AKADEMIA PODLASKA

w Siedlcach

„ Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży „

Dorota Wiśniewska

II rok studiów wieczorowych

Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza

SIEDLCE 2001

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP ..................................................................................................... 3

DEFINICJE AGRESJI I PRZEMOCY..................................................... 4

TEORIE AGRESJI................................................................................... 6

1. Agresja jako instynkt............................................................................................ 6

2. Agresja jako popęd nabyty....................................................................................7

3. Agresja jako zachowanie wyuczone społecznie - jako nawyk.............................8

PRZEMOC WOBEC DZIECI W DOMU.................................................10

1. Przemoc fizyczna..................................................................................................10

2. Przemoc emocjonalna...........................................................................................10

3. Zaniedbywanie dzieci...........................................................................................11

4. Przemoc seksualna wobec dzieci..........................................................................11

PRZEMOC WOBEC DZIECI W ŚRODOWISKU SZKOLNYM...........13

1. Przemoc ze strony nauczycieli...............................................................................13

2. Przemoc wśród młodzieży.....................................................................................14

SPOŁECZNE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA PRZEMOCY...17

1. Bezkarność sprawców przemocy i przestępstw......................................................17

2. Media masowe a przemoc.......................................................................................17

3. Młodzież pozostawiona „ sama sobie”...................................................................19

4. Grupy rówieśnicze o charakterze destruktywnym..................................................20

5. Niewłaściwe postawy rodzicielskie........................................................................20

ZAKOŃCZENIE........................................................................................22

BIBLIOGRAFIA........................................................................................23

3

WSTĘP

Nasilające się liczne zachowania agresywne dzieci i dorastającej młodzieży wybryki chuligańskie w szkole i na ulicy budzą poważny niepokój. Niemal każdego dnia środki masowego przekazu podają wiadomości o rabunkach, morderstwach, gwałtach. Zauważa się tendencję wzrostu liczby dzieci niedostosowanych społecznie. Ostatnie lata wskazują, że przejawy agresji przybierają coraz bardziej drastyczne formy, obniża się również wiek sprawców. Konieczne staje się więc zrozumienie tych niepokojących przyczyn. Agresja jako forma zachowań interpersonalnych oraz sposób rozwiązywania konfliktów stały się w ostatnich latach, w ocenie społeczeństw, udziałem coraz liczniejszych grup dzieci i młodzieży.

W sytuacji , kiedy boimy się wyjść wieczorem na ulicę , kiedy społeczeństwo zostało zalane falą przemocy , pojawiła się konieczność rozpoznania źródeł zagrożenia oraz tworzenia systemów zapobiegania . Coraz częściej mówimy o państwowym diagnozowaniu patologii społecznej, stale rejestrującym zjawiska gwałtu , bandytyzmu , terroryzmu czy innych form przemocy . Mówiąc o źródłach przemocy , szczególną uwagą obejmuje się dom rodzinny oraz szkołę , gdyż są to miejsca , w których dzieci i młodzież spędzają najwięcej czasu .

W czasach coraz większej brutalizacji życia częściej zastanawiamy się nad pojęciem "agresja". Co ono oznacza? W jakich okolicznościach używany tego słowa? Jakie mamy z nim skojarzenia? Natomiast po głębszej refleksji stawiamy sobie pytanie: co powoduje agresję? Jakie są jej przyczyny?

4

DEFINICJE AGRESJI I PRZEMOCY

W potocznym znaczeniu termin agresja oznacza wrogie zachowania mające na celu wyrządzenie komuś szkody czy bólu . Mówiąc o agresji nie sposób pominąć zjawiska przemocy . Często pojęcia agresji i przemocy stosuje się w tym samym znaczeniu . Ogólnie agresję można podzielić na dwie grupy :

1. Agresja konstruktywna - ruch akceptowany społecznie , w celu zaspokojenia swoich potrzeb lub potrzeb grup ludzi , czasami łamiąca normy społeczne . Rzadko ma charakter przestępczy ale może do przestępczości prowadzić . Są to zachowania niezgodne z istniejącym prawem , ale zgodne z oczekiwaniem społecznym np. zabicie lub okaleczenie przestępcy w celu ratowania życia rodziny .

2. Agresja destruktywna - często jest zachowaniem przestępczym , niezgodnym z istniejącymi normami prawnymi , moralnymi, obyczajowymi .

Według J. Pospiszyl przemoc to „wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej , a także psychicznej szkody osoby , wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji ” ( przyp.1 ). Przemoc to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób . Przemoc może mieć charakter instrumentalny jako środek do realizacji określonych celów , lub bezinteresowny czyli szukanie zadowolenia w znęcaniu się nad innymi . Można też wyróżnić przemoc indywidualną i zbiorową . Przemoc nie zawsze jest jednoznaczna z przestępstwem . Z przestępstwem mamy do czynienia wówczas , gdy określone zachowanie pozostaje w sprzeczności z normami prawnymi , ale nie koniecznie z normami zwyczajowymi , obyczajowymi czy moralnymi .

1. J . Pospiszyl ( 1994 r. ) „ Maltretowane dzieci - zarys problemu „ Problemy Rodziny 5 str. 14

5

Biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy Mellibruda wyróżnia :

1. Przemoc spontaniczną ( gorącą ) - u jej podstaw leży furia , która rodzi się z frustracji i niemocy . Często w wyniku doświadczenia takiej furii dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem , co w rezultacie prowadzi do aktów przemocy . Przemoc gorąca to przemoc naładowana złością , gniewem . Jest ona najłatwiej zauważalna . Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika .

2. Przemoc instrumentalną ( chłodna ) - to realizacja roli , w którą wpisane jest dokonanie zemsty . Wyłania się z działań podejmowanych z pewną premedytacją . Bardzo często te działanie mają pozytywne cele : może to być czyjeś dobro , przestrzeganie pewnych reguł , realizowanie jakiejś filozofii . Tak więc wyłania się ona z pewnego umysłowego porządku , który sprawca realizuje .

Poza tymi dwoma rodzajami przemocy można jeszcze wyróżnić :

1. PRZEMOC INTERPERSONALNĄ - jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich .

2. PRZEMOC STRUKTURALNA - znajduje się w strukturach społecznych w społecznej świadomości , w procesach socjalizacji obowiązujących w danej kulturze . Często ten rodzaj przemocy odbierany jest jako coś naturalnego . Nie musi zawierać fizycznego ataku czy zamiaru psychicznego zranienia .

3. PRZEMOC SYMBOLICZNA - prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej , odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu , odbiegające od panującej kultury .

Akty przemocy są na ogół społecznie potępiane i odrzucane . Jednakże niektóre jej przejawy spotykają się nie tylko ze społeczną tolerancją , lecz niejako z prawnym przyzwoleniem np. polski tradycyjny model wychowania oparty jest na różnych wymyślnych metodach karcenia dzieci , łącznie ze stosowaniem kar cielesnych .

6

TEORIE AGRESJI

1. AGRESJA JAKO INSTYNKT

Jedną z koncepcji wyjaśniających zachowania agresywne jest traktowanie jej w kategoriach instynktu. Najczęściej słowo instynkt kojarzymy z walką, a właściwie w tym miejscu należy wspomnieć, że instynkt walki jest jednym z podstawowych instynktów.

Przedstawiciele instynktowej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku jako napęd działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście „wyuczona”, nabyta w toku życia. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym przez niektórych „instynktem walki” i jest mu on niezbędny do życia tak, jak na przykład instynkt głodu ( przyp. 2 ).

Najpełniej instynktową teorię agresji rozwinął Z. Freud, twórca psychoanalizy. W ciągu swojej pracy badawczo - naukowej najpierw uważał, że agresja jest przejawem popędu seksualnego, potem jej źródło upatrywał w strukturze osobowości. Natomiast w trzecim okresie swej twórczości, kiedy opisał dwa podstawowe instynkty: instynkt życia i instynkt śmierci, to od nich uzależnił występowanie agresji ( przyp. 3 ).

Freud przyjął iż od urodzenia posiadamy dwa przeciwstawne instynkty : życia i śmierci . Instynkt życia powoduje że jednostka rozwija się i utrzymuje przy życiu , a instynkt śmierci działa w kierunku samozniszczenia jednostki i jest często skierowany przeciwko otaczającemu światu , przybierając formę agresji . Według Freuda , energia która służy instynktowi śmierci jest stale generowana i jeżeli nie zostanie rozładowana w sposób akceptowany społecznie , to będzie gromadzić się do momentu aż wybuchnie w postaci zachowań agresywnych nieakceptowanych społecznie .

_____________________________________________________________

2. J. Grochulska ( 1982 r. ) - „ Reedukacja dzieci agresywnych „ str. 7 Warszawa

3. Z. Skorny ( 1991 r. ) - „ Agresja „ Wiedza i Życie 10 str. 19-20 Warszawa

7

Nagromadzoną energię można rozładować w sposób bezpieczny poprzez płacz , słowa lub inne środki symboliczne . Instynkt śmierci może być zwrócony do wewnątrz , na samego siebie , który w drastycznych przypadkach może przybrać formę samobójstwa . Instynkt ten zwrócony na zewnątrz przejawia się we wrogości , sadyzmie , skłonności do niszczenia i mordowania . Freud uważał że jedynie strach przed karą hamuje przejawy instynktu śmierci , agresji .

Teoria Freuda jest krytykowana głównie dlatego , że nie określa czynników wyzwalających agresję .

Zdaniem McDougalla instynktowi walki towarzyszy uczucie gniewu , które jest impulsem do różnych zachowań agresywnych .

Przedstawiciele koncepcji instynktownej są zgodni że instynkt agresji jest wrodzony i niezmienny , natomiast zachowania agresywne są mniej lub bardziej podatne na wpływy zewnętrzne i mogą być modyfikowane przez odpowiednie wychowanie .

Niektóre zachowania agresywne u człowieka związane są z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego . Na przykład uszkodzenie układu limbicznego lub płatu skroniowego związane jest z zespołem braku kontroli - brutalność , patologiczne podniecenie , napaści seksualne.

Brak jest jednoznacznych dowodów że agresja u człowieka ma charakter instynktowny . Zdaniem Ranschburg ( przyp.4 ) „ agresja człowieka nie jest instynktowna , jest funkcją odruchów na zespół bodźców zewnętrznych , w jej powstawaniu szczególnie ważną rolę spełniają nasze oświadczenia z przeszłości „.

2.AGRESJA JAKO POPĘD NABYTY

W 1939 roku Dollard i jego współpracownicy uznali iż agresja jest popędem będącym reakcją na frustrację. Zwolennicy tej teorii agresji

_____________________________________________________________

4. J. Ranschburg ( 1993 ) - „ Lęk , gniew , agresja „ str. 99 WSiP Warszawa

8

uważają, iż jeśli w trakcie podjęcia działań instrumentalnych pod wpływem pobudki, prowadzących do zrealizowania celu wystąpi jakaś przeszkoda, która uniemożliwi jego osiągnięcie mamy do czynienia z sytuacją frustracyjną. Określenia frustracja używa się zresztą, zarówno w stosunku do samej przeszkody, sytuacji, w której nastąpiło zablokowanie pewnych potrzeb człowieka, jak i negatywnych emocji temu towarzyszących. Twórcy tej koncepcji uważali, iż frustracja nastąpiła na skutek zderzenia się dwóch przeciwstawnych tendencji: zamiaru człowieka i niemożności spełnienia go. Towarzyszy temu silne emocjonalne pobudzenie. Według nich agresja służy rozładowaniu tego napięcia.

Istnieje kilka koncepcji agresji jako nabytego popędu . Jedne z nich podkreślają rolę gniewu , inne rolę oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego . Dollard i Miller sugerują , że gniew jest popędem wyuczonym , jest reakcją na pewne sytuacje stresowe .

Gdy wystąpi frustracja , to pierwszym odruchem jest agresja skierowana na źródło frustracji . Lecz gdy źródło frustracji jest silne i reakcja agresji może się spotkać z karą , to wówczas agresja przemieszcza się na inny obiekt np. dziecko bite przez rodziców, bije swojego misia .

Według Berkowitza prawdopodobieństwo pojawienia się agresji zależy od wewnętrznej gotowości do agresji oraz sygnałów zewnętrznych .

3. AGRESJA JAKO ZACHOWANIE WYUCZONE SPOŁECZNIE - JAKO NAWYK

Agresja to nawyk napastowania, a agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka uważa A. Buss (1961 r. ). Mówiąc o agresji jako o nawyku można również mówić o sile tego nawyku. Wymienia on cztery czynniki determinujące siłę agresywności u danej jednostki:

• Częstość i intensywność doznawanych frustracji i przykrości , które poprzedzają agresję . Bardziej agresywna będzie ta osoba na którą działało wiele czynników wywołujących gniew .

9

• Rodzaj wzmacniania agresywnego zachowania . Może on mieć charakter nagrody lub kary za złe postępowanie . Nagrodą będzie wówczas sukces, dominacja nad kimś itp. Kara zaś może uczyć powstrzymywania się od ujawniania niektórych zachowań i szukania innych , bardziej wyrafinowanych dróg agresywnego zachowania .

• Wzajemny wpływ członków grupy , powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju . Starsi członkowie grupy czy rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego . W agresywnym kręgu człowiek będzie prawdopodobnie nagradzany za inicjowanie zachowań agresywnych .

• Czwartym czynnikiem decydującym o sile agresji jest temperament. Bandura i Wolters ( przyp. 5 ) twierdzą , że zachowanie agresywne prowadzi do zaspokajania określonej potrzeby . W rezultacie prowadzi to do utrwalenia się zachowania agresywnego jako skutecznego sposobu zachowania. Głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się agresywnych zachowań są określone kontakty społeczne , obserwacja i naśladowanie otoczenia .

Powyższa charakterystyka pojęcia agresji i jej przyczyn ukazuje wielką różnorodność poglądów w tym temacie. Jedni badacze uwypuklają spuściznę genetyczną jako źródło pochodzenia agresji, inni kładą nacisk na wcześniejsze doświadczenia, jeszcze inni natomiast podkreślają doniosłą rolę wpływów społecznych.

Analizując poszczególne teorie trudno jest jednoznacznie opowiedzieć się za którymś stanowiskiem . Żadne nie ma wystarczająco silnych argumentów przemawiających za jakąkolwiek z nich . Można przyjąć założenie , że częstość występowania i rodzaj zachowań agresywnych zależy od doświadczeń jednostki w domu i szkole, osobowości, zadatków wrodzonych , stopnia zaspokojenia potrzeb .

__________________________________________________________________________________________________

5. A. Bandura , R. H. Walters ( 1968 r. ) - „ Agresja w okresie dorastania „ PWN Warszawa

10

PRZEMOC WOBEC DZIECI W DOMU

Istnieje wiele podejść badawczych do zjawiska przemocy . Niektóre z nich ukazują zmienność pojęcia przemocy wobec dzieci , w zależności od systemów politycznych , systemów wartości i orientacji wychowania .Z kolei inne podejścia zmierzają do określenia form złego traktowania dzieci i konsekwencji przemocy .

Formy oraz zakres przemocy

1. PRZEMOC FIZYCZNA

Badania wykazują że około 90% rodziców stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci . Najpopularniejszymi przejawami agresji ze strony rodziców są klapsy , które stosuje 81,7% badanych rodziców , bicie ręką stosuje 66,8%rodziców. Do stosowania solidnego lania przyznało się 38,5% badanych , a do bicia pasem lub innym przedmiotem 44,2%.

Zachowaniami o znacznej brutalności , do których stosowania dość rzadkiego przyznało się kilkanaście procent badanych rodziców , było bicie na oślep , bicie pięściami , obezwładnianie , kopanie dziecka .

2. PRZEMOC EMOCJONALNA

Każde upokorzenie dziecka jest formą przemocy emocjonalnej . Objawami przemocy emocjonalnej są :

• Zaburzenia mowy

• Dolegliwości psychosomatyczne

• Moczenie i zanieczyszczanie się bez powodów medycznych

• Brak poczucia pewności siebie

• Wycofanie , depresja

11

• Zachowania destrukcyjne

• Nadmierne podporządkowanie się dorosłym lub częste kłamstwa , nieadekwatny lęk przed konsekwencjami różnych działań

• Lęk przed porażką

3. ZANIEDBYWANIE DZIECI

Zaniedbywanie jest określane jako niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka . Mamy z nim do czynienia wówczas gdy dzieci są na długi czas pozostawione samym sobie , a w skrajnym przypadku porzucone , bezdomne , bez właściwej ochrony przed chorobami , gdy w obecności dziecka odbywają się awantury , libacje alkoholowe .

4. PRZEMOC SEKSUALNA WOBEC DZIECI

„ Dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony , jeśli osoba dojrzała seksualnie (...) dopuszcza się zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej , której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej „ ( przyp.6 ) . Badacze wyróżniają sześć typów przemocy seksualnej stosowanej wobec dzieci :

• Bez kontaktu fizycznego - rozmowy o treści seksualnej kierowane do dziecka , ekspozycje anatomii i czynności seksualnych

• Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnej części ciała - może przyjmować różne formy

• Kontakty oralno - genitalne

• Stosunki udowe

• Penetracja seksualna

• Seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z różnymi formami przemocy

______________________________________________________________________

6. D. Glaser , S. Frosh (1995 r ) - „ Dziecko seksualnie wykorzystywane „ str. 19 PZWL Warszawa

12

Często sądzi się , że nadużyć seksualnych wobec dzieci dokonują tylko osoby zaburzone psychicznie , jednak w zdecydowanej większości są to osoby , których otoczenie nigdy by nie posądzało o zaburzenia seksualne lub psychiczne .

13

PRZEMOC WOBEC DZIECI W ŚRODOWISKU

SZKOLNYM

1. PRZEMOC ZE STRONY NAUCZYCIELI

Pójście dziecka do szkoły, gdzie dużą część dnia spędza w licznej grupie , gdzie nauczyciele odnoszą się do ucznia z dystansem , jest dla każdego ucznia dużym przeżyciem . Nauczyciel jest osobą mającą nad dzieckiem władzę , może decydować o jego pozycji w klasie . Nauczyciel , który okazuje dziecku niechęć , publicznie wytyka błędy - wpływa ujemnie na stosunek innych dzieci do tego ucznia . Często zdarza się że nauczyciel okazuje niechęć uczniowi który ma kłopoty w szkole , wyśmiewa jego wypowiedzi , używa krzywdzących określeń a nawet przezwisk . Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony . Budzi się w nim postawa agresywna i buntownicza . Bunt manifestuje się w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych , lekceważenia obowiązków szkolnych , aspołecznych wybryków itp. Zdarza się że tacy uczniowie nie znajdują w swojej klasie kolegów , którzy chcieliby się z nimi zaprzyjaźnić . Unikają więc miejsca gdzie spotykają się z lekceważeniem i dezaprobatą . Zaspokojenia potrzeby uznania szukają na nowym terenie , często staje się nim grupa rówieśnicza o charakterze destruktywnym .

Problemy wychowawcze mogą sprawiać także dzieci uzdolnione . Wyprzedzają one swoich rówieśników dojrzałością intelektualną i w związku z tym mogą być izolowane od grupy .

Szkoła dla wielu uczniów jest instytucją , którą trudno polubić , doprowadza niektórych uczniów do rozpaczy , a nawet do samobójstwa . Uczeń może polubić szkołę wówczas kiedy zaspokaja w niej swoje potrzeby , nie jest zagrożony upokorzeniem , szyderstwem czy ironią ze strony nauczycieli i kolegów , kiedy wymaga się od niego tyle na ile go stać .

14

Poważne błędy istniejących programów nauczania to szczegółowość i przeładowanie . Opanowanie treści zawartych w programie wiąże się ze sprawdzaniem przyswojonej przez uczniów wiedzy i ocenianiem tego . Ocenom negatywnym towarzyszy poczucie małej wartości . Bywa że nauczyciel wystawiając ocenę niedostateczną w obecności kolegów kpi z ucznia , nazywa go leniem , nieukiem . Często przeżywane niepowodzenia szkolne, brak możliwości opanowania zbyt trudnego programu nauczania stają się powodem tragedii . Narastające niepowodzenia szkolne stanowią jedną z przyczyn niedostosowania społecznego , chuligaństwa , narkotyzowania się , przestępczości nieletnich . Znane są też przypadki odbierania sobie życia z powodu złych wyników w nauce .

Kary fizyczne w szkołach mają również swoją historię . Dzieci były bite w szkołach w średniowieczu , w szkołach jezuickich oraz innowierczych . Obecnie w szkołach , mimo zakazu stosowania kar fizycznych , zdarzają się przypadki stosowania wobec uczniów tego rodzaju przemocy . kary fizyczne są wyrazem bezsilności tych nauczycieli , którzy nie znajdują innych możliwości dyscyplinowania wychowanków . Dziecko uderzone przez nauczyciela jest bezsilne , mimo że wie , iż nauczyciel nie ma prawa go bić . Nauczycielskiej egzekucji towarzyszy często rozbawienie kolegów , wyszydzanie znieważanego .U ukaranego dziecka może powstać żal i chęć zemsty .

W okresie transformacji ustrojowej niepokoje nauczycieli związane z niskimi pensjami , możliwością utraty pracy mogą odbijać się na stosunkach interpersonalnych w szkole . Agresywność niektórych nauczycieli znajduje wyraz w wygórowanych wymaganiach , surowych ocenach .

2. PRZEMOC WŚRÓD MŁODZIEŻY

Agresji uczymy się już w młodości. Zastraszanie, wykorzystywanie młodszych kolegów - to codzienność nie tylko w liceach i szkołach zawodowych , ale także w podstawówkach . Nauczyciele w wielu wypadkach nie zdają sobie sprawy z tego , że któryś z ich wychowanków jest ofiarą przemocy w szkole . Ofiary przemocy ze strony kolegów boją się skarżyć , gdyż może to wywołać zemstę kolegów i pogorszyć ich sytuację .

15

W wielu przypadkach prześladowcy nie wiedzą , dlaczego akurat ta osoba a nie inna została ich ofiarą , ale bardzo często zauważa się agresję skierowaną na dzieci w jakiś sposób wyróżniające się . Mogą to być defekty np. jąkanie , niedowidzenie , niedosłyszenie , drobna budowa ciała itp. Lub inne cechy wyróżniające dziecko z grupy np. dziecko zbyt dobrze ubrane albo zbyt biednie ubrane , otrzymujące bardzo dobre lub bardzo złe oceny itp. Psychologowie odkryli że wszelka odmienność ludzi budzi w nas niechęć , zakłopotanie .

Uczniowie w jakiś sposób wyróżniający się , często stają się ofiarami szantażu ze strony kolegów , którzy żądają od nich pieniędzy lub alkoholu . Jeśli ofiara nie ma pieniędzy lub ma ich zbyt mało , sprawcy podpowiadają jak powinna je zdobyć : ukraść , najczęściej rodzicom , lub uzyskać je w inny nielegalny sposób .

W okresie dorastania pojawia się tendencja do demonstrowania dorosłości . Do cech dorosłości dzieci często zaliczają : palenie papierosów , picie alkoholu oraz doświadczenia seksualne .Uczniowie którzy nie chcą poddać się presji , są szykanowani , przezywani , zmuszani do palenia i picia alkoholu , a nawet spróbowania narkotyków . Jeśli dziecku zależy na przynależności do danej grupy , zgadza się na przyjmowanie wzorów zachowania panujących w tej grupie . Wiele osób podporządkowuje się destruktywnemu wpływowi kolegów , dopuszczając się czynów przestępczych : kradzieży , włamań , wandalizmu , napadów na ludzi .

Przykład agresji skierowanej na młodszego ucznia znajdujemy w wypowiedzi 15-letniego chłopca : „ Wykręcili mi ręce do tyłu i chwycili za włosy . Ktoś otworzył klapę od ubikacji , a ktoś inny wepchną mi głowę do środka . Później spuścili wodę , ale nic nie pamiętam bo zacząłem się krztusić . Poczułem tylko że na szyję opada mi deska klozetowa . Bolało (...) i tak miałem szczęście (...) „ ( przyp.7 ) . Chłopiec chciał zrezygnować ze szkoły , pocieszający był dla niego tylko ten fakt , iż tzw. wodnika szuwarka zrobiono nie tylko jemu , poza tym , jak stwierdził , za rok będzie mógł odegrać się na młodszych kolegach .

______________________________________________________________

7. J. Tatarowicz ( 1992 r. ) - „ Przemoc uzasadniona jest także przemocą „ Nowa Szkoła 3 str. 26

16

Innym sposobem maltretowania fizycznego i psychicznego jest tzw. płyta gramofonowa ( zataczanie nosem kółek po ławce ) , zamiatanie szkolnego korytarz szczoteczką do zębów , zamykanie w szafach , mierzenie klasy ołówkiem itp.

Agresja wśród młodzieży nie dotyczy tylko chłopców . Dziewczęta ze szkół ponadpodstawowych wymuszają na swoich koleżankach przynoszenie coraz to innych “ciuchów” na dyskotekę. Sukienki, bluzki i sweterki często nie wracają już do ich właścicielek. Jeśli któraś z dziewcząt postanawia stawić opór “zapobiegliwej” koleżance, dowiaduje się, jakie mogą ją spotkać konsekwencje związane z odmową. Groźby oszpecenia ofiary nie są niekiedy gołosłowne... - jednej z dziewcząt obcięto włosy, inną pobito. - Agresja wśród dziewcząt wzrasta. Przejawiają one niesamowitą wręcz inwencję. Potrafią wyrządzić większą krzywdę, sprawić większy ból niż chłopcy. Robią to z większą determinacją i sprawia im to wielką satysfakcję .

Stwierdzone przypadki przemocy fizycznej dzieci wobec dzieci w zależności od typu szkoły:

17

SPOŁECZNE I KULTUROWE UWARUNKOWANIA

PRZEMOCY

1. BEZKARNOŚĆ SPRAWCÓW PRZEMOCY I PRZESTĘPSTW

Do tej pory wykrywalność czynów przestępczych jest dosyć mała . Szczególnie u młodych ludzi może pojawić się przekonanie , że przestępstwo , przemoc jest opłacalna , a ryzyko poniesienia konsekwencji niewielkie . Prawna definicja obrony własnej chroni przestępcę , a nie ofiarę . Przestępca ma prawo wglądu do akt , poznania danych osobowych świadka czy biegłego oraz samej ofiary . Stanowi to niejednokrotnie poważne zagrożenie zemstą ze strony sprawcy dla samej ofiary , świadków czy biegłych . Zdarza się że przestępca jest ukarany wyrokiem sądu , ale kara jest zawieszona i ma on możliwość dokonania przemyślanej chłodnej zemsty na swojej ofierze .

2. MEDIA MASOWE A PRZEMOC

Osobowość młodego człowieka kształtuje się w pierwszych latach życia . Do osiemnastego roku życia budujemy fundamenty swojej osobowości . Z badań wynika że jedną trzecią tego czasu przesypiamy , 65 tysięcy godzin przeznaczamy na przebywanie z rodziną , zabawę itp., a pozostałe 35 tysięcy godzin wypełnia nam szeroko pojęta kultura. Młody człowiek w tym czasie 12 tysięcy godzin jest w szkole , a resztę - 23 tysiące godzin , spędza w towarzystwie mediów masowych ( telewizja , komputer , rzadziej książka ) . Telewizor stał się niemalże członkiem rodziny . Dzieci automatycznie przyswajają postawy bohaterów ulubionych programów naśladując je w domu , w kontaktach z kolegami w szkole i w zabawach na podwórku . Oglądają głównie przemoc . przeciętne dziecko do momentu zakończenia szkoły podstawowej obejrzy 8 tysięcy morderstw i 200 tysięcy aktów przemocy . Monitorowanie programów telewizyjnych pokazuje coś więcej . Otóż w audycjach dziecięcych występuje kilkakrotnie większy

18

ładunek agresji niż w tych , które przeznaczono dla ludzi dorosłych . Podczas gdy poziom przemocy w programach dla dorosłych wynosi 5 aktów przemocy na godzinę , to w programach dziecięcych jest on pięciokrotnie wyższy . Oglądanie aktów agresji w telewizji przez dzieci sprawia , iż stają się one pobudzone emocjonalnie i zwykle zapamiętują więcej treści agresywnych niż innych . Po wielokrotnym obejrzeniu scen przemocy dzieci przyzwyczajają się do niej i doznają mniejszego pobudzenia emocjonalnego niż na początku ( przyp. 8 ) .

Badania prowadzone nad oddziaływaniem scen przemocy w telewizji i innych środkach masowego przekazu doprowadziły do powstania psychologicznych teorii wpływu przemocy na zachowania :

1. TEORIA DESENSYTYZACJI ( odczulania ) - dowodzi że wielokrotna ekspozycja scen przemocy w telewizji i innych środkach masowego przekazu powoduje przyzwyczajanie się odbiorców do tego typu bodźców i zmniejsza dyskomfort psychiczny związany z ich doświadczaniem , co prowadzi do wzrostu tolerancji widza na przemoc stosowaną w życiu , jak również do przekonania o „ normalności „ przemocy ( przyp. 9 ) .

2. MODELOWANIE ( teorie uczenia się ) - obserwacja zachowań antyspołecznych , po których następuje nagroda , zwiększa prawdopodobieństwo przyswojenia i wykonania takiego zachowania . Naśladowanie jest samo w sobie czynnością nagradzającą . Model , zwłaszcza atrakcyjny , jest zdolny skłonić dziecko do nowych typów zachowań lub wyboru określonego zachowania .

______________________________________________________________________

8. P. G. Zimbardo , F. L. Ruch ( 1996 r. ) - „ Psychologia i życie „ PWN Warszawa

9. K. Warchoł ( 1982 r. ) - „ Przemoc w środkach komunikowania masowego - oddziaływania i metody badań „ Przekazy i Opinie 1 str. 40-49

19

Oczywiście telewizja nie jest jedyną przyczyną wzrostu przemocy i zobojętnienia na cierpienia innych , ale jej współodpowiedzialności nie można lekceważyć . Dlatego też ostatnio w wielu państwach rozpoczęto działania zmierzające do ograniczenia pokazywania obrazów przemocy w telewizji .

3. MŁODZIEŻ POZOSTAWIONA „ SAMA SOBIE „

Do zachowań dewiacyjnych popycha młodych ludzi patologia rodzin , zwłaszcza alkoholizm , przestępczość oraz patologia szkoły. Brak opieki, niestabilność emocjonalna , zaburzone konfliktowe kontakty rodzinne skłaniają młodych ludzi do zaspokajania własnych potrzeb poza domem . Zdarza się że jedenastolatki utrzymują z kradzieży nie tylko siebie, ale i rodziców , że szukają zrozumienia w grupie rówieśników podobnych sobie , że agresję jakiej doświadczają od najbliższych odreagowują na innych

( przyp.10 ) .

Chłód emocjonalny i błędy wychowawcze sprawiają , że również w pozornie dobrych domach wyrastają ludzie agresywni , okrutni . Coraz gorzej radzą sobie dorośli z przekazaniem dzieciom pozytywnego systemu wartości . Młodzież pozostaje więc wyalienowana od norm społecznych , wartości , własnych poglądów i innych ludzi .

W tym przypadku alienacja jest pojmowana jako cecha własna osoby lub relacji z rzeczywistością ( przyp. 11 ). Osoby wyalienowane bardzo często cechuje obsesyjność , sztywność myślenia, nieadekwatność , niska samoocena , mała otwartość , nieśmiałość ,brak celów w życiu , brak wiary , depresja , apatia , znieczulica .

______________________________________________________________

10. B. Hołyst ( 1997 r. ) - „ Przemoc w życiu codziennym „ Warszawa

11. M. Korzeniowski (1986 r.) - „ Ku pojęciu poczucia alienacji „ Przegląd psychologiczny 2

str. 345-369

20

Długotrwały stan odrętwienia i znieczulicy prowadzi do działań destruktywnych , agresji , przemocy .Bardzo często osoby wyalienowane wierzą w zjawiska nadprzyrodzone , proroctwa , jasnowidztwo , co przyczynia się do coraz częstszego przystępowania wielu osób , w tym młodzieży , do różnego rodzaju sekt czy grup o charakterze destruktywnym .

4. GRUPY RÓWIEŚNICZE O CHARAKTERZE DESTRUKTYWNYM

Grupy rówieśnicze wywierają bardzo silny wpływ na swoich członków , który może mieć charakter konstruktywny lub destruktywny . W każdej takiej grupie istnieją normy , które bywają niekiedy sprzeczne z wzorami i normami uznawanymi przez dorosłych , ale pozwalają osiągnąć cele grupy i utrzymać jej istnienie . Obowiązują one wszystkich członków grupy , bez względu na pozycję jaką zajmują w grupie . Członkowie dostosowują się do norm poprzez uczenie się , nacisk grupowy , modelowanie ,stosowanie przez grupę kar i nagród ( przyp. 12 ) .

Mówiąc o grupach rówieśniczych , należy wspomnieć o nieformalnych subkulturach młodzieżowych ( przyp. 13 ) . Subkultury mają swoje niepisane cele , normy i struktury . Podstawowym wyróżnikiem grup młodzieżowych jest strój , określona muzyka , gwara i używanie środków odurzających .Istotnym elementem współtworzącym tożsamość grup subkulturowych jest wspólna ideologia i poglądy .

5. NIEWŁAŚCIWE POSTAWY RODZICIELSKIE

Ziemska ( przyp. 14 ) wyróżnia cztery rodzaje postaw rodzicielskich mających negatywny wpływ na osobowość dziecka :

______________________________________________________________

12. S. Mika ( 1981 r. ) - „ Psychologia społeczna „ PWN Warszawa

13. W. Marchlewski (1994 r.) - „ Subkultury młodzieżowe „ Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 9

14. M. Ziemska ( 1979 r. ) - „ Postawy rodzicielskie „ Wiedza Powszechna Warszawa

21

1. Odtrącanie - dyktatorskie podejście , kierowanie dzieckiem przez rozkazy , surowe kary , dezaprobata , otwarta krytyka , zastraszanie , brutalna przemoc

2. Unikanie - to luźny kontakt emocjonalny przy jednoczesnym obdarowywaniu prezentami , ignorowanie , nieangażowanie się w sprawy dziecka

3. Postawa nadmiernie wymagająca - to stawianie wygórowanych wymagań , narzucanie autorytetu , ograniczanie swobody , zmuszanie , częste nagany

4. Postawa nadmiernie chroniąca - charakteryzuje się przesadną opieką , niedocenianiem możliwości dziecka zarówno fizycznych jak i psychicznych , rozwiązywaniem za dziecko trudności , utrudnianiem samodzielności , postępowaniem uzależniającym od rodziców , przy jednoczesnym tolerowaniu zachcianek i niewłaściwych zachowań dziecka .

Często jako metodę wychowawczą rodzice stosują porównywanie swego dziecka z rodzeństwem lub kolegami , wykazując , że oni robią coś lepiej . porównania te niszczą w dziecku dobry obraz samego siebie , a wywołują urazy , zawiść i agresję . broniąc się przed negatywnym porównywaniem dziecko złości się , niszczy przedmioty lub atakuje inne osoby , najczęściej słabsze .

Alkoholizm któregoś z rodziców to kolejny czynnik wpływający na agresywne postawy dzieci . Dzieci alkoholików często czyją się niewidzialne z powodu braku emocjonalnego wsparcia . Próbują wtedy zwrócić na siebie uwagę kradnąc , niszcząc , wyzywając oraz uciekając z domu .

Obserwując życie ludzi w ciągu ostatnich kilku lat śmiało można powiedzieć, że do wzrostu agresji przyczyniło się także bezrobocie. Niestety, czas wolny jest często złym doradcą. Brak napięcia, nuda, poczucie bezradności jest powodem ograniczania się grup młodych bezrobotnych, których jedynym celem jest zdobycie pieniędzy na przetrwanie dziś, zdobycie alkoholu i zabawę połączoną z agresją i wandalizmem".

22

ZAKOŃCZENIE

Coraz częściej jesteśmy informowani przez media o brutalnych mordach popełnianych , bez wyraźnej przyczyny , przez młodych ludzi. Kij bejsbolowy stał się niemal symbolem pokolenia młodocianych uliczników. Tworzy to obraz agresywnego pokolenia nastolatków , chętnie odwołujących się do przemocy jako prostej formy manifestowania swojej obecności .

Pogoń za pieniędzmi czy po prostu za dobrą pracą nie pozostawia wiele miejsca na życie rodzinne . Zapewnienie dziecku odpowiednich warunków bytowych i stworzenie możliwości rozwoju jest jednym z obowiązków rodziców . Niestety , często koliduje on z powinnością wychowywania . Tymczasem roli rodziców nie zastąpi żadna szkoła , Kościół czy państwo . Instytucje mogą jedynie dopełnić ich pracę , ale nigdy jej nie zastąpią .

Jeśli rodzice nie wspierają wysiłku nauczyciela i dyrekcji w kierunku wykorzenienia złych zachowań, to wszelkie działania pozostaną bezowocne. W efekcie pojawiają się dwunasto -, trzynastoletni bandyci. Często rodzice lekceważą sygnały płynące ze szkoły, zapatrzeni w swoje dziecko, nie widzą niebezpieczeństwa. Dopiero gdy sprawy przejmuje policja czy prokuratura, następuje przebudzenie.

Uczeń agresywny , wulgarny , mający kontakt z alkoholem , narkotykami i światem przestępczym , nie podlegający kontroli domu rodzinnego , powinien zostać wyrzucony ze szkoły . Praktycznie jednak taka możliwość nie istnieje , co więcej — usunięcie w praktyce oznaczałoby jego dalszą demoralizację .

W przypadku działalności przestępczej młodocianych równie bezradna jest policja , która przy kolejnym kontakcie przestaje robić większe wrażenie na młodym nastoletnim przestępcy . Tymczasem mamy bezkarność w domu , bezkarność w szkole , bezkarność wobec prawa . Jeżeli rozpad tradycyjnej rodziny nie zostanie powstrzymany , szkoła nie wypracuje skutecznych metod postępowania , a prawo nie wykaże konsekwencji , to możemy spodziewać się brutalizacji życia młodzieży . Może nie chodzić tu o całe pokolenie czy nawet jego część , ale o jednostki , które wymykając się

23

spod kontroli , będą przysłaniać obraz młodych , w większości nastawionych na wygodne i spokojne życie . Nie lamentujmy więc nad młodzieżą , ale zapewnijmy jej możliwość rozwoju bez niebezpieczeństwa przejmowania złych wzorców .

24

BIBLIOGRAFIA

Bandura A. , Walters R. H. ( 1968 r. ) - „ Agresja w okresie dorastania „ PWN Warszawa

Glaser D. , Frosh S. ( 1995 r. ) - „ Dziecko seksualnie wykorzystywane „ PZWL Warszawa

Grochulska J. ( 1982 r. ) - „ Reedukacja dzieci agresywnych „ Warszawa

Hołyst B. ( 1997 r. ) - „ Przemoc w życiu codziennym „ Warszawa

Korzeniowski M. ( 1986 r. ) - „ Ku pojęciu poczucia alienacji „ Przegląd Psychologiczny 2

Marchlewski W. ( 1994 r. ) - „ Subkultury młodzieżowe „ Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 9

Mika S. ( 1981 r. ) - „ Psychologia społeczna „ PWN Warszawa

Pospiszyl J. ( 1994 r. ) - „ Maltretowane dzieci - zarys problemu „ Problemy Rodziny 5

Ranschburg J. ( 1993 r. ) - „ Lęk, gniew, agresja „ WsiP Warszawa

Skorny Z. ( 1991 r. ) - „ Agresja „ Wiedza i Życie 10

Tatarowicz J. ( 1992 r. ) - „ Przemoc uzasadniona jest także przemocą „ Nowa Szkoła 3

Warchoł K. ( 1982 r. ) - „ Przemoc w środkach komunikowania masowego - oddziaływania i metody badań „ Przekazy i Opinie 1

24

Ziemska M. ( 1979 r. ) - „ Postawy rodzicielskie „ Wiedza Powszechna Warszawa

Zimbardo P. G. , Ruch F. L. ( 1996 r. ) - „ Psychologia i życie „ PWN Warszawa

---