Rola i znaczenie kobiet

w różnych kulturach

Karolina Kania

Pracujące matki, kobiety samotne, mężatki i gospodynie domowe, kobiety robiące karierę zawodową i kobiety pobierające zasiłki, lesbijki i biseksualistki, kobiety zamężne i te żyjące w celibacie, kobiety stare, młode i w średnim wieku. Wyzwolone Amerykanki i Europejki, zawoalowane muzułmanki, piękne Chinki. Kobiety. Występują w roli rodzinnej, zawodowej i społeczno-obywatelskiej. Starają się pogodzić wiele ról, które często są na nie nakładane ze względu na religię, którą wyznają, czy na kraj, w którym się urodziły i w którym żyją. Jak zauważają David Matsumoto i Linda Juang, „podobnie, jak w wypadku wielu innych aspektów naszego życia, kultura wywiera istotny wpływ na zachowania związane z byciem mężczyzną lub kobietą”. Stephanie Dillon i M. Christina Benson zauważają z kolei, że „kultura i historia podpowiadają nam, że powinniśmy postrzegać własną wartość przez pryzmat związków, w które jesteśmy zaangażowane. Przez wieki uczono nas, że jedynym sposobem na zaspokojenie naszych potrzeb jest realizowanie społecznie akceptowanego wzorca kobiecości, który nakazywał przedkładanie cudzych potrzeb mad własne”. Jednak wzorzec kobiecości w każdej kulturze był i jest realizowany w inny sposób.

Turcja, Iran, Indie - to część świata arabskiego, będąca głównym ośrodkiem islamu - religii skupiającej ponad 700 milionów wyznawców. Czy religia ta, wywierająca tak wielki wpływ nie tylko kulturalny ale i polityczny w krajach, w których panuje, ma także wpływ na kobiety? W jaki sposób islam formuje styl życia żeńskiej społeczności oraz wpływa na ich pozycję? Jak zauważa autorka artykułu pt. „Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej” „status kobiet arabskich może być opisany na dwa sposoby: przez pryzmat zachodniego stylu życia, norm i hierarchii wartości, mając przede wszystkim na uwadze model relacji między mężczyznami i kobietami, jak również model powiązań społecznych związanych z kulturą arabską”. Poziom ortodoksji w krajach islamu jest zróżnicowany, a prawo, w zależności od kraju, może się nieznacznie różnić, jednak postaram się ogólnie naszkicować rolę i znaczenie muzułmańskich kobiet oraz porównać je z kobietami mieszkającymi Chinach - w państwie o największej liczbie ludności na świecie. Odnośnikiem do nich będą „zachodnie” kobiety z krajów europejskich. Zatem jaki jest wizerunek kobiety i sposób, w jaki postrzegana była i jest ona we współczesnym świecie?

Kobiety a mężczyźni

Już w chińskiej mitologii możemy odnaleźć żeński pierwiastek żywiołu Yin będącego symbolem żeńskim. Yin jest ciemne, słabe i bierne w przeciwieństwie do drugiego, męskiego żywiołu Yang, atrybutu męskości, jasnego, aktywnego i silnego. Oba te żywioły wzajemnie się dopełniają i tak też jest z pozycją kobiet i mężczyzn w Chinach. Płeć żeńska ma być posłuszna mężczyznom, wykonywać ich polecenia i pozostawać w ich cieniu. „Istnieją trzy kategorie stosunków: pomiędzy władcą a urzędnikiem, ojcem a synem i mężem a żoną. Pierwsze opierają się na sprawiedliwości, drugie na miłości, trzecie na uległości” pisał Konfucjusz. Tak więc na wizerunek kobiety duży wpływ miała moralność konfucjańska, pojmowana w sensie konserwatywnym. Nie oznacza to, że kobiety zostały zepchnięte tam na margines. W Chinach, tak jak i w innych państwach, możemy znaleźć kobiety, które dzięki mądrości i przebiegłości przejmowały władzę (królowa Fu Hao), wstępowały do wojska (Mu Lan), czy pełniły ważne role polityczne czy społeczne. Dawniej, ważną rolę odgrywały także szamanki posiadające nadzwyczajne umiejętności i dzięki temu cieszące się poważaniem. W wielu fragmentach Koranu, świętej księgi muzułmanów, podobnie, jak w chińskiej mitologii, możemy znaleźć informację o tym, jak powinny być traktowane kobiety. Jednak, jak zauważa O. Vallet, „zalecenia koraniczne oraz tradycja prawna (szariat) oparte są na wielu antycznych bliskowschodnich rozporządzeniach prawnych. (…) Pytanie tylko czy tradycjom sprzed 3000 lat powinny hołdować współczesne społeczeństwa”. W jednym z wersetów Koranu (S.4,34) możemy przeczytać o wyraźnej wyższości mężczyzny nad kobietą. A więc mężczyźni mają nie tylko przewagę fizyczną nad kobietami, ale także materialną i społeczną. Mężczyźni opanowali sferę publiczną, a kobiety są w dużej mierze uwięzione w sferze prywatnej.

W Europie, przed emancypacją kobiet, prawo również było bardziej przychylne mężczyznom. We Francji „prawo odsuwało kobiety od tronu, królewskie faworyty miały wpływy ogromne, ale nie panowały. Obyczaj angielski i literatura nie opiewały kobiet z francuską egzaltacją, ale godzono się na ich rządy: energicznym władczyniom o żelaznej woli - Elżbiecie I i Wiktorii - Imperium zawdzięczało potęgę”. Jak zauważa Z. Kuchowicz, efektem opierania się kultury zachodniej, od kilku tysięcy lat, na przewadze mężczyzn, patriarchacie, była swoista niewola oraz dyskryminacja kobiet uzasadniona w tradycji. „Za sprawą swej siły, bezpośredniego nacisku lub rytuału, tradycji, prawa i języka, obyczaju, ceremoniału, wychowania i podziału pracy - (mężczyzna) decyduje i tym, jaką rolę kobiety mają odgrywać, a jakiej nie, oraz w których płeć żeńska jest wszędzie klasyfikowana niżej od męskiej”. Jak pisze Z. Kuchowicz, „celnie scharakteryzowała ową dominację mężczyzn Simone de Beauvoir pisząc, że kobieta przez wieki była „jeżeli nie niewolnicą, to przynajmniej wasalką mężczyzny”. Tak, jak i w krajach islamu czy w Chinach, również w krajach europejskich sytuacja kobiet ulegała zmianom.

Dzisiejsze kobiety z tak zwanego „zachodu”, szczególnie te przedstawiane w reklamach, ukazywane są za pomocą licznych stereotypów i w ten sposób kreowany jest ich nie do końca prawdziwy obraz. W reklamach telewizyjnych, a także w reklamach prasowych i na ulotkach dominuje motyw kobiecy, gdyż większość z nich kierowana jest właśnie do kobiet. Reklamową kobietę stworzyli mężczyźni. Nawet feministycznie nastawione, wolne profesjonalistki obciążone są pewnymi stereotypami, nie tworzą bowiem swojego świata wartości, lecz kopiują wartości mężczyzn. Umniejsza to znaczenie kobiety jako samodzielnej istoty. Sugeruje, że kobiety nie poradziłyby sobie w codziennym życiu bez interakcji z mężczyznami.

Kobieta rodzinna

Prawodawstwo islamu określa także pozycję kobiet w rodzinie. Małżeństwo - w formie umowy z narzeczonym, jest zawierane przez opiekuna kobiety, będącego jej najbliższym krewnym (ojcem albo bratem). Także w tradycyjnej rodzinie chińskiej rola mężczyzny była dominująca. Najpierw był to ojciec, a po wyjściu za mąż (za kandydata często wybieranego przez ojca), to mąż przejmował władzę nad dziewczyną. W lepszej sytuacji były chłopskie, chińskie dziewczyny ponieważ same mogły wybrać kandydata na męża oraz stanowić o własnym losie. W dzisiejszych czasach, jak pisze W. Walther, „wielu ojców uważa za oczywiste, że sami wybiorą swoim dorastającym córkom odpowiednich mężów, (…) jednak coraz powszechniej wprowadzana na uniwersytetach koedukacja powoduje zmiany”. Nie należy zapominać o tym, że islam pozwala mężczyźnie na wielożeństwo. Poligynia jest uznana i opisana w Koranie (s.4,3), jednak jest ona przywilejem ludzi zamożnych, bowiem nie każdy mężczyzna może sobie pozwolić na zapewnienie dobrobytu kilku kobietom naraz. W Chinach również dozwolone było wielożeństwo, a ta kobieta, która jako pierwsza spłodziła mężczyźnie syna, była obdarzana przez wszystkich szczególnymi względami.

Byli także mężczyźni, którzy posiadali niewolników, a niewolnica, która urodziła panu dziecko, otrzymywała wolność. Po pierwszej wonie światowej w krajach muzułmańskich zniesiono niewolnictwo, a w latach 50. XX wieku w niektórych krajach takich, jak Turcja czy Tunezja zniesiono wielożeństwo, a w innych państwach, szczególnie wśród mieszkańców miast, poligynia jest dziś rzadkością.

Kazirodztwo, w islamie było zabronione, mężczyzna nie mógł też poślubić dwóch sióstr. Częste były i są do dnia dzisiejszego małżeństwa kuzynostwa, „ze względu na ścisłe poczucie współprzynależności”. Z kolei w Chinach kobiety z wyższych sfer musiały zawierać małżeństwo jedynie w obrębie określonych rodów, co zmuszało dziewczyny do podporządkowywania się woli rodziców.

Kolejną z zasad obowiązujących kobiety arabskie jest ta, że kobieta nie może poślubić mężczyzny niebędącego muzułmaninem, ale mężczyzna muzułmanin ma prawo do poślubienia kobiet wyznających inną religię. Jak wiele znamy z opowieści historii kiedy to Polka (albo inna Europejka) wychodzi za mąż za muzułmanina studiującego na naszym kontynencie. Historie takie różnie się kończą, ze względu na duże różnice kulturowe, np. Polkom w krajach arabskich zarzuca się zbytnią agresję i energię.

Wdowy oraz rozwódki mogą ponownie wyjść za mąż, ale najpierw muszą odczekać kilka miesięcy. Inaczej było w Chinach. Jeżeli doszło do śmierci małżonka, kobieta nie mogła ponownie wyjść za mąż i musiała poświęcić się rodzinie zmarłego męża. Jeśli kobieta dopuściła się zdrady, była nękana przez wszystkich oraz wykluczona z życia rodzinnego. Dlatego często takie kobiety kończyły jako kurtyzany w domach publicznych. Do takich miejsc trafiały również kobiety, które nie wyszły za mąż, bowiem staropanieństwo nie było w Chinach społecznie akceptowane. Dlatego często, szczególnie młode wdowy popełniały samobójstwo. Instytucja rozwodów rozpowszechniła się w Chinach za czasów dynastii Tang (panującej w latach 618 - 907), jednak to zawsze kobieta była pokrzywdzona w takiej sytuacji, ponieważ odtrącano ją, pozbawiano środków do życia. Mówiąc o sytuacji kobiet, nie możemy zapominać, o wprowadzonej w latach 80. XX wieku „polityce jednego dziecka”. Kontrola urodzeń ze względu na problem zagęszczenia populacji (szczególnie w miastach), system kar i nagród za posiadanie dzieci (za każde kolejne dziecko trzeba zapłacić karę, więc mogą sobie na to pozwolić tylko najzamożniejsze rodziny) oraz różnego rodzaju kampanie mają na celu ograniczenie przyrostu naturalnego w Chinach. Niestety to wciąż dzieci płci męskiej są bardziej pożądane przez przyszłych rodziców i z tego też względu często stosuje się aborcję, a niechciane dziewczynki trafiają do domów dziecka lub są wychowywane przez krewnych mieszkających na wsi. W krajach arabskich nie ma tego problemu, a chęć posiadania większej liczby dzieci jest uwarunkowana kulturowo. Jednak tak jak w Chinach, to urodzenie syna daje kobiecie większy prestiż oraz zwiększa źródło zabezpieczenia rodziców w ich podeszłym wieku.

W Europie kobiety traktowane były różnie. Z. Kuchowicz zauważa, że położenie kobiet w krajach Europy południowo-wschodniej było nieporównywalnie gorsze niż w Europie zachodniej. Wynikało to min. z oddziaływania tam wpływów kultury islamskiej. „Mężczyźni zastrzegali dla siebie wyłączność działania na wielu polach, najchętniej widzieli kobiety krzątające się koło gospodarstwa, poświęcone życiu rodzinnemu. Najbardziej irytowało ich mieszanie się niewiast do spraw publicznych.”

Kobieta samodzielna i kobieta kształcąca się, czyli czas na zmiany

Jak zauważa W. Walther, prawie wszystkie obowiązki, jakie nakłada islam na wyznawców, dotyczą zarówno mężczyzn jak i kobiet. Według prawa, kobiety nie można zmusić do tego, żeby pracą lub majątkiem przyczyniała się do utrzymania domu, jednak znane są przypadki, szczególnie w biedniejszych warstwach, kiedy kobiety są do tego zmuszane. Kobiety mogą również rozporządzać swoją własnością, nie mniej jednak do jej obowiązku należy dbanie o dom, męża i jego rodzinę. W tradycji, to mężczyzna decyduje o wzajemnym pożyciu małżeńskim, a także o wypełnianiu religijnych obowiązków przez kobietę, czy wychodzeniu z domu. Islam karze także cudzołóstwo, za które, nawet w dzisiejszych czasach można zostać ukamienowanym. Koran wymaga czterech świadków cudzołóstwa, a znalezienie ich może sprawić kłopot. Dlatego często kobiety są wykorzystywane, bezprawnie gwałcone, bez możliwości obrony. Jeżeli nie chcą śmierci muszą przemilczeć to, co się stało. Kobieta w islamie jest także w pewnym sensie wyłączona z życia publicznego. Miejscem, w którym przebywa jest harem - niedostępna część domu przeznaczona tylko dla kobiet. Do haremu, oprócz kobiet, wstęp mają jedynie pan domu i jego synowie. To tam kobiety wypełniają wszystkie domowe obowiązki, opiekują się swoimi dziećmi, czy też poświęcają czas na pielęgnację urody. Różne tendencje doprowadziły do tego, że np. kobiety w meczetach mają osobne, oddzielone od mężczyzn miejsce lub też w ogóle nie dopuszcza się kobiet do modlitwy w świątyni. Także tradycyjne arabskie kawiarnie, restauracje czy kina były przez długi czas miejscami kierowanymi tylko do mężczyzn.

Z kolei w Europie, a więc i w Polsce, jak zauważa Z. Kuchowicz, „kobiet nie traktowano tylko przedmiotowo, lecz także podmiotowo, co występuje w życiu rodzinnym, intymnym, także w zezwalaniu na administrowanie majątkami, czasem - uprawianiu wolnych zawodów.” Podkreśla on również, że o lepszej sytuacji kobiety europejskiej decydowało także chrześcijaństwo, wyznawane przez mieszkańców kontynentu. „Występowała tendencja Kościoła do zrównania kobiet z mężczyznami w ich godności, tudzież w ich prawach i obowiązkach. Nie było to jednak dążenie do równości absolutnej, skoro dostęp do hierarchii duchownej zarezerwowany był wyłącznie dla mężczyzn, a w małżeństwie uznawano supremację męża nad żoną” - zauważa Kuchowicz.

Jak zauważa B. Piotrowska, „w kulturze chińskiej obowiązywał swoisty kanon piękna. Niewysoki wzrost (około 150 cm), owalna twarz z wyraźnie różowymi policzkami, długie, czarne włosy splecione w warkocz oraz małe stopy” (które były krępowane, doprowadzając często do kalectwa dziewczyn), to ideał, do którego dążyły chińskie kobiety. W miarę w upływu czasu, w Chinach następowały pewne zmiany na korzyść kobiet, które przyniosły poprawę ich sytuacji. Kiedy nastał czas Republiki Chińskiej (1912 rok) wprowadzono zakaz krępowania stóp, a także zaangażowano kobiety w rozwijający się przemysł. W tym miejscu należy wspomnieć o Ruchu 4-go Maja w 1919 roku, który stanowił przełomowy moment dla wszystkich chińskich kobiet. Ułatwiony dostęp do edukacji, pracy, wolność wyboru małżonka, uzyskiwanie coraz wyższej pozycji politycznej i społecznej - to wszystko doprowadziło do zwiększenia praw i swobody kobiet w Chinach. Także po II wojnie światowej, kiedy powstała Chińska Republika Ludowa (1949) sytuacja kobiet ulegała dalszym przemianom. Zakazano uprawiania prostytucji, która pomimo to rozwinęła się wraz z otwarciem się przez Chiny na świat. W latach 50. XX wieku zaczęto także zatrudniać młodzież i kobiety aby zwalczyć bezrobocie. Jak pisze B. Piotrowska, „obecnie kobiety mogą korzystać z prawa do pracy na równi z mężczyznami. Rośnie liczba stanowisk i zawodów przez nie wykonywanych (…) zostają przedsiębiorcami, naukowcami i politykami.” To równouprawnienie na poziomie zawodowym wpłynęło także na życie rodzinne. Kobiety stały się niezależne od mężczyzn, mają własne zdanie w kwestiach dotyczących ich samych oraz zauważa się co raz większy wpływ kobiety i jej rodziny na wychowywanie dziecka. Jest to wypadkową emancypacji kobiet objawiającej się lepszym wykształceniem kobiet, jak i wyższymi kwalifikacji, które posiadają.

Do XIX wieku, również prawa muzułmańskich kobiet były bardzo ograniczone. Kobiety miały ograniczone możliwości kształcenia. Dziś „stopień edukacji kobiety wpływa na kształtowanie domu - psychologiczne, kulturalne i społeczne. Wykształcone matki zaszczepiają aspiracje edukacyjne swoim dzieciom”.

Niegdyś kobiety arabskie nie mogły publicznie pokazywać twarzy, tak więc musiały ją osłaniać zasłoną (nawet ośmioletnie dziewczynki zakładały zasłony). Czadory, w które powinny ubierać się kobiety wychodząc z domu, osłaniają całe ich ciało. Na początku XX wieku, co raz bardziej wykształcone i świadome swoich praw kobiety zaczęły pokazywać się publicznie z odsłoniętymi twarzami. Ich strój stał się bardziej praktyczny i bardziej podporządkowany modzie. Niemniej sfery kobiet i mężczyzn, mimo pewnej emancypacji płci pięknej, są ciągle oddzielone. W swobodnych kontaktach miedzy obu płciami wciąż jeszcze obowiązują zasady tabu. „W praktyce są one (kobiety) niewidzialne dla mężczyzn”. Dlatego znaleźć można szkoły przeznaczone tylko dla dziewcząt, „kobiece” urzędy, czy gabinety lekarskie.

Zmiany w Europie, podobnie jak w krajach arabskich czy azjatyckich, nastąpiły po I i po II wojnie światowej. Wtedy kobiety otrzymały prawo wyborcze (we Francji - w 1944 r., w Polsce - w 1918 r., w Norwegii - w 1913 r.). Dopiero od 1965 r. kobieta zamężna we Francji mogła podjąć pracę bez zgody męża, a do 1970 r. prawa rodzicielskie matki były skromniejsze od praw ojca. Z kolei nierówność praw rozwodowych utrzymywała się do 1975r . Powstawanie ustaw o parytetach, nowych, nastawionych feministycznie partii politycznych, czy wreszcie dojście kobiet do władzy (Margaret Thatcher, Angela Merkel) pokazuje, że kobiety, nie gorzej niż mężczyźni potrafią pełnić odpowiedzialne i dotąd zarezerwowane prawie wyłącznie dla mężczyzn funkcje. W latach powojennych toczył się także nieformalny spór o to, jaką rolę powinna pełnić kobieta: domową czy zawodową. Istnieje wiele poglądów dotyczących pozycji kobiet w dzisiejszych czasach. Jak zauważa Barbara Tryfan, „w państwach, gdzie nastąpiło zrównanie mężczyzn i kobiet w prawach obywatelskich, politycznych i społecznych, pojawiło się niemało barier na drodze do prawdziwej realizacji tych praw.” Współczesne kobiety dążą do równouprawnienia, a związki zawierane przez młodych ludzi są co raz częściej na zasadzie partnerskiej, jednak wciąż wewnętrzne rozdarcie płci pięknej oraz konflikt ról, to jedna z najważniejszych aspektów kwestii kobiecej.

Podsumowanie

Pomimo co raz popularniejszej równości płci, stereotyp zależności kobiet od mężczyzn nadal pozostaje. Podziały te nie są pozytywnie postrzegane przez kobiety. Jak zauważa B. Piotrowska „zmiany, jakie nastąpiły w społeczeństwie chińskim, od czasów Cesarstwa po dzień dzisiejszy są ogromne.” Dzięki emancypacji, dzisiejsze Chinki są wyzwolone od narzucanych im konfucjańskich zasad postępowania, mają wolność osobistą, swoje prawa, czy dostęp do nauki. Są także pod co raz większym wpływem zachodu. Nie należy jednak zapominać, że to wciąż płeć męska jest tą preferowaną przez państwo i kobiety muszą wykazywać się dużą wytrwałością w dążeniu do wybranych celów. Z kolei „w krajach islamskich i wśród kobiet muzułmańskich w ogóle nie spotyka się zwolenniczek idei feministycznych, chociaż pojawiają się tam idee wyzwolenia kobiet, u źródeł których leżą głębokie i znaczące przekonania religijne.” Kraje islamu, podobnie jak Chiny, znajdują się w okresie przełomu, który dotyczy także sytuacji kobiet. Niemniej, w obliczu europeizacji można zaobserwować świadomy powrót do dawnych tradycji islamu. Pewnych obyczajów, które były rozpowszechniane przez wieki, nie można usunąć z dnia na dzień. Proces zmian jest dość długi i zachodzi przede wszystkim w świadomości zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Jak zauważa E. Puchnarewicz „może się to dokonać na szeroką skalę, jeżeli wymóg odosobnienia kobiet zostanie zaniechany”. Sytuacja kobiet była i jest kształtowana przez wiele czynników: etyczne, demograficzne, ekonomiczne, ideologiczne, polityczne czy społeczne. Współczesna kobieta staje przed zadaniem łącznia różnych ról: domowych, zawodowych i społecznych, a role te są często zdeterminowane zarówno przez tradycję, jak i przez współczesność. Nie ma idealnego wzorca ani przykładowego modelu, którym mogłyby się posługiwać współczesne kobiety w swoim życiu. Jednak my, kobiety, możemy aktywnie realizować się i odnosić sukcesy, zarówno na płaszczyźnie zawodowej jak i społecznej.

Literatura źródłowa

1. Ang Li: Droga Chińskich prostytutek, w: C. Ockrent (red.): Czarna księga kobiet, Warszawa 2007, Wydawnictwo W.A.B., s. 435.

2. Dillon S., M.C. Benson: Kobieta i poczucie własnej wartości, Gdańsk 2003, GWP.

3. Krajewska W.: Kobieta arabska, Warszawa 1979, Krajowa agencja wydawnicza.

4. Kuchowicz Z.: Postawa wobec kobiety w kulturze szlacheckiej polskiego baroku, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie, Lublin 1990, Wydawnictwo UMSC.

5. Matsumoto D., L. Juang: Psychologia międzykulturowa, Gdańsk 2007, GWP.

6. Ostrowski M., Winiecki J.: Prawa kobiet w Europie w Polityka, marzec 2009.

7. Piotrowska B.: Kobieta w rodzinie chińskiej wczoraj i dziś, w: E. Puchnarewicz (red.): Kobieta i rodzina w krajach rozwijających się, Warszawa-Białystok 1999, LIBRA PPHU.

8. Puchnarewicz E.: Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej, w: Z. Gorczyńska (red.): Płeć - kobieta - feminizm, Gdańsk 1997, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

9. Renzetti C.M., Curran D.J.: Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo, Warszawa 2005, Wydawnictwo naukowe PWN.

10. Tomala K.: Dynamika wzrostu liczby ludności w ChRL, „Acta Asiatica Varsoviensia” 1992, nr 6.

11. Tryfan B.: Dylematy emancypacji, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie pod red., Lublin 1990, Wydawnictwo UMSC, s. 310.

12. Vallet O.: Kobieta i religie, w: C. Ockrent (red.): Czarna księga kobiet, Warszawa 2007, Wydawnictwo W.A.B..

13. Walther W.: Kobieta w islamie, Warszawa 1982, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.

14. Wasilew L.: Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974, PIW.

Źródła internetowe

1. http://www.polityka.pl/swiat/analizy/284024,1,prawa-kobiet-w-europie.read#ixzz1JdLzwKBR. Data dostępu 8.04.2011.

2. http://www.jqlivemusic.com/planowanie-rodziny/.

3. http://aparatka89.flog.pl/wpis/510654/arabska-pieknosc.

4. http://www.maestrasabry.it/disney/mulan/mulan.htm.

D. Matsumoto, L. Juang: Psychologia międzykulturowa, Gdańsk 2007, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
s. 225.

S. Dillon, M.C. Benson: Kobieta i poczucie własnej wartości, Gdańsk 2003, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 68.

E. Puchnarewicz: Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej, w: Z. Gorczyńska (red.): Płeć - kobieta - feminizm, Gdańsk 1997, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 165.

O. Vallet: Kobieta i religie, w: C. Ockrent (red.): Czarna księga kobiet, Warszawa 2007, Wydawnictwo W.A.B., s.385.

Tamże, s. 386.

„Mężczyźni sprawują nad kobietami ochronę, ponieważ Bóg dał jednym z nich pierwszeństwo przed drugimi, i oni też łożą (na nie) ze swych dóbr. A prawe kobiety są pobożne i strzegą duszy tego, co Bóg zachował. A te, których krnąbrności się obawiacie, napominajcie, porzućcie je w łożach i bijcie.”

C. M. Renzetti, D. J. Curran: Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo, Warszawa 2005, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 491.

M. Ostrowski, J. Winiecki: Prawa kobiet w Europie, „Polityka” 2009, z dnia 6 marca. http://www.polityka.pl/swiat/analizy/284024,1,prawa-kobiet-w-europie.read#ixzz1JdLzwKBR. Data dostępu 8.04.2011.

Z. Kuchowicz, Postawa wobec kobiety w kulturze szlacheckiej polskiego baroku, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie, Lublin 1990, Wydawnictwo UMSC, s. 10

Tamże, s. 10.

P.H. Lewiński: Retoryka reklamy, Wrocław 1999, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

L. Wasilew: Kulty, religie i tradycje Chin, Warszawa 1974, PIW.

W. Walther: Kobieta w islamie, Warszawa 1982, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, s. 176.

„Jakbyście się lękali postąpić nierzetelnie wobec sierot, bierzcie za żony kobiety, które się wam spodobają, po dwie, po trzy, po cztery; lecz jeśli się obawiacie być niesprawiedliwymi (wobec tak wielu), bierzcie tylko jedną lub niewolnice. Oto najlepszy sposób abyście nie zabłądzili.”

W. Walther: Kobieta w islamie, cyt. wyd., s. 43.

W. Krajewska: Kobieta arabska, Warszawa 1979, Krajowa Agencja Wydawnicza, s. 108.

K. Tomala: Dynamika wzrostu liczby ludności w ChRL, „Acta Asiatica Varsoviensia” 1992, nr 6.

E. Puchnarewicz: Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej, w: Z. Gorczyńska (red.): Płeć - kobieta -feminizm, cyt. wyd., s. 175.

Z. Kuchowicz: Postawa wobec kobiety w kulturze szlacheckiej polskiego baroku, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie, cyt. wyd., s. 14.

W. Walther: Kobieta w islamie, cyt. wyd., s.24.

Z. Kuchowicz: Postawa wobec kobiety w kulturze szlacheckiej polskiego baroku, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie, Lublin 1990, Wydawnictwo UMSC, s. 23, 24.

B. Piotrowska: Kobieta w rodzinie chińskiej wczoraj i dziś, w: E. Puchnarewicz (red.): Kobieta i rodzina w krajach rozwijających się, Warszawa-Białystok 1999, LIBRA PPHU, s. 116.

Li Ang: Droga Chińskich prostytutek, w: C. Ockrent (red.): Czarna księga kobiet, Warszawa 2007, Wydawnictwo W. A. B., s. 435.

E. Puchnarewicz: Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej, cyt. wyd., s. 179.

W. Walther: Kobieta w islamie, cyt.wyd., s. 175.

C.M. Renzetti, D.J. Curran: Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo, Warszawa 2005, Wyd. naukowe PWN, s. 491

M. Ostrowski, J. Winiecki: Prawa kobiet w Europie, cyt. wyd..

B. Tryfan: Dylematy emancypacji, w: B. Jedynak (red.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie, cyt. wyd., s. 310.

C. M. Renzetti, D. J. Curran: Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo, cyt. wyd., s. 492.

E. Puchnarewicz: Pozycja społeczna współczesnej kobiety arabskiej, cyt. wyd., s. 182.

10

---