ROZWÓJ MYŚLI EKONOMICZNEJ

Przyczyny późnego powstania nauki ekonomii (XVIII w. - Oświecenie)

1. W starożytności i średniowieczu z powodu słabego zaludnienia zagadnienia gospodarcze traktowane były jako coś podrzędnego; starożytność gardziła pracą fizyczną jako czymś, co jest właściwe niewolnikom. Pogląd ten zmieniło chrześcijaństwo głoszące, że praca to obowiązek wobec Boga.

W średniowieczu nie było warunków do naukowego traktowania ekonomii - zjawiska ekonomiczne traktowano jako zjawiska moralne i rozpatrywano je z etycznego punktu widzenia; pytano jak być powinno, nie jak jest. W czasach nowożytnych - czas merkantylizmu - problemy ekonomiczne łączono z problemami polityki państwowej.

2. Procesy gospodarcze w starożytności i średniowieczu były nieskomplikowane, wolno zmieniały się formy pracy

3. Warunkiem ukształtowania się nauk społecznych był rozwój nauk przyrodniczych i wypracowanie odpowiednich metod badawczych. Do rozwoju nauk społecznych przyczynił się fizyk - Newton.

4. Powstaniu ekonomii jako nauki nomotetycznej (?) (formułującej prawa) przeciwstawiała się filozoficzna katolicka doktryna wolnej woli - uważano, że skoro człowiek ma wolną wolę, to nie można formułować prawidłowości, norm jego postępowania.

5. Nauka ekonomii mogła powstać wtedy, gdy jej przedmiot właściwie zarysował się w umysłach ludzi; gdy uznano człowieka i jego potrzeby za podmiot i cel gosp. społ., a nie za jej przedmiot.

Pojęcie gosp. zarysowało się wyraźnie pod wpływem filozofii XVIII w. przejawiając się w podstawowym założeniu, że gosp. społ. ma na celu maksymalne zaspokojenie indywidualnych i zbiorowych potrzeb jednostek składających się na społeczeństwo. Filozofia oświecenia ujmowała społeczeństwo w sposób atomistyczny. (społeczeństwo = zbiór luźnych (czyli wyluzowanych? przyp. tłum.) jednostek).

Pierwszym systemem ekonomicznym był fizjokratyzm, który narodził się we Francji w pocz. II poł. XVIII w. - F. Quesnay (czyt. Kene)

System ekonomiczny to zwarty, całościowy, logicznie uporządkowany zespół poglądów ekonomicznych.

Pocz. nauki ekon. - przyjęcie tezy, że życiem gospodarczym rządzą określone prawa. - z tego pkt. widzenia za początek ekonomii można przyjąć II połowę XVII w. - prace angielskich krytyków merkantylizmu: Petty, North.

Myśl ekonomiczna starożytności

Starożytna myśl ekonomiczna miała charakter normatywny. Rozkwit starożytnej Grecji to IV, V w. p.n.e. Grecja była złożona z wielu polis - główne z nich to Ateny i Sparta. Ateny - ustrój demokratyczny - wszyscy obywatele są wolni - z wyjątkiem niewolników i kobiet.

Sparta - oligarchia - rządy małej grupy ludzi.

Przedstawiciele myśli ekonomicznej w Grecji: Ksenofont, Platon - uczniowie Sokratesa, żyli IV/V w. p.n.e. Arystoteles - uczeń Platona - IV w. p.n.e.

Ksenofont - historyk, myśliciel, strateg, jego dzieło to „Ekonomika” [(gr. ekos = dom, gospodarstwo domowe; nomos = prawo) ekonomia = nauka o prawach gosp. dom.]

Ksenofont uważał, że:

• stan rolnictwa decyduje o rozwoju innych gałęzi gospodarki i o dobrobycie jednostek; w „Ekonomice” przedstawiony jest cel gospodarczy - jest nim osiągnięcie nadwyżki, czyli bogactwa. Ksenofont nie jest jak Arystoteles przeciwnikiem gromadzenia bogactwa, które umożliwia obywatelowi pełnienie f. polit.

• najpiękniejsze zawody to rolnik i wojownik: rolnik to najlepszy obywatel, zawsze zdolny i gotowy do obrony kraju; rzemiosło osłabia ciało i niszczy ducha, jest godne pogardy

• przywiązywał wagę do społecznego podziału pracy tzn. podziału wg zawodów; uważał, że stałe wykonywanie tych samych przedmiotów podnosi ich jakość, dodatnio wpływa na wartość produktu; nie dostrzegał dodatniego wpływu podziału pracy na wzrost ilości wytwarzanych produktów przez wzrost wydajności pracy

• wiązał możliwość specjalizacji zawodowej z większymi skupiskami ludzi - dostrzega zależność podziału pracy od pojemności rynku

Platon - dzieła: „Rzeczypospolita”, „Prawa”

• U podstaw światopoglądu Platona leży supremacja wartości etycznych; był to moralizm; za najwyższy cel człowieka uważał ideę dobra absolutnego; życie ludzkie i związane z nim zjawiska winny być oceniane z etycznego punktu widzenia; doskonałość etyczna winna być głównym celem życia ludzkiego

• Zadaniem państwa jest uczynić każdego obywatela cnotliwym; państwo winno być wszechmocne by mogło realizować nałożone nań zadania w stosunku do obywateli - jest to totalizm i uniwersalizm

• Platon negował istnienie praw natury bo z natury wynika nierówność ludzi

• Państwo zapewni sobie realizację celu oddając obywatelom do dyspozycji wiedzę - kształcąc ich; nabyta wiedza może zmienić naturę ludzką (intelektualizm)

• Idealny ustrój to państwo arystokratyczne, w którym są trzy stany: stan filozofów - znają oni dobro i cnotę, winni rządzić; stan wojowników - bronią państwa; Jedni i drudzy nie mają rodzin i własności i stanowią komunę konsumpcyjną. Trzeci stan - rolnicy, rzemieślnicy i kupcy - mogli mieć własność prywatną i rodzinę, ale musieli utrzymywać filozofów i wojowników; w takim państwie nie ma zmian ani rozwoju.

• Naturalna nierówność między ludźmi oznacza różne uzdolnienia jakie mają ludzie; każdy winien robić to do czego ma uzdolnienia. Stąd Platon wyprowadza potrzebę podziału pracy w działalności gospodarczej. Drugi powód podziału pracy to wielostronność potrzeb ludzkich.

• Z podziałem pracy Platon nie wiązał konieczności istnienia wymiany handlowej - odnosił się do niej nieufnie zostawiając ją cudzoziemcom. Platon w pieniądzu widział miernik i znak wartości; uważał, że złoto i srebro demoralizuje ludzi, lepiej więc bić pieniądze z metali nieszlachetnych - będzie to antybodziec do gromadzenia skarbu; pożyczki na procent winny być zakazane; także przywóz artykułów zbytku i wywóz żywności był zakazany (autarkia)

Arystoteles

dzieła: „Ustroje państwowe”, „Polityka”, „Etyka nikomachejska”

• Zdaniem Arystotelesa najwyższym dobrem jest szczęście; osiągnąć je mogą ci, którzy postępują rozumnie;

• na pierwszym miejscu są cele duchowe, moralne, co przesądza o drugorzędnym charakterze celów materialnych. Dobra materialne to tylko środek do osiągnięcia celów etycznych. Problemy ekonomiczne to tylko część etyki.

• Do pełnego rozwoju człowiek dochodzi w państwie-społeczeństwie. Społeczeństwo - państwo to organiczny układ części, a nie luźne połączenie jednostek; państwo ma zapewnić szczęście obywateli

• Platon posługuje się metodą dedukcji (a priori), Arystoteles metodą indukcji (a posteriori). U Arystotelesa nie ma bezwględnej przewagi państwa nad jednostką. U Arystotelesa samo państwo jest wynikiem naturalnej skłonności ludzi, których władza państwowa winna uszanować. Wszystkie naturalne skłonności nie mogą być złe i winny znaleźć możliwość praktycznej ochrony realizacji (naturalizm).

• Podstawowe prawo natury to prawo do życia społ., którego treścią są: prawo do wolności politycznej, prawo do założenia rodziny, prawo do własności prywatnej, własność prywatną uznał za niezmienny i wierny typ własności; stwarza ona wyższą wydajność pracy, daje wyższą gwarancję zgody społecznej i większą troskę o rozwój

• Arystoteles jest przeciwny własności wspólnej; opowiada się za umocnieniem i rozbudową warstwy średniej

• Arystoteles ustanowił podział zjawisk na naturalne i nienaturalne; wyróżnił więc niewolnictwo naturalne - wynika ono z faktu, że pewni ludzie nie są zdolni do kierowania procesem wytw.; niewolnictwo prawne - powinno być przejściowe - jeńcy, więźniowie za długi.

• Arystoteles wyróżnił dwa typy gospodarki:

• naturalna - domowa - ekonomia ma na celu zaspokojenie potrzeb bez osiągnięcia zysków; osiągane bogactwo miało tu formę naturalną, bo polegało na przyswajaniu dóbr przyrody (rolnictwo, myślistwo, rybołówstwo)

• towarowa - nastawiona na zarobek - cel: zdobycie bogactwa w postaci pieniędzy - jest to .............(?)

• Działalność skierowaną na osiągnięcie bogactwa Arystoteles uznawał za niegodną z naturą, bo opiera się na wyzysku i przywłaszczenie części dóbr innych ludzi; zabiegi ludzi związane z pieniężnym pomnażaniem bogactwa nie są zgodne z etyką.

• Arystoteles potępia wielki handel uprawiany dla zysku, aprobuje handel drobny jako zgodny z naturą

• Główne zadanie człowieka to żyć pięknie - zajmować się polityką i filozofią

• Arystoteles obserwuje podział pracy i wymianę; rozróżnia wartość użytkową i wymienną towaru. Każda rzecz może być użyta do zaspokojenia potrzeby lub do wymiany

• Arystoteles interesuje się jakie są przyczyny wymienialności i porównywalności dóbr; na to pytanie nie umie dać odpowiedzi. Jego zdaniem sam fakt istnienia pieniądza czyni różne wartości użytkowe współmiernymi i porównywalnymi. Nauka Arystotelesa o pieniądzu wywarła wpływ na rozwój późniejszej (średniowiecznej) myśli ekonomicznej.

• Arystoteles zwraca uwagę na dwie funkcje pieniądza: mierzenie wartości i pośredniczenie w wymianie; za mniej istotną uznaje funkcję tezauryzacji wartości. Funkcja mierzenia wartości to podstawa sprawiedliwej wymiany. Pieniądz wprowadza się na podstawie umowy; nazwa numizmat oznacza, że pieniądz istnieje dzięki prawu i zwyczajowi

• Ci, którzy posługują się pieniądzem mogą na mocy prawa pozbawić go wszelkiej wartości, wtedy nie jest on użyteczny do zakupów. Ten pogląd wykorzystano w średniowieczu; siła nabywcza pieniądza zależy od panującego, od jego woli. Powstała nominalistyczna teoria pieniądza (dominalna) tzn., że wartość pieniądza pochodzi od stepla panującego.

• Wymiana bezpośrednia towarów była niewygodna; wg Arystotelesa pieniądz miał pełnić funkcję pośredniczenia w wymianie, ale taki pieniądz musi mieć własną wartość wewnętrzną. Stąd w średniowieczu wyprowadzono wniosek, że Arystoteles wartość pieniądza widział w wartości metalu, z którego był zrobiony (oczywiście pieniądz a nie Arystoteles). W ten sposób w średniowieczu przypisano Arystotelesowi sformułowanie metalicznej (kruszcowej, substancjonalnej) teorii pieniądza.

RZYM

Justynian (VI w.n.e.) - spis Prawa Rzymskiego

Św. Augustyn (IV/V w.n.e.) - nawiązywał do Platona. Jego dzieła to: „O państwie Bożym”, „O pracy zakonników”

Augustyn dokonał nobilitacji pracy fizycznej - twierdził, że praca fizyczna powinna cieszyć się takim samym szacunkiem jak praca umysłowa.. Augustyn cenił pracę na roli, potępiał handel jako zjawisko niegodne człowieka sprawiedliwego.

W średniowieczu ukształtował się ustrój feudalny (feudura - lenne). Istniały dwie klasy - panowie i chłopi. Dużą rolę odgrywał kościół katolicki. Istniały 3 stany: duchowny, rycerski i tzw. stan trzeci (chłopi, mieszczanie). W starożytności państwo uważano za cel sam w sobie. W średniowieczu na plan pierwszy wysunięto jednostkę i jej prawa. Na wiek XII przypada we Włoszech ożywienie umysłowe, dzięki Arabom poznano dzieła Arystotelesa, rozwijały się uniwersytety.

Św. Tomasz z Akwinu - XIII w.

Nawiązywał do Arystotelesa. Dzieło: ”O prawach natury”

Był on przedstawicielem kanonicznej myśli ekonomicznej (kanon - prawo, ówcześni myśliciele za podstawę swych rozważań brali kanony, prawa Pisma Św. i wypowiedzi ojców kościoła). Myśl kanonistyczna postawiła sobie za cel ukonstytuowanie takiego ustroju gospodarczego, który zapewni rozwój i postęp gospodarczy oraz jest zgodny z postulatami chrześcijaństwa.

Św. Tomasz zgodnie z dogmatami religii i postulatami Arystotelesa za cel życia uznał wartości etyczne. Cel ten wskazuje teologia, której trzeba podporządkować inne nauki. Doktryna kanonistyczna stoi na stanowisku, że społeczeństwo to zbiór jednostek zobowiązanych do okazywania sobie wzajemnej pomocy.Poszczególne jednostki wykonują różne czynności, należą do różnych stanów społecznych, każdy stan wykonuje różne zajęcia, jak różne części składowe w organizmie. Istnienie określonej hierarchii społecznej jest zgodne z porządkiem natury wywodzącym się od Boga. Każdy człowiek winien dobrze wykonywać obowiązki wynikające z jego przynależności stanowej. Pycha, nadmierna ambicja nie są zgodne z pokorą chrześcijan.

Tomasz nie podzielał poglądu Arystotelesa na naturalny charakter własności prywatnej. Uważał, że własność prywatna jest instytucją prawa pozytywnego tzn. stanowionego przez ludzi czyli zmiennego.

Z powodu skażenia człowieka grzechem pierworodnym własność wspólna nie może istnieć gdyż u ludzi pojawił się egoizm, a w przyrodzie ograniczenie ilości dóbr. Bez własności prywatnej za słabe są bodźce do pracy, a dochód społeczny za mały. Własność prywatna jest najbardziej dogodną formą ustroju społeczno-gospodarczego. Zwykły człowiek chce mieć rodzinę, zapewnić jej byt i powiększać zamożność. Pewien stopień zamożności jest niezbędny do dla utrzymania poziomu moralnego. Własność prywatna daje większą gwarancję porządku w społeczeństwie, własność prywatna nie jest celem samym w sobie, ma służyć społeczeństwu i maksymalizować produkt społeczny. Istota własności prywatnej należy do Boga. Tomasz poddał własność wielu ograniczeniom.

Św. Tomasz nie chciał dopuścić do nadmiernego gromadzenia bogactw. Prawa właściciela ograniczał do samego posiadania i administrowania majątkiem. Właściciel otrzymał prawo do korzystania z uzyskanego dochodu do wysokości potrzebnej do zaspokojenia potrzeb zgodnych z przynależnością stanową. Egoizm rządzący produkcją miał być wyłączony z podziału.

Zadaniem jednostki jest podwyższanie użytkowego poziomu konsumpcji w sposób umiarkowany, by nie było to przyczyną grzechu.

Św. Tomasz rozróżnił dwa czynniki produkcji: praca i ziemia. Suma wynagrodzeń tych czynników to wartość. Oprócz tego nieprecyzyjnego pojęcia wartości Tomasz używa pojęcia ceny. Wyróżnia cenę sprawiedliwą (justum pretium) i cenę rynkową (datum pretium).

• cena sprawiedliwa ma charakter niezmienny (statyczny) w danym okresie czasu. Winna zapewnić zwrot kosztów w tym także kosztów transportu, magazynowania, ponoszonego ryzyka; winna też zapewnić godziwe wynagrodzenie za pracę wytwórcy. (Jest to podstawa wymiany). Wynagrodzenie powinno być odpowiednie do godności wykonywanego zawodu. Tomasz wyróżnił pracę prostą i wykwalifikowaną.

• Cena rynkowa - waha się wokół ceny sprawiedliwej

Źródłem dochodu może być tylko wykonywana praca, pojmowana bardzo szeroko - także jako obrona chrześcijaństwa i państwa (rycerze, duchowni). Praca fizyczna jest tym cenniejsza, im bardziej zaspokaja potrzeby, stąd czołowe miejsce ma praca w rolnictwie i rzemiośle.

Rodzaje wymiany: wymiana związana z zaspokajaniem potrzeb i wymiana dla zysku. Tomasz usprawiedliwiał tylko handel drobny, który ułatwia zaopatrzenie ludności w dobra niezbędne do życia. Handel wielki sprzyja powstawaniu zapotrzebowania na dobra luksusowe i przynosi kupcowi zysk nieproporcjonalnie duży w stosunku do poniesionej pracy.

W średniowieczu występowało zjawisko psucia pieniądza tzn. zmniejszanie ilości szlachetnego kruszcu w monetach. Psucie pieniądza powoduje wzrost cen a to spadek dochodu ludzi.

Albert Wielki (nauczyciel Tomasza) twierdził, że pieniądz jest sprawą księcia, który nadaje mu wartość; był zwolennikiem nominalistycznej (?) teorii pieniądza (pieniądz czerpie swą wartość z prawa i zwyczaju).

Św. Tomasz odróżnia wartość zewnętrzną pieniądza nadawaną przez panującego i wartość wewnętrzną, która zależy od zawartości kruszcu - są to elementy nominalistycznej i kruszcowej teorii pieniądza. Tomasz był zwolennikiem teorii nominalistycznej. Akcentował, że z przyczyn etycznych monarcha nie powinien nadużywać swych uprawnień w biciu pieniądza.

Mikołaj Oresnie (?) - XIV w. - widzi w pieniądzu dobro publiczne, nie królewskie; krytykuje psucie pieniądza, wskazuje na negatywne ekonomiczne następstwa tego procesu (zagrożenia handlu, zubożenie najbardziej użytecznych warstw społ. - chłopów, kupców, rzemieślników, duchowieństwa)

Tomasz w poglądach na % nie wychodzi poza koncepcję Arystotelesa. Stwierdza, że pieniądz nie rodzi pieniądza. Zyski płynące z pożyczek są sprzeczne z zasadą ekwiwalentnej wymiany, są więc niedopuszczalne. Tomasz potępia lichwę; usprawiedliwia jednak niektóre przypadki pobierania wynagrodzenia za pożyczkę np. rekompensata za ryzyko, za zwłokę.

PROBLEM PIENIĄDZA I PROCENTU W CZASACH ODRODZENIA I REFORMACJI

W Odrodzeniu zaczęła dominować teza, że człowiek winien dążyć do szczęścia doczesnego. XVI w. to okres reformacji. W Niemczech i Skandynawii - luteranizm, na zachodzie Europy - kalwinizm.

W filozofii scholastycznej zaczęły pojawiać się wątpliwości, czy nadwyżki dochodów mają być rozdawane w postaci jałmużny. Jałmużna stanowi zachętę do niepracowania, co jest sprzeczne z istniejącym dla wszystkich obowiązkiem pracy. Pogodzenie obowiązku pracy z obowiązkiem jałmużny nastąpiło w myśli kanonistycznej poprzez zobowiązanie człowieka do czynnego udziału w życiu gospodarczym - inwestycje dostarczają pracy, a to można przyrównać do jałmużny.

Uzasadniono sens otrzymywania zysku. Zysk jest dopuszczalny jako środek skutecznej działalności inwestycyjnej dającej zatrudnienie innym ludziom. Kanoniści głosili, że człowiek powinien konsumować część dochodu, a resztę przeznaczać na inwestycje.

Kolejny problem to zagadnienie pobierania procentu od pożyczek. Obejście zakazu pobierania procentu od pożyczek poprzez tłumaczenie się koniecznością pobrania rekompensaty za zwłokę czy ryzyko było niewystarczające.

Przywódcy luteranizmu podzielali pogląd kanonistów co do niemoralności pobierania procentu.

Inne stanowisko zajęli hugenoci (zwolennicy Kalwina). Kalwin zwraca uwagę, że dłużnik za pożyczone pieniądze może kupić określone dobra, co przynosi mu dochód, więc wierzycielowi przysługuje odszkodowanie w postaci %.

Lichwa to żądanie procentu nadmiernie dużego, jeśli dłużnik jest w przymusowej sytuacji. Kalwin głosił równouprawnienie przemysłu z pracą na roli. Uznanie Kalwina ma zawód drobnego kupca. Handel jest wyrazem solidarności między ludźmi, znakiem duchowej wspólnoty.

M.in. H. Grotius szukał uzasadnienia pobierania % od pożyczek. W końcu XVIII w. w Anglii i Francji zniesiono zakaz pobierania % od pożyczek.

M. Kopernik (1473-1543) - „Traktat o biciu monety” (1526). Uważał, że uregulowanie obiegu pieniądza ma znaczenie dla rozwoju gospodarczego. W kraju powinien obiegać pieniądz pełnowartościowy. Monarcha nie może dążyć do powiększania dochodu z działalności menniczej. Siła nabywcza pieniądza zależy od wartości kruszcu w nim zawartego. Kopernik to twórca I prawa ekonomii. Prawo Kopernika-Greshama: jeśli w obiegu są dwie monety, to gorsza wypiera z obiegu lepszą (lepszą ludzie gromadzą). (W XIX w. L. Gołowski udowodnił, że twórcą tego prawa jest Kopernik)

MERKANTYLIZM (XVI-XVIII w.)

Merkantylizm to pisarstwo ekonomiczne, doktryna ekonomiczna, a jednocześnie określone zasady polit.-gosp. Merkantylizm nie był jeszcze systemem ekonomicznym, zajmował się opisem zjawisk, wycinkami życia gospodarczego. Narodził się po wielkich odkryciach geograficznych. Nazwa: marcere = (łac.) handlować, mercator = kupiec. W XVI-XVIII w. handel był najbardziej rozwijającą się dziedziną gospodarki. Środek ciężkości wymiany przesunął się z południa na zach. wybrzeże Europy.

Przyczyny powstania merkantylizmu

Na XVII w przypada rozwój systemu monarchii absolutnej. Monarchowie potrzebowali dużych dochodów na utrzymanie wytwornego dworu i liczne armii i floty. Dochody czerpane z domeny królewskiej i podatków nie wystarczały. Monarchowie zorientowali się, że dochodów może dostarczyć miastu: handel, rzemiosło, manufaktury. W manufakturach ludzie pracowali razem, nie było maszyn, pracowali ręcznie, ale zastosowano tam podział pracy co zwiększyło wydajność. Aby czerpać dochody trzeba zajęcia miejskie otoczyć opieką. Zrodziła się wspólnota interesów między monarchą a kupiectwem.

Merkantylizm to początek nowego etapu w rozwoju myślenia ekonomicznego.

W średniowieczu rozważania ekonomiczne były przedmiotem zainteresowania duchownych, w merkantyliźmie -świeckich. Poglądy zrywają z normatywną interpretacją rzeczywistości. Podstawą rozumowania ekonomicznego jest obserwacja rzeczywistości. Merkantyliści nie tworzą systemu ekonomicznego, ale umieją opisać i uogólnić wiele zjawisk gospodarczych, tworzą więc podstawę dalszego rozwoju nauki ekonomii. Podstawy te oparte są na empiryźmie. (badanie faktów jednostkowych)

Podstawą koncepcji średniowiecznych był człowiek jako jednostka i cały świat chrześcijański - myśl średniowieczna miała charakter uniwersalny, kosmopolityczny.

W merkantyliźmie wytworzono pojęcie państwa narodu jako odrębnej jednostki gospodarczej. Celem gospodarki jest wzbogacenie kraju, a nie jednostki. Dla osiągnięcia celu można dopuszczać się wyzysku innych państw - myśl ekonomiczna merkantylizmu miała charakter narodowy a nawet nacjonalistyczny.

Etapy merkantylizmu:

1. XVI w. Bulionizm (system monetarny)

1. Merkantylizm właściwy (system protekcjonistyczny) XVII, XVIII w.

Bulionizm (nazwa pochodzi od sztabek złota i srebra) - dążenie do dodatniego bilansu kruszcowego. Bogactwo to kruszce szlachetne. Polityka gospodarcza bulionizmu miała charakter obronny - powstrzymywał wywóz złota i srebra z kraju.. W XVII w. - merkantylizm właściwy - celem polityki gospodarczej winno być osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego. Opłacalny jest nawet eksport złota i srebra za granicę w celu zakupu surowców, przetworzenia ich w kraju i eksportu gotowych wyrobów; konieczność uprzemysłowienia kraju, rozwoju rolnictwa.

Colbert - zwolennik uprzemysłowienia Francji nawet kosztem rolnictwa. Rozwijano głównie przemysł artykułów luksusowych (perfumy, jedwabie, koronki, meble); przemysł zbrojeniowy, zaniechano rozwoju przemysłu artykułów powszechnego użytku - w Anglii odwrotnie.

W Polsce merkantylizm to II połowa XVI w. Bulionizm szlachecki (Cipkowski, Gostkowski); Merkantylizm właściwy (Zaremba, Grodwagner, Garczyński, Wybicki, Nax)

Krytyka merkantylizmu:

Merkantylizm panował do XVIII w., ale już w drugiej połowie XVII w. w Anglii myśliciele krytykują merkantylizm. Zauważają, że życiem gospodarczym rządzą określone prawa tzw. prawa natury i trzeba je poznać by właściwie kierować gospodarką. Polityka gospodarcza merkantylizmu polegała na dominacji państwa w gospodarce.

W II połowie XVII w. Anglia była najbardziej rozwiniętym krajem w Europie i nie obawiała się konkurencji ze strony innych krajów. Zaczęto głosić ideę wolności gospodarczej. Do powyższych nowych koncepcji przyczyniła się nowa filozofia (empiryzm i racjonalizm) i teoria polityczna.

Ważną rolę odegrał J. Locke - filozof angielski, zwolennik empiryzmu i racjonalizmu, głosiciel liberalizmu, także wolności gospodarczej. Locke był prekursorem filozofii oświeceniowej, której głównym ośrodkiem była Francja. Za prawo natury Locke uważał własność prywatną. Nowe koncepcje nie od razu spotykały się z uznaniem.

Drugim elementem rozumowania krytyków jest wyraźniejsze wiązanie bogactwa kraju z procesami prod. Podstawowe znaczenie dla wzbogacenia kraju ma rozwój produkcji wewnętrznej, a handel zagraniczny nie odgrywa większej roli niż wymiana wewnętrzna kraju. Praca i ziemia to podstawowe źródła bogactwa.

Twórcy tej koncepcji: Petty, North, Hume (ang.), we Francji P.Basquillebert (XVII/XVIII). Te koncepcje nie tworzą jeszcze całościowego systemu ekonomicznego.

Petty - żeglarz, inżynier, budowniczy, kartograf (XVII w.). W miejsce opisu merk. wprowadził dane statystyczne. Na czoło wysuwa problem ceny. Kategorii ceny nie odróżniał od wartości. Wyróżnił 3 rodzaje cen: cena rynkowa, cena polityczna, cena naturalna.

• cena rynkowa - realna, prawdziwa, powstaje na rynku w wyniku wolnej gry popytu i podaży, jest zmienna, zależy od czynników przypadkowych.

• cena polityczna - wynik decyzji władzy, zawiera elementy woluntarystyczne (wola władzy), nie jest w zgodzie z wymogami ekonomicznymi

• cena naturalna - ma charakter stabilny, zależy od nakładu pracy potrzebnej do jej wytworzenia.

Petty wskazuje, że zmiana proporcji wymiany zależy od zmian wydajności pracy. Rozróżnia wartość użytkową i wymienną, ale nie uzasadnia tego podziału.

Petty wskazuje 2 źródła bogactwa i wartości; praca to ojciec, a ziemia to matka wszelkiego bogactwa. Człowiek, który przekazuje pracę otrzymuje wynagrodzenie, a właściciel ziemi rentę gruntową. Wartość dóbr zależy od ilości pracy w nie włożonej (Smith dodał kapitał).

Petty wysuwa pogląd, że wysokość płacy określa koszt utrzymania robotnika i jego rodziny. Na poziom płac wpływa urodzajność gleby i warunki klimatyczne. Urodzajność gleby decyduje o wydatkach na artykuły spożywcze. Od warunków klimatycznych zależą inne wydatki poza wyżywieniem. (W klimacie gorącym koszty utrzymania są niższe).

Renta gruntowa - nadwyżka ponad koszty produkcji w rolnictwie. Petty podkreślał, że jej wysokość jest zróżnicowana i zależy od urodzajności gleby i dogodności położenia - widzi istnienie renty różniczkowej (teoria rozw. przez Ricarda). Wartość ziemi trzeba mierzyć jej produktem za 21 lat - to naiwne ujęcie, ale tu wartość ziemi to renta wieloletnia skapitalizowana.

Teoria % Petty'ego - merkantyliści uważali za celowe utrzymanie niskiej stopy procentowej, co dodatnio wpływa na aktywność gospodarczą. Petty wskazuje, że ruchem stopy % rządzą obiektywne prawa natury. Podstawą istnienia procentu jest renta gruntowa. Posiadacz pieniądza decydując się zamiast nabyć ziemię pożyczył kapitał, zażąda więc stałego rocznego dochodu równego min. rencie z gruntu, jaki mógłby nabyć. Musi uwzględnić też element ryzyka.

North - kupiec, „Rozważania o handlu”, inspirowany przez Kartezjusza. North traktuje gospodarkę jako zmierzający do równowagi mechanizm. Żąda wolności ekon., jest przeciwny monopolom, reglamentacji i przywilejom stos. przez merkantylistów.

Celowość polityki wolnego handlu North uzasadniał istnieniem powszechnej współzależności poszczególnych krajów tworzących razem wspólne gospodarstwo światowe.

Hume - nauczyciel Smitha, agnostyk (?); występował jako krytyk merkantylizmu w XVIII w.

Uważał, że kupcy to najpożyteczniejsza warstwa społeczna. Dostrzegał rolę przemysłu; rozróżnia krótkie i długie okresy w procesach gospodarczych.

W okresach krótkich przypływ kruszców wywołuje wiele pozytywnych zjawisk - rozwój przemysłu, wzrost zatrudnienia, wzrost dochodów, wolny wzrost cen; ujemny bilans handlowy nie pociąga za sobą ujemnych skutków dla rozwoju. O korzyściach dla gosp. można się zorientować analizując okresy długie.Hume rozwijał swe poglądy w oparciu o rewolucję cen. Uważał, że pieniądz nie ma żadnej swoistej wartości, czerpie on wartość z faktu, że obiega. Jest znakiem wartości, umożliwia jej realizację, ale nie wynika z tego to, że musi mieć wewn. wartość.

Wbrew stanowisku merkantylistów troszczących się o dodatni bilans płatniczy i gromadzenie kruszców wg Hume'a. Samoczynnie działający mechanizm handlu zagranicznego zapewni równowagę BP w długich okresach.

Hume zwraca uwagę, że w miarę wzrostu ilości pieniądza w kraju spada siła robocza i rosną wszystkie ceny, pogarszają się więc możliwości eksportu towarów, rośnie import, część kruszców odpływa i nadmiar ich będzie wydalony z kraju.

Hume zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa nadmiernej ilości pieniądza w obiegu; był zwolennikiem umiarkowanej inflacji (Smith - nie, Keynes - tak).

Hume był nominalistą, nie widział różnicy między pieniądzem kruszcowym a papierowym i nie zwracał uwagi na wewnętrzną wartość złota i srebra.

Wykład 3

Piotr de Boisquilbert:

Uprzemysłowienie Francji odbywało się kosztem rolnictwa, chłopi byli obciążeni nadmiernymi podatkami. Boisquilbert był namiestnikiem króla. Jego dzieła:

• Traktat o zbożach,

• Rozmowa o naturze bogactw, pieniądza i danin.

Boisquilbert uważał rolnictwo za główną gałąź gospodarki, gdyż dostarcza ono żywność i surowce. Dla poprawy sytuacji wsi postuluje wzrost dochodowości rolnictwa przez wzrost cen zboża, spadek innych cen, podatku rolnego i równomierny rozkład ciężaru na całe społeczeństwo. Domaga się wolności handlu zbożem, umożliwienie eksportu zboża Francji.

Boisquilbert dostrzega produkcyjny charakter innych gałęzi gospodarki, ale na pierwszym miejscu stawia rolnictwo. Za źródło bogactwa uważa pracę i wydajność, która zależy od poziomu pracy. W przeciwieństwie do merkantylistów Boisquilbert sądzi, że o bogactwie kraju nie stanowi ilość posiadanych kruszców, lecz konsumpcja umożliwiająca zaspokojenie potrzeb. Głosi nową ideę: rozmiary produkcji kraju (DN) zależą od wielkości konsumpcji. Konsumpcja i dochody to jedno i to samo. Ograniczenie konsumpcji jest równe spadkowi popytu, produkcji, wypłacanych dochodów. Duży nacisk na konsumpcję to antycypowanie tez Keynesa. Niekiedy Boisquilbert'a uważa się prekursora fizjokratyzmu.

FIZJOKRATYZM

W XVIII w. we Francji po śmierci Ludwika XIV pojawił się Szkot J. Law, który zaproponował uzdrowienie budżetu Francji poprzez emisję pieniędzy papierowych bez pokrycia w złocie tylko w ziemi. We Francji uważano, że najlepsza lokata kapitału to ziemia, produkcja rolna. W połowie XVIII w. istniało we Francji wiele nowoczesnych gospodarstw rolnych. Nowym tendencjom w ekonomii sprzyjało oświecenie. Filozofowie oświecenia to:

• Wolter (deista),

• Monteskiusz - O duchu praw - udowodnił, że podstawą demokracji jest podział władzy. Władza ustawodawcza to reprezentanci narodu, władza wykonawcza to rząd i niezależna władza sądownicza; w oparciu o tę koncepcję opracowano konstytucję USA 1787 r., Konstytucję 3 Maja 1791 r., Konstytucję Francji 1791 r.

• J. J. Rosseau - Umowa społeczna - głosił tezę, że państwo powstało w wyniku umowy społecznej, winno działać dla dobra społeczeństwa, nie naruszać praw obywatelskich - wolność społeczna, gospodarcza.

• Encyklopedyści: Denis, D'Alembert.

Oświecenie cechowało się wiarą w potęgę rozumu. Panowało przekonanie, że dzięki rozwojowi nauki i oświaty można zmienić i udoskonalić świat.

Nowego modelu świata szukano w starożytnej i średniowiecznej koncepcji praw naturalnych - z nich wyprowadzano prawo do wolności i do własności. Dla ich realizacji uznano za zbędną wszelką ingerencję państwa. Dzięki rozwojowi oświaty chciano zmieniać ustroje.

F. Quesnay (Kene) (1694-1774) - lekarz nadworny m. Pompadour miał wgląd w sprawy państwa. Pierwsze prace opublikował w prasie francuskiej. Dzieło Tablica ekonomiczna (1758 r.) to początek fizjokratyzmu. W Polsce dzieło to nazwano „Zygzakiem”.

Fizjokraci nadawali sobie nazwę filozofów ekonomistów i patrzyli na swą naukę jak na rodzaj filozofii społ., która obejmuje politykę, filozofię, etyczną i społeczną stronę działalności ludzkiej.

Fizjokratyzm = doskonałe panowanie przyrody, stąd głównym przedmiotem zainteresowań fizjokratów było rolnictwo. Fizjokratyzm był pierwszym systemem ekonomicznym - zwartym, całościowym, logicznie uporządkowanym zespołem poglądów ekonomicznych. Fizjokratyzm obejmuje 3 elementy składowe:

1. koncepcja porządku naturalnego w systemie fizj.

2. koncepcja produktu czystego (i podatku jedynego)

3. koncepcja obiegu dóbr - I schemat reprodukcji prostej zawarty w tablicy ekonomicznej.

Ad 1. Koncepcja porządku naturalnego

Fizjokraci wychodzili z założenia, że życie gospodarcze podobnie jak całość życia społecznego oddane jest stałym prawom. Ich zespół tworzy porządek naturalny, który został ustanowiony przez Boga w chwili stworzenia świata - ma charakter opatrznościowy, dlatego jest wierny i niezmienny. Porządek naturalny obejmuje prawa fizyczne i te które dotyczą życia społecznego - prawa społeczne, moralne. Rozciąga się na wszystkie stany i sytuacje w jakich ludzie mogą się znajdować - jedni względem drugich.

Fizjokraci jako wyznawcy rzymsko-katolickiej doktryny wolnej woli uważali, że przyczyną zła fizycznego i moralnego trapiącego ludzi jest przekroczenie praw porządku naturalnego - niewłaściwy użytek wolności ludzkiej. Każdy człowiek ma naturalne prawo czynić rozsądnie użytek ze wszystkich posiadanych zdolności pod warunkiem, że nie szkodzi sobie i innym ludziom. Spełnienie tego warunku jest gwarancją korzystania z tego prawa przez innych.

Fizjokraci podkreślają swą antyfeudalną postawę - prawo naturalne nie oznacza prawa wszystkich do wszystkiego. Porządek naturalny zapewnia jednostce ludzkiej możliwość korzystania z wytworów rąk ludzkich w odpowiednich proporcjach do wkładu pracy. Porządek naturalny jest stanem idealnym - jest to punkt docelowy, do którego trzeba dążyć. Między ideałem a jego praktyczną realizacją jest taka różnica, jak między stanem zdrowia i chorobą - stan zdrowia to ideał, choroba powoduje dążenie do wyzdrowienia i odzyskania ideału. Idealny stan zdrowia jest praktycznie nieosiągalny. Porządek tworzony przez ludzi Quesnay nazywa pozytywnym - będzie on tym lepszy im zgodniejszy z porządkiem naturalnym. Jako twór czysto ludzki ma szereg niedoskonałości. Stąd prawa stanowione tworzące porządek pozytywne są często odwoływane i zmieniane.

Najważniejsze zadanie dla państwa to - wg fizjokratów - publiczne i prawne nauczanie praw porządku naturalnego. Obowiązek ten dotyczy przede wszystkim filozofów i ekonomistów. Jako przedstawiciel kultury oświecenie Quesnay wierzył w pozytywne oddziaływanie wiedzy, a pod jej wpływem rozumnych ustaw na życie społeczne.

Dzięki poznaniu i rozpowszechnieniu wiedzy o prawach porządku naturalnego. będzie możliwe, jak w medycynie, wykorzystanie samoczynnej siły dążącej do leczenia chorego organizmu społ. W oparciu o te przesłanki fizjokraci tworzą maksymę: „CZYŃ I RÓB JAK UWAŻASZ”. Jest to liberalizm gospodarczy, czyli wolność gospodarcza. Ta maksyma propaguje zasady swobodnego działania gospodarczego jednostki i polityki nieingerencji państwa w sprawy gospodarki. Fizjokraci są zwolennikami liberalizmu gospodarczego.

Przedstawiciele oświecenia wysuwali 3 postulaty:

• wolności,

• własności,

• gwarancja, pewność posiadania.

Fizjokraci zdawali sobie sprawę, że naturalne prawo własności nie da się pogodzić z równością. W koncepcji porządku naturalnego występuje zrozumienie istotnej prawdy: życiem społecznym i gospodarczym rządzą obiektywne prawa - działalność ludzka musi liczyć z ich istnieniem, a chcąc osiągnąć określone wyniki nie może być skierowana przeciw ich oddziaływaniu.

Ad 2. Koncepcja produktu czystego i związana z tym koncepcja jedynego podatku

Fizjokraci interesowali się nie cyrkulacją a produkcją. Zakres sfery prod. ograniczali do rolnictwa, sądzili, że coś nowego może stworzyć tylko Bóg - w rolnictwie współdziała on z człowiekiem poprzez twórcze siły przyrody. W rolnictwie ma miejsce pomnażanie wartości.

Praca w rzemiośle i manufakturach jest jałowa - tam jest dodawanie wartości, nie pomnażanie. W rolnictwie powstaje produkt czysty c + v + m (pomnażanie), a w rzemiośle tylko c + v. Fizjokraci pomieszali problem fizycznego powiększania wartości z wytwarzaniem wartości jako takiej. Na przykład młynarz - wg nich - nie powiększa fizycznego rozmiaru produkcji, bo tylko przerabia zboże. Fizjokraci głoszą, że tylko rolnictwo powinno być opodatkowane (koncepcja jedynego podatku), bo tylko tam jest produkt czysty. Podatek jedyny, na poziomie 30-33, 3 % dochodu czystego. Fizjokraci głoszą tezę o amortyzacji podatku - ziemia straci w cenie kupna - sprzedaży sumę równą wysokości skapitalizowanego podatku.

Zwolennikiem fizjokratyzmu był książę wiedeński Karol.

Ad 3. Koncepcja obiegu dóbr (schemat reprodukcji prostej)

Fizjokraci mówią o dużym i małym obiegu. Krążenie bogactw przypomina obieg krwi w organizmie ludzkim. Duży obieg to krążenie między naturą a ludźmi, mały obieg - między klasami. Wg fizjokratów społeczeństwo Francji składa się z 3 klas:

• feudalni właściciele ziemscy (król, szlachta, duchowieństwo),

• klasa jałowa (rzemieślnicy i manufakturzyści) nie pomnażają wartości,

• klasa rolników

Roczny produkt Francji - 5 mld liwrów, z tego nakłady to 3 mld liwrów, które dzielą się na: 2 mld na żywność dla ludzi, zasiewy, pasza dla inwentarza, a 1 mld liwrów - wartość zużytych narzędzi pracy (w ciągu roku w całości się zużywają), pozostałe 2 mld to prod. czysty. Żywność itd. nie podlega krążeniu, pozostały produkt czysty i wartość narzędzi podlegają krążeniu.

klasa właścicieli

feudalnych

1mld

2mld 1mld klasa jałowa

1mld

klasa rolników

Klasa rolników przekazuje klasie właścicieli 2 mld liwrów produktu czystego, zakupuje u klasy jałowej narzędzia za 1 mld liwrów. Klasa feudalnych właścicieli ma dochód 2 mld liwrów, 1 mld na zakup art. konsumpcyjnych u rzemieślników. Więc klasa jałowa ma 2 mld liwrów - za 1 mld kupuje żywność u rolników, a za drugi 1 mld - surowce do prod. przemysłowych u rolników. W ten sposób rolnicy mają 3 mld nakładów, więc wytwarza 5 mld, w tym 2 mld produktu czystego.

Uczniami Quesney'a byli:

• A. R. J. Turgot - autor prawa malejącej wydajności z ziemi (prawo malejących przyrostów w rolnictwie). Mówi ona, że w rolnictwie pod wpływem kolejnych nakładów prod. wzrasta, ale jej przyrosty są coraz mniejsze;

• E. B. de Condillac - sensualista, prekursor kierunku subiektywistycznego - podstawowe wartości to użyteczność rozumiana nie jako właściwość przedm., ale jego subiektywna ocena. Przemiana materii jest dziełem pracy ludzkiej. Wszystkie działy produkcji są jednakowo produkcyjne. Bogactwa nabierają wartości także w wymianie, wartość częściowo zależy od pracy kupców. Trzeba jednakowo opiekować się wszystkimi działami produkcji. Kraj czysto rolniczy musi być ubogi i zależny od innych. Tak samo kraj mający tylko rzemiosła lub tylko handel.

FIZJOKRATYZM W POLSCE

Przyczyny popularności fizjokratyzmu w Polsce:

• fizjokraci uważali, że najbardziej produkcyjne jest wielkie rolnictwo; ta teza odpowiada przedstawicielom polskiej magnaterii;

• w XVIII nasiliły się kontakty kult. polsko-francuskie - studia młodzieży we Francji, fizjokraci byli nauczycielami dzieci magnackich;

• pod koniec XVIII w. zaczęto uważać Francję za kraj, który pomoże Polsce odzyskać niepodległość.

Ze względu na zacofanie gospodarcze w Polsce były 2 postaci fizjokratyzmu:

• fizjokrata recypowany - Antoni Popławski, Hieronim i Walerian Stroynowscy. H. Stroynowski był zwolennikiem zasad wolnego handlu. Uważał, że cła ochronne powodują drożyznę, przeciwstawiał się zwolennikom licznej ludności. Głosił, że liczba ludności zależy od stanu rolnictwa i produktu czystego. W. Stroynowski - autor dzieła „Ekonomika powszechna krajowa narodów” (1816) - olśniony tablicą ekonomiczną Quensey'a. Jego zdaniem tablica ta miała takie same znaczenie dla ekonomii jak wynalazek monety, druku.

• fizjokrata akomodowany - dostosowany do warunków Polski - Hugo Kołłątaj „Anonima listów kilka” i Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem J. Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski”. Jako fizjokraci Staszic i Kołłątaj wychodzili z założenia, że istnieje porządek naturalny przejawiający się w postaci praw fizycznych i moralnych. Kołłątaj na ich czoło wysuwa własność i wolność osobistą. Prawo własności opiera się na pracy. Wolność i własność łączy się ze sprawiedliwością. Dlatego uznaje wolność osobistą chłopów. Jako fizjokrata Kołłątaj stoi na gruncie czystego produktu. Podkreśla, że nie tylko rolnik, ale i rzemieślnik wytwarza bogactwo kraju - dochód, który ewentualnie można opodatkować. W teorii wartości Kołłątaj podkreśla, że źródłem bogactwa jest ziemia, ale kluczem je otwierającym jest ręka ludzka. Kołłątaj jest zwolennikiem zasad wolnego handlu.

Staszic - zwolennik drobnej własności, domagał się praw dla mieszczan i zniesienia poddaństwa chłopów. Założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie w 1816 r., które istniało do II wojny światowej, gdzie chłopi mieli ziemię, którą użytkowali indywidualnie, ale współpraca była kolektywna. Staszic postulował wspólne magazyny zbożowe. Dla Staszica na pierwszym miejscu było rolnictwo, ale nie była to supremacja rolna. Konieczną przesłanką rozwoju produkcji rolnej jest rozwój miast i zawodów miejskich. Staszic uważał, że z powodu zacofania gospodarczego Polski niezbędna jest polityka protekcjonistyczna - cła ochronią polskie rzemiosło i manufaktury przed konkurencją zagraniczną.

ADAM SMITH (1723 - 1790)

A. Smith urodzony w Szkocji, ojciec nauki ekonomicznej, twórca ekonomii klasycznej. W 1959 r. „Teoria uczuć moralnych” - bada motywy ludzkiej działalności, także działalności gospodarczej. 1776 r. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”.

A. Smith stworzył, drugi po fizjokratach, system ekonomii. Zasługą jego było stworzenie naukowego systemu ekonomii przez określenie przedmiotu badań tej dyscypliny i nadanie jej charakteru nauki nomotetycznej (formułującej prawa). Smith stworzył swój system ekonomiczny pod wpływem filozofii oświecenia, jest zwolennikiem deizmu. Uznaje za słuszne naturalne skłonności ludzkie (wpływ encyklopedystów francuskich, który zaznaczył się w ujmowaniu roli podziału pracy i możliwości pogodzenia interesu indywidualnego ze społecznym).

Od Hume'a Smith zaczerpnął główne punkty krytyki merkantylizmu i program liberalizmu gospodarczego. Duży wpływ na Smith'a miały jego kontakty z Quesnay'em i Turgotem. Ekonomia w ujęciu Smith'a jest nauką nomotetyczną - bada to, co jest, a nie to co być powinno. Stara się ująć związki między zjawiskami w pewne uogólnienia, stosuje generalizację i abstrakcję. W swym dziele „Bogactwo narodów” posługuje się indukcją i dedukcją stosując tzw. metodę połączoną. Wyprowadza z naturalnych faktów dedukcyjne tezy, które stara się udowodnić, potwierdzić faktami. Rozumowanie Smitha jest niesystematyczne. Wykład łączy się z mocą dygresji, co zaciemnia konstrukcję myślową. Smith nie dba też o ścisłość poglądów biorąc je z języka potocznego.

TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO A. SMITH'A

Jako filozof oświecenia Smith był zwolennikiem atomistycznej teorii społeczeństwa. Społeczeństwo to luźny zbiór jednostek, atomów, nie stanowi jedności odrębnej od sumy jednostek. Społeczeństwo nie ma swojego odrębnego jakościowo dobra powszechnego. Maksymalizacją korzyści społecznych jest suma korzyści jednostkowych. To co dobre dla jednostki nie może być złe dla zbioru jednostek, jakim jest społeczeństwo.

Wykład 4

A. Smith w Teorii uczuć moralnych pisze, że siłą napędową rozwoju społ. jest działalność tworzących społeczeństwo jednostek, które kierują się materialnymi skłonnościami, które są dla człowieka najbardziej korzystne. W zagadnieniach moralnych jednostka kieruje się znacznie skłonnością do altruizmu. W problemach ekonomicznych naturalną skłonnością jest instynkt interesu osobistego. Ten motyw Smith określa jako naturalny wysiłek każdego człowieka zmierzający do poprawy bytu; stanowi on zasadniczy powód działalności gospodarczej człowieka. Jest to cnota niższego rzędu charakterystyczna dla większości ludzi. Człowiek pod wpływem tego motywu dąży do osiągnięcia max celu za pomocą min środków.

Te rozważania Smitha zostały sprowadzone do koncepcji homo oeconomicus - ten termin wprowadził Mill. Ta koncepcja jest widoczna w twórczości Smitha. Smith wypowiada się jako zwolennik liberalizmu gospodarczego. W warunkach wolności gospodarczej człowiek kierując się interesem osobistym potrafi najlepiej ustalić cel gospodarczy, do którego dąży i sposób osiągania tego celu. Za przyczynę sprawczą żywiołowo rozwijającego się życia gospodarczego uważa Smith konkurencję. Wśród samoczynnie działających jej mechanizmów wyróżnił prawo popytu i podaży. W ramach tego prawa istotną rolę odgrywa cena. Jest ona czynnikiem wyrównującym wahania popytu i podaży. W warunkach wolnej konkurencji gospodarka ma wszelkie możliwości równomiernego rozwoju, zgodnego ze strukturą potrzeb istniejących w społeczeństwie. Z tych względów Smith potępia różnego typu praktyki monopolistyczne, przywileje jakie stosowało państwo w czasach merkantylizmu. Cały rozdział Bogactwa narodów Smith poświęcił walce z merkantylizmem, głównie z interwencją państwa w sprawy gospodarcze.

Interes osobisty i wolność gospodarcza dają najwyższą rękojmię skutecznego gospodarowania. Jeśli w społeczeństwie panuje prawo i sprawiedliwość, to nawet w przypadku sprzecznych z interesem ogółu działań kupców i przemysłowców niewidzialna ręka rynku sprawia, że te działania są w końcu dobroczynne dla społeczeństwa.

Smith podkreśla, że źródłem bogactwa narodów jest praca ludzka. Za pracę produkcyjną uważa taką, która pozostawia po sobie trwały ślad materialny (oddziaływanie fizjokratów), tzn. w rolnictwie i przemyśle, w handlu - nie. W drugiej wersji za pracę produkcyjna uważa pracę opłaconą z kapitału społ. Praca nieprodukcyjna jest opłacona z dochodu poszczególnych osób. Wzorem fizjokratów Smith wyróżnia różne stopnie produkcyjności pracy:

1. rolnictwo,

2. rzemiosło i przemysł,

3. handel.

Smith porównuje rolnictwo do małżeństwa z trojgiem dzieci, przemysł z dwojgiem. Czynniki decydujące o bogactwie kraju to ilość zatrudnionych i wydajność pracy. O poziomie wydajności pracy decyduje - wg Smitha - stopień podziału pracy. Przez podział pracy Smith rozumie społeczny podział pracy w społeczeństwie oraz techniczny podział pracy w manufakturze. Smith uważał, że możliwości rozszerzenia podziału pracy zależą od rozległości rynków zbytu i wielkości akumulacji kapitału (nagromadzenie kapitału rozumie jako oszczędności). Wtedy powstało hasło: oszczędnością i pracą ludzie się bogacą - inaczej uważał Keynes, który krytykował nadmierną skłonność do oszczędzania.

Smith wyróżnił 3 czynniki prod.: kapitał obok pracy i ziemi, kapitał otrzymał prawo do wynagrodzenia.

TEORIA WARTOŚCI SMITHA

Teoria ta była niejednolita. Smith, jak cała ekonomia klasyczna akcentuje rolę czynników podażowych. Wg niego popyt nie wpływa na kształtowanie się wartości.

Wyróżnia się 2 wątki w teorii wartości Smitha:

1. wątek oparty na kosztach produkcji - głosi on, że wartość jest efektem oddziaływania 3 czynników produkcji - pracy, kapitału i ziemi (PKZ). Ten wątek oparty na kosztach PKZ był rozwijany przez większość przedstawicieli ekonomii klasycznej.

2. wątek, który głosi, że praca ludzka jest jedynym źródłem wartości - rozwinął to D. Ricardo. Ten wątek stał się podstawą koncepcji socjalistycznej (Marks).

TEORIA PODZIAŁU I REPRODUKCJI SMITHA

Teoria ta wypływa z teorii wartości, można wyróżnić tu:

1. wątek, który wychodzi z założenia, że skoro są 3 źródła wartości PKZ, to każdy z nich tworząc wartość ma prawo do wytwarzania dochodu;

2. wątek nie w pełni opracowany - nawiązuje do wątku teorii wartości opartego na pracy. Wskazuje, że źródłem renty gruntowej i zysku jest nieopłacona część pracy robotnika. Wątek ten rozbudowuje Marks w teorii wartości dodatkowej, czyli teorii wyzysku.

Teoria podziału Smitha opiera się głównie na wątku teorii wartości opartym na koszcie PKZ.

TEORIA ZYSKU

Pod pojęciem zysku z kapitału Smith rozumie 2 rodzaje dochodów:

• zysk od kapitału zaangażowanego w produkcję,

• % od kapitału pożyczonego.

Stopa zysku = stopie % od kapitału + wynagrodzenie za ryzyko przedsiębiorcy. To ostatnie wynagrodzenie Smith nazywa czasem zyskiem (ale jest niekonsekwentny). Źródeł zysku doszukuje się w jednym przypadku w produkcyjności kapitału, w innym przypadku określa zysk jako rezultat wyzysku - potrącenie przez przedsiębiorcę części wartości wytworzonej przez pracę. Zyski i stopa zysku podlegają znacznym wahaniom. Wzrost ilości kapitału podnosi płace robocze, ale prowadzi do spadku zysku. O wysokości stopy zysku daje pewne pojęcie zwyżka lub obniżka stopy procentowej. Im dany kraj jest bogatszy, tym niższa rynkowa stopa procentowa. Stopę zysku Smith uzależnia od podaży kapitału będącej wynikiem oszczędności. Wskutek naturalnej skłonności do poprawy swego położenia materialnego człowiek oszczędza wszelkie nadwyżki dochodu ponad potrzeby konsumpcyjne.

Oszczędności zmagają podaż kapitału rzeczowego, więc ich wielkość równa się wielkości inwestycji. W opinii Smitha w warunkach wolnej konkurencji na skutek migracji kapitału z gałęzi do gałęzi w poszukiwaniu wyższego zysku, stopy zysku wyrównują się. Jest to widoczne w krajach o rozwiniętym przemyśle.

TEORIA RENTY GRUNTOWEJ SMITHA

Stanowisko Smitha jest tu zróżnicowane - z jednej strony nawiązuje do fizjokratów, uważa rentę za wynik sił przyrody. Twierdzi więc, że przyroda współdziała z człowiekiem, a mimo, że to współdziałanie nie wymaga żadnych nakładów jej produkt ma wartość. W tym wypadku renta jest wynagrodzeniem za specyficzną urodzajność i produkcyjność ziemi. Smith rozpatruje rentę jaką produkt sił przyrody, której użycie wypożycza właściciel ziemi dzierżawcy za czynsz dzierżawny. W tym przypadku rentę przynosi każda ziemia. Wzrost produkcyjności ziemi podnosi rentę, która stanowi nadwyżkę ponad koszty produkcji i wchodzi w skład ceny. Wzrost renty podnosi ceny artykułów rolnych. Wynika stąd, że ceny zależą od renty gruntowej.

W drugim przypadku Smith uważa rentę gruntową za wynik wyzysku robotników rolnych. Renta jest wtedy nadwyżką ponad koszty prod., częścią pracy robotnika oddawaną bezpłatnie właścicielowi.

Trzeci przypadek renty gruntowej to renta monopolowa. Powstała ona na ziemiach o szczególnej urodzajności (do uprawy winorośli, trzciny cukrowej). Smith wskazuje, że wysokość renty gruntowej zależy od urodzajności i położenia ziemi względem rynków zbytu i źródeł zaopatrzenia. U Smitha wątki dotyczą teorii produkcji przeplatają się z wątkami podziału.

TEORIA REPRODUKCJI SMITHA

Smith pisze, że w skali ogólnospołecznej w państwie używany kapitał można rozpatrywać jako wytwór KPZ wykorzystanych przez innych przedsiębiorców. Wartość kapitału rozpada się na płacę, zysk i rentę gruntową. Posuwając analizę wstecz Smith dochodzi do wniosku, że wartość każdego towaru jest określona zawsze przez te 3 dochody i dzieli się między nie. Stąd wynika, że roczny produkt społeczny = wypłaconym dochodom pierwiastkowym (c +v + m = V + M).

Smith zgubił wartość kapitału. To twierdzenie Smitha ma w nauce ekonomii miano dogmat Smitha, tzn. produkt globalny = DN. Ponieważ zagubiono tu kapitał Smith chce się poprawić i poprawia rozróżnienie dochodu brutto i dochodu netto. Dochód netto jest mniejszy od dochodu brutto o koszty zachowania istniejących zasobów kapitałowych. W zakresie teorii reprodukcji rozumowanie Smitha stanowiło krok wstecz w stosunku do tablicy ekonomicznej fizjokratów. Dogmat Smitha stał się podstawą formułowania prawa rynków Say'a: „produkcja sama sobie stwarza rynki zbytu, bo wartość produkcji równa się sumie otrzymanych dochodów”.

Smith tworzy drugi naukowy system ekonomii. Stworzył podstawy programu liberalizmu gospodarczego. Podkreślał, że w wolnej konkurencji najwyższą efektywność mają przedsiębiorstwa indywidualne (prywatne). Własność państwowa nie może przynieść pozytywnych efektów gospodarczych z powodu: braku motywu interesu osobistego, rozrzutności wydatkowanych kwot, niemożliwości zorganizowania ścisłego systemu odpowiedzialności i kontroli pracy administracji. Państwo winno ograniczyć swe funkcje do wymiaru sprawiedliwości, obrony kraju, robót publicznych i realizacji tych przedsięwzięć, którymi kapitał prywatny nie jest zainteresowany lub jeśli te przedsięwzięcia zwracają się po dłuższym czasie. Smith uważa jednak, że często ze względów pozagospodarczych może być pożyteczna określona działalność gospodarcza państwa. Interwencję państwa w sprawy gospodarcze dopuszcza wtedy: ustanowienie stóp procentowych, prowadzenie poczty, obowiązek nauczania powszechnego, ustanowienie zasad emisji banknotów - min. ich wysokości.

Dalszy rozwój ekonomii klasycznej to początek XIX w. Tworzą wtedy:

• J. Say (1767 - 1832) - uważał się za ucznia i komentatora Smitha. Uporządkował system ekonomiczny Smitha.

• T. Malthus (1766 - 1834)

• D. Ricardo (1772 - 1823)

• J. Ch. L. Simonde de Sismondi (1773 - 1842)

Wszyscy oni przyjaźnili się i korespondowali.

J. Say - Francuz, podjął się zadania usystematyzowania nauki Smitha. Jego dzieła - Traktat o ekonomii politycznej (1803), Kurs ekonomii (6 tomów). Teoria Say'a stworzyła usystematyzowany wykład prawidłowości produkcji i podziału w ustroju opartym na pracy najemnej i wolnym rynku. Zręby tego systemu zachowały się w nauce ekonomii do dziś.

W zakresie metod badawczych Say odstąpił od nauki Smitha, nadał nauce ekonomicznej charakter ściśle teoretyczny oddzielając ją od polityki gospodarczej. Programowo głosi konieczność oparcia badań ekonomicznych na doświadczeniach i obserwacji faktów, ale nie odrzuca dedukcji. W jego ujęciu ekonomia staje się nauką nomotetyczną, zajmującą się prawami rządzącymi produkcją, podziałem i konsumpcją bogactw. Say zakłada, że zbadane i ustalone przez ekonomię prawa posiadają charakter naturalny, niezmienny i wieczny. Z tych względów ekonomia nie powinna różnić się od nauk przyrodniczych, bo zajmuje się obiektywnymi procesami gospodarczymi. Prawa ekonomii nie zamykają się w granicach jednego państwa - mają charakter uniwersalny. Say dzieli ekonomię na 3 działy: teorię produkcji, dystrybucji i konsumpcji.

Podstawą teorii produkcji i podziału jest teoria czynników produkcji. Proces produkcji Say pojmuje jako proces tworzenia i powiększania użyteczności. Odróżnia użyteczność dóbr materialnych i niematerialnych, które też zaspokajają określone potrzeby; są to: oświata, kultura, lecznictwo. Say rozszerza pojęcie pracy produkcyjnej Smitha. W ekonomii klasycznej angielskiej pracą produkcyjną była taka, która wytwarza dobra materialne. Say głosi, że każda praca tworząca i powiększająca użyteczność jest pracą produkcyjną. Różnica polega na tym, że produkt pracy, który wytwarza dobra materialne istnieje niezależnie od procesu pracy. Natomiast produkt pracy, który wytwarza wartości niematerialne jest konsumowany w trakcie jej wykonywania - nie może być magazynowany (praca artysty, prawnika).

Say tworzy w okresie dokonującej się rewolucji przemysłowej. W uprzemysłowieniu i postępie technicznym widzi główną drogę prowadzącą do wzrostu bogactwa - upowszechniania się dobrobytu. Spośród różnych gałęzi produkcji na pierwszym miejscu stawia przemysł. Uwidacznia się to w przyjętej nomenklaturze. Rolnictwo określa jako przemysł rolny, handel jako przemysł handlowy, przemysł jako przemysł rękodzielniczy.

TEORIA WARTOŚCI SAY'A

Wg Say'a źródłem wartości dobra jest jego użyteczność pojmowana w sposób obiektywny jako użyteczność danego typu dobra dla społeczeństwa. Użyteczność stanowi górną granicę wartości wymiennej dobra, czyli jego cenę, dolna granica to koszty produkcji. Koszty produkcji Say sprowadza do kosztów wynagrodzenia czynników produkcji PKZ. Każdy czynnik świadczy komplementarne usługi niezbędne w procesie produkcji. Produkcja to właściwie świadczenie usług. Usługa każdego z czynników jest wynagrodzona. Wartością usługi pracy jest płaca robocza, wynagrodzenie usługi kapitału jest procentem. Wynagrodzeniem usługi czynnika ziemi jest renta gruntowa.

Say podkreśla rolę przedsiębiorcy - pracowitego, wynalazczego, aktywnego, kierownika produkcji. Przedsiębiorca pełni rolę czynną w organizowaniu procesów produkcyjnych, nabywa usługi czynników produkcyjnych, kooperuje je i organizuje procesy produkcji. Przedsiębiorca niekoniecznie musi być właścicielem kapitału. Może nabyć usługi produkcyjne kapitału podobnie jak nabywa się usługi pracy i ziemi. Dochodem z kapitału jest procent, a nie zysk. W zamian za swą twórczą działalność przedsiębiorca otrzymuje specjalne wynagrodzenie - dochód przedsiębiorcy. Jest on częścią zysku pojmowanego wg Smitha. Wysokość tego dochodu zależy od talentów organizacyjnych przedsiębiorcy i jego umiejętności wykorzystania zmieniającej się sytuacji rynkowej. Dochód przedsiębiorcy nie jest wynagrodzeniem odrębnego czynnika produkcji, lecz wynagrodzeniem specyficznej, rzadko występującej pracy przedsiębiorcy. Przedsiębiorca zarabia na równi z robotnikiem. Każdy otrzymuje ekwiwalent za usługę.

TEORIA PODZIAŁU SAY'A

Podstawą jest tu teoria produkcji. Dochody poszczególnych czynników są wynagrodzeniem ich wkładu w proces produkcji. Wynagrodzenie to ma charakter ekwiwalentu. Ustala się w warunkach obiektywnych na rynku wg gry popytu i podaży. Say podkreśla, że czasem przedsiębiorcy przywłaszczają sobie część produktu pracy robotników. Say poświęca dużo uwagi możliwości bezkryzysowego rozwoju gospodarki wolnorynkowej (w krótkim czasie). Rozważania te otrzymały nazwę teorii rynków zbytu (prawo rynków Say'a - Ricardo). Prawo to nawiązuje bezpośrednio do dogmatu Smitha i głosi, że towary są kupowane za towary, wobec czego produkcja sama sobie stwarza rynki zbytu. Pieniądz nie pełni aktywnej roli w procesach gospodarczych. Say wychodzi z założenia, że pieniądze otrzymane ze sprzedaży towarów są od razu zamieniane na inne towary. Say nie uwzględnił faktu, że nie wszystkie dochody są zaraz wydane na zakup wyprodukowanych towarów. Pisze, że jeśli część dochodów będzie zaoszczędzona, to powstaną tzw. frykcje - tarcia, ale o charakterze przejściowym. Po pewnym czasie równowaga wróci. Frykcje mogą występować tylko w niektórych gałęziach produkcji. Niemożliwe są kryzysy w skali całej gospodarki. Z prawa rynków Say'a wypływa wniosek, że w gospodarce wolnorynkowej tylko rozmiary czynników podaży decydują o wielkości produkcji. Popyt nie gra większej roli jako samodzielny czynnik produkcji.

T. Malthus - angielski pastor, profesor ekonomii, twórca teorii ludnościowej, autor dzieła: Zasady ekonomii politycznej. Teorię ludnościową wyłożył w 1798 r., a rozszerzył w 1830 r. w Prawie ludnościowym.

WYKŁAD 5

Malthus -"Zasady ekonomii politycznej."- zwraca uwagę na priorytet rolnictwa.Zwolennik prawa

malejących przyrostów produkcji w rolnictwie - każdy kolejny nakład powoduje coraz mniejsze

przyrosty.W jego pracach są obserwacje ekonom. dotyczące problemu realizacji produkcji i możliwości występowania kryzysów ekonom.Malthus krytykuje prawo rynków Saya - nie wierzy w samoczynne dostosowanie się popytu i podaży; o wielkości konsumpcji i zakupów decyduje popyt efektywny.Przyczyny kryzysów nadprodukcji tkwią nie w produkcji, lecz w niedostatecznej konsumpcji.Dlatego pozytywną rolę w gospod.spełniają warstwy nieprodukcyjne, bo zwiększają efekt popytowy.Zalicza do nich arystokrację ziemską, biurokrację urzędniczą, duchowieństwo, służbę domową.Popyt reprezentowany przez właścicieli kapitalist. i robotników jest za mały, musi być uzupełniony przez osoby trzecie.

Malthus zdobył sławę jako twórca prawa ludnościowego.Jego zarys przedstawił w 1798r., a rozwinął je w 1830r. Punktem wyjścia jest prawo malejącej dochodowości z ziemi.Malthus uważa, że produkcja żywności wzrasta w tempie ograniczonym.W oparciu o badania empiryczne

( niedoskonałe z uwagi na małe informacje statyst.) Malthus wysunął tezę, że produkcja żywności może rosnąć tylko w postępie arytmetycznym, a ludność cechuje tendencja do szybszego rozmnażania się - ludność może wzrastać w postępie geometrycznym.Te wnioski Malthus sformułował na podstawie szybkiego wzrostu ludności w USA, gdzie na skutek szybkiego przyrostu naturalnego i napływu emigrantów ludność podwajała się co 20 lat (?) Malthus pesymistycznie widział perspektywy rozwoju ludzkości; pisze, że ta dysproporcja między wzrostem ludności i żywności towarzyszyła ludzkości od dawna.Jeśli nie doszło do klęski głodu, to tylko ze względu na przeszkody represyjne ( ex post ), które powodowały zmniejszenie ludności.Są to epidemie, dzieciobójstwo, ludożerstwo, wojny.Zdaniem Malthusa, należy działać (ex aute) - nie dopuścić do nadmiernej liczby urodzeń.Malthus doradził zawieranie małżeństw w późniejszym wieku, wierność małżeńską, wstrzemięźliwość (miał 37 lat gdy się ożenił i tylko 4 dzieci).

D.RICARDO- (1772-1823) drugi po Smithcie - jego teoria budziła duże opory, szczególnie meto-da dedukcji - z przyjętych założeń ogólnych wysuwamy wnioski szczegółowe. Życie D.Ricardo to okres wojen napoleońskich, w wyniku wojen i blokady był utrudniony export towarów na konty-nent i import zboża do Anglii; wzrosła pozycja majątkowa i polityczna arystokracji ziemskiej. Konflikt epoki, sprzeczność interesów między landlordami i burżuazją przedsiębiorców.D.Ricardo pochodził z rodziny żydowskiej.Założył w 1821r. Towarzystwo Ekonomiczne. Dzieło "Zasady ekonomi politycznej i opodatkowania" powstały na marginesie uwag do " Bogactwa narodów". To dzieło ukazało się w 1817r., za życia autora ukazały się 3 wydania (1819, 1821); do każdego wy-dania D.Ricardo wprowadzał poprawki, nowe rozdziały.Jako główny przedmiot rozważań D.Ricardo uznał problem podziału wytworzonego bogactwa. Dla Smitha treścią " Bogactwa narodów" były źródła czynników tego bogactwa, dla D.Ricardo były to prawa podziału bogactwa między klasy, które współdziałają w tworzeniu bogactwa: klasa handlowców, przedsiębiorców i klasa robotników.Podzielić można tylko to, co powstaje w procesie produkcyjnym.D.Ricardo rozpoczął rozważania o podziale wartości od rozróżnienia wartości użytkowej - pożyteczność (rozumiana obiektywnie) jest warunkiem istnienia wartości wymiennej, ale wartość użytkowa nie ma wpływu na kształtowanie się wartości wymiennej ( paradoks Smitha - woda i diamenty ). Podobnie jak Smith, D.Ricardo utożsamia wartość z ceną, ale już je odróżnia. Wartość wymienną dzieli na rynkową i naturalną. Wokół wartości naturalnej waha się cena rynkowa.D.Ricardo odróżnia 2 rodzaje dóbr:dobra niepomnażalne pracą i dobra dowolnie pomnażalne pracą.Dobra niepomnażalne pracą to rzadkie rzeźby i obrazy, książki, wina szczególnego gatunku, monety; ich wartość wymienna zależy od rzadkości występowania, czyli od popytu i podaży oraz od bogactwa i upodobań ludzi chcących je kupić.Dobra pomnażalne pracą - większość dóbr. W wypadku istnienia wolnej konkurencji wartość wymienna dóbr pomnażalnych zależy od ilości pracy potrzebnej do ich wytworzenia.D.Ricardo odrzuca tezę Smitha iż miernikiem wartości towaru jest ilość pracy, jaką można za dane dobro nabyć na rynku (tzn. praca nabyta).D.Ricardo podkreśla, że ilość pracy potrzebna do wyprodukowania dobra oraz ilość pracy, którą można za dane dobro nabyć to 2 różne wielkości.D.Ricardo podkreśla, że w związku z postępem technicznym ilość pracy wydatkowanej na wyprodukowanie konkretnego towaru ma tendencję malejącą.W oparciu o te wypowiedzi zostało sformułowane prawo Ricarda: wartość wymienna towarów jest wprost proporcjonalna do ilości pracy wydatkowanej na jego wytworzenie, a odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy.W związku z tym Ricardo rozróżnia pojęcie wartości i bogactwa społeczn.

Przy wzroście wydajności pracy może szybko wzrosnąć bogactwo społ., nie musi wzrosnąć jego wartość jeśli w tym okresie nie wzrośnie zatrudnienie lub nie ulegnie przedłużeniu czas pracy.

Masa wartości zależy tylko od ilości wydatkowanej pracy przez społ..Wartość ta może się ucieleśniać w różnej ilości dóbr materialnych zależnie od osiągniętego poziomu wydajności pracy społ.

Przy tej samej wartości bogactwo społ. może przybierać różne rozmiary fizyczne.Możliwość zas-pokojenia potrzeb społ. zależy od jego bogactwa.Te rozważania Ricarda miały wpływ na rozwój teorii dochodu narodowego.

W przypadku produkcji tych samych dóbr za podstawę wartości przyjmuje się ilość pracy wydatkowanej przy produkcji przeprowadzonej w najgorszych warunkach.Więc w ujęciu Ricarda o wartości dobra miała decydować największa ilość pracy potrzebnej do jego wytworzenia.Ricardo pisze,że w produkcji oprócz pracy potrzebny jest współudział kapitału, w przypadku rolnictwa także ziemi.Ricardo pojmuje kapitał jako środki produkcji, czyli zasoby rzeczowe.Kapitał dzieli na stały i obrotowy.Kapitał stały zużywa się stopniowo - służy do wielu aktów produkcji ; kapitał obrotowy zużywa się szybko w jednym akcie produkcji.W ujęciu Ricarda to rezultat pracy.W związku z tym R.rozróżnia pracę żywą, pracę bieżącą, wydatkowaną i uprzedmiotowioną zawartą w środkach produkcji czyli w kapitale - wydatkowaną wcześniej.Wg Ricarda kapitał to praca uprzedmiotowiona.

Wartość towaru = suma pracy wydatkowanej bezpośr. na jego wytworzenie ( pracy żywej ) i pracy przeniesionej w toku produkcji na wytworzony produkt ( przedmiot ).

Ricardo nie jest konsekwentny.W stos. do Smitha zajmuje postawę chwiejną.Widać to w stos.R. do teorii wartości Smitha opartej na koszcie produkcji 3 czynników ( PKZ ), w aprobacie dogmatu Smitha.Ricardo chce usprawiedliwić słuszność dogmatu S. przez dorobienie do niego nowej konstrukcji wartości absolutnej.Wart. absol.= koszty produkcji ( suma płac, zysków i rent ).Sama wymiana dokonuje się jednak tylko w oparciu o porównanie ilości pracy zawartej w wymienianych dobrach.Ziemia i kapitał nie wpływają na cenę i wymianę.Wartość wymienna jest stosunkiem ilości godzin pracy zawartych w dobrach wymienialnych.Problem dlaczego zysk i renta nie wpływają na stosunek wymienny.

Ricardo wskazuje,że w procesie podziału dóbr jest sprzeczność interesów między 3 klasami społ

ang.Przy stałości renty gruntowej wzrost płacy roboczej prowadzi do spadku zysku.Teoria podziału R. obejmuje teorię renty gruntowej,teorię płacy roboczej i teorię zysku.

Teoria zysku

Zysk wg R.stanowi część wart. produktów pozostałą po odliczeniu płacy.Między zyskiem a płacą istnieje autagonizm. Na tle rozważań o kształtowaniu się stopy zysku w czasie R. formułuje dynamiczną i statyczną teorię zysku.Dynamiczną teorię zysku R. wyprowadził ze spadkowej tendencji stopy zysku. Ponieważ zysk zdąża do zera nie ma potrzeby wliczać go do wartości statyczną teorię zysku R. wyprowadził z tendencji do wyrównywania się stopy zysku przy założeniu wolnej konkurencji na skutek migracji kapitału z gałęzi do gałęzi.Ponieważ stopa zysku w wyniku konkurencji wyrównuje się nie ma potrzeby wliczania zysku do wartości.Istnieje taki sam stosunek zysku z kapitału do płacy we wszystkich towarach.

Teoria płacy roboczej

R.rozróżnia płacę rynkową i naturalną.Płacę sprowadza przy pomocy teorii płac do ilości godz. pracy.Istnieje związek teorii płacy roboczej z terorią ludnościową Malthusa.Wzrost płac powoduje wzrost ludności, a wzrost ludności powoduje spadek płac.Pracę bardziej wydajną w tym samym zawodzie można traktować jako wielokrotność pracy prostej ( zwykłej ).R. wyróżnia także płacę nominalną i realną ( w kosztach utrzymania ).R. podkreśla, że poziom płacy naturalnej kształtuje się pod wpływem czynników hist.-społ. Jeśli robotnicy zdołają osiągnąć wyższy poziom płacy roboczej to nie zgadzają się na obniżenie jej.

Teoria rozwoju gosp. Ricardo

TRG w krótkim okresie czasu.

R. optymistycznie zapatruje się na perspektywę funkcjonowania gosp. opartej na syst. pracy najemnej. Jest zwolennikiem prawa rynków Saya.R. stwierdza, że robotnicy całość dochodów przeznaczają na zakup dóbr konsumpc., bo ich płace są niskie i nie mają z czego oszczędzać. Właściciele ziemscy też przeznaczają na kons. całość dochodów, bo są przyzwyczajeni do wysokiego standardu konsumpcji.Kapitaliści przeznaczają osiągane zyski na kons. i akumulację. Przedsiębiorcy dużo akumulują, bo skłania ich do tego natężenie walki konkurencyjnej.R. neguje możliwość wystąpienia kryzysu nadprodukcji.Tylko czynniki podażowe decydują o przyroście prod. dochodu narodowego.

TRG w długim okresie czasu

R.pesymistycznie zapatruje się na perspektywę rozwoju gosp., uznaje słuszność prawa malejących przyrostów w rolnictwie.Na tej podstawie dochodzi do wniosków pesymist.Na skutek działania prawa malejących przyrostów i rosnącej liczby ludności ceny praduktów rosną, z konieczności rosną płace nominalne.W efekcie spada stopa zysku z kapitału, rośnie renta gruntowa.R.pisze, że niska stopa zysku nie pobudza do oszczędzania i akumulowania.Gospodarka wkroczy w stan długookresowej stagnacji, którą cechują : bardzo niska stopa zysku, płace = min.kosztów utrzymania, wysoka renta gruntowa, brak akumulacji i ustabilizowana liczba ludności.

WYKłAD 6

Simonde de Sismondi krytykował ekonomistów liber., głównie R. krytykował metody stosowane przez klasyków, gł.R. - zarzuca mu nadmierne eksponowanie metod abstrakcyjno-dedukcyjnych.

Wg niego abstrakcja jest uproszczonym odbiciem rzeczywistości i nie jest właściwym narzędziem poznawczym na gruncie ekonom., polit.Poznanie zjawisk ekon. powinno być pełne i ukazane na tle całokształtu zjawisk społ.S.S. za Smithem zaleca obserwacje i badania hist., jest przeciwny wyłącznie nacjonalistycznemu podejściu do zjawisk ekon. opowiadając się m.in. za oceną uczuciową. Przeciwny był biernemu stos. do ludzkiej krzywdy. Przedmiot ekon. polit. wg S.S. : "dobrobyt materialny człowieka, o ile może zależeć od państwa, stanowi przedmiot ekon. polit.S.S. dzieli naukę rządzenia na wyższą politykę i ekon. polit.Rząd jego zdaniem powinien zapewnić przy pomocy ekon. polit. wszystkie korzyści z majątku narodowego. S.S. był prekursorem tzw. ekon. dobrobytu ( jej twórcą był w 1920r. Pigou ). Celem ekon. jako nauki wg S.S. nie powinno być abstrakcyjnie pojmowane bogactwo lecz podział bogactw, który wszystkim ludziom zapewniłby dostatek i szczęście.S.S. daje więc inną wizję pozytywnego ustroju gosp., inne środki jej urzeczywistnienia niż ekonomiści liberalni.Wizja S.S. to ogólna zamożność społ. przy określonym zróżnicowaniu majątkowym jednostek.Jej realizacja zakłada interwencjonizm państwowy wizja ekonomistów liber. (Say, Ricardo, Malthus) to max. bogactwa nat. w oparciu o zasady wolnej konkurencji niezapewniające dobrobytu wszystkich jednostek.U S.S. postawa taka nie oznacza dążenia do egoliteracyzmu. Nierównomierność podziału dóbr jest konieczna bo stanowi warunek wydajnej pracy.Jest przesłanką rozwoju nauki i sztuki, czynnikiem pobudzającym produkcję nowych dóbr.S.S. podkreśla, że bogactwo jest tym większe, im bardziej ustabilizowana jest koniunktura wszystkie sprzeczności gosp. kapitalist. wywodzą się z jej celu naczelnego, który jest max. wartości wymiennej, max. zysku.S.S. postuluje oparcie wart. użytkowej.W tych kwestiach S.S. nawiązuje do Platona i Arystotelesa.Dają się one ująć następująco " prawdziwym bogactwem są wart. użytkowe; bogactwo przyczynia się do szczęścia człowieka, o ile nie przekracza określonej miary.Aby człowiek był szczęśliwy musi mieć określoną ilość dóbr.Jeśli człowiek nie zaspokaja swoich podstawowych potrzeb to nie może uważać się za szczęśliwego.

Problem kryzysów ekonom. i program pozytywny S.S.

S.S. uważa, że podstawową wadą gospodarki kapitalist. jest oddzielanie własności od pracy.W tych warunkach postęp techn. i zjawisko pozyt. prowadzi do negatywnych konsekwencji, do ruiny producentów drobnotowarowych, zubożenia robotników.S.S. zauważa negatywne następstwa rewolucji przemysł. jeśli chodzi o warunki życia robotników w wyniku tego ma miejsce zjawisko podkonsumpcji ( niedost.konsump.szerokiej masy ludzi ) - dlatego S.S. chce zwolnić tempo zastosowania maszyn i wynalazków produkc., ale tylko w gospodarce opartej na pracy najemnej. W ogóle, jako takiego nie negował postępu naukowo-techn.

Przyczyny kryzysów w gospodarce kapitał. wg S.S.

Ekonomiści liberalni ( Say,Ricardo ) nawiązali do dogmatu Smitha - prawo rynków Saya-Ricardo. S.S. neguje słuszność tego prawa; ale S.S. tez popełnia błędy - uważa, że główną przyczyną kryzysu nadprodukcji jest niedostat. konsumpcja szerokiej masy ludniości.S.S. utożsamia realizację ( możliwość sprzedaży ) wytworz. dóbr z konsumpcją osobistą, stąd nie dostrzega roli rynków środków produkcji .Tymczasem popyt na dobra inwest. ma pewną autonomię i zwiększony popyt na dobra inwest. umożliwia rozwój gosp. kapitalist.S.S. słusznie zauważa,że system kredytowy umożliwia nadmierną ekspansję produkcji ponad rzeczywistą realną akumulację pierwszą przyczyną kryzysu jest niedost. konsump. szerokich mas społ., druga przyczyna zawiera się w strukturze produkcji.S.S. dzieli gosp. na dwa sektory : 1.sektor produkji dóbr konsumpc. powszechnego użytku 2.sektor wytwarzający dobra luksusowe dla właścicieli ziemskich i przemy-słowych.Kryzys zaczyna się w sektorze wytw. dobra powszechne z powodu zapchania kanałów cyrkulacji - niedost. konsump. szerokich rzesz ludn..Następnie kryzys przenosi się do sektora dru-giego.Wyjście z kryzysu rozpoczyna się w sektorze drugim.Właściciele ziemscy i przemysłowi ma-ją duże dochody i są przyzwyczajeni do wysokiego stand. konsump.Wzrost wydatków na cele kons.powoduje ożywienie całej gosp..

S.S. wyróżnił w dziejach ludzkości takie systemy : niewolnictwo, syst. poddaństwa, ustrój cechowy

współczesna gosp. kapitalistyczna.Każdy z nich stanowił postęp cywilizacji.Nawet niewolnictwo było postępem do czasów pierwotnych kiedy to jeńców zabijano.

W gosp. kapit. gł. przyczyna ujemnych zjawisk to wg S.S. promowanie zasady rentowności za-miast produkcyjności.Zasada rentowności występuje w ustroju opartym na oddzieleniu własności od pracy.Kapitaliści produkują bez względu na ograniczone potrzeby społ., co powoduje nadprodukcję.Zasadę rentowności trzeba zastąpić zasadą produkcyjności, wtedy celem produkcji jest zaspokojenie potrzeb.Zas. produk. może mieć miejsce tylko w takim ustroju, w którym praca jest połączona z własnością.S.S. zauważa,że dla właściwego funkcjonowania gosp. kapit potrzebne są warstwy pośrednie - klasa producentów drobnotowarowych Anglii rolę tej klasy pełni handel zagraniczny ( jest to niemożliwe w innych państwach ).S.S. krytykuje zasady liberalizmu gosp. głoszone przez ekonomistów klas.S.S. uważa,że dla wprowadzenia bardziej sprawiedliwych zasad podziału dochodu i dobrej koniunktury konieczny jest interwencjonizm państwowy.

S.S. postuluje :

- należy troszczyć się o warstwę chłopów - drobną własność, chłopi pełnią pozytywną rolę w gosp. i społ.

- należy troszczyć się o warstwę rzemieślników, bo pełnią taką pozytywną rolę jak chłopi, są czynnikiem równowagi między producentem a kons. i między dochodami a ludnością.

Celem korzystania z dorobku techniki S.S. zawiązywanie korporacji rzemieślniczych. S.S uważa, że jest bardziej korzystne dla społ. gdy jest większa ilość średnich fortun niż mała ilość wielkich. S.S. przypisuje inteligencji zadanie oświecania ludzi pracy - przestrzega przed nadmiernym ich wzrostem grożącym buntem i rewolucją.S.S. uważa, że trzeba wzmocnić pozycję robotników w stos. do przedsiębiorców, w tym celu domaga się gwarancji dla robotników robotnik przestrzega zasad pracy przedsiębiorca nie może go zwolnić, chyba że wypłaci mu z góry 6-cio miesięczne zarobki.S.S. jest zwolennikiem przyznania robotnikom prawa zrzeszania się w związki zawodowe ( 22.01.1832r. ),zaleca stosowanie udziału robotników w zyskach i własności przedsiębiorstwa.S.S. opowiada się za wolną wymianą międzynar.,choć zdaje sobie sprawę, że brak protekcji celnej powoduje upadek przemysłu w krajach słabiej rozwiniętych. W okresie kryzy-sów państwo powinno organizować roboty publiczne.

Epigon ekon. klas - J.S. Mill ( ang. 1806 - 1873 ), "Zasady ekonomii polit." 1848.

Już w pierwszej połowie XlX w. pojawiła się krytyka ustroju gosp. kapit. Tą krytykę wydał S.S. i reformatorzy społ., twórcy koncepcji utopijnego społ. Takimi myślicielami byli Saint Simon, Fourier ( Francja ). Simon głosił potrzebę stworzenia ustroju industrialnego, Fourier - zwolennik ustroju spółdzielczego, uważał, że praca powinna być atrakcyjna - co 2 godz. inna praca, najcięższa dla młodych.

R. Owen (ang.) - zwolennik zasad ustroju spółdzielczego

Na bazie ekon. klas. i w oparciu o wątki utopijne powstał system Marksa i Engelsa

Marks (1818 -1883) "Kapitał" 1867

Engels (1820 - 1895)

Marks stworzył teorię materializmu dialektycznego i materializmu historycznego.

Niemcy w pierwszej połowie XlX w. były rozbite polit. na wiele państw.Związek Niemiecki jednoczył 28 państw i 4 wolne miasta. Niemcy były opóźnione w rozwoju gosp. w stos do Anglii i Francji.

Na pierwszą poł. XlX w. przypada bujny rozwój filozofii niem. :Fichte, Schelling, Hegel.

Ekon. klas. wywodziła się z filozofii Oświecenia, głosiła, że społ. jest luźnym zbiorem jednostek tzn. uznawała indywidualizm i atomistyczną teorię społ.Filozofia niem. wychodziła z założ., że społ. jest całością ponadindywidualną i stanowi twór samodzielny.W okresie wojen napoleońskich w Niemczech rozwinął się nacjonalizm.Myśliciele niem. doszli do wniosku,że liberalne zasady polit. gosp.,które głosiła ekon.klas., nie pozwalają na wyjście Niemiec ze stanu zacofania.Na tym tle powstało przekonanie, że prawa ekon.mają charakter względny, nie absolutny.W Niemczech pojawił się podstawowy zarzut wobec ekon. klas. głoszący, że prawa ekon. klas. są zbyt abstrakcyjne i ogólne. Przedst. nauki niem. głoszą, że prawa ekon. są względne, zależą od warunku czasu i miejsca.Powstaje wątpliwość czy w ogóle mogą istnieć w postaci uogólnionej.

W ekon. niem. do zjednoczenia Niemiec (1871) wyróżnia się dwa etapy:

- szkoła narodowa

- starsza szkoła historyczna

Przedstawicielami szkoły narodowej byli Fichte, Mller, F. List - "Narodowy system ekonomii politycznej" 1841

Wg Mllera narody są indywidualnymi organizacjami o szczególnych właściwościach.W skład bogactw państwa wchodzą nie tylko dobra materialne, lecz kultura i cywilizacja, siły i zdolności obywateli.

F.List (1789 -1846) - przedstawiciel narod. ekon., reprezentował interesy klasy właścicieli przemysłowych. Zauważył,że USA prowadzą polit. protekcjonist.i mimo to świetnie się rozwijają. Swój system teoret. List oparł na pojęciu narodowości i stadiów rozwoju oraz sił wytwórczych. List podkreśla,że między jednostką a ludzkością jest realna grupa pośrednia tzn. naród, który jest organizmem mierzalnym, którego interes determinuje i określa interesy obywateli.List akcentuje fakt, że od potęgi polit. narodu i stanu gosp. narod. zależy pomyślność i dobrobyt każdego obywatela.Jednostka nie może swobodnie podejmować decyzji gosp., bo czasem byłyby one sprzeczne z interesem nar. określonym przez państwo.Ze wzgl. na różny poziom rozwoju gosp. nie zawsze można stosować wolną wymianę międzynar., gdyż korzyści przypadają silniejszym gosp. państwom, np.:Anglii.Różnice w poziomie rozwoju gosp. narodów wynikają z ich historii rozwoju.

List wyróżnia 5 stadiów przez które przechodzi każdy naród :

- stadium dzikości

- stadium pasterstwa

- stadium rolnicze

- stadium rolniczo-przemysłowe

- stadium rolniczo-przemysłowo-handlowe

Osiągnięcie 5-go stadium jest ideałem, do którego każdy naród winien dążyć.Dla osiągnięcia tego stadium niezbędne jest posiadanie przez dany naród odpowiednio rozległego terytorium, odpowiedniego klimatu i bogactw naturalnych oraz uzdolnień.Takie warunki ma naród niemiecki. Żeby osiągnąć 5-e stadium trzeba rozwinąć przemysł.

Jako drugą podstawę swego rozumowania List wysuwa ideę sił wytwórczych.Do podjęcia sił wytw. List włącza ustrój parlamentarny, stan moralności i kultury, wolność sumienia, sądy przysięgłych, jawność sądownictwa, kontrolę nad administracją.Najważn. element sił wytw. to przemysł.List nie wierzy jednak w samoczynny rozwój przemysłu.Opowiada się za rozwojem kierowanym przez państwo.List jako pierwszy dostrzegł antynomię ( wewn. sprzeczność ) - rozwijanie narod. sił wytw. może wymagać poniesienia ofiary w bieżącej konsumpcji.Istnieje więc sprzeczność między max. konsumpcji i bogactwa; teraźniejszości i przyszłości.Jest to nowa faza.Ekon. klas. uważała, że wzrost akumulacji od razu prowadzi do wzrostu konsumpcji i dobrobytu.Przejście do wyższego stadium - 5 - wymaga dla Niemiec protekcjonist. polit. państwa.Tą polit. protekcjonist. List pojmuje szeroko-ma ona nie ograniczać się do protekcjonizmu celnego, ale obejmować też bezpośr. tworz. przez państwo infrastruktury gosp. oraz zakładów przemysł..Państwo winno przyczyniać się do rozwoju oświaty, która przygotowuje kadry fachowe i rozszerza ogólne horyzonty społ. Ochroną celną nie powinno być objęte rolnictwo - szkodziłoby to rozwojowi przemysłu z powodu wzrostu cen na art. żywnościowe. Polityka protekcjonist. nie jest dla Lista celem samym w sobie.List uważa, że między krajami o jednakowym poziomie rozw. gosp. najbardziej korzystna jest polit. wolnohandl.Zasady protekcjonizmu List nazywa protekcjonizmem wychowawczym, gdyż było przygotow. gosp. Niemiec by stała się konkurencyjna dla gosp. angielskiej.

Wprowadzenie przez Lista do ekon. pojęcia narodu uważa się za nowość dającą powód do nazywania go twórcą szkoły narodowej w ekon..Z kolei stojąc na gruncie względności praw ekon. List uchodzi za prekursora szkoły histor. w Niemczech. W połowie XIX w. rozwijała się tzw. starsza szkoła hist. w Niemczech.Jej przedstawiciele to : Roscher, Hildebrand, Knics.

Szkoła hist. odrzuca tezę o istnieniu ogólnych, obiektywnych praw ekon.W jej ujęciu nauka ekon. przekształca się w empiryczny opis, rejestr faktów; cały wysiłek badawczy zwrócono na badania w zakresie hist. gosp. - stworzyli naukę hist.gosp.

Roscher głosił pogląd, że konieczne jest uwzgl. w nauce ekon. historycznego przebiegu zjawisk gosp.Uważał, że nauka ekon. winna uwzgl. wpływ instytucji społ. na życie gosp. i badać prawidłowości czyli prawa rozwoju społeczeństwa.W ujęciu R. te prawa są zbliżone w swej istocie do praw ekon. klas.Rozumie je jako prawa nat. historycznie uwarunkowane czyli względne.R. opowiada się za liberalizmem gosp.Głoszona przez niego metoda hist. polegała na tym, że uzupełniał wykład ekon. historią gosp. i historią doktryn ekon.R. najbardziej zbliżał się do ekon. klas.

Hildebrand sądził,że wobec jedności i niepodzielności życia społ. można w odniesieniu do spraw gosp. formułować tylko prawa rozawojowe, które zależą od woli ludzkiej.

Knics doszedł do stwierdzenia niemożności istnienia nie tylko praw nat., lecz i praw rozwojowych. Ekon. wg K. może być tylko nauką opisową, historią gosp.

Wykład 7.

Ekonomia klasyczna w Polsce

Wawrzyniec Surowiecki , pisarz , historyk (1769 - 1827)

Dominik Kryśiński (1785 - 1853)

Fryderyk Skarbek - ojciec ekonomii polskiej , pierwszy zawodowy ekonomista polski (1792 - 1853)

W. Surowiecki pochodził z drobnej szlachty ; jego dzieło „O upadku przemysłu i miast w Polsce” (1810). W człowieku widzi istotę społeczną , której pełen rozwój wymaga przynależności do społeczeństwa . Za przyczynę podziału produkcji uważał potrzeby rosnącej ludności. Przyczyn wymiany towarowej doszukiwał się w postępującym podziale pracy i różnej lokalizacji bogactw naturalnych . Wbrew stanowisku Smith'a głosił , że nie istnieje wrodzona człowiekowi skłonność do wymiany. Podział pracy i wymiana są przesłankami powstawania własności prywatnej.

Surowiecki opowiadał się za aktywna rolą państwa (protekcjonizmem). Antycypował koncepcję Lista. Surowiecki opowiadał się za powiększaniem akumulacji kapitału drogą oszczędzania i ograniczenia zbytkowej konsumpcji.

Dominik Krysiński był mieszczaninem - opowiada się za nomotetycznym charakterem nauki Ekonomii. Krytykował teorię ludnościową Malthusa ponieważ Polska była krajem niedoludnionym.

Fryderyk Skarbek - urodził się w Toruniu ,studiował w Paryżu ; w wieku 26 lat objął katedrę Ekonomii. Dzieła :

• „Zarys Ekonomii”

• „Rys nauki finansów” 1829

• „Teoria bogactwa społecznego”

• „Ogólne zasady gospodarstwa narodowego”

Według Skarbka nauka o narodach składała się z dwóch części: ekonomi politycznej i polityki. Ekonomia polityczna jest nauką o bogactwie, czyli chrusologią (chrusos- bogactwo). Daje się podzielić na część teoretyczną (czystą) i praktyczną (stosowaną). Skarbek proponuje termin „nauka gospodarstwa narodowego” i dzieli ją na na:

1. zasady bogactwa człowieka w stanie towarzyskim żyjącego (w społeczeństwie)

2. zasady bogactwa narodów.

Zasady bogactwa człowieka zostały ujęte w ramach czterech teorii:

• produkcji

• wymiany

• dochodów

• konsumpcji

Zasady bogactwa narodów obejmują trzy teorie:

• produkcji bogactw narodowych

• obiegu bogactw narodowych

• zużycia bogactw narodowych (konsumpcji)

W ślad za Say'em, Skarbek wyróżnia 3 czynniki produkcji [P, Z, K]. Kapitałem jest zapas dóbr przeznaczonych do produkcji nowych wartości.

Skarbek śladem Smith'a dzieli kapitał na stojący i cyrkulujący. Dochód z kapitału Skarbek traktuje w duch Tomasza z Akwinu - pisze, że udzielając pożyczki właściciel kapitału stojącego ma uzasadnione prawo pobierania wynagrodzenia za jego najem, a w przypadku kapitału cyrkulującego prawo pobierania %. Źródeł renty gruntowej szuka w monopolu na własność ziemi.

Surowiecki był zwolennikiem protekcjonizmu, a Krysiński i Skarbek liberalizmu gospodarczego (podobnie jak Say). Ideałem ustroju społecznego dla Skarbka była dominacja drobnej własności. Jest za upowszechnieniem własności - gospodarstw chłopskich i rzemieślniczych. Jest za rozwojem kas zasiłku i oszczędności dla robotników, by poprawić ich sytuację bytową.

Ekonomia klasyczna w Polsce po 1831r.

Warunki polityczne po upadku powstania listopadowego pogorszyły się. Wielka emigracja - 9-10 tys. osób, przeważnie elita intelektualna Polski. Za granicą potworzyły się ugrupowania polonijne - Hotel Lambert; Towarzystwo Demokratyczne Polskie; Gromady Ludu Polskiego (głosiło utopijne koncepcje socjalizmu, by powołać gminy, a ziemia powinna być wspólną własnością całej gminy).

W kraju tworzyła się nowa myśl ekonomiczna, której przedmiotem zainteresowań przestały być problemy funkcjonowania gospodarki, a stały się zagadnienia wzrostu społeczno-gospodarczego. Ówczesna myśl filozoficzno-społeczna wychodziła z założenia, że trzeba wypracować teorie rozwoju społeczno gospodarczego, która umożliwi uzyskanie niepodległości przez Polskę.

W latach 40-stych XIX w nastąpiło ożywienie intelektualne w kraju, głównie w Wielkopolsce. Wiązało się to z faktem, że rząd Pruski prowadził łagodną politykę - złagodził cenzurę. Na te lata przypada rozwój polskiej filozofii narodowej.

A. Cieszkowski (1814-1884) z Poznania, B. Trentowski, K. Libelt. Wszyscy oni nawiązywali do systemu filozoficznego Hegla, który głosił, że rozwój dokonuje się w wyniku walki przeciwieństw.

A. Cieszkowski wydał pracę „Prolegomena w historiozofii”, gdzie propagował koncepcję czynu, działania, potem „Bóg i prolingeneza”. Obie wydane w języku niemieckim. W 1839 wydał po francusku dzieło „O kredycie i obiegu”. Cieszkowski propagował rozwój kredytu opartego na hipotece dóbr ziemskich. Jego główne dzieło to „Ojcze nasz” - rozwijające koncepcje ekonomiczne i filozoficzne. Cieszkowski. jak większość przedstawicieli ośrodka poznańskiego opowiadał się za rozwojem pracy organicznej - troszczył się o rozwój gospodarczy, rozwój oświaty na ziemiach polskich. Tu widział drogę do niepodległości. Natomiast za zbrojną walką opowiadali się zarówno Libelt, Dembowski, jak również Kamieński.

H. Kamieński (1813-1866) - zmierzał do wypracowania koncepcji rozwoju społeczno-gospodarczego, która umożliwiałaby zsynchronizowanie walki o niepodległość z uwłaszczeniem chłopów. Główne prace o treści politycznej zawarł w : „O prawach żywotnych narodu polskiego ludzkiego” z 1844r.oraz „Filozofia ekonomi materialnej ludzkiego społeczeństwa” z lat 1843-45. Kaieński wychodził z założenia, że przedmiotem ekonomii materialnej jest proces pracy - walka powszechna, jaką społeczeństwo prowadzi z przyrodą. Proces produkcji Kamieński rozumiał bardzo szeroko (podobnie jak Say i Saint Simon). Za produkcyjne uważał pracę naukowca, artysty - ponieważ wytwarzali wartości użytkowe. W toku procesu produkcyjnego zawiązują się między ludźmi określone stosunki społeczne, których istotną treścią są stosunki własnościowe. Własność to stosunek człowieka do człowieka, zachodzący za pośrednictwem rzeczy. Jest to kategoria historyczna, która podlega zmianom.

W oparciu o zmieniające się formy własności Kamieński wyróżniał kilka epok w dziejach ludzkości:

• epoka niewoli wschodniej i antycznej

• epoka poddaństwa (feudalizmu)

Obie były oparte na przymusie prawnym (Kamieński określa go jako gwałt fizyczny). Na zachodzie Europy istniały stosunki, które Kamieński określa jako przymus pośredni (w praktyce stosunek między przedsiębiorcą, a robotnikiem jest dobrowolny, ale w praktyce robotnik jest wyzyskiwany). Kamieński krytykuje ustrój feudalny i stosunki oparte na systemie pracy najemnej w Europie zachodniej. Tworzy wizję ustroju sprawiedliwości społecznej. Ta wizja, to wizja społeczeństwa drobnej własności - każdy człowiek powinien mięć własny warsztat pracy. Kamieński snuje też pomysły społeczeństwa, w którym motywem działania będzie praca powołania (z pobudek duchowych). Kamieński jest zwolennikiem zbrojnej walki o niepodległość, z udziałem wszystkich warstw społeczno-politycznych i postuluje uwłaszczenie chłopów.

J. Supiński (1804-1893). Pisze po Wiośnie Ludów (1848) we Lwowie. Jego prace były reakcją na dzieło Kamieńskiego „Filozofia ekonomi materialnej”. Supinski wydał „Myśl ogólną filozofii wszechświata” (1860) oraz „Szkoła Polska gospodarstwa społecznego” (1862-65). Supinski był wychowankiem Skarbka. Krytykuje filozofię Hegla, do której nawiązywał Kamieński. Metafizykę, metodę dedukcji, prawa społeczeństwa ludzkiego chce wyprowadzić z praw przyrody. Np. prawo grawitacji - w przyrodzie i społeczeństwie działają dwie siły: siła rzutu (siła indywidualizmu) i siła rozkładu (siła uspołecznienia, integracji). Podstawową kategorią ekonomiczną jest zasób społeczny. Przez zasób społeczny Supiński rozumie to, co pod pojęciem kapitału rozumiał Kamieński, tzn. uzbierana praca i nagromadzona wiedza. Sypiński jest za ewolucyjną, pokojową drogą rozwoju społecznego, nie wierzy w zwycięstwo powstania narodowego. Postuluje rozwój przemysłu, rolnictwa, dopuszczenie robotników do udziału w zysku.

S. Szczepanowski uważał się za ucznia Supinskiego; wydał dzieło „Nędza Galicji w cyfrach”.

Kierunek subiektywno-marginalistyczny.

Lata 1850 - 70 to schyłek ekonomii klasycznej . Ostatnią wybitną pracą była praca Milla „Zasady ekonomii politycznej” 1848 i była podsumowaniem ekonomii klasycznej.

Niezależnie od siebie ukazały się trzy nowe prace , które spowodowały odrodzenie się nauki o ekonomii i zmieniły ją.

1. Austria - K.Menger „Zasady Ekonomii politycznej” 1871

2. Anglia - W.S Jevons „ Teoria ekonomii politycznej” 1871

3. Szwajcaria (Lozanna) - L.Walras „Podstawy czystej ekonomii politycznej”

Te prace zapoczątkowały powstanie trzech szkół:

1. Menger - szkoła austriacka (psychologiczna) , wiedeńska

1. Jevons - Subiektywizm w Anglii - szkoła neoklasyczna (angloamerykańska); A.Marschall „Zasady ekonomiki” 1890

1. Walras - szkoła Lozańska (matematyczna) , główny przedstawiciel - Pareto

Te szkoły wspólnie określane są jako kierunek subiektywno marginalistyczny.

Elementy subiektywizmu występowały już w VIII wiecznej myśli ekonomicznej, prekursorami byli:

• dla szkoły austriackiej Gossen

• dla szkoły wiedeńskiej Cournot

• dla szkoły angloamerykańskiej Bentham

Gossen przedstawił swoją subiektywistyczna teorie wartości już w połowie XVIII wieku ale nie zauważono tego.

Cournot - w 1838 wydał „Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw”. Przedmiotem badań ekonomii Cournot uczynił bogactwo za które przyjął dobra dobra mające wartość wymienną. W ujęciu Cournota ekonomia jest nauką o zjawiskach wymienialności.

Bentham - głosił filozofię utylitaryzmu - pisał w początkach XIX wieku .

Według niego wszystkie stosunki społeczne ; rządzące nimi prawa wynikają z motywów działania jednostek - psychiki indywidualnej. Główną zasadą postępowania ludzi jest hedonizm - max przyjemności , unikanie przykrości. Podstawą działania ludzi jest rachunek przyjemności i przykrości.

Szczególną rolą w powstaniu kierunku subiektywno marginalistycznego odegrał Wiedeń , drugie po Paryżu centrum kultury Europy . Wiedeń był ośrodkiem filozofii, psychologii, ekonomii.

Ekonomia klasyczna nie interesowała się funkcjonowaniem przedsiębiorstwa ale powstało wiele przedsiębiorstw i rodziło to zapotrzebowanie na naukowe opracowanie działalności przedsiębiorstwa

Główne cechy metodologiczne kierunku subiektywno - marginalistycznego

1. mikroekonomiczny punkt widzenia

1. subiektywizm

1. uznanie prymatu konsumpcji

1. zastosowanie rachunku marginalistycznego (wielkości krańcowych)

Ad1. Ekonomię klasyczną cechował makroekonomiczny punkt widzenia .Podstawowymi kategoriami były kategorie dotyczące gospodarki jako całości , podziału dochodu miedzy klasy społeczne. W ekonomii subiektywno marginalistycznej głównym przedmiotem analiz jest jednostka gospodarująca - konsument lub producent. Jest to podejście mikroekonomiczne . Jeśli chodzi o metody badawcze , to kierunek subiektywno marginalistyczny , szczególnie szkołę austriacką , cechuje „robinsonada”. Jest to metoda abstrakcyjno - izolacyjna , bada się zachowanie człowieka wyizolowanego ze stosunków społecznych . Menger posługuje się przykładami - mieszkaniec puszczy, wyspy, samotny rolnik.

Ad2. Subiektywizm - w kierunku subiektywno - marginalistycznym podstawa wartości i ceny stała się teoria użyteczności ( w ekonomii klasycznej teoria kosztów produkcji) ; najważniejsze zjawiska i procesy ekonomiczne ujmowane są w kategorie subiektywne - np. wartość zostaje sprowadzona do sumy zadowolenia jakie osiąga jednostka z konsumpcji lub posiadania określonego dobra . Koszty zostają sprowadzone do sumy ofiar lub wyrzeczeń ze strony właścicieli czynników produkcji. Robotnik ponosi ofiarę bo podejmując pracę rezygnuje z wolnego czasu ; przedsiębiorca ponosi ofiarę oczekując na efekty zastosowanego kapitału.

Ad3. Prymat konsumpcji - kierunek subiektywno marginalistyczny kładł nacisk na stosunek człowieka do rzeczy. Wobec tego główną sferą rozważań musiała stać się konsumpcja. W analizie stosunków rynkowych ekonomia klasyczna kładła nacisk na czynniki leżące po stronie podaży (koszt produkcji) . Ekonomia subiektywistyczna główna uwagę zwraca na gusty i upodobania konsumentów jako czynnik kształtujący popyt.

Ad4. Zastosowanie metod matematycznych w specyficznej formie rachunku marginalistycznego - wielkości krańcowych; zjawisko krańcowe realne stwierdzone empirycznie , podczas gdy zjawisko przeciętne które używała ekonomia klasyczna obok wielkości globalnych , jest tylko wielkością rachunkową.

Szkoła austriacka wykorzystała rachunek marginalny dla wyjaśnienia zachowania się jednostki jako konsumenta . Szkoła lozańska i anglo - amerykańska wykorzystały rachunek marginalny dla wyjaśnienia problemu równowagi przedsiębiorstwa , stanu w którym przedsiębiorstwo osiąga maksimum zysku.

Różnice między szkołami :

• szkoła austriacka kontynuuje tradycję rozumowania przyczynowo - skutkowego ; szkoła neoklasyczna i lozańska uznają istnienie związków typu funkcjonalnego , które opierają się na współzależności zjawisk gospodarczych. Zakres współzależności jest różny.

• szkoła lozańska interesuje się zależnością między zjawiskami w skali całej gospodarki - koncepcja równowagi ogólnej. Szkoła neoklasyczna stosuje metodę równowag cząstkowych między dwoma trzema zjawiskami.

Wykład 8

Kierunek subiektywno-marginalistyczny.

Ad 1) Szkoła austriacka - Menget, Bohm-Bawerk, F.Wieser

Ad 2) Szkoła neoklasyczna - Jevons, Marschall

Ad 3) Szkoła lozańska - Walras

Ad 1) Teoria wartości szkoły austriackiej odnosi się głównie do dóbr konsumpcyjnych tzn. dóbr które bezpośrednio zaspokajają potrzeby ludzkie. Menger nazywa je dobrami pierwszego rzędu. W ocenie wartości danego dobra szkoła austriacka bieże pod uwagę:

1. użyteczność pojmowaną subiektywnie. Jest to suma zadowolenia jaką jednostka osiąga konsumując dane dobro lub nabywając je.

2. Rzadkość (ilość) dobra - przyjmuje się że w miarę wzrostu konsumpcji danego dobra przyrost zadowolenia wywołany zwiększeniem konsumpcji dobra o jednostkę maleje. Oznacza to że użyteczność krańcowa jest coraz mniejsza, np. dla głodnego jedna kromka chleba ma bardzo dużą wartość. W miarę konsumpcji użyteczność kolejnych kromek jest mniejsza. Użyteczność krańcowa dobra spada w miarę wzrostu jego zapasu lub w miarę konsumpcji dalszych jego jednostek. Zależność tę wyraża prawo nasycalności potrzeb i wynikające stąd prawo malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena). Do podobnych wniosków doszedł Jevons. Użyteczność krańcowa jest malejącą funkcją ilości dobra X. Oznacza to że w miarę wzrostu zapasu dobra użyteczność całkowita rośnie ale przyrosty są coraz mniejsze.

Szkoła austriacka uważa że użyteczność krańcowa określa wartość dobra lub jest z nią wprost identyczna. Wartość dobra jest faktem jedynie psychologicznym (stąd nazwa - szkoła psychologiczna).

uż. użyteczność

kr. całkowita

ilość dobra ilość dobra

Wartość dobra wyraża jego ocenę przez poszczególnych ludzi, którzy dokonują wartościowania, oceny dobra na podstawie jego użyteczności krańcowej. Wartość wg Mengera nie tkwi w dobrach lecz jest wyrazem stosunku dóbr do potrzeb ludzkich. Może być ona w sprzeczności z pożytecznością.

O wartości decydują: subiektywna ocena i subiektywne upodobania jednostek, które mogą polegać na omyłce lub mogą być szkodliwe dla ludzi. Problem określenia wartości danego dobra Menger starał się przedstawić za pomocą tabeli zwanej trójkątem Mengera. Uwzględnił w niej wpływ potrzeb ludzkich (czynniki subiektywne ) i ilość jednostek dobra już posiadanych (czynniki obiektywne). Cyfry rzymskie to klasy potrzeb (10), cyfry arabskie - stopień intensywności zaspokajania potrzeby przez kolejne porcje danego dobra.

Klasa I wymaga największej ilości dobra by zaspokoić wszystkie jej potrzeby.

I II III IV V VI VII VIII IX X

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

8 7 6 5 4 3 2 1 0

7 6 5 4 3 2 1 0

6 5 4 3 2 1 0

5 4 3 2 1 0

4 3 2 1 0

3 2 1 0

2 1 0

1 0

0

W klasie I potrzeba 10 jednostek dobra by zaspokoić potrzeby. Np. człowiek x w klasie I posiadając 4 jednostki dobra zaspokoi swoje potrzeby do 7 włącznie. Z trójkąta Mengera wynika że tracąc jednostkę dobra z jej zapasu tracimy zawsze najmniej ważną jednostkę, a jest obojętne która z nich będzie to konkretnie. Strata jest zawsze tylko stratą użyteczności krańcowej- strata zaspokajająca potrzeby która jest najmniej ważna, (przykład kolonisty który ma 5 worków zboża)Wartość zapasu dobra jest iloczynem ilości jednostek zapasu dobra x przez znaczenie jakie ma jednostka zapasu zaspokajająca najmniej ważną potrzebę (użyteczność krańcowa).

Trójkąt Mengera umożliwia rozwiązanie tzw. paradoksu Smith'a (woda i diament). Woda wg Mengera nie ma wartości bo jest jej za dużo w stosunku do potrzeb, stąd znaczenie jej dla najmniej ważnej potrzeby wynosi 0. Diament mimo małej użyteczności ma wielką wartość bo w stosunku do potrzeb ,ludzi jest go bardzo mało. Można zaspokoić potrzeby tylko nielicznych dysponujących dużą ilością gotówki.

Teoria wartości szkoły austriackiej dotyczy głównie dóbr konsumpcyjnych ale też dóbr produkcyjnych, które są dobrami dalszych rzędów. Dobra produkcyjne czerpią swą wartość z dóbr konsumpcyjnych do produkcji których są przeznaczone (świecą blaskiem odbitym).

Za pomocą różnych metod rozliczania (komputacji) ekonomiści austriaccy rozliczają wartość pierwotną dóbr konsumpcyjnych między czynniki produkcji które przyczyniły się do powstania tej wartości. Dane dobra produkcyjne mogą służyć do produkcji dóbr konsumpcyjnych o różnej wartości. Ten problem starał się rozwiązać Wieser.

Prawo Wiesera

Jeśli dobra produkcyjne służą do wytworzenia dóbr ko0nsumpcyjnych o różnych wartościach to o wartości dobra produkcyjnego decyduje wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego, które jest przy jego pomocy wytworzone. W ten sposób wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego staje się samoistnym czynnikiem kosztów.

Teoria wymiany i ceny szkoły austriackiej.

W wymianie handlowej konsument dąży do osiągnięcia maksimum użyteczności. Mówi o tym drugie prawo Gossena: Konsument znajdzie się w stanie równowagi (optymalne zadowolenie) wtedy gdy wyrówna użyteczności krańcowe różnego typu spożywanych przez siebie dóbr, które będą proporcjonalne do cen tych dóbr. Każdy człowiek dążąc do maxymalnej użyteczności stara się

zamienić pewną ilość dobra o mniejszej użyteczności krańcowej lub posiadanego we względnym nadmiarze, na inną ilość dobra o większej użyteczności krańcowej którego odczuwa względny brak.

W ten sposób każdy konsument poprzez wymianę dąży do stanu równowagi (maximum zadowolenia).

W ramach teorii wymiany wszyscy przedstawiciele szkoły austriackiej podejmują próby stworzenia teorii ceny. Najbardziej znana jest koncepcja ceny E. Bohm Bewerka - przyjął on rozwiązanie oparte na dwustronnej konkurencji dużej ilości sprzedających i kupujących jedno niepodzielne dobro - konia (stąd nazwa „koński rynek”). Koń jest dobrem jednorodnym - w skutek konkurencji ustala się jedna cena. Nabywcy starają się kupić konia jak najtaniej, a sprzedający sprzedać jak najdrożej. W rezultacie wymiana ma postać swoistej licytacji, w skutek której do wymiany dojdą sprzężone ze sobą pary kupujących i sprzedających. Ich warunki określają cenę.

Pierwszy akt licytacji nastąpi między tym sprzedawcą który do swego przedmiotu przywiązuje największe znaczenie (najmniej zainteresowany sprzedażą) i tym nabywcą który jest najmniej zainteresowany kupnem. Ci dwaj wymieniający są tzw. parą graniczną.

Teoria ceny BB stanowi sformułowanie teorii podaży i popytu. Głosi ona że cena rynkowa ukształtuje się na poziomie równoważącym ilość zapotrzebowaną i zaofiarowaną. Cena jest rezultatem krańcowej podaży i krańcowego popytu.

Teoria podziału DN (7% akumulacji kapitału BB). Ważny element wniósł BB z teorią % z którą wiąże się teoria akumulacji kapitału zwana też teorią okrężnych dróg produkcji.

Dotychczasowa nauka ekonomii zysk traktowała jako wynagrodzenie za właściwości wartościotwórcze kapitału. % był traktowany jako zjawisko wtórne. Wyjątkiem był Say który pisał na początku XIX wieku. Say uważał, że wynagrodzeniem za kapitał jest %.

B.B. za podstawę analizy bierze procent który jest dochodem stanowiącym wynagrodzeni

e kapitału. Zysk to wynagrodzenie przedsiębiorcy za jego funkcje kierownicze.

W teorii procentu B.B nawiązuje do teorii wstrzemięźliwości. Podstawą teorii procentu BB jest teza że ludzie z różnych względów wyżej cenią dobra teraźniejsze niż przyszłe. Dobra teraźniejsze umożliwiają podejmowanie wydajniejszej produkcji okrężnej która wydłuża czas ale przynosi więcej efektów. Dlatego istnieje agio-nadwyżka wartości dóbr teraźniejszych w stosunku do dóbr przyszłych. Agio stanowi procent. Agio dóbr teraźniejszych nad przyszłymi jest zjawiskiem indywidualnym. Jednolita stopa procentowa ustala się na rynku i wyraża się w postaci procentu. Ma wtedy miejsce konkurencja pożyczkobiorców i pożyczkodawców. Procent wg BB jest zjawiskiem psychologicznym jego podstawą jest kredyt konsumpcyjny a nie produkcyjny.

Teoria kapitału i akumulacji BB zwana też teorią okrężnych dróg produkcji BB wskazuje , ze dobra można wytwarzać bezpośrednio przy pomocy pierwotnych dóbr produkcji ziemi i pracy. Dobra można wytworzyć pośrednio przy pomocy czynnika pośredniego czyli kapitału. Ta druga metoda wymaga poświęcenia czasu, ale w efekcie daje więcej dóbr. Kapitałem są dobra pośrednie, które umożliwiają stosowanie okrężnych dróg produkcji, bardziej wydajnych. Postęp gospodarczy jest tożsamy z wydłużaniem dróg produkcji. Produkcja rośnie ale przyrosty są coraz mniejsze (problem nasycalności potrzeb) (np. rybak). Wg BB oddający komuś swój kapitał w czasach współczesnych ma prawo do udziału w korzyściach jakie przynoszą bardziej wydajne drogi okrężne , które stały się możliwe po przekazaniu drugiemu zgromadzonych dóbr.

Szkoła lozańska (matematyczna)

Jej prekursorem był Cournat, twórcą Walras, najwybitniejszym przedstawicielem Pareto (był socjologiem twórcą teorii elit społecznych).

Szkoła lozańska zdobyła dużą popularność we Włoszech. Tam działali E. Sarone i L. Amaroso. Sarone omówił, możliwość funkcjonowania gospodarki socjalistycznej w oparciu o własność państwową . Do szkoły lozańskiej nawiązywała szkoła szwedzka. Jej przedstawiciele to K. Wieksell i G. Cassel.

W latach 30-Stych naszego wieku wystąpiła próba łączenia dorobku szkoły lozańskiej z dorobkiem szkoły neoklasycznej. Taką próbę podjął J. R. Hicks (Anglik). W 1939 wydał on „Wartość i Kapitał”. Szkoła lozańska miała swych przedstawicieli w Polsce - W Zawadzki, A.Wakar.

Założenia metodologiczne:

1) Ekonomia polityczna wg Walrasa zajmuje się bogactwem społecznym będącym zbiorem rzeczy materialnych i niematerialnych . Rzeczy te są użyteczne i występują w ilościach ograniczonych. Walras dzieli ekonomią na trzy nauki:

1.Ekonomia polityczna czysta .

2.Ekonomia polityczna stosowana.

3 Ekonomia społeczna.

Ekonomia polityczna czysta skupia uwagę na procesie wymiany, jest nauką teoretyczną, abstrakcyjną i ścisłą.

2)Przedmiotem ekonomii czystej jako nauki o dobrach rzadkich tworzących bogactwo jest mechanizm kształtowania się cen w warunkach konkurencji doskonałej. Ponieważ zjawiska wymiany przedstawiają pewne wielkości ilościowe dające się zmierzyć, więc najwłaściwszą metodą rozumowania w EPC jest wg Walarasa metoda matematyczna . Ekonomia polityczna czysta jest więc nie tylko nauką abstrakcyjną , ale aprioryczną ( dedukcji), racjonalną, analogiczną do nauk fizyczno- matematycznych

3) W szkole lozańskiej występują w ograniczonej postaci pierwiastki subiektywne- w przypadku Walrasa-teoria użyteczności krańcowej.

4) W ekonomii czystej Walrasa i Pareto ważną rolę odgrywa idea współzależności. Związki między wielkościami ekonomicznymi uznaje się związki funkcjonalne (wzajemnie zależne). Obok wielkości ekonomicznych będących wielkościami rynkowymi w rozumowaniu ekonomistów lozańskich występują czynniki uznane za pozaekonomiczne, które w sposób jednostronny jako przyczyna wpływają na kształtowanie się wielkości ekonomicznych . Do tych czynników zalicza się : stan techniczny gospodarki narodowej, Ludność i jej kwalifikacje, gusty konsumentów i ustrój społeczno-gospodarczy. Przyjmuje się założenie że czynniki pozaekonomiczne są stałe; noszą one nazwę wielkości danych (dat) . Szkołą lozańska skoncetrowala się na analizie statycznej.

5) Walras i Pareto uważali że związki pomiędzy rynkami na poszczególne dobra są tak ścisłe że należy dążyć do badania relacji między wielkościami rynkowymi w ich całokształcie w skali całego rynku. Ekonomiści lozańscy starali się opisywać taki układ wielkości ekonomicznych , w którym wszystkie one są do siebie dostosowane. Nazywa się to stanem ogólnej równowagi ekonomicznej.

Koncepcja ogólnej równowagi ekonomicznej Walrasa dotyczy stanu równowagi osiągnie tego przez cały system gospodarczy> Walras dochodzi do niej stopniowo przez teorię wymiany najpierw na rynku dwóch dóbr i dwóch wymieniających, potem na rynku wielu dóbr i wielu wymieniających. Walras stawia następujący problem do rozwiązania:

Mając dane:

- wielkości zasobów produkcji

- określoną technikę produkcji

- gusta

należy określić ilości produkowanych i wymienianych i ceny po jakich odbywa się wymiana w układzie równowagi ogólnej.

Układ równowagi ogólnej zapewnia stan równowagi każdego podmiotu ekonomicznego.

Stan równowagi będzie trwał dotąd dopóki nie nastąpi zmiana w datach (czynnik pozaekonomiczny). W przypadku naruszenia stanu równowagi nastąpią procesy adaptacyjne , które prowadzą do nowego stanu równowagi odpowiadającemu nowemu układowi dat.

Punktem wyjścia dla Walrasa jest podział bogactwa społecznego na dwie kategorie : kapitały i dochody.

Kapitałami są te dobra , które nie zużywają się po jednorazowym użyciu (dobra trwałe0. Wg Walrasa są to: ziemia, zdolność ludzi do wykonywania pracy , budynki i maszyny.

Dochody to nietrwałe dobra spożycia, środki obrotowe używane w produkcji (surowce, energia), usługi dóbr kapitałowych czyli kolejne zastosowania trzech rodzajów kapitału uprzednio wymienianych. Jest nawiązanie do Say'a. Usługi produkcyjne dóbr kapitałowych otrzymują wynagrodzenie w postaci renty gruntowej, płac 1%. Usługi stanowią procent od kapitału, zużywają się jednorazowo.

Analizę równowagi ogólnej Walras rozpoczyna od analizy rynku produktów (tu się mieści jego teoria wartości), przechodzi do analizy rynku usług, czynników produkcji (dóbr kapitałowych) do analizy rynku kapitałowego. Na końcu w oparciu o te trzy stadia rozumowania uzasadnia teorię równowagi ogólnej.

Teoria równowagi Walrasa składa się z kilku stadiów. Każde z tych stadiów zawiera w sobie poprzednie< stanowi kolejne przymierzenie do określenia równowagi ogólnej. Teoria równowagi jest zbudowana w postaci systemu równań wyrażonych za pomocą cen. Ten system równań przedstawia współzależność wszystkich zjawisk gospodarczych. Walras prowadzi rozumowanie przy użyciu metod i symboli matematycznych.

WYKŁAD 9 11.12.1996

Koncepcja równowagi ogólnej

Szkoły lozańskiej obejmuje 3 fazy :

• Rynek produktów - teorię cen produktów Walraz analizuje na przykładzie 2 dóbr i 2 wymieniających oraz wielkości dóbr i wymieniających. Jeśli rynek produktów jest w stanie równowagi ogólnej to wartości wymienne dóbr są proporcjonalne do ich rzadkości. Oznacza to że, im dane dobro jest rzadsze, tym większą ma wartość wymienną.

• Rynek usług czynników produkcji - w tej fazie jako centralna postać występuje osoba przedsiębiorcy, który wynajmuje usługi czynników produkcji i płaci za nie ich właścicielom w postaci renty granicznej, płacy roboczej i procentu. Przedsiębiorca sprzedaje gotowe produkty. W ten sposób realizuje się związek między rynkiem produktów, a rynkiem usług czynników produkcji. Właściciele usług po sprzedaniu ich na rynku usług kupują na rynku produktów potrzebne im wyroby gotowe. W efekcie końcowym sumy zakupów i sprzedaży muszą się równać nie tylko na każdym rynku z osobna, ale też suma sprzedaży na jednym rynku musi równać się sumie zakupów na drugim i odwrotnie. Musi istnieć równość transakcji. Jest to podstawą istnienia statycznej równowagi nie tylko na każdym rynku z osobna, ale i między rynkami.

W/g Walrasa w warunkach równowagi ogólnej cena produktu musi się równać sumie cen usług czynników produkcji użytych do jego wytworzenia tzn. cena prod. = jego kosztom prod.

• Rynek kapitałów - podaż kapitałów (dóbr niezużywających się jednorazowo) tworzona jest przez osoby posiadające większe wydatki niż dochody. Kapitały są kupowane przez ludzi posiadających oszczędności (doch. > wyd.) W praktyce są to przedsiębiorcy. W wyniku konkurencji ustala się jednolita cena wszystkich kapitałów.

Pomiędzy rynkiem kapitałów a rynkiem produkcji i rynkiem usług czynników produkcji istnieje ścisła współzależność: od cen produktów zależą ceny usług czynników produkcji, a od cen usług - ceny nabywanych kapitałów. Istnieje tu ogólna współzależność rynków. Na każdym rynku istnieje współzależność między popytem a cenami wszystkich dóbr. W rezultacie istnieje powszechna współzależność wszystkich wielkości gospodarczych, którą oddaje system równowagi ogólnej.

Układ równań jest rozwiązywalny, bo liczba niewiadomych jest równa liczbie równań. W praktyce stworzony w ten sposób układ równań ma znaczenie tylko modelowe. Liczba niewiadomych i równań sięga milionów. Nie można wykorzystać go do podejmowania konkretnych decyzji ekonomicznych.

Koncepcja ogól. równ. ekon. ma mechanistyczny charakter, jednocześnie ma charakter absolutnie statyczny. System gospodarki ujmuje się dynamicznie, dąży się tylko do opisania i ujęcia w system równań matem. stanu równowagi.

Równowaga konsumenta w szkole lozańskiej

Teoria cen czyli teoria wyboru Vilfredo Pareto.

Początkowym punktem wyjścia dla teorii cen była zmodyfikowana teoria użyteczności krańcowej. Dla uniknięcia wieloznaczności słowa użyteczność (pożyteczność lub użyt. subiekt.) Pareto użył terminu ofelimiczność - jest to zadowolenie płynące dla jednostki z pewnej ilości dobra dodanej do posiadanej już przez nią ilości tego dobra.

W późniejszych pracach Pareto stwierdza, że ofelimiczność jest wielkością niewymierną i w teorii cen opiera się na zewn. faktach ujawniających się w gospodarowaniu budując teorię wyborów.

Pkt. Wyjścia rozumowania Pareto w teorii wyborów są gusty czyli potrzeby ludzkie. Pareto udowadnia, że dla sformułowania teorii równowagi konsumenta (3 pr. Gossena) wystarczy przyjąć założenie, że konsument umie porównywać użyteczność i dokonywać wyboru kombinacji dóbr. Każdy zakup powodując wydatek pieniężny stanowi akt wyboru - uniemożliwia dokonanie zakupu innego dobra. Dlatego ten sposób ujęcia gosp. konsumenta nazwano teorią wyboru. Tworząc swą teorię wyborów Pareto posługiwał się krzywymi obojętności( indyferencji). Pareto twierdzi, że istnieją zawsze różne kombinacje dóbr, przy których konsumentowi jest obojętne w jakiej proporcji je otrzyma, pod warunkiem, że suma zadowolenia osiągnięta z tych dóbr będzie stała, zmniejszenie ilości jednego dobra będzie zrekompensowane zwiększeniem ilości drugiego. Pareto ilustruje to graficznie na przykładzie kombinacji dóbr X i Y.

Dobro Y

P

Dobro X

I - punkty na tej krzywej mają jednakową sumę zadowolenia. Pareto rysuje wiele krzywych obojętności, które tworzą mapę obojętności (pagórek gustu). Przechodzenie na wyższe krzywe ozn., że konsument nabywa większą ilość dóbr X i Y, ale wszystkie punkty na danej krzywej dają jednakowe zadowolenie.

Fakt, że krzywe oboj. są wypukłe w kierunku początku ukł. współrz. wyraża to samo, co prawo malejącej użyteczności, czyli nasycalność potrzeb (I pr. Gaussa). Aby określić tzw. pkt. równowagi konsumenta (II pr. Gaussa) trzeba odp. na pyt. - na której krzywej oboj. i w jakim jej punkcie ostatecznie zatrzyma się konsument ; trzeba uwzględnić dochód konsumenta. Przy wyższych dochodach konsument może wspinać się na wyższe krzywe obojętności. Przyjmujemy założenie, że konsument ma określone dochody i wydaje je na zakup dwóch dóbr X i Y.

B

Jeśli konsument cały dochód przeznaczy na zakup X to kupi go OA ; jeśli na Y to kupi OB. W rzeczywistości konsument kupuje trochę X i trochę Y. AB - ścieżka cen - po niej konsument się porusza. Dla wyznaczenia punktu równowagi (max zadowolenia) nakłada się na siebie te dwa wykresy. Punkt równowagi P-punkt styczności ścieżki cen z najwyższą dostępną krzywą obojętności.

Kierunek sub. - marg. to nurt teoretyczny w nauce ekonomii. Największy zasięg oddziaływania miała szkoła neoklasyczna w okresie międzywojennym, zaobserwowano mieszanie się szkoły austriackiej z neoklasyczną (nowa szkoła wiedeńska).

Lata 60-e - odrodzenie szkoły neoklasycznej.

Nurt empiryczny w nauce ekonomii.

Opierał się na badaniu faktów jednostkowych; rozwijał się z kierunkiem sub. - marg.

• młodsza szkoła historyczna- głównie w Niemczech (MSH),

• istytucjonalizm- głównie w USA (INST).

MSH- na bazie starszej szkoły historycznej, której przedstawicielami byli: W.Roscher,

Hildebrand, Knics.

MSH cechowała się mniejszą skłonnością do uogólnień- w większym stopniu identyfikowała ekonomię z historią gospodarczą. Duży wpływ historii w Niemczech wynikał z rozwiniętej ideologii państwowej i tradycji starszej szkoły historycznej. MSH wywarła większy wpływ na kraje Europy Środkowo-Wschodniej- wielu Polaków, Rosjan studiowało w Niemczech. Pod wpływem MSH powstał INST w USA.

Przedstawiciele MSH:

7. SCHMOLLER- założyciel MSH ;

7. J.F.KNAPP- twórca państwowej teorii pieniądza (państwo ma istotny wpływ na wymianę);

A.WAGNER- zwracał uwagę na prawne aspekty zagadnień gospodarczych - zbliżał się do szkoły neoklasycznej;

L.BRENTANO- głosił koncepcję tzw. zorganizowanego kapitalizmu - rozwój monopoli może zapobiec powstawaniu kryzysów gospodarczych, zwolennik prawa malejącej użyteczności z ziemi, pod tym wzg. zbliżał się do kons. Socjaldemokrat. Niemiec;

W.SOMBART, M. WEBER- najnowsza szkoła historyczna.

SCHMOLLER- działał po zjednoczeniu Niemiec, z jego inicjatywy powstał w1872r. Związek Polit. Socjalnej grupujący profesorów ekonomii i innych nauk społecznych.

Ekonomiści MSH akceptowali reformy socjalne, które wprowadzał Bismarck w Niemczech- zdelegalizował socjaldemokrację, wprowadził system ubezpieczeń dla robotników, emerytury. Te reformy socjalne przedstawiciele MSH interpretowali jako przejaw socjalizmu- koncepcję społeczną MSH nazwano socjalizmem ex katedra, pruski, profesorski.

Wg Schmollera nacjonalizacja kolei w Niemczech z pobudek militarnych została uznana za przejaw uspołecznienia. Istniała zasadnicza rozbieżność, gdy chodzi o koncepcję metodologiczną w MSH i kierunek sub - marg. (gł. szk. austr.). Na tym tle doszło do „sporu o metodę”- toczył się on w latach 1883-84 i przybierał formy niekonwencjonalne. Brali tu udział K.Menger- twórca szkoły austr. i G.Schmoller z MSH.

Menger bronił teoretycznego, abstrakcyjnego i dedukcyjnego charakteru ekon. polskiej. Uważał, że zadaniem ekonomii winno być formułowanie ogólnych praw o charakterze ponadczasowym, odnoszącym się do wszystkich epok i wszystkich systemów gospodarczych. Pkt. wyjścia ekon. teoretycznej winny być psychiczne właściwości jednostki ludzkiej jako konsumenta. Te właściwości psychiczne mają wg. niego walor powszechny i pozaczasowy.

Schmoller wskazywał na potrzeby ukazywania życia gospodarczego na szerszym tle problematyki społecznej. Posługiwanie się metodą abstrakcyjno - izolacyjną i uznanie pobudek egoistycznych za przyczyny i jedyny motyw działania gospod. daje wg Schmollera fałszywy obraz rzeczywistości nieprzydatny do badań. Działalność gospod. jest rezultatem wielości różnorodnych motywów egoistycznych i altruistycznych. Motywy te zmieniają się i kształtują pod wpływem historycznego rozwoju gospodarczego, moralnego i społecznego. Wobec zmienności motywów działalności gospodarczej i rozwoju instytucji prawnych i społecznych nie mogą wg Schmollera istnieć ogólne i powszechne prawa ekonomiczne. W przeciwieństwie do skrajnych reprezentantów szkoły hist. Schmoller uznawał istnienie pewnych prawidłowości życia gospodarczego w poszczególnych epokach rozwojowych. W późniejszym okresie Schmoller dopuszczał dedukcję.

SOMBART- starał się sformułować socjologię życia gospodarczego. Jest twórcą teorii rozwoju gospodarczego- „Współczesny kapitalizm” rok 1919. Za czynnik zasadniczy decydujący dla całego procesu rozwojowego Sombart uznaje psychologię społeczną czyli motywy psychologiczne rządzące zachowaniem ludzi. Zespół postaw psychologicznych tworzy ducha gospodarki epoki. Duch gospodarki określa kierunek rozwoju danego systemu i epoki. Wiążą się z nim dwa pozostałe składniki systemu gospodarczego: określona technika materialna i określona organizacja pracy społecznej. Personifikacją ducha kapitalizmu staje się przedsiębiorca stosujący udoskonalone techniki i nowe metody produkcji oraz podejmujący ryzyko działalności gospodarczej. Sombort głosi tezę, że kapitalizm narodził się z religii i psychiki narodu żydowskiego. Żydzi posiadali takie cechy, które składają się na duch kapitalizmu: inteligencja, oszczędność, racjonalność, dążenie do bogactwa pieniężnego. Mieli własną filozofię religijną, Żydzi przenieśli ducha kapitalizmu z czasów starożytnych do nowożytnych. W średniowieczu Żydzi jako nie chrześcijanie nie podlegali ascetycznemu rygorowi religii katolickiej. Te wypowiedzi Sombarta zostały wykorzystane przez hitlerowców w kompanii ludobójczej.

Sombart wyróżnia trzy fazy kapitalizmu:

1. Od XIII wieku do rewolucji przemysłowej (1750).

2. Od połowy XVIII wieku do pierwszej wojny światowej.

3. Po pierwszej wojnie światowej.

Duch kapitalizmu ujawnił się w pełni w drugiej fazie rozwoju. Najnowszą trzecią fazę po 1918 roku charakteryzuje powstanie nowych form gospodarczych obok dotychczasowych: państwowej, spółdzielczej i mieszanej.

Na skutek szybkiego rozwoju S.A. następuje coraz szersze oddzielenie funkcji własności kapitału od funkcji bieżącego zarządzania kapitałem. Proces te powoduje zanik ducha inicjatywy prywatnej, co osłabia dynamikę systemu kapitalistycznego. Powstanie wielkich korporacji, ingerencja państwa w życie gospodarcze i działalność ZZ powodują stabilizację systemu kapitalistycznego.

M.WEBER - „Etyka protestancka i duch kapitalizmu” 1904-1905.

Najważniejszym wkładem Webera do ekonomii jest konstrukcja typów idealnych. Jest to pomost między ekonomią teoretyczną i szkołą historyczną. Typy idealne polegają na wyolbrzymieniu pewnych cech rzeczywistości historycznej, a pominięciu innych. Ułatwiają one formułowanie hipotez i systematyzację materiału faktograficznego. Szczególną popularność zyskała teza o związku zachodzącym między powstającym kapitalizmem, a religią protestancką. Kapitalizm wg Webera począł się z ducha reformacji. O jego powstaniu zadecydowała nowa religia, etyka, moralność. Większą rolę odegrały ascetyczne nurty reformacji np. kalwinizm, niż luteranizm, czy kościół anglikański. Asceza protestancka przyjęła się tam, gdzie silne były wpływy mieszczaństwa- Francja, Anglia, Holandia. Kalwinizm, zwłaszcza w angielskiej odmianie (purytanizm) sprzyjał kształtowaniu takich cech osobowości jak: liczenie głównie na własne siły, zimna kalkulacja w stosunkach z ludźmi, ostrożność w okazywaniu zaufania. Purytanizm usankcjonował moralnie pomnażanie zysku. Z drugiej strony ascetyzm protestancki dostarczał przemysłowi wstrzemięźliwych, pracowitych robotników. Etyka protestancka była zaprzysięgłym wrogiem próżniactwa i rozrzutności. W USA taką rolę odegrały sekty babtystyczne.

Inststucjonalizm

XIX \ XXw. w USA (najbardziej lata 20-e 30-e)

Instytucjonaliści badali niezbyt odległe w czasie formy instytucjonalne działania gospodarczego. Twórca INST to T.B.Veblen (1857-1929) - zetknął się z Clarkiem - neoklasykiem, który był mistrzem Veblena, jednak Veblen krytykował neoklasyków - „Teoria klasy próżniaczej”(1899).

Veblen reprezentował szeroki punkt widzenia, opierał się na teorii ewolucji Spencera. Podkreślał, że przedmiotem badania nauk społecznych staje się nie zjawisko, a proces. Dotychczasowej nauce ekonomicznej zarzucał opieranie się na przestarzałej koncepcji porządku naturalnego z XVIIIw. Najważniejszą cechą wszystkich instytucjonalistów było odrzucenie hedonizmu w ocenie zachowania się jednostek w systemie ekonomicznym, a zwłaszcza koncepcji homo oeconomicus.

Wg Veblena wszelkie zmiany w życiu gospodarczym wynikają ze zmian nawyków umysłowych, dlatego pkt. wyjścia badań ekonomicznych winno być badanie powszechnie uznanych reguł i zasad postępowania czyli instytucji.

Instytucje to określone nawyki myślowe, które kierują ludzkim życiem. Badanie instytucji polega na badaniu historii upodobań, obyczajów, przyzwyczajeń, tradycji, instynktów, podświadomych motywów postępowania ludzi.

Veblen podkreśla, że kierowanie się bodźcem zysku wyrasta na tle instytucji zrodzonych przez kulturę pieniężną. Nie jest to naturalny motyw działania jednostki. Instytucjom kultury pieniężnej wyrażającym interesy klas panujących przeciwstawia instytucje ukształtowane w procesie rozwoju gospodarki społecznej. Najważniejszym z instynktów jest instynkt dobrej roboty. Veblen był założycielem i gł. przedstawicielem instytucjonalizmu, ale tej nazwy nie używał, miał bardzo radykalną postawę. J.R.Commous- nazwał instytucjonalizm; W.C.Mitchell- cykl koniunkturalny.

WYKŁAD 10

Veblen wyróżnia w dziejach ludzkości 3 fazy:

1.Faza łupieżcza

2.Faza quasi pokojowa

3.Faza pokojowego stadium wytwórczości

Już w fazie 1 ukształtowała się klasa próżniacza. Jej dominującą cechą stała się skłonność do ostentacyjnego próżnowania .Ten sposób bycia podkreślał dominującą pozycję gospodarczą i społeczną klasy próżniaczej. W fazie 1 i 2 była to klasa właścicieli, niewolników i klasy feudałów. W okresie tym istniał podział na zawody godne i niegodne. Praca fizyczna bezpośrednio produkcyjna jest w pogardzie. Jako godne czci się zawody rycerskie, polowanie, te czynności, w których wyraża się idea próżnowania na pokaz.

Rozwój nowoczesnej wytwórczości przemysłu nobilituje zajęcia gospodarcze związane z biznesem.

Instytucja próżnowania na pokaz zostaje uzupełniona instytucją ostentacyjnej konsumpcji Ta konsumpcja jest synonimem potęgi i bogactwa nowej klasy próżniaczej.

Veblen podkreśla że przymus ostentacyjnej konsumpcji został wzmocniony przez rozbudowany aparat reklamy. Podstawą oceny jednostki jest jej standard konsumpcji i to gł. w zakresie dóbr materialnych. Obyczajom klasy próżniaczej przeciwstawia instytucje oparte na właściwym każdej zdrowej jednostce instynkcie pracy. Nosicielami tego instynktu we współczesnym świecie są grupy społeczne powiązane z nowoczesną produkcją przemysłową.

Dominującej pozycji w tych grupach Veblen nie przypisuje klasie robotniczej lecz technikom, inżynierom, organizatorom produkcji- grupom technokratycznym- menedżerskim.

Istnieje sprzeczność interesów między światem przemysłu, a światem interesu reprezentowanym przez nową klasę próżniaczą. Pojęcie biznesu obejmuje gospodarkę pieniężną, kredyt, zrzeszenia monopolistyczne. Sprzeczności, które istnieją między światem przemysłu, a światem interesu są wg Veblena przyczyną powstawania kryzysów ekonomicznych.

Veblen jest zafascynowany efektywnością nowoczesnej produkcji przemysłu i działalnością grup technokratycznych. Z tych względów uważa się go za prekursora teorii rewolucji menedżerów.

Veblen silnie oddziaływał na metodę i kierunki rozumowania ekonomii amerykańskiej i na socjologię.

Kierunkiem nawiązującym we współczesnej ekonomii amerykańskiej do instytucjonalizmu jest neoinstytucjonalizm. Jego przedstawicielem jest Galbraith.

Obok ekonomii akademickiej rozwijała się myśl ekonomiczna związana z działaniem politycznym, z ruchem robotniczym. Koniec XIXw. to druga Międzynarodówka 1889- skupia partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne krajów Eur. Zach. i Izraela - najsilniejsza była Socjaldemokratyczna Partia Niemiec.

W końcu XIX w. wykształciły się 3(?)nurty:

-prawicowy (rewizjonistyczny) - poddał zmianom teorię Marksa, negował potrzebę rewolucji proletariackiej,

-centrowy - K. Kautsky, R. Hilferding.

R. Hilferding: „Kapitał finansowy” 1910 - jako pierwszy w literaturze ekonomicznej dokonał analizy ekonomicznego funkcjonowania SA.

Ekonomia okresu międzywojennego

Dominuje szkoła neoklasyczna, ale są tu prądy dezintegrujące - łączenie szk. neokl. ze szk. lozańską i austriacką.

Nowe prądy: ekonomia dobrobytu - wywodziła się ze szkoły neoklasycznej, neoliberalizm - ze szkoły neoklasycznej i austriackiej, teoria niedoskonałej konkurencji, szkoła szwedzka - lata 30 - nawiązanie do szkoły matematycznej.

Ekonomia dobrobytu - początek lat 20-ych XXw., obejmuje szeroki krąg zainteresowań - analizy stanu dobrobytu i kryteriów jego zmian; akcentuje sprawy konsumpcji.

E.d. mogła powstać dopiero w XXw., gdy produkcja osiągnęła w miarę wysoki poziom rozwoju i problemem stały się właściwe kryteria podziału wytworzonego dochodu. Elementów e.d. można doszukać się u Smitha, Ricardo, Milla, Malthusa, Sismondiego.

Sismondi twierdził, że należy połączyć gospodarczą działalność społeczeństwa ze społecznym dobrobytem. Podkreślał zależność szczęścia człowieka od jego bytu materialnego. Rząd czynił odpowiedzialnym za szczęście i bogactwo społeczeństwa.

Właściwymi prekursorami byli dopiero Marshall i Pareto.

Marshall zauważył, że przyrosty renty konsumenta są wyższe u ludzi o niskich dochodach - proponował bardziej równomierny podział dochodów prze progresywne podatki.

Wyróżnia się starszą i nową e. d.

Za twórcę starszej ekonomii dobrobytu uważa się ucznia Marshalla - A. C. Pigou - autora Ekonomii dobrobytu 1920r. Podstawowym pojęciem ekonomii dobrobytu jest dywidenda narodowa - termin zapożyczony od Marshalla. Odpowiada ona dochodowi narodowemu liczonemu według metodologii krajów zachodnich, a więc wliczającemu oprócz efektów sfery produkcyjnej także wartości usług niematerialnych. Pigou wiąże poziom dobrobytu społecznego z wielkością, stabilnością i strukturą podziału dochodu narodowego (dywidendy). Dostrzega też problem ochrony środowiska naturalnego. Pigou uważa, że liberalizm gospodarczy w zasadzie zapewnia optymalną alokację i wykorzystanie czynników produkcji. Dopuszcza jednak umiarkowany interwencjonizm ze strony państwa. Podkreśla, że przy niesprawiedliwym podziale dochodu wiele dóbr nabywanych jest przez ludzi bogatych, którzy używają ich do zaspokojenia potrzeb już w poważnym stopniu nasyconych więc mało intensywnych. Maksymalizacja dobrobytu w skali całego społeczeństwa wymaga bardziej sprawiedliwego, równomiernego podziału dóbr. Cel ten Pigou pragnął osiągnąć przy pomocy odpowiedniej polityki podatkowej skierowanej między innymi sprzeczną z interesem ogólną działalność monopolu.

Problemy ekonomii dobrobytu podjęte zostały w końcu lat trzydziestych i po drugiej wojnie. Wtedy powstała nowa ekonomia dobrobytu. Jej przedstawiciele nie tworzą zwartej szkoły, są to ekonomiści zajmujący się swoimi zagadnieniami, którzy analizują jednak zagadnienia dobrobytu. Najbardziej nawiązują do dorobku Pareto. Są to Hicks i Lerner. Hicks w Wartość i kapitał 1939r usiłował połączyć dorobek szkoły lozańskiej i neoklasycznej. Lerner - uczeń Pigou - Ekonomika kontroli 1944r.

Ze szkoły neoklasycznej wychodzi teoria niedoskonałej konkurencji. Kierunek marginalistyczno - subiektywistyczny zakłada istnienie wolnej konkurencji. Myśl, że mogą powstać sytuacje monopolistyczne w gospodarce została sformułowana w pierwszej połowie XXw. zajmował się tym m.in. Cournot - w 1838 roku wydał Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw - zajmował się tu problemem monopoli.

Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 zrodził zapotrzebowanie na nowe ujęcie teoretyczne w nauce ekonomicznej. Ówczesne posunięcia gospodarcze rządów podejmowane zgodnie z założeniami szkoły subiektywnej - polityka deflacyjna, próby obniżenia płac robotników w rezultacie doprowadziły do pogorszenia sytuacji gospodarczej i pogłębienia kryzysu. W tej sytuacji zrodziło się zapotrzebowanie na naukowe opracowanie problemów związanych z działaniem monopolistycznym. W 1933 roku ukazały się dwie prace: J. Robinson (Anglik) - szkoła z Cambridge - Ekonomika niedoskonałej konkurencji, E. Chamberlin Teoria konkurencji monopolistycznej.

Robinson poddała analizie zjawiska powstające na pograniczu dwóch sektorów gospodarki kapitalistycznej - sektora wolnokonkurencyjnego i zmonopolizowanego.

Chamberlin zajął się zagadnieniem różnych stopni monopolizacji.

Dla ukazania metodą negacji zasad niedoskonałej konkurencji wymienia się następujące warunki określane jako konkurencja czysta lub doskonała:

1. rozproszenie popytu i podaży - po obu stronach występuje znaczna liczba podmiotów gospodarczych

2. pełna płynność popytu i podaży - stan, w którym konsument i sprzedawca ma pełną możliwość nabycia lub sprzedaży dowolnej ilości towaru

3. pełna znajomość stanu rynku ze strony sprzedawcy i nabywcy

4. jednorodność dóbr służących alternatywnemu zaspokajaniu tej samej potrzeby.

W warunkach wolnej konkurencji cena jest dla przedsiębiorstwa datą.

Koszt krańcowy

Utargi Utarg krań utarg krańcowy = cena

Koszty

Produkcja

W warunkach wolnej konkurencji równowaga przedsiębiorstwa - przecięcie krzywej kosztu krańcowego z utargiem krańcowym.

W monopolu jest inaczej - aby wzrosła cena trzeba by rozmiary produkcji zmalały. Aby wzrosła sprzedaż trzeba zmniejszyć cenę.

W warunkach monopolu cena nie jest datą - monopolista Mozę manipulować ceną. W przedsiębiorstwie monopolistycznym cena (utarg przeciętny i krańcowy) jest malejącą funkcją wielkości produkcji, obniża się ze wzrostem produkcji.

Krzywa utargu krańcowego opada szybciej od krzywej ceny, gdyż po obniżonej cenie przedsiębiorca sprzedaje nie tylko produkcję marginalną ale i całe dotychczasowe rozmiary produkcji.

Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego.

Koszt krańcowy

Koszty

Utargi

BB

Cena

Utarg krańcowy

A Produkcja

W warunkach monopolu punkt równowagi to punkt przecięcia się krzywej kosztu krańcowego z utargiem krańcowym niższym od ceny.

R - punkt Cournota.

Ceną zapewniającą najwyższy zysk przedsiębiorstwa jest cena = AB przy produkcji OA. Zwiększenie produkcji ponad OA zmniejsza rozmiary zysku, bo każda dodatkowa jednostka produkcji bardziej zwiększa koszty niż wpływy. Jest to punkt równowagi przedsiębiorstwa monopolistycznego - maksymalizacja zysku.

Na okres międzywojenny przypada działalność J. M. Keynesa (Anglik) 1883-1946.

Teoria interwencjonizmu państwowego.

Keynes uważał, że na zapewnienie stabilizacji gospodarczej jest niebezpieczna interwencja państwa w gospodarkę . Jego główne dzieło to Ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza, ukazało się w lutym 1936 roku.

Przyczyną kryzysów jest niedostatecznie efektywny popyt ludności , co powoduje bezrobocie, stąd obok inicjatywy prywatnej konieczna jest interwencja państwa w gospodarkę.

Zalecane przez Keynesa metody interwencji dzieli się na: pośrednie i bezpośrednie.

1. Metoda pośrednia - Keynes postuluje zastosowanie odpowiedniej polityki pieniężnej, która pozwoliłaby na ekspansję gospodarczą - domaga się więc wprowadzenia do obiegu dostatecznej ilości pieniądz i utrzymania stopy procentowej na poziomie jak najniższym.

• podstawowym środkiem manipulowania stopą procentową mają być operacje na otwartym rynku Keynes pisze, że samo obniżenie bankowej stopy procentowej nie wystarcza. Należy obniżyć dochody osiągane z posiadanych papierów wartościowych, żeby uczynić mniej opłacalną lokatę kapitału papiery wartościowe i skłonić osoby mające oszczędności do wykorzystania ich na inwestycje. Środkiem do tego celu są duże zakupy papierów wartościowych na otwartym rynku przez bank emisyjny, co podnosi ich cenę. Oznacza to, że ten sam dochód jaki te papiery przynoszą przypada obecnie na wyższą kwotę pieniężną lokaty. Oznacza to obniżenie stopy procentowej od papierów wartościowych, a przez to uczynienie inwestycji bardzie opłacalnymi. Odmienna polityka sprzedaży państwowych papierów wartościowych doprowadzi do obniżenia kursu papierów wartościowych i odpowiednio podniesienia stopy procentowej - wtedy bardzie opłacalne będą oszczędności w banku. Politykę taką należy prowadzić w razie groźby inflacji - gdy wysoki popyt utrzymuje się w przypadku pełnego wykorzystania mocy wytwórczych.

• zwiększenie progresji opodatkowania wysokich dochodów przy jednoczesnym wzroście świadczeń społecznych na rzecz grup najniżej położonych. Ta metoda ma zwiększyć skłonność ludzi do konsumpcji, a więc i efektywny popyt.

1. Metody bezpośrednie

• Keynes pisze, że w razie zaistnienia stanu depresji gospodarczej metody pośrednie mogą okazać się niewystarczające. Należy więc zwiększyć inwestycje publiczne w celu wyrównania skutków ujemnego wpływu spadku inwestycji prywatnych na poziom dochodu globalnego i zatrudnienia. Keynes opowiadał się za szeroką gamą robót publicznych: budowa dróg, szpitali, mostów, itp. Według Keynesa pozytywną rolę w zwiększaniu efektywności popytu mogą spełniać inwestycje nieużyteczne, jeśli dają zatrudnienie i ożywiają gospodarkę.

Keynes był za aktywną rolą pieniądza, uważał, że należy wyrzec się waluty złotej - nazywał ją starą, barbarzyńską relikwią. Utrzymywał, że więcej warta jest zdrowa waluta - pozwalająca na prowadzenie gospodarki zdrowej i rozwijającej się. Keynes aprobował wszystkie projekty prowadzące do powiększania szybkości obiegu pieniądza i zmniejszania tezauryzacji.

W 21 rozdziale swej Ogólnej teorii... Keynes udowadnia, że wzrostowi ilości pieniądza w obiegu nie musi towarzyszyć wzrost cen. Inflacyjny wzrost cen wystąpi tylko w razie nadmiernego przedłużenia finansowania ożywienia drogą nowych emisji po przekroczeniu stanu pełnego wykorzystania mocy wytwórczych.

Keynes opowiada się więc za kierowaną inflacją i kierowanym pieniądzem. Podkreśla, że mała podwyżka cen jest czynnikiem sprzyjającym wzmaganiu się skłonności do konsumpcji i gotowości do inwestycji, a tym samym urzeczywistnianiu stanu pełnego zatrudnienia.

Źródłem finansowania polityki interwencyjnej państwa winien być dług publiczny, nie podatki. Keynes często polemizował z Pigou - Keynes uważa, że łatwiej obniżyć płace realne niż nominalne.

Ekonomia polska końca XIXw i okresu międzywojennego.

J. A. Dunajewski - pierwszy Minister Skarbu Austrii, któremu udało się przywrócić równowagę budżetową trwałą. Główna jego praca to Ziemia i kredyt 1864r. Dunajewski nawiązywał do ekonomii klasycznej - francuskiej, niemieckiej, ekonomii ze szkoły historycznej. W swej pracy bronił wielkiej własności ziemskiej w rolnictwie. Jego zdaniem umożliwia to postęp techniczny, jest wzorem dla małej własności, ostoją kultury narodowej.

WYKŁAD 11

OŚRODKI EKONOMII W GALICJI

Ośrodki ekonomii w Galicji - Lwów i Kraków.

W Krakowie powstaje kierunek, którego przedstawicielem był W. Czerkawski - zwolennik szkoły austriackiej (psych.). Jest on autorem pracy „Teoria czystego dochodu z ziemi” i „Wielkie gospodarstwa, ich istota i znaczenie”. Pisał, że o wartości dobra nie decyduje wkład pracy, lecz jego przydatność do zaspokajania ludzkich potrzeb. W zapasie dóbr wart. pojedynczego dobra jest równa jego krańcowej użyteczności.

W. Czerkawski rozwinął własną teorię renty, do której zastosował znaną teorię Bohm Boberla (?). Pisał, że ziemia ponosi pewne straty w produkcji, które muszą być wynagrodzone. Pokrywa się je dobrami przyszłymi. Dobra przyszłe mają mniejszą wartość, służą mniej ważnym, bo późniejszym potrzebom. Główną przyczyną powstawania renty gruntowej jest czynnik czasu. Czysty dochód z ziemi (renta gr.) stanowi nadwyżkę wartości dóbr teraźniejszych nad przyszłymi.

O wielkości jednostek gospodarczych, nie tylko rolnych decyduje nie tylko kryterium wielkości produkcji, lecz kryterium wielkości dochodu. Pisze, że kiedy dochód wystarcza tylko na zaspokojeniu potrzeb ogólnych / niezbędnych, to mamy do czynienia z małym gospodarstwem. Czerkawski uznaje gosp. średnie za najlepsze.

Katedra W. Czerkawskiego dała początek tzw. szkole krakowskiej w nauce ekonomii, której przedst. byli w okresie międzywojennym A. Krzyżanowski, E. Taylor, R. Rybarski.

We Lwowie rozwinął się kierunek historyczny - nawiązywał do starszej i młodszej szkoły historycznej. Reprezentantami byli: L. Biliński, Wł. Ochenkowski, S. Głąbiński.

L. Biliński - były Min. Skarbu Austrii, Min. Finansów Austro-Węgier. Był też Min. Skarbu w gabinecie I. Paderewskiego w Polsce w 1918 r. Z Bilińskim wiąże się Komitet Ekonom. RM. Biliński należał do Związku Polityki Socj., który grupował profesorów uniwersytetów niemieckich z zakresu nauk społecznych. Biliński opowiadał się za metodą indukcji w ekonomii. Dzieło „Wykład ekonomii społ.” - późniejszy tytuł „System ekonom.-społ.”. Jako gubernator banku austrowęgierskiego był twórcą tzw. waluty pozłacanej, kiedy pieniądz nie był całkowicie wymienialny na sztabki złota. Z chwilą odejścia Bilińskiego do pracy w Państwie, Uniwersytet Lwowski powołał na jego miejsce Głąbińskiego (uczeń Bilińskiego) i Ochenkowskiego (nieuczeń).

W. Ochenkowski studiował w Niemczech - to uczeń Hildebranda - pisał swe prace po niemiecku. Sławę europejską przyniosły mu prace z hist. gosp. Anglii końca XV w.

S. Głąbiński był przywódcą endecji w Galicji, także Prezesem Koła Polskiego.

Po 1918 r. państwo polskie prowadziło własną politykę gospodarczą. Powstawały nowe uczelnie. Repolonizacja: UW - 1915, UPozn - 1919, reaktywowano Uniw. Polski w Wilnie, Szkoła Handlowa w W-wie 1917, KUL 1918. Badania z zakresu ekonomii prowadziły też Instytut Gosp. Społ. (L. Krzywicki, a od 1928 E. Lipiński), Instytut Badania Koniunktur Gosp. i Cen, GUS. Rozwijały się czasopisma ekonomiczne.

EKONOMIA POLSKA W OKRESIE II RZECZYPOSPOLITEJ

Kierunek historyczny - gł. ośrodek Lwów. Działali tam S. Głąbiński i S. Grabski (polityk PPS, potem ND, członek kilku rządów).

S. Głąbiński - wiceminister, senator, autor „Ekonomika narodowa”, „Nauka skarbowości”, „Historia ekonomiki”. Osią rozważań teoretycznych Głąbińskiego jest naród jako dynamiczna, historycznie ukształtowana jedność, stanowiąca podstawę instytucji państwa. W dziedzinie polityki gosp. opowiadał się za polityką narodową i autarkiczną opierającą się na własnych zasobach i rodzimym kapitale. Był zwolennikiem zróżnicowanej struktury gosp. w której ważnej miejsce zajmowało rolnictwo i przemysł. Opowiadał się za dopuszczeniem robotników do udziału w zyskach przedsiębiorstw. Wykład 11 © 1997 malaka.

Stanisław Grabski - autor 10-cio tomowej „Ekonomii Społecznej” 1927-32. Głosił tezę, że ekon. społ. jest nauką o gosp. współżyciu ludzi i tym samym wyrażał ścisłą więź pomiędzy socjologią i ekon. oraz podejście spotykane u przedstawicieli najnowszej szkoły historycznej (Sombart, Veber); zbliżone też było do instytucjonalistów z USA. Grabski największą uwagę przywiązywał do przedmiotu badań i praw ekon. W sporze o „metodę” zajął krytyczną postawę wobec Mengera i Schmolera. Zasadnicza teza metodologiczna Grabskiego brzmiała: jednostka jest zarówno podmiotem jak i obiektem społeczeństwa, podlega oddziaływaniom społ. i sama w określony sposób na to społ. oddziaływuje.

Ekonomia wg Grabskiego jest nauką o historii zmiennych; zasadniczych pojęciach ekonomicznych i towarzyszących im stosunkach społ. -gosp. Podstawą całościowej ekonomii społ. musi być historia ustrojów społ. -gosp.

Metodę historyczną stosował Władysław Grabski, brat Stanisława, tego z akapitu powyżej. Był dwukrotnie Premierem Rządu. Jego zasługą było opanowanie hiperinflacji w Polsce oraz wymiana polskiej marki na złoty polski. Był profesorem SGGW w W-wie. Interesował się problematyką agrarną, pragnął przekształcenia wsi polskiej w kierunku gosp. farmerskiej. O wielkości gospodarstw miały decydować warunki glebowe i rynkowe; powinny być dość duże, ale nie takie jak latyfundia.

Na Uniw. Warsz. występowało zjawisko łączenia dorobku szkoły psych. ze szkołą historyczną. Taką próbę podjęli A. Kostanecki, T. Brzeski, R. Rybarski. Z obozem piłsudczykowskim związana była Z. Daszyńska-Golińska.

KIERUNEK TEORETYCZNY

Szkoła krakowska - głową jej był A. Krzyżanowski - następca Czerkawskiego w Katedrze Ekonomii. W wyjaśnianiu przyczyn zacofania gospodarczego Polski kładł nacisk na zbyt duży przyrost ludności i brak kapitału. Opowiadał się za ograniczeniem przyrostu naturalnego ludności, za emigracją zarobkową i importem kapitału. Wzrostowi inwestycji miały służyć niskie podatki. Podobnie jak prawie cała szkoła krakowska Krzyżanowski zwalczał przedsiębiorczość państwa (etatyzm), nadmierny fiskalizm i państwowe programy uprzemysłowienia. W etatyzmie widział główne niebezpieczeństwo nie tylko dla gosp., ale i dla moralności społ.; etatyzm wg niego sprzyja rozwojowi przestępczości. Jako zagorzały zwolennik liberalizmu ekon., wierzył, że liberalizm odpowiada naturze duchowej i moralności człowieka. Zasad liberalizmu nie łączył z egoizmem ale z potęgującym się poczuciem sprawiedliwości i wolności. Liberalizm dla Krzyżanowskiego jest ustrojem nie tylko etycznie najwyższym, ale gospodarczo najtańszym i sprawiedliwym. Nie wierzył on bowiem w twórczą moc nakazów administracyjnych. Jego uczniami byli F. Zweig i A. Heydel.

Z Krakowa wywodził się też E. Taylor, który później działał w Poznaniu. Uważa się, że jest to najwybitniejszy ekonomista Polski tego okresu. Był teoretykiem stojącym na gruncie liberalizmu i indywidualizmu. Był zwolennikiem solidaryzmu społ., propagował indywidualną przedsiębiorczość. Doniosłą rolę odegrała praca „Statyka i dynamika w teorii ekonomii”. W ujęciu Taylora statyka to opis hipotetycznie chwilowo unieruchomionego układu gosp. (jak fotografia). Jest ona daleka od rzeczywistości będącej jednostką statyki i dynamiki. Dynamika jest metodą uwzględniającą czas i zakładającą brak stałych relacji w dokonujących się zmianach czynników gospod. Dziełem Taylora był też wstęp do „Ekonomiki”. Taylor był zwolennikiem traktowania ekonomii jako nauki ścisłej, był zwolennikiem stosowania terminu ekonomika dla uwypuklenia jej obiektywności. Jako teoretyk, Taylor widzi ograniczoność indukcji, komplementarności zależności przyczynowo-skutkowej i funkcjonalnej. Wskazuje usługowość zastosowania matematyki wobec teorii. W „Teorii produkcji” (1947) Taylor opowiada się za ustrojem indywidualistycznym, opartym na prywatnej własności. W okresie II Rzeczpospolitej pisał szereg prac o inflacji, skarbowości i spółdzielczości. Najważniejszy przedmiot studiów ekonomicznych wg Taylora to Historia Ekonomii - wykład trwał 2 lata. Jest autorem „Historii rozwoju ekonomiki”.

ROLA SGH W NAUCE EKONOMII

Władysław Zawadzki (1885-1939), J. S. Lewiński (1885-1930)

W. Zawadzki był autorem pracy „Zastosowanie matematyki do ekonomii polit.”. Praca ta uchodziła za najlepszy wykład koncepcji ogólnej równowagi ekon. szkoły lozańskiej. Zawadzki wykładał w Wilnie, potem w W-wie, był Ministrem Skarbu w okresie wielkiego kryzysu, ale nie sprawdził się na tym stanowisku, bo zbyt mocno stosował zasadę deflacji, jako narzędzie walki z kryzysem. Po nim stanowisko objął E. Kwiatkowski.

E. Wakar - szkoła matematyczna. Także J. Drewnowski i O. Lange (uczeń Krzyżanowskiego). Drugą Katedrę w SGH piastował E. Lipiński - był Dyrektorem Instytutu Badań Koniunktur Gosp. i Cen.

M. Kalecki - szkoła matematyczna - „Próba teorii koniunktury” (1930). 3 lata przed Keynesem wskazał, że dla wzrostu gosp. i zatrudnienia należy zwiększyć wydatki na konsumpcję i inwestycje. Rozwijał popytową teorię dochodu narodowego.

KIERUNEK KATOLICKI

Był metodologicznie związany z kier. hist.

Przedstawiciele byli związani z Chadecją - ks. A. Szymański w KUL (czyżby to ojciec naszego Pana Doktora ???-przyp. aut.). Ponadto ks. Roszkowski w SGH Poznań, świeccy profesorowie KUL - L. Górski i Cz. Strzeszewski (uczeń Grabskiego), L. Caro -Polit. Lwowska. Caro opowiadał się za solidaryzmem społecznym.; ekonomię pojmował jako dyscyplinę normatywną i technologiczną (tj. wytyczającą cele). Caro był zwolennikiem protekcji celnej, ochrony gosp. polskiej przed obcym kapitałem. Po II WŚ ważną rolę odegrał ks. Prymas Stefan Wyszyński.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Jej narodziny wiążą się z encyklikami papieskimi. W XIX w. ważna była kwestia robotnicza.

Kat. Nauka Społ. stanowi odmienną, trzecią drogę rozwoju gosp., odmienną od liberalizmu i socjalizmu.

Inspirującą rolę w powstawaniu KNS odegrała Encyklika papieża Leona XIII „Rerum novarum” (Rzecz nowa) -1891. Leon XIII dążył do uaktywnienia katolików w życiu gosp. i społ. Wydanie „Rerum Novarum” uzasadnia przemianami w życiu społ.-gosp.; dotyczą one:

• zmian technik produkcji przemysłowej, w związku z wprowadz. maszyny parowej i powstaniem przemysłu fabrycznego

• rozpowszechniania pracy najemnej i powstawania klas pracowników i pracodawców

• skupienia bogactw w rękach małej grupy kapitalistów przy jednoczesnym ubożeniu społeczeństwa

• upadek moralności społecznej

• pogorszenie sytuacji robotnika, m.in. pozbawienie ochrony prawnej, usunięcie wpływu moralności i religii na ustrój i ustawodawstwo państwowe

Leon XIII pragnie polepszyć położenie robotników przez ich uwłaszczenie. Wg niego należy to uczynić nie przez nowy podział majątku, czy powstanie własności wspólnej, gdyż to naruszyłoby niepodważalne prawo własności, ale przez taki poziom płacy, który uczciwemu pracownikowi zapewni środki na utrzymanie własne, żony i dzieci, umożliwi odkładanie oszczędności, by dojść do skromnego majątku. Taki sposób uwłaszczenia zapewni wg Leona XIII 2 podst. korzyści:

1). zniknie ogromna przepaść pomiędzy olbrzymim bogactwem przedsiębiorców i nędzą robotników,

2). wzrośnie produkcja i wydajność pracy robotników.

Państwo ma wspomagać rodzinę, ale nie może jej zastępować w pełnieniu właściwych jej funkcji. Prawa i obowiązki rodziny są wcześniejsze i bliższe natury niż prawa i obowiązki państwa. Leon XIII opowiadał się za prawem do zakładania wolnych związków zawodowych - niezależnych od państwa. W 1909 powstaje w Genewie Międzynarodowa Organizacja Pracy.

W 1931 Pius XI wydał Encyklikę „W 40-tą rocznicę...”. Eksponował on upowszechnienie własności. Dokonać to się miało 2 drogami:

1. tam, gdzie to możliwe, należy ułatwić drobnym przedsiębiorcom nabywanie własnych środków produkcji i przedsiębiorstw przez udzielanie kredytów i udzielanie innego rodzaju pomocy

2. w dużych zespołach wytwórczych radzono dopuścić robotników do udziału w zyskach i umożliwić im nabywanie akcji przedsiębiorstw, w których pracowali.

Pius XI podkreśla, że każda interwencja państwa w życie społ. winna mieć charakter pomocniczy w celu realizacji zasady solidaryzmu społ., przezwyciężania walki klas i ugruntowania zgodnego współdziałania stanów zawodowych. Dobrem wspólnym winna rządzić sprawiedliwość społeczna. Jej celem miała być doskonałość osoby ludzkiej.

© 1997 malaka

WYKŁAD 12, 24.01.1997

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Jan Paweł II wskazuje, że Leon VIII przewidział wszystkie negatywne skutki ustroju społeczeństwa socjalistycznego, który wtedy istniał jako filozofia społeczna i jako ruch zorganizowany. Wydarzenia ostatnich miesięcy roku 1989 i początku 1990 r. w pełni to potwierdziły. Jan Paweł II podkreśla aktualność wskazań „Rorum novarrum” w kwestii stosunków własnościowych i ekonomicznych państwa.

Kat. nauka społeczna przeciwstawia się upaństwowieniu środków produkcji, które czyni z obywateli tryby machiny państwa. Krytykuje koncepcje państwa pozostawiającego dziedzinę gospodarki całkowicie poza zasięgiem swego zainteresowania i oddziaływania. Niewątpliwie istnieje sfera uzasadnionej autonomii gospodarki, w którą państwo nie powinno ingerować. Ma ono jednak obowiązek określenia ram prawnych, wewnątrz których rozwijają się relacje gosp. i w ten sposób stworzenia wolnej ekonomii (gosp., która zakłada pewna równość m. stronami tak, że żadna z dwóch stron nie może być na tyle silniejsza od drugiej, by ją zniewolić). System panujący w E. Środ.-Wsch. niesprawność będącej

pogwałceniem praw człowieka do:

• inicjatywy

• własności

• wolności ekonomicznych.

W 1989 r. walka w obronie tych praw została spontanicznie połączona z walką o kulturę i prawa narodowe. W skali ogólnonarodowej konsekwencją wydarzeń 1989 r. była pomiędzy kościołem a ruchem robotniczym, zrodzonym z sytuacji powszechnej niesprawiedliwości. Przez okres 100 lat z powodu przekonania, że aby skutecznie walczyć z uciskiem, proletariat musi przyswoić sobie teorie materialistyczne. Ruch robotniczy znalazł się pod przemożnym wpływem marksizmu.

Zwracając się do narodów całej Europy papież podkreśla, że trzeba podjąć ogromny wysiłek moralnej i gosp. odbudowy krajów, które odeszły od komunizmu. Bardzo długo ulegały wypaczeniu nawet najb. elementarne stosunki gosp., a także podst. cnoty związane z życiem gosp., takie jak:

• prawdomówność

• wiarygodność

• pracowitość

Te wszystkie cechy zostały wykorzenione. Konieczna jest cierpliwa odbudowa materialna i moralna; lecz tymczasem wyczerpane długotrwałymi wyrzeczeniami narody domagają się od rządów dobrobytu i odpowiedniego zaspokojenia ich słusznych racji. Jan Paweł II podkreśla przy tym, że pomoc niesiona krajom postsocjalistycznym nie może zmniejszyć pomocy krajom III-go świata.

TEORIE ROZWOJU GOSP. XX w.

J. A. Schumpeter (1883-1950) - studiował w Wiedniu pod kierunkiem gł. przedstawicieli szkoły austriackiej. W pracy habilitacyjnej próbuje połączyć szkołę lozańska z austriacką i tworzy ogólną teorie statyki gospodarczej.

1912 „Teoria rozwoju gospodarczego”. Praca ta rozgłos uzyskała w okresie międzywojennym . Sch. był min. finansów Austrii, potem gubernatorem jednego z banków Wiednia. W 1932r. przeniósł się do USA na U. Harwarda, przewodniczył tam Kołu Ekonomicznemu. Napisał tam: „Cykle koniunkturalne. Teoretyczne. Statyczne”, „Kapitalizm, socjalizm i demokracja”

Pojęcie statyki i dynamiki Schumpetera.

Ekonomia akademicka pocz. XX w. zamykała się niemal całkowicie w teorii równowagi (tj. statyki gosp.). W jej ujęciu rozwój następuje pod wpływem akumulacji i tzw. czynników zewn. (egzogenicznych); np. przyrost ludności, zmiana upodobań konsumentów, zmiany metod prod.

W ujęciu Sch. rozwój następuje w wyniku czynników wewn. (endogenicznych); np. innowacje (nowe kombinacje czynników prod., które powstają w gosp. jako rezultat pogoni za zyskiem). Sch. wyróżnia:

• gosp. statystyczną (czyli statyczną) - statyka wg Sch. przedstawia układ gospodarczy, w którym wszystkie procesy przebiegają wg tych samych wzorów. Jest to stan zastoju obejmujący niezmienność elementów układu i czynników gosp. Nie występuje zysk przedsiębiorcy, a dochody rozkładają się w całości m. płacę a rentę gruntową. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach rozwoju gosp.

• gosp. dynamiczną - zysk jest rezultatem działalności przedsiębiorców, którzy wprowadzają innowacje.

Pojęcie innowacji Sch. rozumie b. szeroko, ujmuje je w 5-ciu kategoriach:

1. wytworzenie nowego dobra

1. zastosowanie nowej techniki prod.

1. zdobycie nowego rynku zbytu

1. wynalezienie nowego źródła surowców

1. realizacja nowej organizacji prod., np. utworzenie trustu tam gdzie do tej pory nie istniał.

Innowacje obniżając indywidualne koszty prod. w stosunku do społ. kosztów prod., zapewniają swym twórcom powstanie zysku. Pogoń za zyskiem staje się przyczyna rozwoju gosp. Zysk jest wiec dochodem pierwotnym, zaś % wtórnym. Przedsiębiorca zaciągając pożyczkę godzi się dzielić spodziewanym zyskiem z właścicielem kapitału pieniężnego

Teoria cyklu koniunkturalnego Sch.

Wynika ona z koncepcji teorii rozwoju gosp. Sch. Cykliczny rozwój gospodarki Sch. tłumaczy zjawiskiem nierównomiernego rozłożenia w czasie nowych kombinacji wytwórczych. Każdy nowy cykl realizuje się przy tym rozwoju gosp.

W „Cykle koniunkturalne” Sch. dokonuje próby powiązania ze sobą różnych typów wahań cyklicznych:

• długookresowych (ok. 60 lat)

• klasycznych (8-10 lat)

• krótkich.

Gdy ich punkty minimum się zbiegną - są najw. kryzysy światowe.

W „Kapitalizm, socjalizm i demokracja” Sch. stwierdza zanik ekonomicznej i społ. funkcji przedsiębiorcy. Rozwój sp. akcyjnych i zrzeszeń monopolistycznych doprowadził do tego, że w miejsce przedsiębiorcy pojawiły się sztaby techników kierujących przedsiębiorstwem Nastąpiła depersonalizacja zarządzania i automatyzacja. W nawiązaniu do Sombarta Sch. podkreśla, że wlk. przedsiębiorstwa kierowane przez wykwalifikowanych menedżerów osłabiają poczucie prywatnej własności i wolności gosp. Postawę krytyczną budzą też intelektualiści przewodzący zw. zaw.

Wpływ Sch. na późniejszy rozwój ekonomii był dość istotny. Sch. operował kategoriami mikroekonomicznymi. Jego analiza rozwoju gosp. została zakwalifikowana jako socjologia ekon. Był on więc drugim obok Webera (twórca instytucjonalizmu)ekonomistą, który wywarł wpływ na współczesnego ekonomistę amer. Galbraitha (neoinstytucjonalista).

J. R. Galbraith (ur.1908r.) - autor:

• „Amerykański kapitalizm. Koncepcje siły równoważnej”

• „Nowe społ. przemysłowe”

• „Społeczeństwo dobrobytu”

• „Ekonomia w perspektywie”

• „Ekonomia a cele społ.”

Gł. przedmiot zainteresowań: pojęcie systemu przemysłowego i koncepcja siły równoważnej

W „Koncepcje siły...” pojęci siły równoważącej obejmuje różnego typu zrzeszenia konsumentów, farmerów, zw. zaw., które wspomagane przez państwo zapewniają równowagę i powodują zanik konkurencji.

W „Społ. przemysłowe” G. źródło braku równowagi społ. dostrzegł w dominującej w USA sile gosp.-społ., którą jest system przemysłowy. Pojęcie to obejmuje wielkie nowoczesne korporacje zwane dojrzałymi. W obrębie systemu przemysłowego dokonuje się zjawisko transformacji władzy. W okresie przed rewolucją przemysłową najważniejszym czynnikiem produkcji była ziemia. Właściciele ziemscy sprawowali władzę. Po rewolucji przemysłowej kapitał dawał władzę w przedsiębiorstwie, a w rezultacie także w społeczeństwie Wymogi technologii planowania poważnie zwiększały zapotrzebowanie przedsiębiorstwa przemysłowego na specjalistów i odpowiednią organizację ich pracy. Z uwagi na rzadkość tego czynnika należało się spodziewać, że władza w przedsiębiorstwie przemysłowym przejdzie z rąk właścicieli kapitały w ręce zorganizowanych specjalistów, wszystkich tych którzy mają udział w kolektywnym podejmowaniu decyzji. G. proponuje nazwać technostrukturą. Grupa ta obejmuje specjalistów, których wiedza zdolności, doświadczenie wywierają wpływ na kolegialne podejmowanie decyzji.

Rostow- główna praca „Stadia rozwoju społeczeństwa”. Lansuje koncepcję 5 stadiów rozwoju społeczeństwa:

1. społeczeństwo tradycyjne (przed rewolucją przem.)

1. stadium warunków przygotowawczych do startu

1. stadium startu

1. stadium osiągnięcia dojrzałości

1. stadium wysokiej konsumpcji masowej

NEOLIBERALIZM. Od czasów ukazania się pracy Keynesa nastąpił tryumf ekonomii keynesowskiej makroekonomicznej (od końca lat 30-tych do końca 60-tych). Ambicją keynesistowskiej ekonomii było połączenie ekonomii efektywności gospodarki z realizacją celów społecznych ( np. niwelowanie różnic dochodowych i majątkowych). Trudności gospodarki lat 70-tych wykazały, że ekonomia keynesistowska nie potrafi rozwiązywać rosnących problemów inflacji i bezrobocia Początek : wojna październikowa między Izraelem a krajami arabskimi co spowodowało kryzys naftowy, pojawia się wtedy stagflacja, czyli zjawisku inflacji towarzyszy bezrobocie. Miało to miejsce po raz pierwszy . Stagflacja stworzyła warunki do odrodzenia liberalizmu, który negował potrzebę interwencji państwa.

Neoliberalizm nawiązuje w pewnej mierze do szkoły neoklasycznej i austriackiej, a także historycznej. Jego genezę można odnieść do działalności na początku XX wieku Londyńskiej Szkoły Ekonomii ( przedstawiciel R.C. Robins). Neoliberałowie uważają, że centralne miejsce w życiu gospodarczym zajmuje mechanizm rynkowy. Wolna konkurencja nadal pozostaje w ich przekonaniu siłą zapewniającą optymalny podział zasobów i max. dobrobytu. Do neoliberałów zaliczani są ekonomiści różnych krajów , między innymi przebywający w USA przedstawiciele nowej szkoły austriackiej, L.Mises, F.A. Hayek oraz przedstawiciele szkoły chicagowskiej jak Milton Friedman ( twórca monetaryzmu ur. 1912 r.), Frank Knight, a także ekonomiści włoscy i francuscy.

W RFN wykształciła się odmiana neoliberalizmu, jej przedstawicielem był Ludwik Erchert (?). Ośrodkiem był uniwersytet we Fraiburgu, a jego mistrzem był Walter Eucken. Jest on autorem wielu prac w których wyłożył zasady niemieckiego neoliberalizmu i założycielem „Ordona”- od nazwy tego czasopisma i myślenia w kategoriach uporządkowania pochodzi drugie określenie tego kierunku ordoliberalizm Wyróżnił 2 typy gospodarek:

• kierowana centralnie

• wolnorynkowa.

E. wskazuje na wyższość i przewagę gosp. wolnorynkowej. Uważa jednak, że pewne elementy planowania są nieodzowne z uwagi na działanie w każdym typie gospodarki takich praw jak:

• prawo nasycalności potrzeb

• pr. malejącego przychodu

• pr. wydłużania się okresów produkcji

E. łączy poglądy szkoły austriackiej i młodszej szkoły historycznej.

we współczesnym liberaliźmie wyróżniają się dwie szkoły ekonomii:

• neoaustriacka

• chicagowska

Te dwie szkoły łączy przyjęcie założeń metodologicznego indywidualizmu. Odegrały one odmienna rolę we współczesnym odrodzeniu liberalizmu:

• sz. chicagowska dostarczyła współczesnych narzędzi i programu polityki liberalnej oraz bezpośrednio przyczyniła się do ukierunkowania polityki gospodarczej USA i Wlk. Brytanii na początku lat 80-tych na monetaryzm . Monetaryzm to taka polityka gosp., która eksponuje oddziaływanie zjawisk pieniężnych w zbiorze wszystkich impulsów mających wpływ na proces gospodarczy.

• szkole austriackiej neoliberalizm zawdzięcza zachowanie i rozwinięcie metodologii i liberalnych wartości, podczas gdy sz. chicagowskiej była bardziej pragmatyczna i skupiała się na polityce gospodarczej to sz. neoaustriacka koncentrowała się na metodologiczno-filozoficznych przesłankach liberalnej wizji społeczeństwa i analizie mechanizmu rynkowego dostarczając ekonomicznych, politycznych i moralnych argumentów za liberalizmem. W okresie m.wojennym wpływom sz. neoaustriackiej uległ Robbins.

Hayek stanowi przykład „wędrującego profesora” - profesor wielu uniwersytetów. W 1931 r. przeniósł się z Wiednia do Londynu , 1950r. udaje się do USA, 1962r. powrót do Europy (Fryburg). Otrzymał wiele doktoratów honoris causa, Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974r. Głównym elementem filozofii H. jest wolność, poświęcił wiele uwagi cyklom koniunktury Kryzysy spowodowane są przeinwestowaniem, co po chwilowym ożywieniu prowadzi do recesji. Całkiem inne poglądy od Keynesa, który uważał, że recesja spowodowana jest małym popytem i zalecał pobudzanie go m.in. drogą emisji pieniądza.

Hayek: jeśli struktura popytu na różne dobra jest niezgodna ze strukturą podaży tych dóbr, to zwiększenie globalnego popytu nie musi doprowadzić do równowagi. Bezrobocie spowodowane jest niewłaściwym ulokowaniem kapitału (w gałęzie o najwyższej inflacji0. Dla uzdrowienia gospodarki inflacja powinna być zahamowana całkowicie - skutkiem tego będzie gwałtowny, lecz przejściowy wzrost bezrobocia, spowodowany dotychczasowym niewłaściwym zatrudnieniem. Jest to jednak wg H. jedyna metoda umożliwiająca wkroczenie na drogę długotrwałej ekspansji.

Doktryna monetaryzmu Friedmana sprowadzona jest do dwóch też:

• zmiany w podaży pieniądza są jedynym czynnikiem określającym poziom dochodów i stopień .........................

• stabilizacja tempa wzrostu pieniądza na poziomie ..........................

Wykład 17.01.1997

Ponieważ źródłem nadmiernej płynności pieniądza były pewne cechy pieniądza, to Keynes proponuje wyrzeczenie się waluty złotej. Utrzymywał, że więcej jest warta zawsze zdrowa waluta pozwalająca na prowadzenie gospodarki zdrowej, rozwijającej się aniżeli waluta stała. Aprobował wszystkie projekty proponujące zwiększenie szybkości obiegu pieniądza. Cały rozdział XXI „Ogólnej teorii...” poświęcił Keynes udowodnieniu tezy, że wzrostowi pieniądza w obiegu nie musi koniecznie towarzyszyć zwyżka cen. Inflacja cen może nastąpić z finansów, drogą nowych emisji. Po przekroczeniu pełnego wykorzystania mocy produkcyjnych Keynes opowiada się, za zjawiskiem kierowania inflacji i pieniądza. Podkreśla, że niewielka zwyżka cen jest czynnikiem skłaniającym do podwyższenia się skłonności do konsumpcji. A co za tym idzie stopniowym wykorzystywaniu zdolności produkcyjnej. Źródłem finansowania polityki interwencyjnej państwa winien być dług publiczny, a nie podatki. Dług publiczny nie powoduje zmniejszenie gospodarki narodowej , pewną redystrybucję społecznego dochodu. Keynes polemizuje z A.Cesil Pigou . Keynes podkreśla że robotnicy łatwiej akceptują spadek płacy realnej niż spadek płacy nominalnej.

Ekonomia postkeynesowska

Rozwój narzędzi badań postkeynesowskich i wspólne cechy modelu wzrostu społecznego.

Zaszła w nauce konieczność przejścia z badań statycznych do badań dynamicznych.

Teorie dynamiczne rozwijały się w ramach 3 grup zagadnień :

1. teorie cyklu koniunkturalnego,

1. teorie wzrostu gospodarczego,

1. teorie rozwoju gospodarczego-dotyczyły krajów słabo rozwiniętych.

Rozwój badań dynamicznych spowodował rozwój następujących narzędzi:

1. dynamizacja mnożnika Keynesa, dokonali tego J.M.Clark i P.A.Samuelson

Przyjęli oni założenie łącznego wzrostu inwestycji powstałego w wyniku efektu mnożnikowego czyli, nową siłę nabywczą nie jest realizowany rozwój całości ale jest rozwój w czasie w postaci kolejnych przyrostów inwestycyjnych.

Również efekt mnożnikowy rozkłada się w czasie na kilka okresów.

Ze zdynamizowania zespołu mnożników wypływają wnioski:

1) Dopóki trwają wydatki publiczne poprzedzające efekt mnożnikowy, proces wzrostu efektywnego popytu, a więc i dochodu narodowego jest bardzo szybki

2) Pozytywne oddziaływanie mnożnika utrzymuje się dłużej aniżeli trwa strumień wydatków, ale oddziałując stopniowo słabnie aby w końcu zniknąć.

Konsekwencje są następujące: Przesłanką wzrostu globalnego popytu, a tym samym dochodu narodowego jest stały wzrost wydajności inwestycji. Przy popytowym ujęciu inwestycji ich stabilizacja na danym poziomie nie daje wzrostu dochodu narodowego. Pełny obraz mnożnika doch. nar. daje dopiero połączenie mnożnika inw. z zasadą przyspieszania (akceleracji). Inwestycje inicjujące efekty mnożnikowe prowadzą do wzrostu konsumpcji, a wzrost popytu powoduje reakcje przyspieszania. Zasadę akceleracji rozwinęli Harrod (ang. w 1936 r.) i Szwed Lundberg. Zasada akceleracji zmierza do wykazania, że zmiany w popycie na dobra spożycia i usługi wywołują większe zmiany w popycie na dobra inwestycyjne używane do ich produkcji. Tezę tę można wyjaśnić na podstawie przykładu.

W gospodarce ustabilizowanej jest stały poziom dochodu i popytu=1000y Przyjmujemy, że dla wytworzenia dóbr konsumpcyjnych trzeba majątku produkcyjnego=3000z. Majątek prod. kształtuje się równomiernie i zużywa przez 10 lat. Inwestycje odtworzeniowe=300z. Jeśli popyt rośnie o 10% i wynosi 1100y to dla wytworzenia dodatkowej ilości dóbr w wielkości 100y trzeba wzrostu majątku prod. o 300z. Inwestycje wzrosną o 600z (o100% w porównaniu do 300z).

Zasada akceleracji ma w swym działaniu podwójny aspekt. 1) ma charakter ściśle ilościowy. Wskazuje, że amplituda zmian w poziomie nakładów inwestycyjnych jest większa ( 10X ) niż zmiany w poziomie wydatków konsumpcyjnych i globalne popytu efektywnego. Drugi aspekt polega na wyprzedzeniu (czyli przyspieszeniu czasowym). Inwestycje wywołane zmianami w rozmiarach globalnego popytu konsumpcyjnego muszą wyprzedzać w czasie zmiany w produkcji dóbr konsumpcyjnych, aby zmiany te mogły być zrealizowane - skutek (produkcja dóbr kapitałowych) musi wyprzedzać przyczynę (wzrost popytu konsumpcyjnego). Zasada akceleracji działa tylko przy zmianie tempa wzrostu produkcji dóbr konsumpcyjnych. Wraz ze stabilizacją stóp wzrostu zasada akceleracji przestaje działać. Akcelerator działa zarówno przy przyspieszeniu stopy wzrostu jak i przy zwolnieniu. W drugi wypadku jego działanie przejawia się zwielokrotnionym zmniejszeniem stopy produkcji dóbr inwestycyjnych w stosunku do zmniejszenia stopy produkcji dóbr konsumpcyjnych. Warunkiem zastosowania zasady akceleracji jest stan pełnego wykorzystania aparatu wytwórczego. Przy niepełnym jego wykorzystaniu wzrost popytu na dobra konsumpcyjne może być realizowany bez konieczności dodatkowych inwestycji. Wspólne działanie mnożnika i zasady akceleracji zostało nazwane przez Hausen'a

supermnożnikiem. Zasada działania supermnożnika jest następująca: pierwotny wzrost inwestycji autonomicznych wywołuje przez mnożnik wzrost dochodów i globalnego popytu konsumpcyjnego, który z kolei przez akcelerator indukuje poziom wzrostu inwestycji (inw. indukowane) i dalszy efekt mnożnikowy.

Zasada akceleracji wskazująca na podstawowy efekt inwestycyjny przekształca się na współczynnik kapitałochłonności. Możemy mówić o współczynniku kapitał. przeciętnym , jest to stosunek kapitału do dochodu narodowego (N). Współczynnik kapitałochłonności krańcowej (marginalnej) to stosunek przyrostu kapitałochłonności do przyrostu dochodu nar.

 Cr=I/ΔY Cr=300z/100=3

Współczynnik kapitałochłonności krańcowej wynosi 3. Trzeba zainwestować 3$ aby DN wzrósł o 1$. Im większy współczynnik kapitałochłonności krańcowej tym mniejsza efektywność inwestycji. W literaturze powojennej przyjął się podział na inwestycje: 1) autonomiczne 2) indukowane. Pisali na ten temat Hausen i Samuelson.

Inwestycje autonomiczne to nakłady niezależne od bieżącego stanu działalności gosp. Realizowane są one w związku z upowszechnieniem nowych wynalazków, wzrostu liczby ludności. Związane są one z wydatkami publicznymi. Stają się zazwyczaj głównym źródłem efektów mnożnikowych, prowadzących do osłabienia działalności gospodarczej. Cechuje je egzogeniczność, zewnętrzne działanie w stosunku do procesów gospodarczych.

Inwestycje indukowane są inwestycjami wywołanymi przez zmiany wielkości dochodów i postępującymi za tym zmianami wielkości popytu. O ile poważną część inwestycji autonomicznych realizuje państwo lub związki komunalne to inwestycje indukowane są w całości realizowane przez przedsiębiorców wtedy gdy wzrasta efektywny popyt. Mają one charakter endogeniczny, wewnętrzny w stosunku do procesów zachodzących w gospodarce. Inwestycje indukowane znajdują wyraz w zasadzie przyspieszania, która wskazuje w jaki sposób wzrost globalnego popytu oddziałowuje na rozmiary działalności inwestycyjnej.

TEORIE WZROSTU GOSPODARCZEGO (lata 50-te, 60-te)

1. Teorie nawiązujące ściśle do Keynesa - R.F. Harrod. Model wzrostu gospodarczego Domara (amer.)

1. Koncepcje nawiązujące do Keynesa ale uwzględniające pewne elementy ujęć neoklasycznych J.Robinson

1. Modele neoklasyczne.

Ad1) Model wzrostu gospodarczego Domar'a (gospodarka zamknięta) inwestycje w całości w ciągu roku, neutralny postęp tech., krańcowa skłonność do oszczędzania=przeciętnej skłonności do oszczędzania.

Jakie warunki winny być spełnione aby wzrost gospodarczy był zrównoważony?

ΔY/Y=ΔP/P ΔP - przyrost roczny produkcji

ΔP=I*δ δ  efekt inwestycji przeciętnej - odwrotność współ. kapitałochłonności krańcowej

ΔY=ΔI*K K-mnożnik inwestycyjny Keynesa

ΔC/ΔY - krańcowa skłonność do konsumpcji

ΔS/ΔY=α

ΔY=ΔP

- wzór na model wzrostu gosp. Domar'a

Aby wzrost gospodarczy miał charakter zrównoważony inwestycje muszą wzrastać w tempie równym iloczynowi α*δ, gdzie α - przeciętny skłonność do oszczędności, równa krańcowej skłonności do oszczędzania, δ - przeciętny efekt inwestycyjny.

Ekonomia przed Keynesem interesowała się podażowym aspektem inwestycyjnym , inwestycje były rozpatrywane jako czynnik wzrostu produkcji.

Keynes zajmował się popytowym wzrost. inwest. W krótkim okresie czasu inwestycje powodują wzrost popytu. Przejście do badań dynamicznych wymagało uwzględnienia popytowego jak i podkreślenia aspektu nakładów inwestycyjnych.

Domar i Harrod wskazują, że realizacja wzrostu równoważy zmiany inflacyjne i deflacyjne może być w skrajnej mierze działaniem przypadku. Bez ingerencji państwa w sprawy gospodarcze inflacja oscyluje pomiędzy inflacją a deflacją. Jeśli ma miejsce luka deflacyjna i stan nadprodukcji, niepełne wykorzystanie aparatury wytwórczej, bezrobocie. Domar i Harrod radzą wzrost nakładów inwestycyjnych. W wypadku luki inflacyjnej (pełne wykorzystanie mocy wytwórczych itd.), doradzają ograniczenie inwestycji. Te uwagi na pozór sprzeczne, otrzymały nazwę paradoksu Domara, Harroda.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA (KNS)

Powstanie i rozwój KNS. Przez 1100 lat istniało państwo kościelne, którego głową był papież. Katolicka nauka społeczna odmienną, trzecią doktrynę rozwoju gospodarczego, odmienna od liberalizmu i socjalizmu. Inspirującą rolę w powstaniu KNS odegrała encyklika papieska Leona XIII „Rerum novarum” („Rzecz nowa” 1891). Leon XIII dążył do uaktywnienia katolików w sprawach społecznych. Wydanie „Rerum novarum” uzasadnia przemiany w życiu społeczno gospodarczym. Dotyczą one :

• zmiany technik produkcji przemysłowej w związku z wprowadzeniem maszyny parowej i powstaniem przemysłu fabrycznego

• rozpowszechniania pracy najemnej i powstania klas pracowników i pracodawców

• skupienia bogactw w rękach małej grupy kapitalistów przy jednoczesnym zubożeniu społeczeństwa

• upadek moralności społecznej

położenie robotników pogarszają według Leona XIII takie okoliczności jak :

a) pozbawienie ochrony prawnej

b) usunięcie wpływu religii i moralności na ustrój i ustawodawstwo państwowe.

Leon XIII pragnie polepszyć położenie robotników przez ich uwłaszczenie. Według niego należy to uczynić nie przez nowy podział majątku społecznego, czy powstanie własności wspólnej, gdyż to naruszałoby prawo własności, ale przez taki poziom płac, który uczciwemu pracownikowi zapewni: a) środki na utrzymanie własne, b) utrzymanie żony i dzieci, c) możliwości odkładania oszczędności by dojść do skromnego majątku. Taki sposób uwłaszczenia zapewni według Leona XIII dwie korzyści:1) zniknie przepaść między olbrzymim bogactwem przedsiębiorców i nędzą robotników, 2) wzrośnie produkcja i wydajność pracy robotników. Państwo ma wspomagać i ochraniać rodzinę, ale nie może zastępować rodziny w pełnieniu właściwych jej funkcji. Prawa i obowiązki rodziny są wcześniejsze i bliższe natury niż prawa i obowiązki państwa. Leon XIII opowiadał się za prawem robotników do zakładania wolnych związków zawodowych niezależnych od państwa. W 1909r. powstaje Międzynarodowa Org. Pracy z siedzibą w Genewie. Papież uznaje zarówno godziwość pracy najemnej jak i produkcyjność kapitału. Ani kapitał bez pracy, ani praca bez kapitału istnieć nie mogą. Zadania państwa Leon XIII sprowadza do starań o dobro społeczne. Społeczna rola państwa ma charakter pomocy. Państwo winno interweniować w stosunki pracy tylko wówczas gdy sytuacja społeczna bezwzględnie się tego domaga. Państwo powinno:

• przeciwdziałać bezrobociu i strajkom

• zakazywać pracy w niedzielę i święta

• troszczyć się o ochronę pracy kobiet

• troszczyć się o ochronę życia, zdrowia pracowników

Pius XI w roku !931 - encyklika „Quadragesimo cemo” ( W 40 rocznicę ). Encyklika Piusa XI wyjaśniła budzące wątpliwości niektóre elementy „Rerum novarum” Pius XI eksponował ideę upowszechniania własności. Dokonać się to miało 2 drogami:

1. tam, gdzie to możliwe należy ułatwić drobnym producentom nabywanie własnych środków produkcji i przedsiębiorstw przez udzielanie kredytów i innego rodzaju pomocy

1. w dużych zespołach wytwórczych radzono dopuścić robotników do udziału w zyskach i umożliwić im nabywanie akcji przedsiębiorstw, w których pracowali. Pius XI podkreśla, że każda interwencja państwa w życie społ. winna mieć charakter pomocniczy w celu realizacji zasady solidaryzmu społ., przezwyciężenie walki klas i ugruntowania zgodnego współdziałania stanów zawodowych. Dobrem wspólnym winna rządzić sprawiedliwość społ. Jej celem miała być doskonałość osoby ludzkiej.

Jan XXIII, encykliki „Pacem internis” ( Pokój na ziemi )

„ Mater erte magistra” 1961 ( Matka i nauczycielka )

Należy przyznać pracownikom czynny udział w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Papież poświęcił też uwagę problemom sytuacji rolników, pomocy regionom i krajom zacofanym gospodarczo. Wieś powinna dysponować podstawową infrastrukturę społeczną i techniczną. Jan XXIII zwołał II Sobór Watykański 1962-65

Paweł VI „ Popularum progresio” ( O postępie ludów )

Jan Paweł II zamierzał wydać encyklikę na 90-tą rocznicę „Rerum novarum” - na 15.05.81, ale uniemożliwił to zamach 13.05.81., 14.09.81 ukazała się „Laborem exercis” ( o pracy ludzkiej ) Papież wskazuje, że encyklikę poświęca nie tyle pracy ludzkiej, ile człowiekowi w kontekście jego pracy. Podkreśla, że w czasach współczesnych na pierwszy plan wysuwa się niesprawiedliwość w skali światowej w stosunkach międzyludzkich, między krajami.

Właściwym podmiotem pracy jest sam człowiek. Związki zawodowe są konstruktywnym czynnikiem ładu społecznego. Jan Paweł II uważa strajk za usprawiedliwiony moralnie, jeśli jest on ostatecznym środkiem sporu o pracę. 01.05.91 Jan Paweł II publikuje „Centesimus annus” dotyczącą kwestii społecznych. Papież wskazuje w niej, że Leon XIII przewidział wszystkie negatywne konsekwencje polityczne społeczne i gospodarcze ustroju społecznego proponowanego przez socjalizm. Wydarzenia od 89r w pełni to potwierdziły. Katolicka nauka społeczna przeciwstawia się upaństwowieniu środków produkcji, które uczyniłoby z każdego obywatela jeden z trybów machiny państwa. Krytykuję też koncepcję państwa pozostawiającego dziedzinę gospodarowania poza zasięgiem swego zainteresowania i oddziaływania ( krytyka liberalizmu ) Jan Paweł II wskazuje, że istnieje sfera autonomii gospodarczej w którym państwo nie powinno ingerować. Państwo ma jednak obowiązek określenia ram prawnych wewnątrz których rozwijają się relacje gospodarcze i w ten sposób stworzenia podstawowych warunków wolnej ekonomii- gospodarka, która zakłada pewną równość między stronami tak, że żadna nie może być silniejsza od drugiej ( robotnicy właściciele kapitału )

W „Centesimus annus” Jan Paweł II wskazuje, że decydującym czynnikiem , który dał początek zmianom i Europie Środkowej Wschodniej było pogwałcenie praw pracy. Zasadniczy kres ustrojów, które chciały uchodzić za formę dyktatury robotników, rozpoczął się wielką akcją protestu , którym było powstanie NSZZ „Solidarność” .Rzesze robotników pozbawiły prawomocności i teologię, która chciała przemawiać w ich imieniu , odkryły też na nowo pojęcie i zasady nauki społecznej kościoła. W 1989 r walka w obronie pracy została spontanicznie połączona z walką o kulturę i prawa moralne. W skali ogólnoświatowej konsekwencją wydarzeń 89 roku było w niektórych krajach spotkanie między kościołem a ruchem robotniczym, zrodzonym z reakcji o charakterze etycznym, chrześcijańskim na sytuację powszechnej niesprawiedliwości

Papież wskazuje, że chce encyklikę poświęcić nie tyle pracy co człowiekowi w kontekście jego pracy. Właściwym podmiotem pracy jest sam człowiek. .

WYKŁAD 24.01.1997

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Jan Paweł II wskazuje, że Leon VIII przewidział wszystkie negatywne skutki ustroju społeczeństwa socjalistycznego, który wtedy istniał jako filozofia społeczna i jako ruch zorganizowany. Wydarzenia ostatnich miesięcy roku 1989 i początku 1990 r. w pełni to potwierdziły. Jan Paweł II podkreśla aktualność wskazań „Rorum novarrum” w kwestii stosunków własnościowych i ekonomicznych państwa.

Kat. nauka społeczna przeciwstawia się upaństwowieniu środków produkcji, które czyni z obywateli tryby machiny państwa. Krytykuje koncepcje państwa pozostawiającego dziedzinę gospodarki całkowicie poza zasięgiem swego zainteresowania i oddziaływania. Niewątpliwie istnieje sfera uzasadnionej autonomii gospodarki, w którą państwo nie powinno ingerować. Ma ono jednak obowiązek określenia ram prawnych, wewnątrz których rozwijają się relacje gosp. i w ten sposób stworzenia wolnej ekonomii (gosp., która zakłada pewna równość m. stronami tak, że żadna z dwóch stron nie może być na tyle silniejsza od drugiej, by ją zniewolić). System panujący w E. Środ.-Wsch. niesprawność będącej

pogwałceniem praw człowieka do:

• inicjatywy

• własności

• wolności ekonomicznych.

W 1989 r. walka w obronie tych praw została spontanicznie połączona z walką o kulturę i prawa narodowe. W skali ogólnonarodowej konsekwencją wydarzeń 1989 r. była pomiędzy kościołem a ruchem robotniczym, zrodzonym z sytuacji powszechnej niesprawiedliwości. Przez okres 100 lat z powodu przekonania, że aby skutecznie walczyć z uciskiem, proletariat musi przyswoić sobie........................................................................................................

Zwracając się do narodów całej Europy papież podkreśla, że trzeba podjąć ogromny wysiłek moralnej i gosp. odbudowy krajów, które odeszły od komunizmu. Bardzo długo ulegały wypaczeniu nawet najb. elementarne stosunki gosp., a także podst. cnoty związane z życiem gosp., takie jak:

• prawdomówność

• wiarygodność

• pracowitość

Te wszystkie cechy zostały wykorzenione. Konieczna jest cierpliwa odbudowa materialna i moralna; lecz tymczasem wyczerpane długotrwałymi wyrzeczeniami narody domagają się od rządów dobrobytu i odpowiedniego zaspokojenia ich słusznych racji. Jan Paweł II podkreśla przy tym, że pomoc niesiona krajom postsocjalistycznym nie może zmniejszyć pomocy krajom III-go świata.

TEORIE ROZWOJU GOSP. XX w.

J. A. Schumpeter (1883-1950) - studiował w Wiedniu pod kierunkiem gł. przedstawicieli szkoły austriackiej. W pracy habilitacyjnej próbuje połączyć szkołę lozańska z austriacką i tworzy ogólną teorie statyki gospodarczej.

1912 „Teoria rozwoju gospodarczego”. Praca ta rozgłos uzyskała w okresie międzywojennym . Sch. był min. finansów Austrii, potem gubernatorem jednego z banków Wiednia. W 1932r. przeniósł się do USA na U. Harwarda, przewodniczył tam Kołu Ekonomicznemu. Napisał tam: „Cykle koniunkturalne. Teoretyczne. Statyczne”, „Kapitalizm, socjalizm i demokracja”

Pojęcie statyki i dynamiki Schumpetera.

Ekonomia akademicka pocz. XX w. zamykała się niemal całkowicie w teorii równowagi (tj. statyki gosp.). W jej ujęciu rozwój następuje pod wpływem akumulacji i tzw. czynników zewn. (egzogenicznych); np. przyrost ludności, zmiana upodobań konsumentów, zmiany metod prod.

W ujęciu Sch. rozwój następuje w wyniku czynników wewn. (endogenicznych); np. innowacje (nowe kombinacje czynników prod., które powstają w gosp. jako rezultat pogoni za zyskiem). Sch. wyróżnia:

• gosp. statystyczną (czyli statyczną) - statyka wg Sch. przedstawia układ gospodarczy, w którym wszystkie procesy przebiegają wg tych samych wzorów. Jest to stan zastoju obejmujący niezmienność elementów układu i czynników gosp. Nie występuje zysk przedsiębiorcy, a dochody rozkładają się w całości m. płacę a rentę gruntową. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach rozwoju gosp.

• gosp. dynamiczną - zysk jest rezultatem działalności przedsiębiorców, którzy wprowadzają innowacje.

Pojęcie innowacji Sch. rozumie b. szeroko, ujmuje je w 5-ciu kategoriach:

1. wytworzenie nowego dobra

1. zastosowanie nowej techniki prod.

1. zdobycie nowego rynku zbytu

1. wynalezienie nowego źródła surowców

1. realizacja nowej organizacji prod., np. utworzenie trustu tam gdzie do tej pory nie istniał.

Innowacje obniżając indywidualne koszty prod. w stosunku do społ. kosztów prod., zapewniają swym twórcom powstanie zysku. Pogoń za zyskiem staje się przyczyna rozwoju gosp. Zysk jest wiec dochodem pierwotnym, zaś % wtórnym. Przedsiębiorca zaciągając pożyczkę godzi się dzielić spodziewanym zyskiem z właścicielem kapitału pieniężnego

Teoria cyklu koniunkturalnego Sch.

Wynika ona z koncepcji teorii rozwoju gosp. Sch. Cykliczny rozwój gospodarki Sch. tłumaczy zjawiskiem nierównomiernego rozłożenia w czasie nowych kombinacji wytwórczych. Każdy nowy cykl realizuje się przy tym rozwoju gosp.

W „Cykle koniunkturalne” Sch. dokonuje próby powiązania ze sobą różnych typów wahań cyklicznych:

• długookresowych (ok. 60 lat)

• klasycznych (8-10 lat)

• krótkich.

Gdy ich punkty minimum się zbiegną - są najw. kryzysy światowe.

W „Kapitalizm, socjalizm i demokracja” Sch. stwierdza zanik ekonomicznej i społ. funkcji przedsiębiorcy. Rozwój sp. akcyjnych i zrzeszeń monopolistycznych doprowadził do tego, że w miejsce przedsiębiorcy pojawiły się sztaby techników kierujących przedsiębiorstwem Nastąpiła depersonalizacja zarządzania i automatyzacja. W nawiązaniu do Sombarta Sch. podkreśla, że wlk. przedsiębiorstwa kierowane przez wykwalifikowanych menedżerów osłabiają poczucie prywatnej własności i wolności gosp. Postawę krytyczną budzą też intelektualiści przewodzący zw. zaw.

Wpływ Sch. na późniejszy rozwój ekonomii był dość istotny. Sch. operował kategoriami mikroekonomicznymi. Jego analiza rozwoju gosp. została zakwalifikowana jako socjologia ekon. Był on więc drugim obok Webera (twórca instytucjonalizmu)ekonomistą, który wywarł wpływ na współczesnego ekonomistę amer. Galbraitha (neoinstytucjonalista).

J. R. Galbraith (ur.1908r.) - autor:

• „Amerykański kapitalizm. Koncepcje siły równoważnej”

• „Nowe społ. przemysłowe”

• „Społeczeństwo dobrobytu”

• „Ekonomia w perspektywie”

• „Ekonomia a cele społ.”

Gł. przedmiot zainteresowań: pojęcie systemu przemysłowego i koncepcja siły równoważnej

W „Koncepcje siły...” pojęci siły równoważącej obejmuje różnego typu zrzeszenia konsumentów, farmerów, zw. zaw., które wspomagane przez państwo zapewniają równowagę i powodują zanik konkurencji.

W „Społ. przemysłowe” G. źródło braku równowagi społ. dostrzegł w dominującej w USA sile gosp.-społ., którą jest system przemysłowy. Pojęcie to obejmuje wielkie nowoczesne korporacje zwane dojrzałymi. W obrębie systemu przemysłowego dokonuje się zjawisko transformacji władzy. W okresie przed rewolucją przemysłową najważniejszym czynnikiem produkcji była ziemia. Właściciele ziemscy sprawowali władzę. Po rewolucji przemysłowej kapitał dawał władzę w przedsiębiorstwie, a w rezultacie także w społeczeństwie Wymogi technologii planowania poważnie zwiększały zapotrzebowanie przedsiębiorstwa przemysłowego na specjalistów i odpowiednią organizację ich pracy. Z uwagi na rzadkość tego czynnika należało się spodziewać, że władza w przedsiębiorstwie przemysłowym przejdzie z rąk właścicieli kapitały w ręce zorganizowanych specjalistów, wszystkich tych którzy mają udział w kolektywnym podejmowaniu decyzji. G. proponuje nazwać technostrukturą. Grupa ta obejmuje specjalistów, których wiedza zdolności, doświadczenie wywierają wpływ na kolegialne podejmowanie decyzji.

Rostow- główna praca „Stadia rozwoju społeczeństwa”. Lansuje koncepcję 5 stadiów rozwoju społeczeństwa:

1. społeczeństwo tradycyjne (przed rewolucją przem.)

1. stadium warunków przygotowawczych do startu

1. stadium startu

1. stadium osiągnięcia dojrzałości

1. stadium wysokiej konsumpcji masowej

NEOLIBERALIZM. Od czasów ukazania się pracy Keynesa nastąpił tryumf ekonomii keynesowskiej makroekonomicznej (od końca lat 30-tych do końca 60-tych). Ambicją keynesistowskiej ekonomii było połączenie ekonomii efektywności gospodarki z realizacją celów społecznych ( np. niwelowanie różnic dochodowych i majątkowych). Trudności gospodarki lat 70-tych wykazały, że ekonomia keynesistowska nie potrafi rozwiązywać rosnących problemów inflacji i bezrobocia Początek : wojna październikowa między Izraelem a krajami arabskimi co spowodowało kryzys naftowy, pojawia się wtedy stagflacja, czyli zjawisku inflacji towarzyszy bezrobocie. Miało to miejsce po raz pierwszy . Stagflacja stworzyła warunki do odrodzenia liberalizmu, który negował potrzebę interwencji państwa.

Neoliberalizm nawiązuje w pewnej mierze do szkoły neoklasycznej i austriackiej, a także historycznej. Jego genezę można odnieść do działalności na początku XX wieku Londyńskiej Szkoły Ekonomii ( przedstawiciel R.C. Robins). Neoliberałowie uważają, że centralne miejsce w życiu gospodarczym zajmuje mechanizm rynkowy. Wolna konkurencja nadal pozostaje w ich przekonaniu siłą zapewniającą optymalny podział zasobów i max. dobrobytu. Do neoliberałów zaliczani są ekonomiści różnych krajów , między innymi przebywający w USA przedstawiciele nowej szkoły austriackiej, L.Mises, F.A. Hayek oraz przedstawiciele szkoły chicagowskiej jak Milton Friedman ( twórca monetaryzmu ur. 1912 r.), Frank Knight, a także ekonomiści włoscy i francuscy.

W RFN wykształciła się odmiana neoliberalizmu, jej przedstawicielem był Ludwik Erchert (?). Ośrodkiem był uniwersytet we Fraiburgu, a jego mistrzem był Walter Eucken. Jest on autorem wielu prac w których wyłożył zasady niemieckiego neoliberalizmu i założycielem „Ordona”- od nazwy tego czasopisma i myślenia w kategoriach uporządkowania pochodzi drugie określenie tego kierunku ordoliberalizm Wyróżnił 2 typy gospodarek:

• kierowana centralnie

• wolnorynkowa.

E. wskazuje na wyższość i przewagę gosp. wolnorynkowej. Uważa jednak, że pewne elementy planowania są nieodzowne z uwagi na działanie w każdym typie gospodarki takich praw jak:

• prawo nasycalności potrzeb

• pr. malejącego przychodu

• pr. wydłużania się okresów produkcji

E. łączy poglądy szkoły austriackiej i młodszej szkoły historycznej.

we współczesnym liberaliźmie wyróżniają się dwie szkoły ekonomii:

• neoaustriacka

• chicagowska

Te dwie szkoły łączy przyjęcie założeń metodologicznego indywidualizmu. Odegrały one odmienna rolę we współczesnym odrodzeniu liberalizmu:

• sz. chicagowska dostarczyła współczesnych narzędzi i programu polityki liberalnej oraz bezpośrednio przyczyniła się do ukierunkowania polityki gospodarczej USA i Wlk. Brytanii na początku lat 80-tych na monetaryzm . Monetaryzm to taka polityka gosp., która eksponuje oddziaływanie zjawisk pieniężnych w zbiorze wszystkich impulsów mających wpływ na proces gospodarczy.

• szkole austriackiej neoliberalizm zawdzięcza zachowanie i rozwinięcie metodologii i liberalnych wartości, podczas gdy sz. chicagowskiej była bardziej pragmatyczna i skupiała się na polityce gospodarczej to sz. neoaustriacka koncentrowała się na metodologiczno-filozoficznych przesłankach liberalnej wizji społeczeństwa i analizie mechanizmu rynkowego dostarczając ekonomicznych, politycznych i moralnych argumentów za liberalizmem. W okresie m.wojennym wpływom sz. neoaustriackiej uległ Robbins.

Hayek stanowi przykład „wędrującego profesora” - profesor wielu uniwersytetów. W 1931 r. przeniósł się z Wiednia do Londynu , 1950r. udaje się do USA, 1962r. powrót do Europy (Fryburg). Otrzymał wiele doktoratów honoris causa, Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974r. Głównym elementem filozofii H. jest wolność, poświęcił wiele uwagi cyklom koniunktury Kryzysy spowodowane są przeinwestowaniem, co po chwilowym ożywieniu prowadzi do recesji. Całkiem inne poglądy od Keynesa, który uważał, że recesja spowodowana jest małym popytem i zalecał pobudzanie go m.in. drogą emisji pieniądza.

Hayek: jeśli struktura popytu na różne dobra jest niezgodna ze strukturą podaży tych dóbr, to zwiększenie globalnego popytu nie musi doprowadzić do równowagi. Bezrobocie spowodowane jest niewłaściwym ulokowaniem kapitału (w gałęzie o najwyższej inflacji0. Dla uzdrowienia gospodarki inflacja powinna być zahamowana całkowicie - skutkiem tego będzie gwałtowny, lecz przejściowy wzrost bezrobocia, spowodowany dotychczasowym niewłaściwym zatrudnieniem. Jest to jednak wg H. jedyna metoda umożliwiająca wkroczenie na drogę długotrwałej ekspansji.

Doktryna monetaryzmu Friedmana sprowadzona jest do dwóch też:

• zmiany w podaży pieniądza są jedynym czynnikiem określającym poziom dochodów i stopień .........................

• stabilizacja tempa wzrostu pieniądza na poziomie ..........................

Jak pozostali był słuchaczem Saya

w j.polskim 1859 , wczesniej we Francji

18

42

B

R

---