, deinde praetor peregrinus, qui ius dicebat, cum causa civis Romani et peregrini diiudicanda erat; tum quattuor, denique sex praetores fuerunt. A Sulla octo dicti, a Caesare sedecim, qui iudiciis praeerant.

Aediles quattuor erant, duo plebeii, duo curules, quorum curae urbs, annona ludique erant.

Tribuni plebeii duo, postero tempore decem fuerunt, quibus ius agendi cum plebe et patribus fuit. Cum patriae periculum immineret, dictator a senatu creabatur.

165

Quaestores curam de aerario adhibuerunt, primum quattuor, deinde octo; Sulla viginti, Caesar autem quadraginta quaestores creavit. Censores mores civium regebant.

Ciceronis verba sunt: Magistratibus opus est, sine quorum prudenda ac diligentia esse civitas non potest.

De L. Sicinio Dentato

L. Sicinius Dentatus strenuus bellator fuit atque ob ingentem fordtudinem appellatus est Achilles Romanus. Is pugnavit in hostem centom et viginti proeliis, cicatricem aversam nullam, adversas quinque et quadraginta habuit, coronis donatus est aureis octo, obsidionali una, muralibus tribus, civicis quattuordecim, torquibus tribus et octoginta, armillis plus quam sexaginta, hastis duodeviginti. Triumphavit cum imperatoribus suis triumphos novem.

Uwaga

Cororas donatus est - wieńce stanowiły w wojsku rzymskim nagrodę za dokonanie bohaterskiego czynu; nagrodą za uratowanie życia obywatelowi rzymskiemu był wieniec z liści dębowych, corona civica, z napisem: Ob civem servatum; żołnierz, który pierwszy wdarł się na mury nieprzyjacielskiego miasta otrzymywał wieniec złoty, na który składały się motywy w kształcie murów, corona muralis (lub obsidionalis); za wyróżnienie się w bitwie morskiej, wdarcie się na okręt nieprzyjacielski nagrodą był wieniec złoty z motywów wyobrażających dzioby okrętów, corona rostrata lub corona navalis. Inne odznaczenia to: torques - łańcuchy noszone na szyi, armillae - naramienniki, hastae - włócznie itp.

De hominibus, qui plurimos annos compleverunt

M. Valerius Corvus (vel Corvinus) centesimum annum complevit. Cuius inter primum et sextum consulatum quadraginta et sex anni intercesserunt suffecitque integris viribus non solum publicis officiis, sed edam diligentissimae agrorum suorum

culturae; et civis et patris familiae optabile exemplum.

Cuius vitae spadum aequavit Metellus, quartoque anno post consularia imperia senex admodum pontifex maximus creatus, tutelam caerimoniarum per duo et viginti annos neque in vods nuncupandis voce haesitante neque in sacrificiis faciendis tremula manu gessit.

Muliebris edam vitae spatium non minus longum in compluribus apparuit. E.g. Livia Rutilii septimum et nonagesimum, et Terenda Ciceronis tertium et centesimum, et Clodia Aufilii quindecim filiis ante amissis, quintum decimum et centesimum explevit annum.

De mensium nominibus

Romam olim auctore Romulo annum decem mensibus ordinatum habuerunt. Qui annus a Martio mense incipiebat, quem sequebantur: Aprilis, Maius, Iunius Quinctilis, Sextilis, September, October, November, December.

Romulus primum anni mensem patri suo Marti dicavit. Quem mensem primum fuisse vel ex hoc maxime probatur, quod ab ipso Quinctilis quintus est. Secundum mensem nominavit Aprilem (ut quidam putant cum adspiradone quasi Aphrilem

166

a spuma, quam Graeci aphron vocant, unde orta Venus creditur). Et hanc Romuli asserunt fuisse rationem, ut primum mensem a patce suo Marte, secundum ab Aeneae matre Venere (Graece: Aphrodite) nominaret. Hodie quoque in sacris Martem patrem, Venerem - genetricem vocamus.

Maium - Romulus tertium posuit, de cuius nomine inter scriptores dissensio est. Plures tamen putant mensem nominatom esse a Maia, Vulcanis uxore, aut contendunt, quod rectius videtur, Maiam, Mercurii matrem, mensi nomen dedisse. Et recte guidem: hoc mense mercatores omnes Maiae Mercurioque sacrificant.

Iunius Maium sequitur, qui ab Iunonis deae nomine primum Iunonius appellabatur, sed post detrids quibusdam litteris ex Iunonio Iunius dictus est. Quinctilis in honorem Iulii Caesaris Iulius appellatus est. Augustus mensis deinde est, qui Sextilis antea vocabatur, antequam honori Augusd ex senatus consulto dicatus est.

Haec sunt, quae de mensium nominibus Macrobius enarravit.

De P. Cornelio Scipione

P. Cornelius Scipio consul in Hispaniam missus, ut Numantiam caperet, cum castra intravisset, edixit, ut omnia, quae castris voluptads causa essent, summoverentur. Constat tum maximum numerum institorum et lixarum cum duobus milibus scortorum castra Romanorum reliquisse. Hac sentina liberatus exercitus Romanus recreata virtute Numantiam incendiis deletam ruinisque prostratam solo aequavit.

32. Lectio tricesima secunda

Verba anomala: volo, nolo, malo

Odmiana czasownika : eo, ire, ii, itum

Verba anomala: volo, nolo, malo - chcę, nie chcę, wolę

1. Czasownik volo - chcę i złożone polo (nevolo) - nie chcę, malo (magis volo - bardziej chcę) - wolę, należą do kategorii czasowników nieprawidłowych (verba anomala), które w tworzeniu pewnych czasów odbiegają od zasadniczych koniugacji. Tak jak inne czasowniki tego typu (p. s.175) reprezentują one koniugację atematyczną, bezspójkową, częściowo tylko zachowaną w niektórych formach poszczególnych czasów.

Odmiana

Indicativus

Praesentis

Singularis Pluralis

1. volo nolo molo volumus nolumus malumus

chcę nie chcę wolę

2. vis non vis mavis vultis non vultis mavultis

3. vult non vult mavult volunt nolunt malunt

Imperfecti

volebam, nolebam, malebant itd.

Futuri I Perfecti

1. volam nolam malam volui nolui malui

2. voles noles males voluisti noluisti maluisti

3. volet nolet malet voluit noluit maluit

itd. itd. itd. itd. itd. itd.

Coniunctivis

Preasentis

Singularis Pluralis

1. velim nolim malim velimus nolimus malimus

2. velis nolis malis velitis nolitis malitis

3. velit nolit malit velint nolint malint

Singularis Pluralis

1. vellem nollem mallem vellemus nollemus mallemus

2. velles nolles malles velletis nolletis malletis

3. vellet nollet mallet vellent nollent mallent

168

Imperativus tworzy tylko czasownik nolle:

Imperativus Imperativus

praesentis futuri

Sing. 2 noli! 2 nolito!

3 nolito!

Plur. 2 nolite! 2 nalitote!

3 nolunto!

Pozostałe czasy, tworzone od tematu perfecti, odmieniają się regularnie, np. volueram, voluissem itd.

Zapamiętaj!

1. W czasowniku volo obok tematu vol występuje temat vel; vol występuje przed samogłoskami a, o, u; dlatego volam, volumus, ale: velle.

3. Volo, nolo, malo łączą się z infinitiwem, jednakże po czasownikach tych bardzo często występuje składnia accusativus cum infinitivo (p. lekcja 18, s. 103), np.:

Lycurgus corpora iuvenum firmari labore voluit.

Lykurg chciał wzmocnić siły fizyczne młodzieńców pracą (dosł. chciał, ażeby siły młodzieńców były wzmacniane pracą).

Nolo falsa fama te suspectum esse.

Nie chcę, ażeby cię podejrzewano na podstawie (z powodu) fałszywej opinii.

Saguntini suos liberos emori quam servos vivere maluerunt.

Saguntyńczycy woleli, ażeby ich dzieci zginęły, aniżeli miały żyć w niewoli (jako niewolnicy).

3. Imperativus noli z czasownikiem w infinitiwie wyraża zakaz: noli me tangerenie dotykaj mnie !

4. Po czasownikach volo, nolo, malo może wystąpić infinitivus passivi dla wyrażenia życzenia, którego spełnienie chciałoby się widzieć, np.:

Hunc librom scribi malo.

Wolę, żeby moja książka była napisana.

Hunc librom scriptum malo.

Wolałbym widzieć swoją książkę (już) napisaną.

169

Varia

Epicurus voluptatem summom bonum esse vult, summumque malum dolorem. Eam rem tibi voto bene et feliciter evenire. Volo is esse quem tu me esse voluisti. Idem velle atque idem nolle ea demum firma amicitia est. "Noli turbare circulos meos" inquit Archimedes ille, cum miles quidam Romanus ei appropinquavit. Aliena vitia reprehendi quisque mavult quam sua. Cato esse quam videri bonus malebat. Si vis pacem, para bellum. Si vis pacem, para iustitiam! (Napis na Palacu Pokoju w Hadze): Ducunt volentem fata, nolentem trahunt. Nolens volens.

Et prodesse volunt et delectare poetce. Stultum facit fortuna, quem volt perdere. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. Bella velint Martemque ferum rationis egentes: Candida pax homines, trux decet ira feras.

Odmiana czasownika eo, ire, ii, itum - idę

W czasowniku tym tematowe i przed samogłoskami a, o, u przechodzi w e. W temacie perfectum, po przebrzmieniu spółgłoski v, i + i ściągnęło się w i przed spółgłoską s.

Indicativus

Singularis

Praesentis Imperfecti Futuri I

1. e-o i-bam i-bo

idę szedłem pójdę

2. i-s i-bas i-bis

3. i-t i-bat i-bit

Pluralis

1. i-mus i-bamus i-bimus

2. i-lis i-batis i-bitis

3. e-u-nt i-bant i-bunt

Coniunctivus Imperativus

Praesentis Imperfecti Praesentis Futuri

1. e-am i-rem

2. e-as i-res 2. i! idź 2. i-to! idź!

3. i-to! niech idzie!

3. e-at i-ret 2. i-te! 2. i-tote! pójdźcie!

itd. itd. 3. e-unto! niech idą!

170

Participium preasentis

N. i-ens G. e-untis itd.

idący (idąc)

Indicativus

Perfecti Plusquamperfecti Futuri II

1. i-i i-eram i-ero

2. isti i-eros i-eris

3. i-it i-arat i-erit

itd. itd. itd.

Coniunctivus

Perfecti Plusquamperfecti

1. i-erim issem

2. i-eris isses

3. i-erit isset

itd. itd.

Infinitivus

Praesentis Perfecti Futuri

Act. i-re isse iturus, -a, -um esse

Pass. i-ri itum esse itum iri

Gerundium

e-undi, eundo itd.

Uwaga

Czasownik eo w stronie biernej występuje tylko w wyrażeniach nieosobowych itur (idzie się), itum est (poszło się), itum esse (że szło się) itp. Forma iri występuje jako czasownik posiłkowy w formie inf. futuri passivi (p. lekcja 27, s.145 i n.).

Według podanego wzoru odmieniają się czasowniki złożone, np.:

171

ab-eo, -ire, -ii, -itum - odchodzę

ad eo, -ire, -ii, -itum - podchodzę

ex-eo, -ire, -ii, -itum - wychodzę

in-eo, -ire, -ii, -itum - wchodzę

Uwaga

1. Czasownik queo, quire, quivi (quii), quitum (mogę) i zaprzeczony: nequeo, -ire (nie mogę) występuje tylko w niektórych formach.

2. Czasownik ambio, -ire, -ivi, -itum (obchodzę, ubiegam się o urzędy) odmienia się według koniugacji IV.

Varia

I, bone, quo virtus tua te vocat, i pede fausto! Sed non per placidas it mea puppis aquas. Abeunt hirundines hibernis mensibus. It Fama per urbes viresque acquirit eundo. Pax intrantibus, salus exeuntibus (napis na bramie domu). Sic itur ad astra. Bonus intra, melior exi! Consilium abeundi.

Veritas numquam perit. lam faciam quodcumque voles.

Nec quae praeteriit iterum revocabitur unda,

Nec quae praeteriit, hora redire potest. (Ovidius)

Honestas divitiis praeponenda est

Unicae filiae pater Themistoclem consulebat, utrum eam viro pauperi sed honesto an locupleti sed parum probato collocaret. Cui is "Malo - inquit - virum pecunia, quam petuniam viro indigentem". Quo dicto stultum monuit, ut generum potius quam divitias generi quaereret.

Cave, ne incaute respondeas

Mate respondit Aspasiae Xenophontis uxor, quod Cicero his verbis enarrat: "Dic mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si vicina tua melius habeat aurum quam tu habes, utrumne illud an tuum malis?" - "Illud" - inquit - "Quid, si vestem et ceterum ornatum muliebrem pretii maioris habeat, quam tu, tuumne an illius malis?" Respondit: "Illius vero". "Age sis - inquit, si virum illa meliorem habeat, quam tu habes, utrumne tuum virum malis an illius?" Hic mulier erubuit. Merito: male erum responderat se malle alienum aurom quam suum; nam est id improbum. At si respondisset malle se aurom suum tale esse quale illud esset, potuisset pudice respondere malle se virum suum talem esse, qualis melior esset.

172

De Cornelia, Gracchorum matre

Valerius Maximus, IV 1

Cornelia, Gracchorum mater, cunn Campana matrona apud illam hospita ornamenta sua pulcherrima ostenderet, traxit eam sermone, donec e schola redirent liberi et "haec - inquit - ornamenta sunt mea".

De cane, cui Persa nomen erat

Valerius Maximus, I 5, 3

L. Aemilio Paulo consuli cum obtigisset, ut bellum cum Persa, Macedanum rege, gereret, domum redeunti Tertia filiola tristis obviam iit. "Quid est, inquit pater, mea Tertia?" "Mi pater, inquit puella, Persa periit". Tum ille ridens "Accipio, mea filia, omen!" Periit autem canis, cui Persae nomen erat.

De Aesopo

Aesopus, fabularum poeta ille, Megaram Athenis tarde ibat. Tum viator quidam celeri gradu ei obviam venit. Qui Aesopum adit et: "Athenas iturus sum. Quamdiu mihi eundum erit?" Aesopus respondit: "I!" At viator: "Cur me mones, ut eam? Ipse ibo". Quo responso poetce dato abiit iratus.

Cum vero viator ille aliquot passus isset, Aesopus clamavit eum unam horam iturum esse. Viator miratus interrogavit: "Cur mihi primum hoc non dixisti?". Cui Aesopus: "Non omnes eadem celeritate eunt; propterea primum te euntem observare volui".

De Diogene Cynico

1

Corinthi habitabat philosophus Diogenes, qui vitae commodidates divitiasque contemnebat. Quare intonsus ac veste vili indutus in dolio habitabat. Aliquando, cum puerum cava manu aquam bibentem vidisset, poculum, quo aquam haurire solebat, fregit et, "quamdiu, - inquit - homo stultus, supervacuas sarcinulas habui!"

2

Aliquando Alexander Magnus ad Diogenem venit. Quem cum ante dolium in sale iacentem vidisset, "quid cupis? - interrogavit rex - dic libere, quid exoptes?" Tum philosophus : "Paululum a sole recede !" Quibus verbis auditis Alexander ad suos "Si Alexander non essem, Diogenes esse vellem".

173

3

Diogenes Antisthenem Cynicum, magistrum suum, solebat veluti vituperando laudare : "Ipse me - aiebat - mendicum fecit ex divite et pro ampla domo in dolio fecit habitare".

Catonis dieta

M. Porcius Cato Censorius dicere solitus est: "Si isti Graeci medicos suos Romam miserint, omnia corrumpent; iuraverunt enim inter se barbaros - id est Romanos necare omnes medicina, sed hoc ipsum mercede facient, ut fides eis sit et facilius nos disperdant".

Idem Cato mirari se aiebat, quod non rideret haruspex haruspicem alium cum videret.

Cato interrogatus, quam ob rem statuam non haberet "malo - inquit - cives bonos ambigere, quam ob rem id non meruerim, quam, quod est gravius, eos mussitare, cur id impetraverim".

Cato, odio Carthaginis flagrans, cum clamaret omni senatu Carthaginem delendam esse, attulit quodam die in curiam praecocem ex Africa ficum ostendensque eam patribus : "Interrogo vos, - inquit - quando hanc ficum demptam esse putetis ex arbore?" Cum omnes recentem esse viderent, "Atqui abhinc tres - inquit - dies scitote decerptam esse Carthagine! Tam prope a muris nostris habemus hostem!" Statimque susceptum est Punicum tertium bellum, quo Carthago deleta est.

De Helenae imagine a Zeuxide pieta

Crotoniatae quondam, cum florerent omnibus copiis, templum Iunonis, quod religiosissime colebant; egregiis picturis ornare statuerunt. Itaque Heraclea Zeuxin, qui tum ceteris pictoribus excellere existimabatur, magno pretio conduxerunt. Is et ceteras complures tabulas pinxit et Helenae simulacrum pingere se velle dixit. Quod Crotoniatae libenter audiverunt : putaverunt enim Zeuxin egregium sibi opus in templo relicturum. Zeuxis quaesivit ab eis, quasnam virgines formosas haberent. Illi autem statim pictorem deduxerunt in palaestram atque ei pueros ostenderunt multos, magna

praeditos dignitate. Cum puerorum igitur formas et corpora miraretur, "horum

inquiunt illi - sorores sunt apud nos virgines. Quare qua sint illae pulchritudine, potes suspicari". "Praebete igitur, quaeso - inquit - ex istis virginibus formosissimas". Tum Crotoniatae publico ex consilio virgines unum in locum conduxerunt et pictori quas vellet potentatem eligendi dederunt. Ille autem quinque delegit. Neque enim putavit omnia, quae quaereret ad pulchritudinem, uno in corpore se reperire posse, ideo quod nihil simplici in genere omni ex parte perfectum natura expolivit. Itaque tamquam ceteris non sit habitura quod det, si oni cuncta concesserit, aliud alii commodi, aliquo adiuncto incommodo, muneratur.

Ćwiczenie

Określ następujące w zdaniach formy czasownika volo: Si vis, potes. Qui vult, potest. Quod volemus, poterimus. Dic, quid velis. Non dixisti, quid velles. Nisi voluisset, non dixisset. Nolens volens.

174

33. Lectio tricesima tertia

Verba anomala (c.d.): fero, fio, edo

Odmiana czasownika fero, ferre, tuli, latum - niosę

Czasownik fero odmienia się regularnie według koniugacji III,

tylko końcówki zaczynające się od -r, -s, -t dodaje się do tematu bez spójki:

Indicativus

Praesentis activi Imperfecti activi Futuri I activi

1 fer-o fer-i-mus fer-e-bam fer-am

2 fer-s fer-tis fer-e-bas fer-e-s

3 fer-t fer-u-nt fer-e-bat fer-e-t

itd. itd.

Praesentis passivi

1 fer-or fer-i-mur:

2 fer-ris fer-i-mini

3 fer-tur fer-u-ntur

Coniunctivus Imperativus

Praesentis activi Praesentis activi Futuri activi

1 feram feramus

2 feras feratżs 2 fer! nieś! 2 fer-to! nieś!

3 ferat ferant 3 fer-to! niech niesie!

Imperfecti activi

1 fer-rem fer-remus

2 fer-res fer-retżs 2 fer-te! nieście! 2 fer-tote! nieście!

3 fer-ret fer-rent 3 fer-unto! niechaj niosą!

Zwróć uwagę na temat perfectum: tul i supinum: lat.

Tak samo odmieniają się złożenia z czasownikiem fero, np.:

af-fero, ferre, attuli, allatum - przynosić

re-fero, ferre, rettuli, relatum - odnosić, przedstawiać

175

con-fero, ferre, contuli, collatum - znosić

of-fero, ferre, obtuli, oblatum - wynosić naprzeciw, podawać

trans-fero, ferre, transtuli, translatum - przenosić, przekładać

(np. na obcy język)

Zapamiętaj!

tollo, tollere, sustuli, sublatum - podnoszę, usuwam, zabieram

Odmiana czasownika fio, fieri, factus sum - staję się

Czasownik fio, fieri, factus sum - staję się (jestem robiony,

robią mnie) wykazuje tę odrębność, że ma infintivus bierny fieri, obok form czynnych, które stanowią passivum czasownika facio w praesens, imperfectum i futurum I. Czasownik ten odmienia się jak czasowniki koniugacji IV; tematyczne i w infin. praes. i con. imperf. ulega skróceniu:

fieri, fierem,

Indicativus

Praesentis Imperfecti Futuri I

Singularis

1 fi-o fi-e-bam fi-am

staję się stawałem się stanę się

2 fi-s fi-e-bas fi-es

3 fi-t fi-e-bat fi-et

Pluralis

1 fi-mus fi-e-bamus fi-emus

2 fi-tis fi-e-baris fi-etis

3 fi-u-nt fi-e-bant fi-ent

Coniunctivus

Praesentis Imperfecti

1 fi-am fi-e-rem

2 fi-as fi-e-res

3 fi-ar itd. fi-e-ret itd.

Participium perfecti jest utworzone od tematu czasownika facio:

176

Perfectum factus, -a, -um sum, es itd.

Plusquamperfectum factus, -a. -um eram, eros itd.

Zapamiętaj!

Composita z facio z przedrostkiem jednosylabowym tworzą passivum regularnie:

afficio - afficior

conficio - conficior itp.

Odmiana czasownika edo, edere (esse) - jeść

Czasownik edere - "jeść" ma formy podwójne (od tematu ed i es-) w:

2 os. sing. i plur. oraz 3 os. sing. w ind. praesentis, w imperatiwie, infinitiwie oraz w con. imperfecti. Należy o tym pamiętać, gdyż formy są takie same jak od czasownika esse - "być".

W poezji łatwo różnicę zauważyć w formie 2 os. sing., gdyż różnią się

iloczasem: es -"jesz", ale: es - "jesteś".

Indicativus praesentis Coniunctivus imperfecti

Singularis Pluralis

1 e-do ed-imus ed-erem lub essem

jem

2 ed is = es ed-itis = estis ed-eres " esses

3 ed-it = est ed-unt ed-eret " esset

itd.

Imperativus

2 ed-e! ed-ite!

lub lub

es! este!

Varia

Leve fit, quod bene fertur, onus. Brevis esse laboro, obscurus

fio. Tempus, quod saepe optastis (= optavistis) venit, quo (= ut eo) potestas vobis

fieret virtutem vestram ostendendi. Volenti non fit iniuria. Perfer et obdura! Fac sapienter opus, fer patienter onus!

177

Relata refero. Altera manu fert lapidem, panem ostentat altem.

Pacem hoc fertis an arma?

Pecunia est ancilla, si scis ea uti; si nescis - domina fit. Si

avaritiam tollere vultis, mater eius est prius tollenda - id est luxuries. Solem e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt; quae potest esse vitae iucunditas sublata amicitia? Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris ! Poetae nascuntur, oratores fiunt.

Si quid per iocum dixi, nolito in seriom convertere! Esse

oportet, ut vivas, non vivere, ut edas. Quas herbas pecudes non edunt, homines edunt.

Multi modii salis simul edendi sint, ut amicum verum cognoscas.

Utere blanditiis odiosaque iurgia differ,

Si potes - aut gressus ad tua tecta refer!

(Napis na ścianie restauracji w Pompejach).

De Euclidis sagacitate

Athenienses decreto caverant, ut Megarensis civis, si Athenas venisset, morte puniretur: Tum Euclides Megarensis, qui ante id decretum et Athenis

esse et audire Socratem consueverat, postquam id decretum cognovit, sub noctem,

tunica longa muliebri vestitus et pallio versicolore amictus Athenas ad Socratem

properabat, ut vel noctis aliquo tempore sermonum eius fieret particeps; sub lucem rursus milia passuum paulo amplius viginti, eadem veste tectus, domum redibat (Gellius).

De Graeculo arguto

Descendenti a Palatio Augusto Graecus vir quidam solebat honorificum epigramma

aliquod porrigere. Quod autem Augusto displicebat. Aliquando cum Caesar Graeculum idem facturum esse videret, sua manu in charta epigramma

Graecum cito exaravit et pergenti ad se obviam misit. Graeculus, cum epigramma ab Augusto scriptum legeret, laudabat, mirabatur tam voce quam vultu; cum accessisset ad sellam Augusti, paucos denarios protulit, ut principi daret, his verbis additis: "Plus tibi darem, si plus haberem".

Cum omnes, qui aderant, riderent, Caesar dispensatorem vocavit et magnam pecu-

niam numerari Graeculo iussit.

De praetoris severitate

In Sicilia edicta praetorum fuerunt eiusmodi, ne quis (= ne aliquis) cum telo servus esset. L. Domitius, praetor in Sicilia, cum aper ingens ad eum allatus esset, requisivit, quis eum occidisset. Cum audivisset pastorem viri cuiusdam

id fecisse, vocari eum ad se iussit. Ille celeriter ad praetorem quasi ad laudem et ad praernium accucurrit. Quaesivit pastorem Domitius, quomodo tantam bestiam

interfecisset. Ille respondit: "venabulo". Statim iussu Domitii in crucem sublatus est.

178

Quomodo largiores fructus percipi possint

C. Furius, cum in parvo agello multo largiores fructus perciperet quam vicini eius ex amplissimis agris, in invidia magna erat. Vicini Furium accusaverunt illum fruges alienas veneficiis pellicere. Itaque die dieta, metuens

damnationem, instrumentum rusticum omne in forum attulit et adduxit familiam validam bene vestitam ac curatam, graves ligones, vomeres ponderosos, boves saturos et "Veneficia mea, - inquit - Quirites, haec sunt; non possum vobis ostendere neque in forum adducere lucubrationes meas vigiliasque et sudores". Omnium sententiis absolutus est.

De Xanthippe

Xanthippe, Socratis philosophi uxor, morosa et iurgiosa erat. Aliquando Alcibiades interrogavit Socratem: "Cur mulierem tam acerbam domo non exigis?" "Quoniam, inquit Socrates - cum illam domi talem patior, assuesco ceterorum quoque foris petulantiam et iniuriam facilius ferre".

34. L.ectio tricesima goarta

Verba defectiva

Verba impersonalia

Verba defectiva

Verba defectiva - czasowniki "ułomne" - nie mają wszystkich form. Możemy je

podzielić na:

1. czasowniki, które mają perfectum i czasy, które tworzy się od tematu perfecti.

2. czasowniki, które tworzą tylko niektóre formy.

1. Czasowniki, które mają tylko formy od tematu perfecti. Do tej grupy

należą słowa:

coepi, coepisse - zaczynam

memini, meminisse - pamiętam

odi, odisse - nienawidzę

Słowa te, jakkolwiek mają formę perfectum, tłumaczymy czasem teraźniejszym,

ponieważ wyrażają czynność dokonaną w przeszłości, skutki czynności jednak trwają: np. memini - zapamiętałem, więc: "pamiętam". Podobnie można też

tłumaczyć perfectum czasowników, które mają wszystkie formy, np. constiti -

stanąłem, a więc:

179

"stoję", cognovi-poznałem, a więc: "znam". Jest to tzw. perfectum praesens

(zwane też constans lub logicum).

Plusquamperfectum tych czasowników pełni funkcję imperfectum, a futurum II

funkcję futurum I.

Indicativus

Perfecti

1. memini coepi odi

pamiętam zaczynam nienawidzę

2. meministi coepisti odisti

3. meminit coepit odit

itd. itd. itd.

Plusquamperfecti

1. memineram coeperam oderam

2. memineras coeperas oderas

3. meminerat coeperat oderat

itd. itd. itd.

Futuri exacti

1. meminero coepero odero

2. memineris coepris oderis

3. meminerit coeperit oderit

itd. itd. itd.

Coniunctivus

Perfecti

1. meminerim coeperim oderim

2. memineris coeperis oderis

3. meminerit coeperit oderit

Plusquamperfecti

1. meminissem coepissem odissem

2. meminisses coepises odisses

3. meminisset coepisset odisset

180

Imperativus memento!-pamiętaj!

mementote!-pamiętajcie!

Infinitivus meminisse coepisse odisse

Participium brak coeptus, a, -um brak

Czasownik coepi w activum łączy się z infinitivem activi czasowników, natomiast przy bezokolicznikach w pasivum coepi występuje w zasadzie w formach biernych np.:

Pustquam terra coli est coepta, homines immanitatem exuere coeperunt.

Kiedy zaczęto ziemię uprawiać(dosł. Ziemia zaczęła być uprawiana) ludzie zaczęli wyzbywać się dzikości.

2. Czasowniki mające tylko niektóre formy:

a. inquam-"mówię", "powiadam", ma tylko niektóre czasy, a w tych nie wszystkie osoby:

Preasens Futurum Perfectum

Singularis

1. inquam brak brak

2. inquis inquies inquisti

3. inquit inquiet brak

Pluralis

1. brak

2. brak nie używa się

3. inquiunt

Uwaga. Najczęściej spotyka się: inquam, inquit.

b. aio - mówię

Indicativus Coniunctivus

Praesentis Imperfecti Perfecti Praesentis

Singularis

1. aio aiebam brak brak

2. ais aiebas " "

3. ait aiebat ait aiat

181

Indicativus Coniunctivus

Praesentis Imperfecti Perfecti Praesentis

Pluralis

1. brak aiebamus brak brak

2. " aiebatis " "

3. aiunt aiebant " "

c. (for) fari, fatus sum - "mówię" ma tylko nieliczne formy:

Praesens Futurum Perfectum Plusquamperfectum

3. sing. fatur fabirur fatus sum itd. fatus eram itd.

ponadto: imperativus: fare! supinum: fatu - "do powiedzenia" (np. difficilis

fatu).

d. (h) ave - witaj, (h) avete - witajcie; (h) aveto - witaj;(rzadko w późnej łacinie: avebo, averem, avere).

e. salve - witaj, bądź pozdrowiony; salvete - witajcie; (salvere)

f. quaeso - proszę (użycie potoczne, wtrącone), quaesumus - prosimy.

g. age, agite - prędzej, nuże - (wzmocnienie czasownika: age exi! wyjdź-że i);

niekiedy wzmocnione przez dum: agedum, libera eum - uwolnijże go; agitedum, recordamini - pamiętajcież(e);

Verba impersonalia - Czasowniki nieosobowe

Czasowniki nieosobowe występują tylko w 3 osobie i infinitiwie.

1. Czasowniki określające zjawiska atmosferyczne:

Praesens Infinitivus Perfectum

pluit pluere pluvit

pada deszcz (że pada deszcz)

ninguit brak (ninxit)

pada śnieg

182

Praesens Infinitivus Perfectum

dilucescit dilucescere diluxit

świta

advesperascit advesperascere advesperavit

zapada zmierzch

2. Czasowniki wyrażające uczucie: łączą się z akuzatiwem i z genetiwem, np.

"przykro mi ze względu na brata" - piget me fratris (podmiot logiczny w acc., dopełnienie w gen.):

Praesens Infinitivus Perfectum

paenitet me paenitere paeratuit

żal mi

alicuius rei

czegoś

piget me pigere piguit

przykro mi

pudet me pudere puditum est (puduit)

wstyd mi

taedet me taedere pertaesum est

czuję wstręt

miseret me miserere miseritum est

żal mi,

(współczuję)

3. Inne czasowniki nieosobowe:

Praesens Infinitivus Perfectum

decet me decere decuit

wypada, przystoi

dedecet

nie wypada

iuvat

przyjemnie jest,

podoba się

183

Praesens Infinitivus Perfectum

libet libere libuit (libitum est)

przyjemnie jest

licet licere licuit

wolno

oportet oportere oportuit

należy, trzeba

Varia

Oderunt hilarem tristes tristemque iocosi. Aequam memento rebus in arduis servare mentem! Memento mori! Dimidium facti, qui coepit, habet. Cum te

aliquis laudat, iudex tui esse memento! Memini tui, memento mei (napis na

pierścieniu). Meminimus vestri, mementote nostri! Oderint, dum metuant! Qui sunt boni cives, nisi(ei), qui patriae beneficia meminerunt? Multa mala tulimus - forsan et haec olim meminisse iuvabit?

Me non solum piget stultitiae meae, sed etiam pudet. Quam ego nunc totus displi-

ceo mihi, quam pudet! O, quam me tui miseret!

Pax optima rerum

Quas homini novisse dat um est; pax una triumphis

Innunteris melior; pax custodire salutem

Et cives aequare potest.

Memoriam in Themistocle fuisse singularem ferunt, ita ut, quaecumque audierat

vel viderat, in ea haererent. Itaque, cum ei Simonides, an quis alius, artem memoriae se traditurum esse polliceretur, "Oblivionis artem - inquit - cognoscere mallem. Nam memini etiam quae nolo; oblivisci non possum, quae volo".

Lacedaemonii in Thermopylis Leonida dute fortissime pugnantes occiderunt omnes.

In eos Simonides, poeta celeberrimus, versus fecit, quos in linguam Latinam translatos legamus:

Dic, hospes, Spartae, nos te hic vidisse iacentes,

Dum sanctis patriae legibus obsequimur.

184

Domine, memento Atheniensium!

Dareus, rex Persarum, cum de Graecorum, qui Asiam incolebant, defectione cer-

tior factus esset, aegerrime tulit Athenienses ausos esse bellum sibi inferre. Qua de causa praecepit, ut cotidie ante cenam a servo his verbis admoneretur: "Domine, memento Atheniensium !"

Servi taceant!

Puppius Piso, orator Romanus, servis praeceperat, ut tantum ad interrogata responderent neve quicquam praeterea dicerent. Evenit, ut Clodium ad cenam invitari iuberet. Hora cenae instabat, iam aderant ceteri convivae omnes; solus

Clodius exspectabatur. Piso servum, qui solebat convivas vocare, aliquoties emisit, ut videret, veniretne Clodius. Cum tamen iam desperaretur de eius adventu, Piso servo : "Dic, - inquit - num non invitasti Clodium"? "Invitavi" - respondit ille. "Cur ergo non venit"? "Quia venturum se negavit". Tum Piso: "Cur id non statim dixisti?" Respondit servus: "Quia non sum a te interrogatus".

De Epaminonda

Epaminondas, cum ei cives irati sternendarum viarum curam mandarent, quod

officium apud Thebanos sordidissimum habebatur, libenter id recepit; promisit daturum se operam, ut brevi officium id speciosissimum fieret.

Mirifica procuratione diligentiaque fecit, ut id officium postea pro amplissimo

ornamento a Thebanis peteretur.

De Lacedaemoniorum brevitate

Legati a Samiis missi Lacedaemonem venerunt, ut auxilium orarent. Tum longissi-

mam orationem habuerunt. Cum finem orationi fecissent, Lacedaemonii: "Extrema

orationis vestrae non intelleximus - aiunt - quoniam prima, quae dixistis, oblitisumus".

Nota enim erat brevitas, qua Lacedaemonii in orationibus utebantur.

De Iulia, Augusti filia

In muneribus gladiatorom Livia, Augusti uxor, et Iulia, filia

eiusdem, averterant in se oculos omnium.

Liviam viri graves cingebant, Iuliam grex iuventutis luxuriosae circumsedebat.

Augustus scriptum Iuliae misit, quo eam monuit, ut videret, quantum inter duas

feminas principes interesset. Iulia eleganter patri rescripsit: "Et hi mecum senes fient".

Iulia, Augusti filia, mature habere coeperat canos capillos. Aliquando Augustus

vidit ornatrices Iuliae canos capillos legere. Dissimulavit Augustus se id vidisse, sed aliquando interrogavit filiam, utrum post aliquot annos cana

esse mallet an calva. Cum illa respondisset "pater, ego cana esse malo", tum Augustus: "Cur ergo - inquit - ornatrices te calvam tam cito faciunt?"

185

Milites fortiter pugnant

Nos more nostro et modo instruximus legiones, item hostes legiones suas instruunt. Deinde uterque imperator in medium exit ... Tubae utrimque

canunt contra; consonat terra, clamorem utrumque efferunt ... Pro se quisque, quod quisque potest et valet, agit, ferro ferit; tela franguntur. Denique, ut voluimus, nostra superat manus; hostes crebri cadunt, nonnulli cedunt, nostri contra ingruunt.

Zapamiętaj!

1. Dla ożywienia opowiadania, podobnie jak w języku polskim, występuje często

praesens zamiast czasu przeszłego. Powyższy tekst jest tego przykładem.

2. cadunt - cado, cadere, cecidi, casum - padać

cedo - cedere, cessi, cessum - ustępować

por.: caedo - caedere, cecidi, caesum - zabijać

a więc: cedo - facit - cessi, cecidit - cado, caedo - cecidi.

por.: cesja, cedować; kazus.

Ćwiczenie

Z czytanki "Domine, memento Atheniensium" wypisz wszystkie czasowniki, objaśnij formy i uzasadnij ich użycie.

35. Lectio tricesima quinta

Coniugatio periphrastica activa.

Consecutio temporum (uzupełnienie).

Coniugatio periphrastica activa

Koniugacja omowna wzgl. opisowa czynna

Participium futuri activi w połączeniu z formami czasownika

posiłkowego esse tworzy koniugację opisową (omowną) strony czynnej: coniugatio

periphrastica activa, która wyraża zamiar, chęć wykonania jakiejś czynności, np.

lecturus sum, scripturi eramus itp. Na język polski formy w coniugatio periphrastica activa tłumaczy się przez:

1. odpowiednią formę czasownika "mam, mieć" z bezokolicznikiem odmienianego

czasownika np. : lecturus sum - mam czytać (w znaczeniu "mam zamiar", a nie w znaczeniu "muszę!");

186

2. przez następujące zwroty "mam zamiar", "mam ochotę", "można się spodzie-

wać, że" itd. z bezokolicznikiem odmienianego czasownika np. :

scripturi eramus - mieliśmy zamiar pisać, mieliśmy ochotę pisać, zamierzaliśmy pisać.

Coniugatio periphrastica activa tworzy wszystkie czasy w indikatiwie

i w koniunktiwie, np.:

Indicativus Coniunctivus

Praesentis scripturus, -a, -um sum scripturus, -a, -um sim

mam zamiar pisać

Imperfecti scripturus, -a, -um eram scripturus, -a, -um essem

Fut. I scripturus, -a, -um, ero nie ma

Perfecti scripturus, -a, -um fui scripturus, -a, -um fuerim

Plusquamperf. scripturus, -a, -um fueram scripturus, -a, -um fuissem

Fut. II scripturus, -a, -um fuero nie ma

Consecutio temporum (uzupełnienie)

W zdaniach podrzędnych rozwinęła się wynikająca z samego charakteru

Poszczególnych czasów zasada następstwa czasów - consecutio temporum,

uzależnionych od czasu orzeczenia zdania nadrzędnego.

Następstwo czasów obowiązuje także do pewnego stopnia w zdaniach, w któ-

rych orzeczenie jest w indikatiwie, ale szczególnie konsekwentne zastosowanie znalazło w zdaniach z orzeczeniem w koniunktiwie i dlatego mówi się głównie

o consecutio temporum w zastosowaniu do zdań podrzędnych w koniunktiwie (zob.

s. 120). Czynność zdania podrzędnego może pozostawać wobec czynności zdania

nadrzędnego w trojakim stosunku:

1. równoczesności

2. uprzedniości

3. następczości:

czynność zdania { czynność zdania } następcza

nadrzędnego { podrzędnego } równoczesna

{ w stosunku do } uprzednia

{ zdania nadrzędnego }

Orzeczenie zdania podrzędnego jest w języku łacińskim uzależnione od

czasu zdania nadrzędnego (lekcja 21 s. 121 in.). Futurum w języku łacińskim nie

ma koniunktiwu.

187

Wobec tego, jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w jednym z czasów

głównych, to w zdaniu podrzędnym dla wyrażenia czynności późniejszej(następczej)

występuje coniunctivus praesentis coniugationis periphrasticae activae, tzn. forma zakończona na -urus sim (np. scripturus sim), a jeżeli w zdaniu

głównym orzeczenie jest w jednym z czasów przeszłych (historycznych), to dla wyrażenia czynności następczej występuje coniunctivus imperfecti coniugationis periphrasticae activae, forma zakończona na -urus essem (np. scripturus essem);

Czas główny: Nescio, quid facturus sis.

Nie wiem, co zrobisz (co będziesz robił).

Czas przeszły: Nesciebam, quid facturus esses.

Nie wiedziałem, co zrobisz (co będziesz robił).

Porównując wiadomości podane w lekcji 21 z powyższymi, możemy

zestawić zasady użycia czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie, zwane

zasadami consecutio temporum. Zasady te można przedstawić w następujący sposób:

A.Zdanie nadrzędne W zdaniu podrzędnym czynność

1.następcza (późniejsza) con. koniugacji opisowej na-

urus sim

Czasy główne 2. równoczesna-con. praesentis

3. uprzednia -con. perfecti

B.Zdanie nadrzędne W zdaniu podrzędnym czynność

Czasy historyczne 1. Następcza(późniejsza)con. koniugacji

(przeszłe) opisowejna-ursus

2. równoczesna-con. imperfecti

3. uprzednia - con. płusquamperfecti

Consecutio temporum

Użycie czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie

Czasy w zdaniu Czynność w zdaniu podrzędnym

nadrzędnym równoczesna wcześniejsza następcza

uprzednia późniejsza

I

Główne:

Praesens

Futurum I praesens perfectum -urus sim

Futurum II

Czasy w zdaniu Czynność w zdaniu podrzędnym

nadrzędnym równoczesna wcześniejsza następcza

uprzednia późniejsza

II

Historyczne:

Imperfectum

Perfectum imperfectum plusquamperfectum -urus essem

Plusquamperf.

Praesens hist.

Przykłady

I

Rogo pytam

Rogabo zapytam quid agas quid egeris quid acturus sis

Rogavera co robisz co robiłeś co będziesz robił

co zrobiłeś co zrobisz

II

Rogabam pytałem quid ageres quid egisses quid acturus esses

Rogavi zapytałem co robisz co robiłeś co będziesz robił

Rogaveram co zrobiłeś co zrobisz

Zastępstwo koniunktiwu czasu przyszłego (Futurum I i II)

Obok użycia formy opisowej przez coniugatio periphrastica activa (-urus sim,

-terus essem) w wypadkach, kiedy ze znaczenia zdania nadrzędnego wynika, że w zdaniu podrzędnym chodzi o przyszłość, to dla wyrażenia czynności późniejszej

(następczej) zamiast nieistniejącego koniunktiwu fut. I używa się coniunctivus

praesentis po czasie głównym: a coniunctivus imperfecti po czasie historycznym.

Dla zastąpienia futurum II używa się po czasie główny m coniunctivus

perfecti, a po czasie historycznym coniunctivus plusquamperfecti.

Coniunctivus 1. po czasie głównym 2. po czasie historycznym

I Fut. a. opis : coniugatio a. opis : coniugactio periph.

periph. act. - urus sim act. - urus essem

b. zastępstwo: coniunctivus b. zastępstwo: coniunctivus

praesentis imperfecti

II Fut. zastępstwo: coniunctivus zastępstwo: coniunctivus

perfecti plusquamperfecti

189

Coniunctivus 1. po czasie głównym 2. po czasie historycznym

Przykłady

a. Non dobito, quin venturus sis. a. Non dubitabam, quin venturus

esses.

Nie wątpię, że przyjdziesz. Nie wątpiłem, że przyjdziesz.

I Fut. b. Exspecto, quid respondeas. b. Exspectabam, quid

responderes.

Czekałem, co odpowiesz. Czekałem, co odpowiesz.

II Fut. Magister praemia proponit puero, Magister proemia proposuit

qui primus responderit. puero,qui primus respandisset.

Nauczyciel obiecuje nagrodę chłopcu, Nauczyciel obiecał nagrodę

który pierwszy odpowie. chłopcu,który pierwszy

odpowie.

Varia

Omnes artes aliter ab iis tractantur, qui eas ad usum transferunt, aliter ab iis, qui, ipsarum artium tractatu delectati, nihil aliud in vita sunt

acturi. Oratori hoc praecipiemus, quascumque causas erit acturus, ut eas diligenter cognoscat! Cum his versare, qui te meliorem facturi sunt! Pro patria quis bonus mori dubitet, si ei sit profuturus. Iniuriam qui facturus est, iam facit. Facite, quod libet, daturus non sum amplius.

Negat Cicero, si naturam sequamur ducem, unquam nos aberraturos esse. Impera-

tor exspectabat, quid hostes consilii caperent. Hostes polliciti sunt se facturos esse omnia, quae imperator victor imperaret.

De Leonida

Leonidas ad angustias Thermopylarum profecturus erat. Ephori eum propter pauci-

tatem militum retenturi erant, sed ille; "Satis is numerus militum erit ad ea, quae acturus sum: pro patria mihi pugnandum est". Ad Thermopylas exercitum

allocutus est: "Copiae hostiom non longe absunt: hic nobis aut vincendum aut

moriendum est". Persae Ephialte proditore duce Graecos circumvenerant et omnes

Lacedaemonii pro patria mortui sunt.

"Dulce et decorum est pro patxia mori" - Horatius canit.

De Epaminondae virtute

Epaminondas vulnere apud Mantineam accepto usque ad extremum spiritum de

patriae salute cogitavit. Cum semianimis in tastra relatus vocem spiritumque collegisset, quaesivit, num cadenti sibi in proelio scutum ademisset hostis. Cum scutum servatum

190

esse audivisset, aflerri id sibi iussit et id allatum osculatus est veluti laborum gloriaeque , socium. Deinde quaesivit, utri vicissent. Ut audivit Thebanos vicisse, bene habere se rem dixit et exspiravit.

De Fide Romana

Livius, V 27

In Titi Livii libris, qui Ab Urbe condita inscribuntur, de bello, quod Romani cum Faliscis i.e. incolis oppidi, cui Falerii nomen erat, gerebant (a. 396 a.Ch.n.), legimus. Faleriis ita ut Romae pueri a servis erudiebantur. Principum

filios servus, qui scientia praecellere videbatur, erudiebat. Qui pueros ante urbem, ut luderent et exercerentur, educere solebat; quod ne in bello guidem intermisit. Occasione data pueros in castra Romana ad Camillum imperatorem adduxit et "Falerios - inquit - in manus Romanorum trado, cum pueros, quorum patres principes urbis sunt, in potestatem tuam dare velim". Quae cum Camillus audivisset: "Arma, inquit, habemus non adversus inermes et pueros, sed adversus armatos et viros; Romanis artibus, id est virtute et armis, Falerios vincemus". Deinde servum manibus post tergum ligatis pueris tradidit virgasque eis dedit, ut proditorem Falerios agerent verberantes.

Cum pueri revertissent, fides Romana et iustitia Camilli in foro et in curia a Faliscis celebrabatur consensuque omnium legati, qui dederent Romanis oppidum, ad Camillum missi sunt. Pace facta Camillo ab omnibus gratiae sunt actae.

De M. Atilio Regulo

Cicero, De officiis, III 99

M. Atilius Regulus bello Punico primo cum consul iterum in Africa ex insidiis

captus esset, missus est ad senatum Romanum, ut de captivis reddendis ageret. Iuratus tamen est se Karthaginem rediturum esse, nisi captivi Karthaginiensibus redditi essent.

Cum Romam venisset, utilitatis speciem videbat: potuit enim manere in patria,

esse domi suae cum uxore, cum liberis, tenere consularis dignitatis gradum. Regulus tamen hoc contempsit. In senatum venit, mandata exposuit, reddi

tamen captivos negavit utile esse: illos enim - ait - adulescentes esse et utiles hostibus, se iam confectum senectute. Cum Reguli auctoritas valuisset, captivi Romae retenti sunt, ipse Karthaginem rediit, neque eum amor patriae retinuit nec suorum. Neque vero ignorabat se ad crudelissimum hostem redire, sed ius iurandum conservandum putabat.

Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt.

191

36. Lectio tricesima sexta

Zdania ex mente auctoris i ex mente aliena.

Assimilatio modi. Oratio obliqua.

Zdania ex mente auctoris i ex mente aliena

Zdania podrzędne zależne od zdania nadrzędnego, w którym orzeczenie

jest w indikatiwie, mogą być zależne:

1. zewnętrznie, gdy zawierają myśl, zdanie osoby, która wypowiada

całe zdanie(nadrzędne i podrzędne), są to tzw. zdania ex mente auctoris, gdyż zawierają myśl osoby, która całe zdanie wypowiada np.

Mater gaudebat, quod filius valuerat.

Matka cieszyła się, ponieważ syn wyzdrowiał (wiedziała o tym, że wyzdrowiał).

Imperator dolebat, quod centurio eum fefellerat.

Wódz martwił się, ponieważ centurion go zawiódł (istotnie go zawiódł).

2. zdanie jest zależne wewnętrznie:

a. jeżeli zawiera zdanie, myśl podmiotu zdania nadrzędnego, jest

to tzw. zdanie ex mente aliena np.:

Mater gaudebat, quod filius valuisset.

Matka cieszyła się, ponieważ (- myślała, że -) syn wyzdrowiał (nie było to jednak rzeczą pewną).

Imperator dolebat, quod centurio se fefellisset.

Wódz martwił się, gdyż (myślał, że) centurion go zawiódł (co nie było rzeczą pewną,tylko przypuszczeniem wodza).

b. jeżeli wyrażają czynność pomyślaną, przypuszczenie np.: Gaudeo, quod va-

team - cieszę się, że mogę być zdrowy (na myśl, że mogę być zdrowy).

Zdania ex mente aliena mają orzeczenie w koniunktiwie według consecutio

temporum.

Assirnilatio moli

Assimilatio modi-upodobnienie trybu (zwane także attractio lub accommo-

datio modi) polega na tym, że zdanie, które pó winno mieć orzeczenie w indikatiwie, przyjmuje koniunktiwus. Zachodzi to w trzech wypadkach:

a. jeżeli zdanie podrzędne jest zależne od składni accusativus cum

infinitivo i ściśle jest związane treścią np.:

192

Cato scribit optimum agrum esse, qui sub radice montis situs

sit et spectet ad meridiem.

Katon pisze, że najlepsza jest ziemia uprawna, która leży u podnóża

góry i zwrócona jest ku południowi.

b. jeżeli zdanie podrzędne jest ściśle związane i zależne od składni

nominativus cum infinitivo np.:

Quin etiam leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas observent.

Są podobno nawet prawa piratów, którym są posłuszni, których przestrzegają.

c. jeżeli zdanie podrzędne jest zależne od zdania w koniunktiwie i

jest związane treścią (tzn. nie jest tylko zdaniem wtrąconym) np.:

In Hortensio memoria fuit tanta, ut, quae secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderet, quibus cogitavisset.

Hortensjusz miał tak dobrą pamięć, że to, co sobie przemyślał, bez zapisywania

odtwarzał w tych samych słowach, w jakich (sprawę) rozważył.

Zdanie podrzędne zależne od acc. c. inf: albo od nom. c. inf. czy

od koniunktiwu może zachować orzeczenie w indikatiwie:

a. jeżeli jest to uwaga wtrącona przez autora np.:

Dareus, cum de Graecorum, qui Asiam incolebant, defectione certior factus esset, aegerrime tulit Athenienses bellum sibi intulisse.

Dariusz, gdy dowiedział się o oderwaniu się Greków (którzy mieszkali w Azji)

dotkliwie odczuł to, że Ateńczycy wszczęli z nim wojnę.

b. jeżeli zastępuje określenia rzeczownikowe typu: ii, qui aiunt; ii, qui sedent; ea, quae summa sunt itp. np.:

Eloquendi vis effecit, ut ea, quae ignoramus, discere et ea, quae scimus, docere possimus.

Siła wymowy to sprawia, że możemy się nauczyć tego, czego nie wiemy, a uczyć drugich tego, co umiemy.

Oratio obliqua - mowa zależna

Swoje lub cudze słowa można przytaczać w dwojaki sposób:

a. wprost - w tej formie jak zostały wypowiedziane (mowa niezależna, wprost-

oratio recta), np.:

Wódz powiedział: "Wrogowie podchodzą pod miasto".

b. w zdaniu zależnym od czasowników "mówić", "twierdzić" itd. (mowa za-

leżna - orano obliqua), np.:

Wódz powiedział, że wrogowie podchodzą pod miasto.

193

W jęryku polskim, zwłaszcza przy przytaczaniu dłuższych wypowiedzi,

używa się często mowy niezależnej; język polski nie zna dla wyrażenia myśli

przytoczonej specjalnych środków składniowych, które wykluczałyby wszelką,

dwuznaczność; żeby podkreślić, czyje myśli przytaczamy, dodaje się słowa: "powiada", "mówi" itp.

Podstawą mowy zależnej - oratio obliqua w języku łacińskim są:

1. accusativus cum infinitivo (zob. lekcja 18)

2. funkcja coniunct. w zdaniach głównych (zob. lekcja 19 i 21)

3. assimilatio modoruwm(zob, lekcja 36)

4. consecutio temporum (zob. lekcja 35)

W oratio obliqua obowiązują następujące zasady:

I. Zdania główne orzekające, wyrażające twierdzenie lub przeczenie w mowie

niezależnej - w mowie zależnej stoją w acc. c. inf.

Mowa niezależna Mowa zależna

Solo inquit: "Nemu ante mottem beatus est". Solo dixit neminem ante

mortem beatum esse.

Caesar scripsit; "Galia omnis divisa est in partes Caesar scripsit Galliam

tres" omnem in partes tres

divisam esse.

II. Zdania główne pytające, których orzeczenie występuje w drugiej osobie,

mają w oratio obliqua orzeczenie w koniunktiwie.

Caesar Ariovistum interrogavit: "Quid vis?" Caesar Ariovistum

interrogavit, quid vellet?

III. Zdania główne wyrażające rozkaz, zakaz, zachętę, prośbę itp. mają

w oratio obliqua orzeczenie w koniunktiwie.

Imperator milites monet: "Auxilium ferte!" Imperator clamat

milites auxilium ferant.

Pompeius ad Dominum scripserat: Pompeius scripserat

"Ad me venito!" Domitius ad se veniret.

IV. Zdania zależne jako zależne od acc.c.inf. (a więc na zasadzie assimilatio

modorum) mają orzeczenie w koniunktiwie według consecutio temporum.

Milites dicunt: "Orania, quae nobis imperata Milites dicunt se

sunt, faciemus". omnia, quae sibi imperata

facturos esse.

Stoici nostri dicunt: "Duo sunt in rerum natura, Stoici nostri dicunt duo

Ex quibus omnia fiunt: causa et materia". esse in rerum natura, ex

quibus omnia fiant:

causam et materiam.

194

V. W okresie warunkowym nierzeczywistym orzeczenie zdania warunkowego(protasis) nie ulega zmianie; orzeczenie zdania głównego (apodosis), które zostanie

wyrażone w składni accusativus cum infinitivo występuje w infinitiwie perfecti

coniugationis periphrasticae activae (-urum, -uram, -urum fuisse); jest to jedyny wypadek, w którym ta forma ma zastosowanie.

Mowa niezależna Mowa zależna

Errarem, si id agarem. Scio me erraturum fuisse, si id agarem.

Zbłądziłbym, gdybym to zrobił. Wiem, że zbłądziłbym, gdybym to zrobił.

Dla wyrażenia czynności odnoszącej się do przeszłości:

Mowa niezależna Mowa zależna

Erravissem, si id egissem. Scio me erraturum fuisse, si id egissem.

Byłbym zbłądził, gdybym to był zrobił. Wiem, że byłbym zbłądził, gdybym to był

zrobił.

VI. Ponieważ przy zmianie otario recta na obliqua zmienia się osoba podmio-

tu, ulegają odpowiednim zmianom zaimki. Zaimki osoby pierwszej wyraża się w ora-

tio obliqua przez zaimek zwrotny sui, sibi, se i dzierżawczy suus, przy

przeciwstawieniu - przez zaimek ipse:

Ariovistus dixit: "(ego) ad Caesarem veniam, Ariovistus dixit se ad Caesarem

si quid mihi desideravero". venturum esse, si quid sibi

desiderasset.

Drugą i trzecią osobę mowy niezależnej wyraża się przez zaimek is, ea, id,

albo - podkreślając przeciwstawienie - przez ille, illa, illud.

Ariovistus respondit: "si quid ille (Caesar) Ariovistus respondit, si quid

Me volet, eum ad me venire oportet". ille se vellet, illum ad se

venire oportere.

Uwaga

1. Wszystkie zdania, które w otario reda mają orzeczenie w koniunktiwie, zachowują ten tryb w otario oblique.

2. Zamiast przysłówków hic, hodie, nunc, heri, cras - występują w otario obliqua przysłówki illo die, tum, postem die itp.

195

Varia

Quoniam non potest id fieri, quod vis, id velis, quod possit. In poematis, in picturis usus venit, ut delectentur imperiti laudentque ea, quae laudanda non sint. Alexander Magnus "Bellum - inquit - cum captivis et feminis gerere non

soleo; armatus sit oportet, quem oderim". Rectum est, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus. Mos est Syracusis, ut, si qua de re ad senatum referatur, dicat sententiam, qui velit. Nominatim nemo rogatur. Varro dicit Musas Plautino sermone locuturas fuisse, si Latine loqui vellent. Cicero scribit: "Nuntiatum est nobis a M. Varrone venisse eum Roma pridie et, nisi de via fessus esset, continuo ad nos venturum fuisse.

Themistocles noctu ambulabat, quod somnum capere non posset.

De Pyrrho, Epiri rege

Pyrrhus, Epiri rex, cum bellum in Italia gereret, Cineam legatum Romam misit,

qui pacem aequis condicionibus proponeret. Cineas igitur, cum Romam venisset, domos principum intrabat, quorum animos temptare cupiebat, si auro corrumpi possent. Nusquam tamen receptus est. Introductus deinde in curiam cum Pyrrhi regis virtutem propensumque in Romanos animum verbis extolleret, senatores iam

pacis condiciones accipere parati eram. Tum Appius Claudius, senex et caecus,

vehementer commotus in curiam portari se iussit, ut pacem dissuaderet. Cuius verba plurimum valuerunt, Itaque responsum Pyrrho a senatu est eum, dum in Italia esset, pacem cum Romanis facere non posse. Tum Cineas ad regem venit. A quo cum Pyrrhus quaereret, qualem Romam vidisset, respondit urbem sibi templum, senatum vero deorum consilium visum esse. Itaque non est difficile intellectu, qua de causa Pyrrhus statim Italiam reliquerit.

Anaxagorae dictum

Cum Anaxagoras Lampsaci moreretur, quaesitus ab amicis velletne Clazomenas

in patriam, si quid ei accidisset, auferri, "Nihil necesse est, - inquit - undique enim ad inferos tantundem viae est".

De servorum sedinone in Sicilia orta

Quis crederet Siciliam multo crudelius servili quam Punico bello esse vastatam?

Haec terra, frugum ferax, lanfundiis civium Romanorum tenebatur. Ad cultum agri

plurimi servi erant. Luce catenati terram colebant, nocte in ergastula includebantur. Ex illis servis bellum ortum est. Syrus quidam, Eunus nomine,

ad libertatem et arma eos, quasi numine insnnctus concitavit. Ut id divinitus fieri probaret, in ore nucem abdebat, quam sulphure accenso impleverat. Deinde, leniter inspirans, flammam inter verba fundebat. Hoc miraculum, refractis ergastulis, sexaginta amplius milium hominum fecit exercitum. Eunus regis insignibus decoratus castella, vicos oppidaque vastavit.Capta sunt etiam castra praetorum. Tandem Perperna imperator hos servos vicit et apud Hennam obsedit. Multi fame consumpti, ceteri catenis aut crucibus multati sunt.

196

Uwaga

Historyk rzymski Florus (II wiek) opisuje pierwsze powstanie niewolników (136-132 p.n.e.), błędnie przypisuje stłumienie powstania Perpernie; powstanie stłumił w r. 132 konsul Publiusz Rupiliusz.

De institutis antiquis Romanorum

Valerius Maximus, X 3

Repudium inter uxorem et virum ab Urbe condita usque ad centesimum et quin-

quagesimum annum nullum intercessit. Primus autem Sp. Carvilius uxorem sterilitatis causa dimisit; qui, quamquam aequa ratione motus videbatur,

reprehendebatur tamen, quia ne desiderium guidem liberorum coniugali fidei

praeponendum esse antiqui Romam arbitrabantur.

Quotiens inter virum et uxorem aliquid iurgii intercesserat, in templum deae

Viriplacae, quod est in Palatio, veniebant et ibi invicem loquebantur, quae voluerant; ira deposita concordes revertebantur. Dea nomen Viriplacae a placandis viris fertur accepisse.

Vini usus olim Romanis feminis ignotus fuit, ne scilicet in aliquod dedecus laberentur.

Senectuti iuventus honorem reddebat, tamquam maiores natu adulescentium

communes patres essent. Invitati ad cenam diligenter quaerebant, quinam convivio

interfuturi essent, ne seniorum adventum discubitu praecurrerent: sublata mensa

priores eos surgere et abire patiebantur. Cenae tempore parco et modesto sermone

praesentibus senioribus uti solitii sunt.

De fide uxorum erga viros

Valerius Maximus, IV 5, 6; VI 7, 3

Porcia, M. Catonis filia, cum apud Philippos virum suum, Brutum, victum et

interfectum esse cognovisset, ardentes carbones ore haurire non dubitavit, quia ferrum ei non dabatur.

Sulpicia, cum a matre Iulia diligentissime custodiretur, ne virum suum proscrip-

tum a triumviris in Siciliam sequeretur, nihilo minus famulari veste sumpta cum duabus ancillis ad eum clam pervenit; non recusavit se ipsam proscribere, ut ei fides sua in coniuge proscripto constaret.

De cracodilis

Crocodilus, terribile animal, in maioribus Asiae et Africae fluminibus, praecipue tamen in Nilo gignitur. Formam habet lacertae similem, sed

magnitudine excedere solet duodeviginti cubita. Pars corporis superior durissima

est, at inierior mollis ac tenera. Ingentem habet rictum, ut hominem devorare possit. Dies in terra agit, noctes in aqua. Ova paru, quanta anseres, eaque arena obruit. Ichneumon autem, capitalis eius hostis, investigat ea atque exsorbet.

197

Canes et corcodili

Consilia qui dani prava cautis hominibus,

et perdunt operam et deridentur turpiter.

Canes currentes bibere in Nilo flumine

a corcodilis ne rapiantur, traditum est.

Igitur cum currens bibere coepisset canis,

sic corcodilus : "Quamlibet lambe otio,

noli vereri". - At ille: "Facerem, mehercules,

nisi esse scirem carnis te cupidum meae"'.1

Post Mutinensem fugam2 quaerenti cuidam, quid ageret Antonius, respondit

familiaris eius : "idem quod canis in Aegypto : bibit et fugit". Constat enim in illis regionibus canes a crocodilis exterritos aquam bibere currentes.

Iocularia

Quater idem neque tamen idem

Georgius et Andreas Wratislaviae monumenta mihi monstrare polliciti sunt. Ego

cum Georgio Musaeum visitare malo: cum eo eo eo libentius eo, quo melius ille monumenta antiqua novit.

Ave, ave cum ave!3

Mea mater, mea pater! tuum filiom lupus est!

Mitto tibi navem prora puppique carentem.

Cecidit arbor caesa cadensque cecidit cadentem.

HOSPES, SALVE! - HOSPES, SOLVE!

(Napis na ścianie w restauracji)

1 Phaedrus,

Fabulae, I 25.

2 post Mutiriensem fugam - pod Mutiną (dziś Modena) Oktawian pokonał wojska Antoniusza w r.43 p.n.e.

3 Ave: avus, avi; ave! avis, avis

4 Mea: meo, meare

5 Mitto tibi navem...: n - AVE - m

198

Homo trium litterarum es ! i.e.: FUR es !

Quando conveniunt ancilla, Sibylla, Camilla,

Sermonem faciunt et ab hoc et ab hac et ab illa.

Per inductionem

Qui bibit, dormit, qui dormit, non peccat, qui non peccat, sanctus est, ergo: qui bibit, sanctus est.

Gravis est iste labor6, cuius sub pondere labor.

Quid facies7, facies Veneris si veneris ante?

Ne sedeas, sed eas, ne pereas per eas.

6 Gravis est...: tabor, laboris; tabor, labi

7 Quid facies...: ułóż: Quid facies, si veneris ante facies Veneris?

Przyimek praepositio

Przyimki w języku łacińskim łączą się tylko z dwoma przypadkami: z akuzatiwem albo z ablatiwem.

I. Przyimki z akuzatiwem

ad, adversus, ante, apud, circa (circum), circiter, cis

(citra), contra, erga, extra, infra, inter, intra, iuxta

(iuxtim), ob, penes, per, post, praeter, prope, propter,

secundum, supra, ultra

1. ad - do, ku, w stronę, pod (blisko) około

ad urbem (silvam) properat - idzie w stronę mia- Hector ad tortum religatus -

sta(lasu) Hektor przywiązany do wozu

ad Caesarem properabat - dążył do Cezara pugna navalis ad Tenedum

- bitwa morska pod Tendos

ad urbem casua facere - zakładać obóz pod miastem nuntius accurrit ad tempus -

posłaniec nadbiega na czas

(o właściwej porze)

ad silvam habitare - mieszkać pod lasem

ad multam noctem laborare - pracować do późnej frequentes fuimus: omnino

nocy ad ducentos - wielu

nas było: razem około dwustu

homo ad agendom et cogitandum patos est - człowiek urodził się ( jest stworzony) do działania i myślenia

2. adversus - naprzeciw, przeciwko, przeciw, względem, wobec, w porównaniu

adversus hostem proficisci - wyruszyć przeciwko excusatio adversus amicos -

wrogowi usprawiedliwianie się, przed

(wobec) przyjaciółmi

dux milites adversus montes statuit - wódz usta- milites armavit adversus

wił żołnierzy naprzeciw gór Romanos - uzbroił żołnierzy

przeciwko Rzymianom

200

adversus mores, maiorum - wbrew zwyczajom auxilium adversus

przodków inflammationem - (med. po-

moc)-lek przeciwko zapaleniu

pietas adversus deos - miłość względem bogów

adversus tot victorias Romanorum - w porównaniu z tyloma zwycięstwami Rzymian (wobec tylu)

3. ante - przed

caprivi ante currum ducti - jeńcy prowadzeni paulo ante lucem - nieco

przed wozem przed świtem

gloria helli Romani ante alios fuerunt - Rzymianie w sławie wojennej

byli przed innymi (wyprzedzali sławą innych)

ante signa procedere-wystąpić przed odziały

evocate eum ante ostium - zawołajcie go przed dom

Caesar ante Pompei simulacrum iacebat - Cezar leżał przed pomnikiem Pompejusza

4. apud - u, wobec, obok, blisko, przy kimś, w czyjejś obecności, nad (rzeką)

apud Romanos - u Rzymian navis fratra est spod insulam - okręt rozbił

się blisko wyspy

erat spod regem - był u króla

apud iudices verba facere - przemawiać wobec vicerunt apud Mantineam -

sędziów zwyciężyli pod Mantineą

quid hic vir volt apuhd aedes meas - czego chce quis apud Nilum flumen

ten człowiek koło(obok) mego domu interfeetus est?-kto został

zabity nad Nilem?

5. circa, circum - dokoła, około, naokoło (po), obok, przy

oppida circa Nolam sita - miasta położone dooko- legatos cireum vicinas gentes

ła Noli misit - rozesłał posłów po

sąsiednich ludach

multos canes circa se habebat - miał przy sobie circum se amicos habebat -

dużo psów miał przy sobie przyjaciół

coniurationes circa Campaniam factae - spiski or- circum binos pedes - około

ganizowane w Kampani(po całej Kampani) dwóch stóp

nuntii dimissi circa domos - gońcy rozesłani po domach

6. cireiter - około, w pobliżu, mniej więcej

circiter meridiem - około południa circiter haec loca - obok

tych miejsc (gdzieś tutaj)

7. cis, citra - z tej strony, po tej stronie, przed czymś, bez; o czasie: w

ciągu

qui cis flumen habitant - którzy mieszkają z tej bellum citra ullum

strony rzeki sanguinem - wojna bez

rozlewu krwi

citra flumen, citra vallem - z tej sunny rzeki, do- faciam cis paucos dies -

liny zrobię w ciągu kilku dni

citra Troiana tempora - przed czasami trojańskimi (Troi)

8. contra - przeciw, wbrew, względem kogoś, wobec, naprzeciwko

contra hostes -przeciwko wrogom, na wrogów contra hostes

proflcisci - naprzeciw wrogów (wyruszyć)

201

contra legem agere - działać wbrew prawu Carthago contra Italiam sita -

Kartagina położona naprzeciw

Italii

contra exspectationem omnium - wbrew oczekiwoniu wszystkich

commemoravit offlcia contra eum - przypomniał zasługi względem niego

9. erga - względem, w stosunku do, wobec, obok

pietas erga parentes - miłość względem (do) ro- favor erga nos - życzliwość w

dziców stosunku do nas

erga regiam - blisko (obok) pałacu królewskiego

amicitia mea erga te - moja przyjaźń do ciebie

10. extra - na zewnątrz, poza czymś, poza, oprócz (z wyjątkiem)

extra munitiones procedere - wyjść poza obręb szańców

Venus magniiudine extra alfa sidera est - Wenus, jeżeli chodzi o wielkość, jest ponad wszystkie planety

lucus extra murum est - gaj jest poza murem

extra cotidianam consuetudinem - wbrew codziennemu przyzwaczejeniu

optima progenies Pniami erat extra me - wspaniałe było potomstwo Priama z wyjątkiem mnie

extra periculum esse - być poza niebezpieczeń- reliqui omnes extra dutem -

stwem wszyscy inni prócz wodza (poza

wodzem)

11. infra - poniżej, pod

infra pontera Semen transire - przejść rzekę po- infra duos pedes - mniej

niżej mostu niż dwie stopy, poniżej

dwóch stóp

12. inter - między, pomiędzy, wśród

inter erbem et Tiberim agar fuit - między trtia- inter cenam - w czasie uczty

stera i Tybrem było pole

inter bellum et pacem - pomiędzy wojną i

pako-.

inter haec mania Asia est - między tymi morzami jem

leży .Azja

13. intra - wewnątrz, w obrębie, do środka, między, w ciągu

intra silvas - w lasach intra viginti dias - w ciągu dwudziestu

dni

intra moenia rafinera - zatrzymać w mie§cie

(w murach)

14. iusta, iugtim - obok, tuż przy, blisko, na równi z ..., według

iuzta (iustim) murum tastra ponere - założyć iusta praeceptum

Themistoclis -zgodnie z zale-

obóz tuż obok muru ceniem Temistoklesa

quas orationes iu~a finem vitae composuit - mo-

wy te napisał pod koniec życia (blisko końca ży-

cia)

15. ob - dla, z powodu, przed, ku czemuś, z powodu

ob aura nem - dlatego, z tego powodu ob iram illius - przez

gniew jego, z powodu jego

quam ob nem - dlatego, z tego powodu gniewu

aliquid ob oculos versatur - co§ staje przed oczy-

ma

202

16. penes - w ręku, we władzy, przy

pensa praetorem est iudicandi potestas - w ręku hi servi tentum

dies penes accusatorem eram -

pretorą jest władza sądzenia = pretor ma władzę ci niewolnicy byli

sto dni (prxy) u oskarżyciela

sądowniczą

17. per - przez, z powodu, w ciągu; na (zaklęcie)

per urbem vigilias disponere - rozstawić straże po per iram fach -

robi to w gniewie

całym wie§cie per tempus venit - przychodzi w porę

per agros iter facere - maszerować przez pola (po per deos te oro

- proszę cię na bogów

polach) per amicitiam me obsecravit - zaklinai mnie na

per leges licet - prawa pozwalają naszą przyjaźń

18. post - po, za, na, z tyłu

post legiones impedimenta collocat - za legiom- paulo post

mediam noccem - wkrótce po północy

mi umieszcza tabor post cenam - po uczcie

repente equitatus post tergum cernitur - nagle post hominum

memoriam - za pamięci ludzkiej

dostrzegają m tyłach konnicę

19. praeter - mimo, obok, oprócz (poza), wbrew

copias praeter tastra duxit - przeprowadził woj- neque vestitus

praeter pelles habebant quicquam

sko obok obozu - i nie mieli żadnego ubrania oprócz skór ( fut-

praeter te amicum neminem habeo - oprócz cis- ra), jak tylko skóry

bis nikogo nie uważam za przyjaciela praeter modom - ponad miarę

praeter naturam - wbrew mturze

20. prope - w pobliżu, obok, niedaleko

prope oppidum - w pobliżu miasta

21. propter - obok, przy, dla, z powodu, przez

bacillum propter me ponitote - połóżcie przy in meto sum propter

onom te'- boję się przez

mnie laskę ciebie jednego (x powodu ciebie jednego)

propter frigora - z powodu mrozów

22. secundum - wzdłuż, według, bezpośrednio po, zgodnie z

secundum legem - zgodnie z ustawą secundum proelium - zaraz po

bitwie

secundum mturam - zgodnie z mturą

23. supra - powyżej, nad

supra lunam aeterm sunt orania - powyżej księ- exercirus hostiom

supra caput est - wojsko nie-

żyta wszystko jest wieczne przyjacielskie jest tuż (nad glową)

supra septetu wilia - ponad siedem tysięcy supra vires - porod siły

24. trans - z tamtej strony, za

Germani trans Rbentun incolunt - Germanowie dux misit milites

trans 8umen - wódz wysłał żoł-

mieszkają z tamtej strony (na prxeciwnym brxe- pierzy za rzekę (na

drugą stron&)

gu) Renu, za Renem

203

25. ultra - z tamtej strony, za, poza

ultra eum locum tastra transtulit - przeniósł obóz ultra terminum

vagor - chodzę poza granicą

poza to miejsce ułtra vires - ponad siły

ultra biennium - ponad dwa lata

II. Przyimki z ablatiwem

a, (ab, abs) coram, cum, de

e (ex), prae, pro, sine

1. a, ab, abs - od, z, po czyjejś stronie, po (przy

liczebnikach), przez (kogo, przy

pass,), wskutek

a rege legati venerunt - posłowie od króla przyszii ab Urbe

condita - od założenia Rzymu

dominus a foro venit - pan przyszedł z rynku hostes a Romanie

superati Bunt - nieprzyjaciele

arcus pendel ab umero - łuk zwisa z ramienia zostali pokonani

przez Rzymian

nunc praetor abs te etat - teraz pretor stoi po two- periit a

morbo - umarł z powodu (przez) choroby

jej stronie a meto poenae tacuit - z obawy przed karą za-

ab Achille secundus - drugi po Achillesie milkł

a tergo - z tyłu (za ptecarra)

Uwaga

a - występuje tylko przed spółgłoskami z wyjątkiem h;

sb-na ogół przed samogłoskami, przed h i przed spółgłoskami, z

wyjątkiem b, f, g, m, p,

qu, v; abs - przed t i qu; abs te, absque

2. coram - wobec, w obecności

coram genero meo - w obecności mojego zięcia iussit id facere

torem se - kazał to robić w jego

torem parentibus - wobec rodziców obecności

3. cum - razem, z, wraz (z kim, czym)

cum exercitu - z wojskiem legati cum silentio auditi sunt -

słuchano posłów

multis cum lacrimis orabat - prosił z płaczem (ze w milczeniu

tzamż)

Uwaga

W połączeniu z zaimkiem osobowym, zwrotnym i względnym cum dodaje

się do zaimka i pisze

się razem : matum - ze mną, vobiscum - z wami; setom - z sobą;

quocum - z którym.

4. de - o (kimś, czymś) od, z (od kogoś, czegoś), z powodu, po (o

czasie), spośród

fabule de lupo - bajka o wilku de locie superioribus pognam

spectabat - oglądał

homo de plebe - człowiek pochodzący z ludu bitwę z wyżyny (x miejsc

wyżej potoźonych)

de vita decedere - odejść z życia, umrzeć de quanta vigilia - w

czasie czwartej zmiany stra-

de digito anulum detrahit - ściąga pierścień z pal- ży nocnej

ca

204

legatos de pace misit - wysłał postów w sprawie de regina Aegypti

triumphus - triumf nad królo-

pokoju wą Egiptu

de parte hoc audivi - słysTałem o tym od ojca de servis quem

habuit fidelissimum mieli - wysłał

alterum de duobus - jedno z dwojga tego z niewolników, którego

uważał za najwier-

gerebant bellum de imperio - walczyli o władzę niejszego

ibat passo tardo de vulnere - szedł powoli z po-

wodu rany

5. e, es - z (skąd?), spośród, od (czasowo), według, stosownie do

ez urbe venit - przyszedk z miasta se ex suspicione vindicavit -

uwolnił się od po-

e moro se in mate abiecit - rzucił się z muru do dejrzenia

morza es capite lahorare - cierpieć na ból głowy

statua ex auro facta est - pomnik zrobiono ze zło- es eo tempore

- od tego czasu

ta summie ez viribus tendebant - ciągnęli z całych

ez servo libertus es - z niewolna jesteś wyzwo- sił

leńcem

ex omnium sententia - zgodnie ze zdaniem wszyst-

kich

Uwaga

Forma e występuje przed spółgłoskami, es-przed spółgłoskami i

samogłoskami.

6. prae - przed, w porównaniu, w stosunku, z powodu

prae se hostes agere - pędzić wrogów przed sobą non fecit id prae

meto - nie zrobił tego ze strachu

prae nobis ille beatus est - w porównaniu z nami

jest on szczęśliwy

7. pro - wobec, przed, na, w obronie, za kimś, w zastępstwie,

zamiast, jako

(ktoś, coś), tak jak, stosownie do, o (kogo, co)

pro castris asiem instruxit - ustawił wojsko przed pro tempore -

stosownie do okoliczności

obozem pro certo (habere) - na pewno (xa rzecz pewną

pro contione milites laudavit - na wiecu pochwalił uwalać)

żolnierzy pro multitudine hominum fmes sunt angusti - te-

pro partia - za ojczyznę, w obronie ojczyzny ren jest mały w

stosunku do wielkiej liczby lud-

Plato miki unos est pro centom milibus - jeden pości

Platon. wystarcza mi za sto tysięcy metus pro liberie - obawa o

dzieci

ego ibo pro te - pójdę zamiast (w zastępstwie)

ciebie

8. sine - bez

sine ira et studio - bez gniewu (niechgci~ i sym- sine

militibus, sine auxilio - bez żołnierzy, bez

pani pomocy

205

III. Przyimki, które łączą się albo z akuzatiwem albo

z ablatiwem (zależnie od znaczenia)

in, sub, super

1. 111

a. z acc. (odpowiada na pytanie dokąd, w jakim kierunku, jak

dlugo?): do, w stosu-

nku do, na, w.

Cicero in Graeciam profectus est - Cyceron wy- in posterum - na

przyszłość

jechał do Grecji in horas - z godziny na godzinę

dominus in servum mitis - pan łagodny w stosun- indutiae in

decem annos - rozejm na dziesięć lat

ku do (wobec) niewolnika senatus consultum in eius sententiam -

uchwała

pietas in parentes - miłość do rodziców senatu po (wedlug) jego myśli

orane odium in eum profudit - całą nienawiść in orbem consistere -

stanąć w koło

przelał na niego

in muham noctem sermonem produxit - do póź-

nej nocy przeciągnął rozmowę

b. z abl. (odpowiada na pytanie gdzie? w jakim czasie?:) w, na,

wśród, przy, podczas,

w ciągu

in urbe habitare - mieszkać w mieście omnes in meto erant -

wszyscy byli w strachu

pons in flumine - most na rzece (bali się)

verba in pariete scripta - słowa napisane na ścianie pugnare in

audacibus - walczyć wśród śmiałków

puella venit tristis in lacrimis - dziewczyna przy- in

consulatu meo - podczas mojego konsulatu

szła smutna, we łzach haud in tempore longo - w niedługim czasie

2. sub

a. z acc. (na pytanie: dokąd? kiedy?) pod

sub murum milites succedunt - pod mur podcho- sub potentatem

venire - dostać się pod władzę

dzą żołnierze sub vesperum - pod wieczór

b. z abl. (na pytanie: gdzie?) pod

sub Iove - pod gołym niebem sub armis esse - być pod bronią

sub terra locum fecerunt - zrobili miejsce pod tastra sub

montis radicibus - obóz u stóp góry

ziemią sub dicione esse - być pod władzą

3. super

a. z acc. (na pytanie dokc~d? w jakim kierunku?) nad, ponad

super ramolum constitit - stanął nad grobem super se domos

concremant - palą nad sobą

super arcem pensiles horti erant - nad zamkiem (x sobą) domy

były wiszące ogrody

206

b. z abl. (na pytanie gdzie?) nad, o

ensis super cervice pendet - miecz wisi nad kar- super sceiere

suspectus - podejrzany o zbrodnię

triem curae super urbe - troski o miasto

super aliqua re disputare - rozprawiać o czym§

Uwaga

Przyimki in, cum, de mogą występować pomiędzy przydawką i

rzeczownikiem np.:

stunma cum laude - z najwyższą pochwałą mirum in modom - w dziwny

sposób

qua de causa - z tego powodu

Tablice

Zestawienie końcówek deklinacji

T. 1

f m n f

Rodzaje: f m n n

m

Deklinacje: I II III IV V

Temat: a ` o spótgt.; i u e

Singularis

N. d lis, er, tan różne lis, u 8s

G. ae i is lis ~ (~i

D. ae ó i ui <u), ii ~i (~

Acc. am :an em, (im) um, u em

V. 8 e, er, tan =N lis, ~ ~s

Abl. a ó e, (~

Pluralis

N. ae i, a Vis, a (ia) lis, ua es

G. arum onim um (ium) dum erum

D. is is ib:u iblis (uóus) eblis

Acc. as os, a es, a (ia) tu = ua gs

V, ae i, a es, a (ia) lis, ua ~s

Abl. is is iblis iblis (ubus) ~bus

208

Wyjątki rodzajowe III deklinacji

z. 2

Zakończenia WYIą

-

r. męskiego

rodzaju żeńskiego ~ rodzaju nijakiego

marmor (oris) pretiosum

marmur kosztowny

arbor (oris) alta aequor (oris) vastum

-°r drzewo sokie

wY morze rozległe

cor (cordis) torum

serce całe

os, oris apertum

dos (dotis) summa usta otwarte

-os posag bardzo duży os, ossis album

kość biała

ver, veris pulchnim

wiosna piękna

linter, lintris parafa cadaver (eris) inhumatum

-er łódka przygotowana trup niepogrzebany

iter, itineris longum

droga (podróż) długa

merces, mercedis diurna aes, aeris allenum

zapłata dzienna (spiż) pieniądze obce = dług

seges, segetis matura

zasiew wczesny

quies, quietis nocturna

spoczynek nocny

Zakończenia WS'ją

r. teńskiego

rodzaju męskiego I rodżaju nijakiego

foru, fontis frigidus

żródło zimne

mors, montis sacer

góra święta

s pons, ponris novus

most nowy

dens, dentis albus

ząb biały

14 - Język łaciński cz. ł 209

Zakończenia - WYIą

~- r. żeńskiego

rodzaju męskiego rodzaju nijakiego

vas, vasa, pret:osum

as, assis Romanus I naczynie kosztowne

as r ski

fas - godziwość (tylko nom. i acc.)

nefas - niegodziwość

calix, calicis aureus

kielich złoty

grex, gregis magnus

-x tłum wielki

cortex, corticis durus

kora twarda

Wyjątki rodzaiu męskiego;

uczono się ich kiedyś w takim zestawieniu mnemotechnicznym:

amnis, axis, caulżs, collis - rzeka, oś, łodyga, wzgórze

clunis, criras, fascis, follis - zad, włos, pęk, miech (sakiewka)

fustis, ignis, orMs, ensis - pręt, ogień, krąg, miecz

-is paras, piscis, postis, mensis - chleb, ryba, odrzwia, miesiąc

torris, unguis i canalis - głownia, pazur, i kanał (rynna)

vecris, vermis i natalis - dźwignia (drąg), robak i dzień urodzin

sanguis, pulvis, cuaartis - krew, kurz, ogórek

lapżs, cassis, fzras, glin - kamień, sidła, koniec, koszatka

Zakończenia

r. nijakiego Wyjąc rodzaju męskiego

sol clarus

słońce jasne

-1

sal amarus

sól gorzka

nazwy zwierząt i ptaków, np.:

-ur vultur avidus

sęp chciwy

-us lepus, lepóris timidus

zając lękliwy

210

Rzeczowniki,

które w pluralis mają inne znaczenie niż w singularis

T. 3

sedes, aedis - świątynia, kaplica sedes, aedium -- dom, mieszkanie

aqua, ae - woda aquae, aguarum - źródła lecznicze

auxilium, i - pomoc auxilia, auxiliorum - posiłki wojskowe

tastrom, i - gród, warownia tastra, castrorum - obóz

comitium, i - komicjom, miejsce zebrań comitia, comitiorum -

komicja, zebrania ludowe

copia, ae - wielka ilość, zapas copiae, copiarum - armia, wojsko

finis, finis - koniec, kres, cel fines, finium - teren, kraj

impedimentum, i - przeszkoda impedimenta, impedimentorum - bagaże

w woj-

sku

littera, ae - litera litterae, litterarum - pismo, list,

literatura

(ops) opis - pomoc opes, ogum - potęga, bogactwo

Rzeczownilu, które zachowując w pluralis znaczenie,

jakie mają w singularis, mają ponadto znaczenie uboczne

pars, partis - część partes, partiom - części, ale też : rola

aktorska;

stronnictwo

rostrum, i - dziób rostra, rostrorum - dzioby, ale też mównica w

Rzymie

Odmiana wyrazów greckich

T. 4

Deklinacja

II III

N. -a -e -as -eus -os -on -es -as -is -er

Nioba Niobe Aengas Orpheus Pericles, Socrates, Orestes

Creta, Crete Delos PalZas, Salamis, Thalestris

Circe Ilion poecia, ser, aether

G. -ae -es -i -os -is -i -os

Niobae, Circes Orph~, Orpheos Periclis, Pericli, Oresti

Aeneae Deli Pallados lub Palladia

Ilii

D. -ae -o -i

Niobae, Aeneae, Circae Orph~o Pericli, Socrati,

Orphei Palladi

Acc. -am -an -en -um -on -em -en -im -in -a

Niobam, Aenean Orpheum, Orph~a Periclem, Socraten,

Circen, Creten Delon poecim, Thalestrin,

llion Salamim, sera, aethera

V. -a -8 -eu = nom. -e

Aenea', NiobB Socrates, poecia itd.

Circe OrphLru Hercule

Soaate

Abl. -a -e -o -e -i

Aenea, Niobe Orphgo, Delo Pericle, poeci

Uwagi

1. W liczbie mnogiej należy zwrócić uwagę na następujące różnice;

rzeczowniki: Hyades, heroes

w acc. mają końcówkę -as: Haydas, herosa.

Rzeczowniki: poema, poematis; epigramma, epigrammatis mogą mieć

gen. plur. z końcówką III lub II

deklinacji: poematum lub poematorum; epigrammatum, rzadziej

epigrammatorum, albo występują z koń-

cówką grecką: epigrammaton.

2. Podajemy najczę§ciej spotykane formy, gdyż jest wiele odstępstw

od przytoczonych przykładów.

212

Zestawienie końcóweiC osobowych w czasownikach

T. 5

~ Imp erativus

Indicativus i Coniunctivus

wszystkich czasów Indicativus pmesentis I futuri I

perfecti _ __ _ _

osoba ' activi ~ passivi activi " passivi I activi I passivi

Sine. l

I -o(-m) -r(-or) -i

2 -s -ris -(i)sti temat -re -to -tor

3 -t -tur -it nie ma nie ma -to -tor

Plur.

I

I -mus -mur -imus nie ma nie ma nie ma nie ma

2 -tis -mini -(i)stis -te -mira -toto nie ma

3 -nt -ntur -erunt ~ nie ma ~ nie ma -nto -ntor

(~re) ~

Zestawienie form koniugacyjnych - Koniugacja I (temat na - a)

Activum (strona czynna)

T. 6a

Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctiws ~ Imperativus (

Participium Infinitivus

laudo laudy-m lauda

chwalę chwaliłbym chwal

lauda-ns lauda-re

Praesentis ja~~ t laudi~-t chwalący (chwaląc) chwalić

lauda-mus laude-mus lauda-te

lauda-tis laud8-tis chwalcie

lauda-nt laude-nt

lauda-bam laudd-rem

chwaliłem byłbym chwalił (chwaliłbym)

lauda-bas lauda-res

Imperfecti lauda-óat lauda-ret

lauda-bamus lauda-refmus

lauda-batis lauda-r~'tis

lauda-bant lauda-rent

lauda-bó lauda-to lauda-torus, -a, -um lauda-torus, -a,

będę chwalił (pochwalę) pochwal mający chwalić um esse

że będę chwalił

lauda-bis lauda-to

lauda-bit niech pochwali

Futuri I lauda-bimus

lauda-tóte

lauda-bitis pochwalcie

lauda-bunt

lauda-nto

niech pochwalą

lauda-vi lauda-vdrim

pochwaliłem byłbym (po)-chwalił,

lauda-visse

lauda-visti lauda-vi;ris

pochwalić, że

Perfecti lauda-vit lauda-v~rit (po)-chwalilem

lauda-vimus lauda-verimus

lauda-vistis lauda-veritis

lauda-verunt lauda-vgrint

lauda-veram lauda-vissem Gerundium (rzeczownik słowny)

pochwalilem był byłbym był (po)chwalił

Gen. lauda-ndi

lauda-v~ras lauda-visses

Plusquam- lauda-v~rat lauda-visset Dat. laudo-ndo

perfecti lauda-veramus lauda-vissemus chwaleniu

lauda-veratis lauda-vissetis

Acc. (ad) lauda-udum

lauda-vcrant lauda-vissent (do) chwalenia

Abl. lauda-ndo

chwaleniem

lauda-nero Supinum

p~~ę I. lauda-tum

aby (po)-chwalić

Futuri lauda-veris

lauda-verit II. lauda-tu

esach lauda-verimus dla (po)-chwalenia

lauda-veritis

lauda-v~rint

Passivum (strona bierna)

T. 6b

Tempus Indicativus ~ Coniunctivus Imperatiws ~ Participium

~ Infinitivus

laudą-r laudii r

jestem chwałony (chwałą mnie) byłbym chwalony

lai-re lauda-ri

lauda-ris laud-ris (re) bąk ~~~'~ony być chwalonym

Praesentis lau~_tur laud-tur

lauda-mur laud-mur lauda-mira

laud-mira bądźcie chwaleni

landa-nrur laude-ntur

lauda-bar lauda-rer

byłem chwałony byłbym chwalony

lauda-baris (-re) lauda-rgris (-re)

Imperfecri lauda-batur lauda-rgtur

lauda-bamur lauda-remur

lauda-óamini lauda-remlra

lauda-bantur lauda-rentur

lauda-bor lauda-tor

będę chwalony bądź pochwalony

lauda-bcTris (-re) lauda-tor

-um lauda-tum iri

-a

lauda-ndus

Futuri I lauda-bitur niech będzie , że będę chwalon

,

mający być chwalony

lauda-blmur ~~"~on

P y

lauda-bimirti

lauda-nor

lauda-buntur niech będą

Pochwaleni

z:~ ~ ~ - ~ ~~~~

s~ sim

zostałem (byłem) ~ zostałbym

laud8-tus p~hw~ony land-~ gochwałony

lauda-tus, -a,

-a, -um -a, -um lauda--tus, -a, -um

es ~ sis (po)chwalony

Perfecti e,.t sit

że zostałem poch~

sumus

lauda-ti lauda-ti

, ~,~ situ

'~~ -a , -ae, -a siut

eram essem

zostałem zostałbym

lauda-tus, (był) Pochwalony lauda-tus, (był) P~hwalony

-a, -um

Plusquam- -a' `~ eras esses

perfecti erat esset

erdmus ess~mus

lauda-ti lauda-ti,

, ~ ~

eratis ~gtis

a erant -ae, -a essent

ero

zostanę

lauda-tus, pochwalony

Futuri a'

eris

exacti erit

erimus

lauda-ti, e,.itis

-ae, -a erunt

Koniugacja II (temat na - e)

Activum (s trona czynna)

T. 7a

Tempus ~ Indicatiws ~ Coniunctivus

~ Imperativus Participium Infinitivt

delt-ó delL~-~n

niszczę niszczyłbym delt delt-ns delg re

delg s delt-& niszcz niszczący (niszcząc) niszczyć

Praesentis deler t delt-dt del8-te

delt-mus delt-iFmus niszczcie

delE-rls dece-dtis

dele-nt dete-ant

delt brim delt-rem

niszczyłem byłbym niszczył (niszczyłbym)

delt-btis delt-res

Imperfecti alg bit Belg ret

Bele-bkmus Bele-r~n:us

Bele-b~tis Bele-r8tis

delg-bant dek-rent

delt bó delt; to

będę niszczył niszcz

~$z~) delg-to

~~'

Futuri I ~Ig ~ niech niszczy delt-turus, -a, -um ~~

Ś

~

delt bit dek-tóte ~lącY ~szezyć e

że będę niszczył

d8le-bimus niszczcie

delt-bios dek-nto

dala-bunt

_.. , _ ~w

.. F~ .,..x ~?·5~ ' . ' ' .

...

.Y

delt-vi delt-vL~rim

~~,ł~, byłbym zniszczył

dele-visti delt-v~ris delt-visse

Perfecti ~h~t delt-v~rit zniszczyć, że

~1~ delt-verimus (z)niszczylem

delt-vistis Bele-veńtis

delt-wvdrtatt delt-vdrint

Gerundium

Bele-v~'ram dele-vissem (rzeczownik słowny)

zniszczyłem był byłbym <był) zniszczył

Gen. Bele-ndi

delt-visses niszczenia

delt-v~rat delt-visset

~e"v~ delt-v;,ulymes Dat. delt-ndo

Plusquam- delt-verdtis delt-viss~tis niszczeniu

perfecti ile-vi~rant dece-vissent ,y~, (agi delt-ndum

(do) nisz~nia

Abl. Bele-ndo

niszczeniem

Supinum

I. deld-tum

aby (z)niszczyć

Futuri dece-vP~ris

II. delt tu

delt-v~rit ~.,'

dla (Z~lgZCZenia

dek-verimus

delt-veritis

Bele-v~rint

Passivum (strona bierna)

T. 7b

Ttmpus Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus ~ Participium

~ Infinitivu;

'

delL~-dr dele~ cir

gestem niszczony byłbym niszczony

(niszczą mnie) delt-re

Bele-aru (re)

~tg-~ Bele-atut bądź niszczony delt-ri

Praesentis delt-tur dale-amur byk niszczony

dale-mirri

det~-mur dale-amira bądźcie niszczeni

del8-migi dale-antur

dale-ntur

delt-bar dale:-ter

byłem niszczony byłbym niszczony

Bele-baris (-re) dale-rirris (-re)

Imperfecti ~~b~ur dale-rśtur

Bele-bamur dale-rCmur

dale-bamira dale-remira

dale-bantur dale-rentur

delg-bor delt-tor

będę niszczony bądź zniszczony

dale-bl~ris (-re) delii tor

-um delt tum iri

-a

delendus

Futuri I dale-bitur niech będzie , że będę niszczony

,

clący bY~ ~z~ony

dece-bimur zniszczony

dale-bimira

dale-ntor

Bele-buntur niech będą zniszczeni

._ ..

~~~~ r ~.:~

sum

zostałem ~~bym del8-rus, -a,

dale;-tus zniszczony _

delt tus mszczony -a, -um essa

dali:-tus

_ ~ , zostać zniszczony

a' ~ zruszczony

es

że zostałem znis2

Perfecci est

delg-ti samu: srmus

dale -t:

estis ~

-aea '° situ

.

Bunt

eram essem

zostałem (był) zostałbym (był)

dale-tus, delt-tus, ~z~ny

zniszczony

-a, -um

esses

~~q~- esset

petfecti etat

dali:-ti. eramus dale-ti, essdmus

etatu -ae, -a ~ess~tis

-aa, -a

eram ~~t r---

ero

zostanę (będę)

delt-tus, zniszczony

Futuri -a' '~ eris

exacti erit

erimus

dale-ti,

~

-~, -a eritis

erunt

Koniugacja III (tematy spółgłoskowe)

Activum (s trona czynna)

T. 8a

Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus ~ Participium

~ Infinitivus

lirg-o Iśg-a-m

czytam aytałbym

lig-i s leg_a_s lig-~

~1 ~8-e~ leg-i' re

Praesentis hrg_=_t leg-ci-t ~lą~' (~1&c)

lig-i-mus leg-a-mus leg-ite

leg-i-ris leg-a-tis czytajcie

leg-u-nt leg-a-nt

leg-8-boim leg-d-rem

czyta3em byłbym czytał (czytałbym)

leg-Z-bas leg-~-res

Imperfecti leg-e-bat leg-~ ret

leg-e-bdmus leg-e-r8mus

leg-e-batu leg-e-r~tis

leg-e-bant leg-~-rent

leg-d-m leg-ito

będę (P~) P~~1

l~,_g-s teg-ito

lec-tu-rus, -a, -um lec-turus, -a,

~g-~ t ~~ p~~a tnają~y czytać -um esse

Futuri I 1~_g_ leg-itóte że będę czytał

leg-8-tis przeczytajcie

l~-e-nt

leg-unto

niech przeczytają

Idg_g l~g-prim

przeczytałem byłbym przeaytał

leg-isti leg-erris leg-isse

Perfecti leg-it leg-~rit przeczytać, że

teg-imsu leg-erimus (przeczytałem)

leg-istis teg-eri:is

leg-8runt leg-drint

t~g_~5.am Idg-issem Gerundium (rzeczownik słowny)

przeczytałem był byłbym (był) przeczytał Gen. leg-endi

leg_Irt.~ leg-isses a

leg-d~rat leg-oset Dat. leg-endo

Plusquam- teg-eramus leg-issemus ~u

Pe~~ leg-eratis leg-us8tis

Ace. (agi leg-endum

leg-frant leg-usent (do) czytania

Abl. leg-endo

czytaniem

Supinum

l~g-tro

przeczytam I. lec-tran

aby (prze)czytać

Futuri l~~

lec-tu

II

leg-8rit .

dla (prze)ezytania

leg-erimus

leg-eritis

kg-driint

Passivum (strona bierna)

T. 8b

Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus

~ Participium Infinitivus

Z~g-ór l~g'8'r

leg-itre

jestem czytany (czytają mnie) byłbym czytany

bądź czytany Zrrg-i

1~_g_~ leg-a-ris (re)

Praesentis leg-~ tur leg-8-tur ~-~ra bYE ~Ym

l~_i_~r leg_a_~r bądźcie czytani

leg-i-nńni leg-a-mira

Zeg-u-ntur Zeg-a-ntur

lirg-e-bar lrrg-rx ter

byłbym czytany byłbym czytany

leg-e-baru (-re) Zeg-e-reris (-re)

Imperfecti leg-e-batut leg-e-retor

leg-e-bamur leg-e-ramot

leg-e-bamira I~-e-remini

leg-e-bantur leg-e-rentur

18g-li-r leg-itor

będę aptanY

bąk PSY

leg-stor Zeg-endus, -a, -um lec-tum iri

leg-kris niech będzie ~jąo3' bY~ ~Y źe idę ~Y

Futuri I leg-rxtur

PSY

14s- leg-untor

nixh ~

N,,. , . ~ ~~' '~ . .v F

sarn sim

zostałem ~ zostałbym

' lec-tus, przeczytany lec-tus, przeczytany lec-tus, -a,

;: -a -um a -urn sis

- , lec-tus, -a, -ant -um esse

Perfecti es ~ sit (prze)czytany zostać przeczyta

t

es że zostałem prze.

lec-ti, ~ Burnus lec-ti, ~ sinus ny

-ae, -a estis -ae, -a ~ sitis

l Bunt l siut

eram essern

lec-tus, zostalem lec-tus, zostałbym

~

-a, -urn (był) przeczytany -a, -um był przeczytany

Plusquam- ~ eros esses

perfecti arat esset

lec-ti, ~ erantus lecti essemus

. -ae, -a eratis -ae, -a essetis

erartt essent

era

zostanę (będę)

lec-tus przeczytany

Pututi a' ~ eris

exacti erit

erintus

lec-ti,

eriti.s

-ae, -a eyunt

Koniugacja IV (temat na - i)

Activum (strona czynna)

T. 9a

Tempus Indicativus Coniunctivus Imperativus Participium Infinitivus

fin-i-ó fani-ci-m

kończę kończyłbym

finf

Praesentis fin s fim-a s kończ finiens fira-re

finf-t firn-ti-t

finite kończący (kończąc) kończyć

finf-mus finf-a-mus

finf-tżs finf-a-tis kończcie

finf-u-nt fini-a-nt

finf-~-bcim fira-rem

kończyłem byłbym kończył

finf-e-bas finf-res

Imperfecti finż-e-bat fini-ret

finf-e-bamus finf-remus

,sini-e-batis fani-retis

fini-e-bart finf-rent

finf-a-nr finf-to

będę kończył (skończę) skończ

finf-e-s fini-to

finż-taras, -a,

finf-e-t niech skończy ni-Lurus

fi , -a, -um

Futuri I finż-e-rnus mający kończyć -um esse

finf-tóte że będę kończy

finf-e-tżs skończcie

finf-e-nt

fira-anto

r>~ _

finf-vi fini-vęrim

skończyłem byłbym skończył

finf-visu fini-veris

Perfecti finf-vit finf-verir

finf-vimus finf-verimt~s

finf-vistis finf-veritis

fini-verunt finż-verint

rn Gerundiuru ~rzeczownił: słowwyj

vi

s

ż

fini-verant s

e

fin

-

skończyłem był byłbym (był) skończył Gen. firn-ertdi

finż-veras fani-z~isses kończenia

fini-verat finf-visset I3at. sini-eruio

Plusquam- finf-veramus fini-vissentus kończeniu

perfecti finf-veratżs finf-visseris

Ace. (ad) finf-endum

finf-verant finf-vissent

(do) kończenia

Abl, futi-endu

kończeniem

firn-vero Supinum

skończę I. finf-tran

aby (s)kończyć

Futuri finf-v~ris

exacti finf-varir

II, fini-tu

fani-verimus dla (s)kończenia

finf-veritżs

fitti-verint

Passivum (strona bierna)

T. 9b

Tempus Indicativus Coniunctivus Imperativus Participium Infinici~

finf-ór fini-d-r fira-re fara-ri

jestem kończony (kończę się) byłbym kończony bądź kończony być kończon

finf-ńs

finf-a-ńs (kończ się)

Praesentis fira-rur finf-a-tur fira-mim

fimf-mur fira-a-mur bądźcie kończeni

fir~i-mini firn-a-mini

finf-u-ntur finf-a-ntur

finf-e-bar fara-rer

byłan kończony byłbym kończony

(kończyłem się)

Imperfecti finf-e-bańs (-re) fini-reris (-re),

finf-e-batur finf-rgtur

finf-e-bamur finf-rgmur

firxi-e-bamini fini-remini

fin-e-óantur finf-rentur

fira-ci-r fira-tor

będę kończony (skończę się) bądź skończony

fira-i-ńs (-re) ftni-to r finf-en-dus, -a, -um fini-tum iri

Futuri I fira-~ tur niech będzie skończony mający być skończony że będę

skończo~

.fm'~'~r fira-untor

fira-e-mira niech będą skończ~i

finf-e-ntur

f ~.

~.~ ~ , ., - . :. ~ w mm ~ ~. _ ~ . .. . ,. .

. -.- ~ _. >' '~' `' v= . ,

sum

z°stałem skończony zostałbym (byłbym)

finf-tus, ,f~ra-~'~ skońcwny

-a, um es a' ~ '~ ~' a'

Perfecti est sis fira-tus, -a, -um -um esse

ń

t skończony zostać skończon

fara-ti sumus fani-ti, simus

[ że zostałem skot

estis -ae, -a jsitis

-ae, -a ~t ((sint

eram essem

zostałem zostałbym

finf-tus, był skończony fira-tus, (był) skończony

Płusquam- -a' ~ eras a' ~ esses

perfecti erat esset

(eramus essęmus

finf-ti,

fim'n' gratis ~

essgtis

-ae, -a

-ae, -a eram essent

`

ero

fira_~~ zostanę skończony

Futuri -a, -um eńs

e~cti eńt

fira-ti, erimus

-ae, -a ~eritis

[ertau

Zestawienie liczebników

T. 10

Cardinalia ~ Ordinalia Distributiva Adv. numeralia

1 I unos, -a, -um primus, -a, -um singuli, -ae, -a semel

jeden pierwszy po jedn

ym raz

2 II duo, dtute, duo secundus, -a, -um bira, -ae, -a bis

3 III trel, trel, tria tertius, -a, -um term, -ae, -a ter

4 IV quattuor quartus, -a, -ant quaterra, -ae -a

quater

5 V quinque quintus, -a, -um gatra, -ae, -a quinquies

6 VI sex sextus, -a, -um sera, -ae, -a sexties

7 VII septetu septimus, -a, -um sepleni, -ae, -a septies

8 VIII octo ocravus, -a, -um octora, -ae, -a octies

9 IX novem nonus, -a, -um novenż, -ae, -a novies

10 X decem decimus deni, -ae, -a decies

11 XI undecim undecimus undeni undecies

12 XII duodecim duodecimus duodeni duodecies

13 XIII tredecim tertius decimus terni deni ter decies

14 XIV quattuordecim

quartus decimus quaternż deni quĄrer decies

15 XV quindecim quintus decimus gatra dera quinquies decies

16 XVI sedecim sextus decimus sera dera sexties decies

17 XVII septendecim septimus decimus sepleni deni septżes decies

18 XVIII duodeviginti duodevicesimus duodeviceni duodevicies

19 XIX undeviginti undevżcesimus undevicera undevicies

20 XX viginti vicesimus vicenż vżcies

21 XXI arras et vżginti unos et vżcesimus singuli et vicera semel et

vicies

viginti unos vicesimus primus vicera singuli vicies semel

28 XXVIII duodetriginta duodetricesimus duodetriceni duodetricies

29 XXIX tatdetriginta undetrżcesimus undetriceni :ardetricies

30 XXX triginta tric~sinutc tricera tricies

40 XL quędroginta Q~'4& t~att ~adr48~

50 L quinguaginta quirquagesimus quinquageni quinquagies

60 LX sexaginta sexagesimus sexagera sexagies

70 LXX septuaginta septuagesimus septuageni septuagies

80 LXXX octoginta octogesimus octogeni octogies

90 XC nonaginta nonagesimus nonagera nonagies

100 C tentum centesimus centem cerries

200 CC ducenti, -ae, -a ducentesimus doceni ducenties

300 CCC trecenti, -ae, -a trecentesimus treceni trecenties

400 CD quadrirtgenti, -ae,

-a quadringentesimus quadringeni quadringenties

500 D quingenti, -ae, -a quingentesimus quingera quingenties

600 DC sescenti, -ae, -a sescertesżmus sescera sescerties

700 DCC septingenti, -ae,

-a septingentesimus septingeni septingenties

800 DCCC octingentż, -ae, -a octingentesimus octingera octingerties

900 CM nongenti, -ae, -a nortgentesimus nongera nongenties

1000 M mille millesżmus singula milża milies

2 000 II duo milia bis millesimus bina milia bis milżes

3 000 III tria milia ter millesimus terna milia ter milies

5 000 ~l qużnque mżlia quinqużes millesimus gatra mżlia quinquies mżlies

10 000 X decem milża decies millesimus dera milża decies milies

20000 XX viginti milia vżcies millesimus vicena milia cevicies milies

100000 C tentum mika centies millesimus centera mżlia nties milies

300000 CĆC trecenta wilia trecenties midlesimus trecena

wilia trecenties milies

1000000 IXI decies centera milia-

dziesięciokroć sto tysięcy

Użycie czasów w zdaniach głównych w koniunktiwie

T. 11

Coniunctivus ~ wyraża ~ czas ~ czynność ~ przykład

3 os. ring. vivat!

iussivus i hor- rozkaz ~ plur. niech żyje!

tatiws ~~ętę Praesens 1 os. plur.

~ gaudeamus!

cieszmy się!

3 os. siną. ne verriat!

praesens 1 °s' l plut. niech nie przychodzi!

~ prohibitivus zakaz 3 os. J i

I

j perfectum ner' ne quaesiveris! i

~

2 os. nie pytaj! j

j _ plut. I

_`

I praesens _-- utinam veniat!

możliwe

w teraźniejszości oby przyszedł!

perfectum mo~liwe utinam veneritl

w przeszłości oby był p~zedłl

~ optativus żyle

I imperfectum niemożliwe utinam viveret!

w teraźniejszo§ci oby teraz żyłl

(o zmarłym)

plusquam- niemożliwe utinam vixissem

j perfectum w P~szlości ~ gdybym był żył

(w tamtych czasach) t

praesens ~ t

quem rogem

dubitativus wahanie, teraźniejszości kogo mam zapytać

I

vel deliberativusl ~ezdecydo- -- -'

oranie dla I quem rogaren:

i

imperfectum Przeszłości kogo miałem zapytać

_

_.-

dicat

~ praesens teraźniejszości chociażby powiedział

concessivus przyzwolenie - -

perfectum ~ dixerit

przeszlości ' chociażby był powiedział

'

___._

Coniunctivus wyraża czas czynność przykład

veniat aliquis

~a

praesens mógłby ktoś przyjść; daj-

teraźniejszości

my na to, że ktoś przyjdzie

możliwość,

potentialis przypusz-

venerit aliquis

czenie ~ mógł był ktoś przyjść;

perfectum przeszłości dajmy na to, że ktoś

przyszedł

i

imperfectum ~a negarem

teraźniejszości zaprzeczyłbym

nierzeczy-

irrealis

wistość

płusquam- dla negavżssem

perfectum ~ przeszłości byłbym zaprzeczył

Indikatiwus i koniunktiwus

w zdaniach zaczynających się od spójników: cum, ut, quod

T. 12

Spójnik Indicativus Coniunctivus

Zdania czasowe: Zdania czasowe:

temporałe (gdy, skoro, kiedy) historicum veI

Cum iterativum (ilekroć) narrativum (gdy)

inversum (gdy wtem, gdy nagle) causałe-przyczynowe (gdyź)

explicativum (kżedy, przez to że) concessivum - przyzwalające

(chociaż, jakkolwiek)

Zdania :

finale-celowe (aóy, aźeby, źeby)

Zdania: obiectivum-dopełniające (aby, ażeby,

Ut comparativum-porównawcze (jak) żeby)

temporale-czasowe(skaro,kżedy,jak) consecutivum-skutkowe(że)

concessivum-przyzwalające (chociaż,

jakkolwriek)

interrogativum-pytajne (jak)

Zdania: Zdania:

Quod Przyczynowe (poraeważ) przyczynowe-myśl obca (ponieważ)

względne określające (który, a, e) względno-celowe (który by, ażeby on)

dopełniające (że) względno-skutkowe (taki, że)

233

Użycie trybów i czasów w okresach warunkowych

T. 13

Okres Tryb Czas Przykład

Si raeas, respondeo.

Jeżeli pytasz, odpowiadam.

( rogabis

b

d

~

S

e

respon

o.

t ~ rogaveris

realia Jeżeli zapytasz, odpowiem.

indicativus wszystkich czasów

Si rogabas, respondebam.

Jeżeli gytałeś, odpowiadałem.

rogavisti

respondi.

S: {

rogaveras ~

Jeżeli zapytałeś, odpowiedziałem.

imperfectum Si rogares, responderem.

irrealis dla teraźniejszości Gdybyś pytał, odpowiedziałbym.

coniunctiws

nierzeczywisty _ ---

plusquamperfec- Si rogavisses, respondissem.

t u m dla p r z e s z ł o ś c i Gdybyś był zapytał, odpowiedziałbym.

Si rages, respondeam.

potentialis praesens O ilebyś (jeślibyś) pytał

dla t e r a ź n i e j s z o ś c i

możliw odpowiedziałbym.

ść

o coniunctivus

(przypuszcze-

nie) perfectum Si rogaveris, responderim.

dla przeszłości O ile byłbyś zapytał (mogłeś zapytać)

byłbym odpowiedział.

234

Użycie czasów w zdaniach skutkowych

T.14

Ut consecutivum

W zdaniu

nadrzędnym Spójnik Coniunctivus Przykład

ita, sic ut Amicus tam bonus est (erit, erat,

(że) fuit) ut adveniat.

adeo tam ut non preasens Przyjaciel jest(będzie, był) tak

(tak bardzo, (że nie) dobry, że przychodził.

do tego stopnia)

tantus ut nemo

(tak wielki) (że nikt) Amicus tam bonus est (erit, erat,

fuit), ut veniret.

tot ut nullus, imperfectum Przyjaciel jest(był) tak dobry,

(tyle) -a, -um: że przychodził.

(że żaden)

tantopere

(tak bardzo) ut numquam perfectum

itp. (że nigdy) Amicus tam bonus est (erat, fuit), ut

ut nusquam advenerit.

(że nigdzie) Przyjaciel jest (był) tak dobry, że

przyszedł.

fit praesens Evenit (eveniet), ut adveniat.

(staje się) po czasie Zdarza się (zdarzy się), że

głónym przychodzi(przyjdzie).

accidit

evenit ut

contingit

(zdarza się) imperfectum Evenit, ut advertiret.

efficit po czasie Zdarzyło się, że przyszedł.

(sprawia) historycznym

---