I. ZAGADNIENIA OGÓLNE KRYMINOLOGII

1. Pojęcie kryminologii - (gr. crimen - przestępstwo, logos -nauka) w skrócie nauka o

przestępstwie. Za twórcę kryminologii uważa się lekarza i antropologa - Cesare Lambroso.

Rozwijając jest to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego*, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

*Dewiacja - forma jednostkowego lub grupowego zachowania, które przez większość członków danej grupy społecznej jest postrzegane i definiowane jako odstępstwo od akceptowanych norm, wzorów i oczekiwań, a jednocześnie nie jest w ramach danej zbiorowości tolerowane.

2. Status kryminologii jako dyscypliny naukowej - kryminologia ma określony jasno przedmiot badań, natomiast nie posiada żadnej własnej metodologii badawczej, a jedynie wykorzystuje metody stworzone w ramach innych dyscyplin o charakterze podstawowym (antropologia, biologia, medycyna, socjologia itp.). Dlatego też określa się ją jako dyscyplinę nauki o charakterze interdyscyplinarnym a kryminologią zajmują się najczęściej osoby wykształcone w którejś ze wspomnianych dyscyplin podstawowych, najczęściej prawnicy, socjologowie lub psychologowie. Skutkuje to tym, że w kryminologii często dochodzi do ścierania się psychologicznych, socjologicznych czy prawniczych poglądów i punktów widzenia.

3. Związek kryminologii z innymi dyscyplinami naukowymi.

- Kryminologia a nauki medyczne i biologiczne - nauki te wywarły na k. duży wpływ, chociażby z tego względu, że uważany za ojca założyciela k. był Cesare Lambroso- lekarz psychiatra, pracujący jako lekarz więzienny. Wpływ tych nauk objawia się w koncentracji na cechach biologicznych, antropologicznych, genetycznych, neurofizjologicznych sprawcy przestępstwa, jego zachowaniach, na funkcjonowaniu układu wydzielania dokrewnego itp. które wyróżniają przestępców od pozostałych ludzi. Bardzo dużą rolę odgrywa też psychiatria, głównie problematyka psychopatologii, psychiatria sądowa. Nauki medyczne i biologiczne wywarły więc wpływ na ukształtowanie się modelu kryminologii jako nauki praktycznej, co jest wyrażone np. przez udział w procesie karnym biegłych, głównie biegłych lekarzy psychiatrów.

- Kryminologia a psychologia - kryminolodzy o psychologicznym rodowodzie zajmują się głównie problemem związków zachodzących pomiędzy pewnymi czynnikami o charakterze psychologicznym tj. osobowość, temperament, emocje, procesy uczenia się, poziom rozwoju umysłowego a zachowaniami przestępczymi. Nacisk stawiany jest tu na osobowość i jej cechy, zastanawiając się nad istnieniem układu cech zwanego osobowością przestępczą, który może sprzyjać popełnianiu przestępstw. Psychologowie wraz z psychiatrami występują też w roli biegłych w procesie, określając stopień zdolności sprawcy do ponoszenia odpowiedzialności za swe czyny, a związku z tym tworzy się nowy dział kryminologii - kryminologia kliniczna.

- Kryminologia a pedagogika -chodzi tu o pedagogikę resocjalizacyjną związaną z wykonywaniem środków karnych wobec sprawców przestępstw, głównie kary pozbawienia wolności.

- Kryminologia a statystyka - dwaj inni obok Lambrosa, twórcy kryminologii - Adolphe Quetelet i Michel-Andre Guerry, byli matematykami z wykształcenia, zajmującymi się statystyką. Tworzyli systemy gromadzenia danych statystycznych na temat przestępczości, które są podstawowym źródłem informacji na temat rozmiarów, nasilenia, dynamiki i struktury przestępczości. Dziś bez statystyki policyjnej, prokuratorskiej, sądowej czy penitencjarnej, trudno wyobrazić sobie zajmowanie się kryminologią. Jest to skomplikowany proces społeczny, który spowodował wyodrębnienie się działu zwanego statystyką kryminalną. Matematyczne metody statystyczne, stanowią dziś fundamentalny element metodologii empirycznych badań kryminologicznych.

- Kryminologia a socjologia - wpływy tej nauki zaznaczyły się od powstania tzw. szkoły socjologicznej prawa karnego ( zwanej też socjologią kryminalną ), reprezentowanej przez Franza von Liszta i Enrico Ferri, a w szczególności od okresu międzywojennego w Stanach Zjednoczonych, gdyż właśnie tam rozwinęły się nowoczesne badania socjologiczne. Dziś związki kryminologii z socjologią są wielorakie, wykształciły się subdyscypliny np. patologia społeczna, mówiąca o zjawiskach społecznych traktowanych jako szkodliwe - alkoholizm, narkomania, prostytucja; socjologia zachowań dewiacyjnych , zajmująca się społecznymi i psychospołecznymi mechanizmami zachowań, które stanowią naruszenie jakichś norm społecznych. W socjologii istnieje pojęcie problemu społecznego - zjawisko, które w percepcji społecznej uznawane jest za stwarzające konieczność podjęcia jakichś działań zmierzających go jego rozwiązania czy przeciwdziałania ich powstawaniu. Ponadto w socjologii istnieje dyscyplina zwana socjologią prawa, zajmująca się zagadnieniami genezy i mechanizmów funkcjonowania i przestrzegania norm prawnych, a także zagadnieniami ich społecznej percepcji. Pod wpływem socjologii kryminologia przestała ograniczać się do koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa i jego indywidualnych defektach jako przyczynach przestępczości. Zaczęła interesować się społecznymi uwarunkowaniami przestępczości znajdującymi się poza jednostką - w jej środowisku społecznym na płaszczyźnie struktur I stopnia ( rodzina, grupa rówieśnicza), na płaszczyźnie struktur II stopnia ( sąsiedztwo, warstwy, klasy) czy na płaszczyźnie społeczeństwa globalnego. Wpływy socjologii doprowadziły do wzrostu zainteresowania społecznymi mechanizmami kontroli przestępczości, kontroli społecznej itp.

- Kryminologia a ekonomia - rozważanie związku z kryzysami gospodarczymi, czy poziomem zamożności ludzi a przestępczością.

- Kryminologia a historia - głównie historia społeczna.

4. Związki kryminologii z nauką prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego.

Kryminologia i prawo karne za przedmiot swych rozważań mają ten sam fragment rzeczywistości społecznej - przestępstwo i przestępczość. Najprostszym kryterium rozróżnienia może być to, że kryminologię zaliczamy do nauk empirycznych - sfera bytu (odpowiadając na pytanie „jak jest”), natomiast prawo karne do nauk normatywnych - sfera powinności (odpowiadając na pytanie „jak być powinno”). Patrząc z punktu widzenia związanego z problemem wartościowania i oceniania - kryminologia jest wobec tego z założenia obojętna, prawo karne natomiast operuje przede wszystkim wartościami. Jednak niektórzy uważają, że pomostem łączącym w tej kwestii obie nauki może być sfera polityki kryminalnej, gdzie empirycznie uzasadnione postulaty kryminologiczne przekładane są na język decyzji ustawodawczych i sądowych. Problem relacji między kryminologią a prawem karnym ma jeszcze inny wymiar związany ze sposobem pojmowania kryminologii jako nauki. W początkowych założeniach kryminologia nie miała być wiedzą czysto teoretyczną lecz gromadzona wiedza miała służyć reformowaniu i ulepszaniu rzeczywistości społecznej. Doświadczenia empiryczne, pomysły i idee kryminologów wprowadzały ją na wymiar praktyki. Dlatego też kryminologia traktowana jest jako nauka pomocnicza prawa karnego, która dostarcza naukowe i empiryczne podstawy działalności wymiaru sprawiedliwości. W związku z taką sytuacją, tworzenie i stosowanie prawa karnego przestało być wyłączną domeną prawników. Ten stan rzeczy budził niepokój wśród przedstawicielu nowych nurtów kryminologii krytycznej, radykalnej bądź antynaturalistycznej. Wg nich kryminologia jest zbyt podporządkowana prawu karnemu, państwu i instytucjom państwowej kontroli społecznej. Traci swoją samodzielność i niezależność, co rodzi postulat oswobodzenia i potrzeby by kryminologia stała się niezależną nauką społeczną, której przedmiotem ma być miedzy innymi krytyczna analiza instytucji prawa karnego i kontroli społecznej.

5. Przedmiot badań kryminologii.

- Przestępstwo - jako kategoria społeczna - w tym zakresie kryminologię interesuje - czym ono jest, czym wyróżnia się od innych kategorii zachowań ludzkich, czy ma charakter stały czy zmienny w czasie i przestrzeni, czy przestępstwo jest tylko i wyłącznie pewną kategorią normatywną czy też możliwe są inne, pozanormatywne kryteria przestępności zachowania.

- Przestępczość - jako zjawisko społeczne - głównie chodzi o opis tego zjawiska w aspekcie statycznym i dynamicznym, przede wszystkim o określenie jego rozmiarów (ile zdarzeń ma miejsce w danej społeczności), nasilenia (ja wysokie jest nasycenie danej zbiorowości tym zjawiskiem), dynamiki przestępczości (zmiany rozmiarów i nasilenia jej w czasie) i struktury przestępczości (jakie miejsce w ogólnej liczbie przestępstw zajmują czyny określonego rodzaju). Podstawowe pytanie to - dlaczego i w jaki sposób rozmiary i nasilenie zjawisk przestępczych w obrębie różnych elementów struktury społecznej i przestrzennej społeczeństw są różne?

- Przestępca - sprawca przestępstwa - to przedmiot badań nurtu zwanego kryminologią pozytywistyczną. Zasadnicze pytanie w tej kwestii to - dlaczego jedni ludzi popełniają przestępstwa a inni nie? (pytanie lambrozjańskie).

- Ofiara przestępstwa - zajmuje się nią dyscyplina naukowa - wiktymologia - opisująca zagadnienia związane z faktem pokrzywdzenia kogoś przestępstwem. Chodzi o czynniki zwiększające prawdopodobieństwo zostania ofiarą a także o problem konsekwencji wiktymizacji dla dotkniętej nią jednostki, zapobieganie wiktymizacji przestępstwami itp. Przedmiotem badań jest też lęk przed przestępczością.

- Kontrola społeczna i reakcja na przestępczość - rolę odgrywa tu dział kryminologii empirycznej zajmującej się badaniem praktyki funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Pytania odnoszące się do tej kwestii to - dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzi za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie? Rozważania te tworzą nurt socjologii prawa karnego i kontroli społecznej.

Problematyka ofiary przestępstwa

Wiktymologia - nauka o ofierze

Badania wiktymologiczne to badania dotyczące konsekwencji pokrzywdzenia przestępstwem

Koncepcje wiktymologii:

1) wiktymologia ogólna - wg Mendelshona - wiktymologia ujmowana jest jako samodzielna, odrębna dyscyplina naukowa, zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia. Zainteresowania dotyczą:

- ofiar działania sił przyrody jak i działań ludzkich

- Przedmiotem badań stają się poszczególne jednostki oraz duże zbiorowości ludzkie

2) nowa wiktymologia - R. Eliast - powinna zajmować się ofiarami pogwałceń praw człowieka, oraz ofiarami przestępstw, źródłem pokrzywdzenia może być tylko działanie człowieka, kategorię ofiar należy poszerzyć o ofiary nadużyć władzy.

3) wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku - ofiarami są osoby zagrożone, krzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka bądź strukturę, organizację lub instytucję będącą jego wytworem.

Pojęcie ofiary przestępstwa - 3 definicje:

1. Ofiarą przestępstwa jest konkretny człowiek, który ponosi szkodę, doznaje nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego przestępstwa. Ofiarą przestępstwa może być tylko konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa, ujawnionego bądź nieujawnionego, poniosła szkodę (materialną lub niematerialną).

2. Oprócz jednostki ludzkiej ofiarą jest także grupa lub instytucja pokrzywdzona lub poszkodowana

3. Ofiarą jest nie tylko jednostka ludzka czy instytucja, ale również porządek moralny

Polski system nie posługuje się pojęciem ofiary przestępstwa lecz pokrzywdzonego przestępstwem - art. 49 kpk  osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało naruszone bezpośrednio lub zagrożone przestępstwem.

Przestępstwo wobec ofiary.

Przestępstwo: zabójstwa, kradzieży - jesteśmy w stanie zidentyfikować ofiarę. Możemy mieć do czynienia z przestępstwami, w których nie jesteśmy w stanie indywidualnej ofiary zidentyfikować: przestępstwa gospodarcze czy przeciwko wymiarowi sprawiedliwości- fałszywe zeznania. Staramy się wskazać , że sprawca popełniający czyn zabroniony, działa na szkodę danego podmiotu.

Przestępczość bez ofiar

Chodzi o takie sytuacje w których brak jest określonego pokrzywdzonego, który mógłby złożyć doniesienie o popełnionym przestępstwie.

E. Schur wprowadził to pojęcie - akt dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych dóbr i usług. Np. homoseksualizm, narkomania, aborcja, prostytucja, związane z naruszeniem norm moralnych

H. Bedau - za przestępstwo bez ofiary najczęściej uznawano zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, polegające na wymianie dóbr i usług pomiędzy osobami dorosłymi, które wyraziły zgodę na to i uważają, że czyn taki nie przynosi im szkody i dlatego nie informują dobrowolnie władz o swoim udziale w tej czynności.

a) ludzie wiedzą co czynią

b) zgadzają się na to

c) nikt albo przynajmniej nikt poza uczestniczącymi w danej aktywności nie jest poszkodowany, a mimo to

d) czyn jest zakazany przez ustawę

L. Falandysz - 2 sposoby ujmowania przestępstw bez ofiar:

a) kategoria merytoryczna - sytuacje, w których czyny nie są społecznie niebezpieczne w stopniu niezbędnym do uznania ich za przestępstwa, a znajdują się w katalogu przestępstw przede wszystkim siłą tradycji.

b) kategoria techniczna - sytuacje, w których brak jest określonego pokrzywdzonego, doznającego szkody przestępstwem i mogącego wnieść skargę lub złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa.

Typologie ofiar

W badaniach wiktymologicznych dokonuje się typologii ofiar mających na celu ustalenie jakie cechy biologiczne, psychologiczne czy tez socjologiczne decydują o tym, że określone osoby mogą być bardziej narażone na pokrzywdzenie przestępstwem.

Mendelsohn wprowadził pojęcie wiktymności - podatność i predyspozycje do stawania się ofiarą. Różni ludzie w różnym stopniu ze względu na różne okoliczności, predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami przestępstw.

Klasyczna typologia ofiar wg. Von Hentiga - w oparciu o kryteria biologiczne, psychologiczne i socjologiczne wyróżnił:

1. ogólne typy ofiar - najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępstwem, do których zaliczał: ludzi młodych, kobiety, ludzi starszych, niedorozwiniętych psychicznie, wykazujących zaburzenia psychiczne, imigrantów, mniejszości, osoby ociężałe umysłowo;

2. typy psychologiczne - ofiary: depresyjne, żądne zysku i zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, samotne, uwikłane w szczególnie trudne sytuacje

Koncepcja urodzonej ofiary - Ellenberger - urodzonymi ofiarami są jednostki, które przyciągają przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary (stają się ofiarami recydywistami, wielokrotnie pokrzywdzonymi przestępstwami).

Koncepcja ta jest powiązana z koncepcją urodzonego zabójcy.

Rola ofiary w procesie wiktymizacji  to proces stawania się ofiara przestępstwa.

• przyczynianie się ofiary do popełnienia przestępstwa - M. Wolfgang - można wyróżnić takie sytuacje, w których ofiara jak gdyby rozpoczyna zdarzenie - pierwsza używa siły fizycznej przeciwko przyszłemu sprawcy, wyciąga broń, wszczyna kłótnie, ułatwia popełnienie przestępstwa; uznanie że do popełnienia przestępstwa doszło z winy ofiary  wina ofiary odzwierciedlać będzie sposób karania sprawcy

1. odpowiedzialność funkcjonalna (S. Schaefer) - jej istotą jest rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą w zależności od roli jaką odegrali w przestępstwie

2. (Claster i David)  ofiara nie tylko może sprzyjać wiktymizacji, ale także ją utrudniać

3. Badania procesów wiktymizacyjnych dostarczają wielu klasyfikacji ofiar w zależności od sposobów ich zachowania i roli, jak również klasyfikacji zachowań charakteryzujących różne rodzaje ofiar

• Znaczenie badań nad sposobem zachowania się ofiary w procesie wiktymizacji:

- wyjaśnianie etiologii i fenomenologii przestępstwa (decyzja sprawcy o popełnieniu przestępstwa)

- zabezpieczania potencjalnych ofiar przed wiktymizacją

- przyznanie odszkodowania ofierze

- podejmowanie decyzji co do rodzaju i wysokości wymierzanej kary

4. Skutki przestępstwa, 2 rodzaje wiktymizacji

1) wiktymizacja pierwotna

1. bezpośrednia - jest to proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa, jego konsekwencją jest wyrządzenie przez sprawcę szkody ofierze. Może ona polegać na utracie lub uszkodzeniu własności oraz doznaniu krzywdy fizycznej lub psychicznej. Dotyczy osób dotkniętych bezpośrednio atakiem.

2. pośrednia - dotyczy osób bliskich bezpośredniej ofiary (najbliższej rodziny), oraz osób które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia.

2) wiktymizacja wtórna - jednostka oprócz pokrzywdzenia przez sprawcę przestępstwa może doznać powtórnie szkód i krzywd w wyniku reakcji społecznej na jej wiktymizację. Stać się to może wskutek sformalizowanych bądź niesformalizowanych reakcji.

- np. reakcja najbliższego otoczenia w miejscu zamieszkania, pracy, nauki, gdyż ciekawość oburzenie czy też potępienie środowiska może powodować w stosunku do ofiary efekt utrudniający powrót do stanu sprzed popełnienia przestępstwa

- także organy ścigania mogą krzywdzić w sposób niezamierzony ofiary

- także przez media - dokuczliwe skutki wiktymizacji, oczywiście nie w każdym wypadku możliwość identyfikacji ofiary w mediach musi oznaczać jej wtórną wiktymizację, zależy kto jest ofiarą i jakiego przestępstwa. Jakkolwiek możliwość identyfikacji ofiary może ją narazić na ośmieszenie, potępienie ale również współczucie, pomoc i wsparcie, jednak skutki tych relacji częściej okazywały się negatywne niż pozytywne.

Ofiara a system wymiaru sprawiedliwości

Z badań wynika, że tylko 30% ofiar, zawiadamia o popełnionym przestępstwie. Czynniki motywujące ofiary do zgłoszenia przestępstwa na szkodę danej osoby :

-potrzeba uzyskania potwierdzenia faktu popełnienia przestępstwa na potrzeby sprawy ubezpieczeniowej odszkodowawczej,

- odstraszenie sprawcy przestępstwa przed powtórnym jego popełnieniem

- chęć doprowadzenia do procesu sadowego mającego na celu ukaranie sprawcy,

- uzyskanie zadośćuczynienia wyrządzonej szkody.

Ofiara a policja - ofiary poprzez zawiadomienie o przestępstwie wpływają istotnie na selektywność ścigania przestępstw:

- ofiary częściej podejmują decyzję o niezawiadamianiu policji, decyzja ich jest uzależniona od samego przestępstwa (jego wagi i rodzaju) niż charakterystyki ofiary, składając zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa mają pewne oczekiwania odnośnie reakcji policji (udzielenia pomocy, informacji o ich roli w procesie, prawach i obowiązkach etc.) Wzajemne relacji policji i ofiary mają wpływ na kształtowanie postaw ofiary wobec policji, na stopień usatysfakcjonowania ofiary sposobem rozwiązywania jej konfliktu ze sprawcą oraz dalszy udział ofiary w procesie.

Zalecenia dla Policji:

- pracownicy policji powinni odpowiednio zajmować się ofiarami. A więc z ofiarą należy się przywitać , następnie można dalej prowadzić rozmowę w sposób miły, kulturalny.
- Po drugie policja powinna informować o możliwości uzyskania porady praktycznej i prawnej a także zadośćuczynienia od przestępcy czy też ze strony państwa. Kładzie się nacisk na ciągle, efektywne informowanie ofiary o jej prawach.

- Kolejnym zadaniem stawianym organowi ścigania jest informowanie ofiary o ciągłym przebiegu postępowania karnego, a zatem udzielania informacji na temat tej sprawy.

Ofiara a sąd

Kryminologia stara się ustalić czy:

- ofiara ma prawnie zapewnione możliwości brania aktywnego udziału w postępowaniu sądowym w jakich rolach może występować oraz jak jest traktowana przez sąd,

- stara się wyjaśnić, czy a jeśli tak to w jakim stopniu uwzględniane są interesy ofiary w orzekaniu kary i innych środków kary.

W większości wypadków rola ofiary jest drugorzędna w postępowaniu sądowym, dominuje rola państwa jako oskarżyciela publicznego. Aczkolwiek ofiara może występować w charakterze:

- oskarżyciela posiłkowego - 53 kpk

- oskarżyciela prywatnego

- powoda cywilnego

- świadka

• czy uwzględniane są interesy ofiary: orzekanie o odszkodowaniu, restytucji na rzecz ofiary przestępstwa, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, nawiązka (na cel społeczny).

• Ofiara w postępowaniu odgrywa pewną rolę na etapie orzekania kary i środków karnych (sposób zachowania sprawcy względem ofiary może na to wpływać, również wpływać może sposób zachowania ofiary  przy wymierzaniu kary uwzględnia się zachowanie pokrzywdzonego).

Mediacja procesu karnego - pojednawcze sposoby rozwiązywania konfliktów karnych Istotą jest to, aby ofiara ze sprawca doszli do porozumienia.

Do porozumienia dochodzi w procesie pojednawczym, który może mieć zróżnicowany charakter:

1. arbitraż - proces pojednawczy w którym strony konfliktu zwracają się do osoby trzeciej, neutralnej, arbitra, aby rozpatrzyła sprawę i wybrała sprawiedliwe rozwiązanie, strony konfliktu zobowiązują się do akceptacji i realizacji rozwiązania wskazanego przez arbitra

2. koncyliacja - strony konfliktu same rozwiązują konflikt w obecności osoby trzeciej, którego sama obecność i autorytet zapewniają klimat sprzyjający porozumieniu się

3. mediacja - taki proces pojednawczy, w którym rola mediatora nie ogranicza się tylko do obecności, ani też sam nie rozwiązuje on konfliktu, lecz wspólnie ze stronami skonfliktowanymi stara się znaleźć satysfakcjonujące dla nich rozwiązanie. Korzyści:

• pokrzywdzony poprzez mediację ma możliwość aktywnego uczestniczenia w rozwiązywaniu sprawy, brania udziału w formułowaniu ugody, uzgadniania zadośćuczynienia, uświadomienia sprawcy wyrządzonej krzywdy

• wymiar sprawiedliwości odciążony od pewnej ilości spraw karnych

• społeczna akceptacja mediacji prowadzi do zmian postaw społecznych wobec sprawców oraz sposobu ich karania, sprzyjać większej aktywności członków społeczeństwa w działaniach profilaktyczno-resocjalizacyjnych.

Aby mogło dojść do mediacji, muszą być spełnione 3 warunki:

1) mediacja musi być dobrowolna , sprawca i pokrzywdzony musza na nią wyrazić zgodę

2) sprawa nie powinna być skomplikowana dowodowo i okoliczności sprawy nie powinny budzić wątpliwości

3) mediacja jest dopuszczalna gdy sprawca nie kwestionuje zarzucanego mu czynu.

Etapy mediacji:

- selekcja sprawców i ofiar do mediacji - nie wszyscy sprawcy są podatni na mediację

- osobne spotkanie mediatora z pokrzywdzonym oraz ze sprawcą celem omówienia tego co się zdarzyło

- właściwe spotkanie ofiary i sprawcy i mediatora - kiedy to powinno dojść do porozumienia w sprawie zadośćuczynienia przez sprawcę na rzecz ofiary i podpisania w tej kwestii ugody

Instytucja mediacji - 320 kpk - sprawozdanie z przebiegu mediacji instytucji lub osoby godnej zaufania, które prokurator bierze pod uwagę decydując o wystąpieniu do sądu.

W każdym sprawozdaniu pochodzącym od organów ścigania powinna być zawarta informacje o szkodach poniesionych przez ofiarę.

Rezultat mediacji ma znaczenie przy wymiarze kary - 53 par. 3 k.k. - przy wymiarze kary bierze się pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji, albo ugodę między nimi.

Poszanowanie praw ofiary w ujęciu abstrakcyjnym, może zapobiec powtórnej wiktymizacji ze strony organów ścigania.

4) instytucja porozumienia się z oskarżonym - 341 par. 3 kpk - możliwość odrodzenia posiedzenia przez sąd w sytuacji gdy zaistnieje szansa porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. Wynik tego porozumienia jest równie istotny jak wynik przeprowadzonej mediacji.

5. Pomiar wiktymizacji

Rozmiary, dynamika, i struktura zjawiska wiktymizacji:

1) proces stawania się ofiarą - wiktymizacja kryminalna w sensie dynamicznym

2) występowanie ofiar przestępstw w społeczeństwie - wiktymizacja w sensie statycznym

Badania, których celem jest oszacowanie rozmiarów, dynamiki i struktury wiktymizacji, są wykorzystywane do określenia rozmiarów, dynamiki i struktury przestępczości rzeczywistej.

• Ocena stopnia wiktymizacji społeczeństwa służy charakterystyce zjawiska przestępczości

Przy statycznym opisie zjawiska wiktymizacji posługujemy się różnymi miernikami:

a) ogólny wskaźnik wiktymizacji - odsetek ofiar badanych przestępstw wśród ogółu badanych

b) wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw, czyli odsetek osób, które były przynajmniej 2krotnie ofiarą przestępstwa wśród ogółu badanych

c) ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji - liczba rozpatrywanych przestępstw danego rodzaju przypadająca na 100 badanych osób

d) współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw - liczba rozpatrywanych przestępstw danego rodzaju przypadająca na 100 osób.

Badania nad zjawiskiem wiktymizacji wykorzystywane są również do szacowania wielkości ciemnej liczby przestępstw, czyli rozmiarów przestępczości nieujawnionej

Gotowość obywateli do informowania policji o wiktymizacji mierzona jest poprzez obliczanie wskaźnika zgłoszeń przestępstw na policję.

Skutki wiktymizacji:

- straty finansowe, szkody fizyczne, konsekwencje emocjonalne (szok lęk, kłopoty ze snem, płacz)

Ryzyko wiktymizacji - czynniki ryzyka wiktymogennego sprzyjają temu, że niektóre osoby lub grupy osób częściej niż inne ulegają wiktymizacji. 3 zasadnicze grupy czynników:

a) czynniki przestrzenne - np. częściej w dużych aglomeracjach dochodzi do przestępstw

b) czynniki sytuacyjne, związane ze stylem życia jednostki - poziom wiktymizacji jest związany ze sposobem codziennego funkcjonowania osób, osoby bardziej aktywne częściej stwarzają okazję do stania się ofiarą przestępstwa

c) czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną i społeczną jednostki - pewne cechy fizyczne, psychiczne, społeczne jednostki niewątpliwie są związane z ryzykiem wiktymizacji kryminalnej.

Zmienne zwiększające stopień ryzyka wiktymizacji: - wysoko status społeczny, ekonomiczny, wiek poniżej 30 roku życia, mieszkanie w dużym mieście

Odwrotnie zmniejszające.

6. Strach przed przestępczością

Lęk jest reakcją emocjonalną związaną z określoną przyczyną czy sytuacją.

Strach - jest reakcją emocjonalną na obiektywne, rozpoznawalne, zewnętrzne zagrożenie.

Strach przed przestępczością traktuje się jak pewną postawę społeczną, konstrukcję złożoną z 3 składników:

a) afektywnego - subiektywne poczucie bezpieczeństwa lub niebezpieczeństwa, doświadczenie w życiu codziennym oraz strach przed wiktymizacją, dotyczący wszystkich możliwości stania się ofiarą przestępstwa - czy odczuwasz strach przed staniem się ofiarą przestępstwa np. włamania>?

b) kognitywnego - racjonalny - ocena rozwoju przestępczości oraz prawdopodobieństwa wiktymizacji (ryzyko wiktymizacji) np. czy masz odczucie, że w ciągu ostatnich 3 lat problem przestępczości zwiększył się czy pozostał na tym samym poziomie?

Ryzyko wiktymizacji poprzez pytanie: czy sądzisz że w ciągu 12 miesięcy możesz zostać ofiarą przestępstwa rozboju? Oceny ryzyka nie należy mieszać ze strachem przed wiktymizacją, bowiem jest możliwe że oceniając prawdopodobieństwo wiktymizacji jako małe, można odczuwać strach przed wiktymizacją tym przestępstwem.

c) konatywnego (behawioralny) - przedsiębrane przez jednostkę środki ostrożności w celu zabezpieczenia się przed przestępstwem, uniknięcia wiktymizacji:

Indywidualne środki obrony:

- środki obronne - np. instalowanie dodatkowych zamków

- uchylania się - np. unikanie pewnych miejsc

Wyjaśnianie strachu przed przestępczością:

• Perspektywa wiktymizacyjna - wyjaśniająca strach na płaszczyźnie indywidualnej działających jednostek - strach przed przestępczością jest rezultatem indywidualnych doświadczeń wiktymizacyjnych

• Perspektywa kontroli społecznej - wyjaśniająca strach na płaszczyźnie małych grup społecznych - struktur I stopnia - jest on konsekwencją rozpadu poczucia wspólnoty (więzi) i utraty nieformalnej kontroli w najbliższym otoczeniu

• Perspektywa problemu społecznego - na płaszczyźnie struktur społecznych II stopnia - może być konsekwencją działania środków masowego przekazu

Strach badany jest na 2 poziomach:

- indywidualny - determinowany bezpośrednim doświadczeniem przestępczości lub pośrednimi informacjami o przestępczości lub sytuacjach z nimi się wiążącymi

Obejmuje: indywidualną charakterystykę jednostki np. wiek i płeć, społeczne położenie (miejsce funkcjonowania jednostki), percepcję dezorganizacji społecznej (przejawów wandalizmu,) kognitywną ocenę (ryzyka, podatności), bezpośrednie doświadczenie przestępczości, pośrednie doświadczenie przestępczości, środki ostrożności zabezpieczające przed wiktymizacją (np. unikanie miejsc ryzykownych)

- ogólny - na płaszczyźnie I i II stopnia - związany ze zjawiskiem przestępczości, którego waga oceniania jest w kontekście innych zjawisk i procesów społecznych.

Strach jest mierzone albo w odniesieniu do 1 przestępstwa np. rozboju, jednego typu przestępstw (przeciwko osobie), albo do kilku typów przestępstw (mieniu i osobie np.)

W Polsce bada się 3 wymiary: poczucie bezpieczeństwa w skali kraju , miejsca zamieszkania, poczucia osobistego zagrożenia. 53% obywateli odczuwa lęk przed wiktymizacją własna lub kogoś z rodziny . Ale podobno poczucie bezpieczeństwa obywateli wzrosło w ostatnich latach .

II PARADYGMATY KRYMINOLOGII

1. Pojęcie paradygmatu

Pojęcie to zostało wprowadzone do nauki przez Thomasa Kuhna. Paradygmat to ogólne wzorce pracy badawczej, oparte na wyraźnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych. W obrębie kryminologii wyróżnić można trzy podstawowe paradygmaty: kryminologię *klasyczną, *pozytywistyczną i *antynaturalistyczną. We współczesnej kryminologii mamy do czynienia z sąsiadowaniem poszczególnych nurtów/paradygmatów.

2. Wielość paradygmatów

W kryminologii wyróżnić można następujące nurty/paradygmaty:

*posługujący się metodologią naturalistyczną, zakładający deterministyczne uwarunkowanie ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa(kryminologia pozytywistyczna);

*opowiadający się za metodologią nauk humanistycznych, zakładającą konieczność odwoływania się do ocen i wartości, przyjmujący indeterministyczną wizję jednostki a konfliktową społeczeństwa(krymin. antynaturalistyczna);

*stosujący w zależności od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych i bardzo silnie eksponujący potrzebę wartościowania zjawisk społecznych, zakładający istnienie wolnej woli, ale i sterowalność jednostki, jak też konsensualną wizję społeczeństwa(krymin. klasyczna i neoklasyczna)

3. Kryminologia klasyczna

Do głównych twórców tego nurtu/paradygmatu zalicza się przede wszystkim: Cesare Beccaria, Jeremy Bentham, Imanuel Kant. Zgodnie z założeniami szkoły klasycznej, każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa jest przede wszystkim jednostką racjonalną, tzn. w sposób świadomy wybierającą pomiędzy alternatywami postępowania. Każdy człowiek, także przestępca, jest równocześnie jednostką wolną, wyposażoną w wolna wolę, a więc wybierającą pomiędzy wspomnianymi alternatywami. Szkoła klasyczna opiera się więc na indeterministycznej koncepcji człowieka, oraz sprawcy przestępstwa. Oznacza to, że przestępca to zupełnie norma jednostka, nie różniąca się niczym od innych ludzi, która w świadomy sposób wybiera działania przestępne. W takim ujęciu wszyscy jesteśmy potencjalnymi przestępcami, a zatem każdy człowiek jest zdolny do popełnienia przestępstwa. Ponieważ człowiek jest racjonalny i wolny, jest również odpowiedzialny za swe postępowanie.

Szkoła klasyczna przyjmowała także założenie, iż każdy człowiek jest nie tylko zdolny, ale i skłonny do popełniania przestępstw. Przyjmowała więc pesymistyczną wizję natury ludzkiej, zakładając, iż człowiek jest ze swej natury istotą złą. Stała również na stanowisku, iż bez groźby ukarania niemożliwe byłoby istnienie społeczeństwa. Utrzymanie złej natury ludzkiej w ryzach jest możliwe dzięki temu, że człowiek kieruje się przede wszystkim chęcią uniknięcia bólu i cierpienia. W myśl takiej hedonistycznej koncepcji człowieka, człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą.

4. Kryminologia pozytywistyczna

Szczególną rolę w ukształtowaniu pozytywistycznego sposobu myślenia o przestępczości przypisuje się dziełu Lombroso Człowiek-zbrodniarz, w którym zarysowała słynna koncepcję urodzonego przestępcy.

Podstawowe cechy tego nurtu: A) przestępczość należy wyjaśniać jako zachowanie człowieka pozostające w związku przyczynowym(zdeterminowane) z jego cechami(biologicznymi, społecznymi); B) owe cechy człowieka powodują, że jest on jednostką odmienną od innych, nie popełniających przestępstw; C) zachowania przestępne naruszają ogólnie aprobowany w społeczeństwie porządek, co zaburza funkcjonowanie społeczeństwa; D) można zapobiegać przestępczości, eliminując warunki sprzyjające zachowaniom przestępnym, a więc korygując te cechy człowieka, które wywołują takie zachowanie, lub warunki społeczne w których on żyje.

Pozytywizm kryminologiczny wykształcił się pod wpływem dynamicznego rozwoju i sukcesów badawczych nauk przyrodniczych. Pozytywistyczna koncepcja nauk społecznych reprezentowana m.in. przez August Comte, Herbert Spencer, opierała się na przekonaniu o możliwości uzyskania przez nauki społeczne wiedzy równie pewnej i ścisłej na temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez chemię czy fizykę na temat świata przyrody. Poza scjentyzmem i naturalizmem metodologicznym kryminologia pozytywistyczna opiera się na kilku podstawowych założeniach:

**najważniejszym z nich jest deterministyczna koncepcja człowieka i sprawcy przestępstwa

-zachowaniami ludzi, w tym przestępców, rządzą czynniki nad którymi nie mają oni kontroli. Zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn. Kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim nauka o przyczynach przestępczości, tj. etiologa przestępczości.

**kolejną cechą krymin. pozytywistycznej jest jej koncentracja na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań. Cechę tą określić można mianem indywidualizmu, a w związku z tym krym. pozytyw. określić można mianem kryminologii zorientowanej na sprawcę.

**odpowiedź na pytania lombrozjańskie („dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie?”) sprowadzała się do tezy iż sprawca przestępstwa rożni się w jakiś sposób od wszystkich innych osób, a wiec jest „odmieńcem”. Pozytywiści twierdzili, iż sprawcy przestępstw to szczególna kategoria osób, wyróżniająca się szczególnymi cechami. Pozytywizm opiera się na optymistycznej wizji natury człowieka. Większość ludzi jest bowiem skłonna do dobra, a aby popełnić przestępstwo trzeba posiadać pewne szczególne właściwości. Przestępcy to jedynie dotknięta specyficznymi wadami mniejszość społeczeństwa.

**kolejną cechą paradygmatu pozytywistycznego jest korekcjonalizm -konsekwencją założenia o odmienności sprawcy przestępstw. Jeśli owa odmienność jest przyczyną jego przestępnych zachowań, to najprostszym sposobem ich zlikwidowania jest likwidacja owej odmiennośći. Korekcjonalizm odnosi się już nie tyle do samego sprawcy co do jego otoczenia. Pozytywiści dążyli do tego, aby pr. Karne przekształcić z instrumentu represji w instrument oddziaływania na sprawce przestępstwa, mający służyć celowi poprzez korekcję jego odmienności.

5. Kryminologia antynaturalistyczna

Podstawową cechą paradygmatu antynaturalistycznego jest odrzucenie właściwego pozytywizmowi naturalizmu metodologicznego przekonania o metodologicznej jedności nauki. Kryminologia antynaturalistyczna opiera się również na konfliktowej wizji społeczeństwa i pr. Karnego. Pr. karne zaczyna być postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych konfliktów. Przestępstwo i przestępczość przestają być traktowane jako produkty indywidualnej patologii. Stają się one w znacznym stopniu konsekwencją takiego, a nie innego przebiegu procesów konfliktu społecznego. Takie stanowisko wynika również z interakcjonistycznej koncepcji przestępstwa. Podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz audytorium społeczne, które dokonuje obserwacji i oceny określonych rodzajów zachowań oraz konkretnych zachowań konkretnych ludzi jako przestępstw. Przedmiotem zainteresowania kryminologii antynaturalist. stają się mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne. Kryminologia antynaturalistyczna zadaje sobie pytania reaktywne (dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne zach. i inni ludzie nie?). można powiedzieć, że krym. antynaturalist. jest kryminologią zorientowaną na normę.

Podstawowe cechy tego nurtu: A) przestępczość jest wynikiem konfliktów przenikających społeczeństwo, a biorących się ze sprzeczności interesów między grupami społecznymi, oraz jednostkami; B) normy prawne, określające zachowania uznane za przestępne, są ustanawiane w ineresie tych warstw społecznych, które mają w społeczeństwie pozycje dominującą; C) zapobieganie przestępczości polegać może jedynie na zmianie sposobu stanowienia oraz stosowania norm prawno karnych, a więc na łagodzeniu ujemnych skutków istnienia prawa karnego.

6. Kryminologia neoklasyczna

Kryminologia neoklasyczna głosi powrót do traktowania sprawcy przestępstwa jako wolnej jednostki wybierającej w racjonalny sposób pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, a przez to podatnej na bodźce jakie stanowią zagrożenia karne. Wpływ na koncepcję racjonalnego sprawcę przestępstwa, który nie jest popychany do swego czynu czynnikami znajdującymi się poza jego kontrolą, ale który także reaguje w przewidywalny sposób na pochodzące z zewnątrz bodźce wywarły wpływ inne dyscypliny społeczne. Poza rozwojem psychologii behawiorystycznej, operującej takim właśnie modelem człowieka, istotny wpływ wywarła także ekonomiczna teoria przestępczości, operująca modelem przestępcy wzorowanym na modelu jednostki podejmującej racjonalne decyzje ekonomiczne na wolnym rynku i kierującej się przede wszystkim rachunkiem kosztów i zysków. Istotny wpływ na rozwój kryminologii neoklasycznej wywarła także teoria kontroli, akcentująca fakt iż podstawową przyczynę przestępczości stanowią niedoskonałe mechanizmy kontroli skłonności do przestępstwa właściwej każdemu człowiekowi.

Wersje paradygmatu klasycznego w kryminologii odchodzą od deterministycznego modelu sprawcy przestępstwa i etiologicznego modelu kryminologii właściwych pozytywizmowi. Podstawowym przedmiotem ich zainteresowania staje się kontrola społeczna

Podstawowe cechy tego nurtu: A)przestępstwo jest zachowaniem stanowiącym akt wolnej woli człowieka, a więc jest on za to zachowanie odpowiedzialny; B) kara wymierzona za przestępstwo jest sprawiedliwą odpłatą za wyrządzone zło, jak i sposobem powstrzymywania ukaranego przed popełnianiem przestępstw; C) społeczeństwo musi dążyć do ograniczenia przestępczości, gdyż stanowi ona zagrożenie dla tworzących społeczeństwo jednostek, oraz dla społeczeństwa jako całości; D) najlepszą metodą zapobiegania przestępczości jest operowanie kara kryminalną, która musi czynić zadość społecznemu poczuciu sprawiedliwości oraz odstraszać potencjalnych sprawców przstepstwa.

7. Główne „pytania” w kryminologii

*Kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim nauka o przyczynach przestępczości, tj. etiologia przestępczości, a podstawowe jej pytanie, to pytanie etiologiczne. Podstawowym pytaniem jakie zadawał sobie C. Lombroso -reprezentant nurtu pozytywistycznego, brzmiało : dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Odpowiedź na tak postawione pyt. Lombrozjańskie sprowadzała się do tezy, iż sprawca przestępstwa różni się w jakiś sposób od wszystkich innych ludzi, jest „odmieńcem”. Pozytywiści twierdzili, że sprawcy przestępstw to szczególna kategoria osób, wyróżniających się szczególnymi cechami. Odpowiedzi na pytanie o przyczyny zachowań przestępnych poszczególnych ludzi trzeba szukać w szczególnych cechach sprawców przestępstw.

*W przeciwieństwie do pytania etiologicznego, charakterystycznego dla kryminologii pozytywistycznej, kryminologia antynaturalistyczna zadaje sobie pytanie, które można określić mianem pyt. Reaktywnego. Pytanie to brzmi: dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne zachowania i inni ludzie nie? Tym co przede wszystkim interesuje przedstawicieli tego kierunku jest pytanie o mechanizmy funkcjonowania instytucji kontroli społecznej, przede wszystkim pyt. o źródła i mechanizmy społecznych procesów kryminalizacji. Kryminologia antynaturalistyczna jest kryminologią zorientowaną na normę.

*Podstawowe pytanie jakie zadaje sobie dzisiejsza kryminologia neoklasyczna , to pytanie jakie są możliwości zwiększenia efektywności instytucji kontroli społecznej we współczesnych społeczeństwach, tak aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości.

III. TEORIE KRYMINOLOGICZNE

1. Główne kierunki kryminologii pozytywistycznej i ich założenia

W nurcie pozytywistycznym zostały wyróżnione dwa kierunki: biopsychologiczny i socjologiczny, które są traktowane jako prezentujące przeciwstawne koncepcje kryminologiczne.

Założenia kierunku biopsychologicznego: skoncentrowanie się dyscyplin zajmujących się biologią lub psychologią człowieka na cechach jednostki musiało prowadzić do kierowania się przez nie następującymi założeniami: A)decydujący wpływ na zachowanie człowieka wywierają cechy pozwalające traktować go jako odrębne indywiduum; B)niektóre z tych cech(dziedziczone, wrodzone, lub nabyte) tworzą podłoże sprzyjające powstawaniu zachowań antyspołecznych(społecznie szkodliwych); C)można ustalić jakie cech wywołują tendencję do zachowań antyspołecznych(albo wręcz przestępnych), czyli możliwe jest wykrycie związku przyczynowego między określoną cechą a określonym zachowaniem; D)ustalenie takiego związku jest równoczesne z ustaleniem przyczyn przestępczości, co otwiera możliwość skutecznego zapobiegania temu zjawisku.

Założenia kierunku socjologicznego: eksponując rolę społeczeństwa w genezie zachowań jednostkowych przyjmowały one następujące założenia: A)na zachowanie człowieka decydujący wpływ wywierają czynniki społeczne; B)niekorzystne warunki społeczne generują zachowanie przestępne, a nawet mogą ukształtować u jednostki trwałą tendencję do takich zachowań; C)można ustalić jakie czynniki społeczne wywołują zachowania przestępne; D)usunięcie takich czynników lub złagodzenie siły ich oddziaływania pozwala skutecznie zapobiegać przestępczości.

2. Klasyfikacja teorii pozytywistycznych

A) Wśród teorii tworzących kierunek biopsychologiczny wyróżnić należy:

I) teorie kładące nacisk na cechy somatyczne, a wśród nich: a)teorie antropologiczne; b)koncepcje nawiązujące do genetyki (1.dziedziczenia cech, 2.aberracji chromosomalnych); c)koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego(OUN); d)pozostałe koncepcje m.in. zaburzeń biochemicznych.

II) teorie kładące nacisk na cechy psychiczne, a wśród nich: a)teorie konstytucjonalno-typologiczne; b)koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości; c)koncepcje pogranicza zdrowia i choroby psychicznej(psychopatia).

B) Natomiast teorie socjologiczne pogrupować należy następująco:

a)koncepcje ekologiczne; b)teorie strukturalne; c)teorie zróżnicowania kulturowego; d)teorie uczenia się; e) teorie kontroli.

Przedstawiony podział różnicuje teorie z punktu widzenia cech, do których przywiązują one największą wagę.

Ad. A). I) Charakterystyka poszczególnych teorii biopsychologicznych, kładących nacisk na cechy somatyczne:

I. a) teorie antropologiczne -sformułowana przez C. Lombroso teoria „przestępcy z urodzenia”. Lombroso nawiązał do znanych poglądów poszukujących związku między ukształtowaniem twarzy bądź czaszki a właściwościami psychiki. Twierdził, że niektórzy ludzie wykazują trwałą tendencję do popełniania przestępstw, które można rozpoznać po cechach budowy ciała - co najmniej 6 takich cech, występujących najczęściej w obrębie głowy (np. cofnięte czoło, deformacje czaszki, zniekształcenia szczęk, wystające kości policzkowe, specyficzna budowa ucha) ale także po odmiennościach budowy organów wewnętrznych lub płciowych, leworęczności itd. W zależności od konfiguracji takich cech można określić, na popełnianie jakich kategorii przestępstw jest nastawiony dany osobnik. Początkowo Lombroso uważał wrodzoną skłonność do popełniania przestępstw za atawistyczną. Pod wpływem krytyki zmienił poglądy, wskazując na obciążenie dziedziczne, wynikające z chorób psychicznych lub alkoholizmu. Twierdził, iż przestępczość jest dziełem nie tylko przestępców z urodzenia, ale też przestępców nałogowych, z namiętności, przypadkowych oraz kryminoidów.

I. b) 1.koncepcje dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych -zakłada, że mechanizm dziedziczenia obejmuje nie tylko cechy somatyczne, ale również tendencje do określonego zachowania. Dziedziczenie skłonności do zachowań kryminalnych starano się potwierdzić poprzez badania: a) genealogiczne- na ich podstawie nie można ustalić, jaki wpływ na postępowanie człowieka wywierają cechy dziedziczone, bo ich wpływu nie można oddzielić od wpływu czynników społecznych; b) bliźniąt- brak możliwości oddzielenia wpływu cech dziedziczonych od wpływu warunków środowiskowych; c) adopcyjne- związek między przestępczością rodziców naturalnych i ich dzieci, podczas gdy takich związków nie wykrywano w relacji między rodzicami przybranymi a dziećmi adopcyjnymi. Nie są dziedziczone skłonności do zachowań przestępnych lub używania alkoholu, lecz jedynie podłoże biologiczne lub procesów biochemicznych, które w określonych warunkach środowiskowych może sprzyjać czy to popadaniu w alkoholizm, czy to nabywaniu skłonności do zachowań kryminalnych.

I. b) 2.zaburzenia struktury chromosomów- posiadanie dodatkowego chromosomu płciowego (kariotypu 47XYY, 48XXYY) ma wywoływać tendencję do zachowań kryminalnych o podłożu agresywnym. Odsetek osób z taką aberracją chromosomalną jest bardzo mały tak więc i wśród przestępców, nawet tych z anomaliami psychicznymi, nie osiąga wysokich wartości. Objaśnienie przestępczości, nawet tylko agresywnej, odwołaniem się do tego pojedynczego czynnika nie jest możliwe. Nie ma powodu, aby zaburzenia struktury chromosomów płciowych traktować inaczej niż przypadek choroby, która może odbijać się na zachowaniu. Nigdy to nie jest jednak ani konieczny, ani wystarczający warunek pojawienia się zachowań kryminalnych.

I. c) koncepcje odwołania się do zaburzeń funkcjonowania OUN- Wpływ organicznego uszkodzenia łub schorzenia ośrodkowego układu ner­wowego na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zwłaszcza na zachowa­nia kryminalne, nie jest wyjaśniony. W Polsce zaproponowano określanie ujem­nie ocenianych tendencji w zachowaniu, związanych z organicznym uszkodzeniem mózgu, mianem charakteropatii. Nie jest jednak pewne, czy tendencje do aspołecznego zachowania pojawiają się zawsze w razie uszkodzenia OUN, a brak jakiegokolwiek roze­znania, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń w zachowaniu w zależności od miejsca i rodzaju uszkodzeń mózgu. Nie wiadomo więc, czy i jakie organiczne uszkodzenia OUN wywołują tendencję do popełniania prze­stępstw, a doniesienia, że nieprawidłowość w funkcjonowaniu określonych części mózgu (np. w okolicach ciała migdałowatego) wywołuje zachowania agresywne i zanik uczuciowości wyższej trzeba nadal traktować jako ilustracje wymagające dal­szych badań.

I. d) pozostałe koncepcje kładące nacisk na cechy somatyczne -typowym przykładem są tu poglądy łączące zaburzenia endokrynologiczne z zachowa­niem przestępnym. Procesy biochemiczne mają decydujący albo co najmniej zasadniczy wpływ na społeczne funkcjonowanie człowieka, a zaburzenia tych procesów wywołują zachowania antyspołeczne albo przynajmniej wyzwalają tendencję do takich zachowań. Nie przecząc temu, że każdy czynnik zaburzający działanie ludzkiego organizmu może mieć wpływ na zachowanie człowieka, nic można zgodzić się z poglądami przypisującymi takim czynnikom podstawowe znaczenie w genezie zachowań przestępnych. Absolutyzo­wanie takich czynników wynika z mechanicystycznego podejścia do człowie­ka i niedoceniania znaczenia wpływów społecznych. Podobnie oceniać należy poglądy upatrujące źródeł zachowań przestępnych w obniżeniu sprawności intelektualnej. Próby wykazania, że przestępcy charakteryzują się obniżonym poziomem inteligencji, zakończyły się niepowodzeniem. Nie można jednak przeczyć, iż niski poziom sprawności umysłowej może utrudniać spełnianie wymagań społecznych i na tej drodze przyczyniać się do występowania zachowań przestępnych.

Ad. A). II) Charakterystyka poszczególnych teorii biopsychologicznych, kładących nacisk na cechy psychiczne:

II. a) teorie konstytucjonalno-typologiczne -

Najstarsza typologia ludzi, polegająca na łączeniu właściwości psychicznych z cechami somatycznymi została stworzona przez Hipokratesa. Wyróżnił on następujące typy psy­chosomatyczne: a) sangwinik -silnie reagujący i niewytrwały w działaniu, b) choleryk -silnie reagujący i wytrwały w działaniu, c) melancholik -słabo reagujący i wytrwały w działaniu, d)flegmatyk - słabo reagujący i niewytrwały w działaniu.

Do teorii konstytucjonalno-typologicznych zaliczyć należy również próbę wyjaśnienia uwarunkowań przestępczości podjętą przez Hansa J. Eysencka. Nie wyróżniał on typów somatycznych, ale swo­ją teorię oparł na przeciwstawieniu dwóch, warunkowanych biologicznie, ty­pów układu nerwowego, różniących się od siebie przebiegiem procesów po­budzania i hamowania. Typy te (nawiązujące do typologii Hipokratesa), które w teorii stworzonej przez Eysencka stanowiły podstawowy wymiar osobowo­ści, prowadziły do wyróżnienia:

a) ekstrawertyków - łatwy do pobudzenia, ale też łatwo ha­mujący pobudzenie; ekstrawertycy poszukują sty­mulacji, są aktywni, impulsywni i często brakuje im rozwagi, są towarzy­scy, optymistyczni aż do braku krytycyzmu, spontaniczni, nieopanowani, co prowadzi często do agresji;

b) introwertyków - trudni do pobudzenia, ale też z trudnością hamujący pobudzenie; introwertycy nie są towarzyscy, są powściągliwi i raczej nieśmiali, systematyczni i sumienni, lecz raczej pesymistyczni oraz skoncentrowani na życiu wewnętrznym.

Ponieważ Eysenck ujmuje socjalizację jako proces warunkowania, a więc na­bywania i utrwalania takich odruchów warunkowych, które odpowiadają wy­maganiom społecznym, zasadnicze znaczenie odgrywa w nim indywidualna podatność na warunkowanie. Wrodzone właściwości systemu nerwowego powodują, że u ekstrawertyków proces warunkowania jest trudniejszy i wy­maga większych nakładów niż u introwertyków, a zatem ekstrawertyków trudniej jest zsocjalizować. W procesie socjalizacji, pojmowanym jako proces warunkowania, istotną rolę odgrywa jednak jeszcze dodatkowy czynnik, rów­nież mający podłoże biologiczne, określony przez Eysencka jako neurotyzm (wrażliwość emocjonalna). Niski neurotyzm oznacza zrównoważenie emo­cjonalne, odporność na stres, reakcje adekwatne do bodźca, a wysoki - prze­ciwieństwo tych cech. Stopień neurotyzmu ma mieć dlatego zasadnicze zna­czenie w procesie socjalizacji, że wysoka neurotyczność nie sprzyja dobremu warunkowaniu. Stąd można oczekiwać, że osoby ce­chujące się wysokim stopniem ekstrawertyzmu i neurotyzmu będą najtrud­niej utrwalać odruchy pozwalające im na unikanie zachowań antyspołecznych, w tym przestępnych.

II. b) teorie nieprawidłowej osobowości - za istotną nieprawidłowość osobowości uznawane są zaburzenia w obrębie obrazu samego siebie. Chodzi tu zwłaszcza o niezgodność między jaźnią subiektywną a odzwierciedloną. Wiązać się z tym może przekonanie o zmniejszonej własności wartości. Nie są też wykluczone stany depresji oraz mała odporność na frustrację. Za istotny mankament osobowości uważa się nieprawidłowe ukształtowanie indywidualnego systemu wartości, a zwłaszcza niemieszczenie się w nim dobra innych ludzi lub jedynie osób z własnego kręgu rodzinnego lub koleżeńskiego.

W badaniach sprawców wielokrotnie karanych wykrywano zespoły cech. które można nazwać zespołem ogólnego niepowodzenia. Zespół taki tworzą: nikła odporność na stres, niewielka zdolność kon­centracji, brak wytrwałości w realizowaniu celów. Takiemu zespołowi cech towarzyszą z reguły takie jego pochodne, jak niskie kwalifikacje zawodowe i nadużywanie alkoholu, co łącznie łatwo prowadzi do zachowań antyspołecz­nych

II. c) psychopatia -najczęściej jest pojmowana jako nieprawidłowe ukształtowanie osobowości. Elementem stale powtarzającym się jest niezdolność do trwałych związków uczuciowych oraz związana z tym przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad wyższymi poziomami regulacji zachowania. Stąd w zachowaniach psychopatów często pojawiają się zachowania impulsywne, lecz nie musi temu towarzyszyć obniżenie inteligencji. W badaniach przestępców, zwłaszcza wielokrotnych, ustalano wysokie odsetki osób kwalifikowanych jako psychopaci. Jest to zrozumiałe, gdyż wskazane cechy prowadzą do braku poczucia winy przy działaniach naruszających do­bra innych ludzi, nieumiejętność odroczenia gratyfikacji oraz skłonność do agresji. Jeżeli do psychopatów nie zaliczać osób z uszkodzeniami OUN, to traktować ich należy jako osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych. Nie zostało wyjaśnio­ne, czy i w jakiej mierze może tu odgrywać rolę wrodzone podłoże biologiczne.

3. Rola czynników biopsychologicznych w powstawaniu zachowań kryminalnych

Koncepcje biopsychologiczne jako koncepcje genetycznych czynników przestępczości mogą być niebezpieczne z tego powodu, że mogą się przyczyniać do utrwalania fałszywych stereotypów. Wystąpienie tych czynników nie jest warunkiem wystarczającym lub koniecznym do pojawienia się zachowania przestępnego. Może natomiast wpływać na zwiększenie szansy pojawienia się zachowań przestępnych, jeżeli dołączą do nich dodatkowe okoliczności. Prawidłowo działające biopsychologiczne wyposażenie człowieka umożliwia mu łatwiejsze poznanie i zrozumienie środowiska społecznego, oraz ułatwia bezkonfliktowe ułożenie reakcji z tym środowiskiem. Odrzucić należy wszelkie koncepcje przyjmujące istnienie wrodzonych skłonności przestępczych, łączenie takich skłonności z określonymi typami konstytucyjnymi itp., czyli te poglądy, które zakładają istnienie wrodzonej predestynacji do popełniania przestępstw.

4. Psychopatia a przestępstwo

W badaniach przestępców ustalono wysokie odsetki osób kwalifikowanych jako psychopaci. Jest to zrozumiałe, gdyż wskazane cechy prowadzą do braku poczucia winy przy działaniach naruszających dobra innych ludzi oraz skłonność do agresji. Jeżeli do psychopatów nie zaliczać osób z uszkodzeniami OUN, to należy ich traktować jako osoby o nieprawidłowo ukształtowanej psychice w następstwie negatywnych doświadczeń społecznych. Psychopatię należy traktować jako zjawisko z pogranicza choroby psychicznej, które niekiedy może mieć wpływ na ocenę poczytalności sprawcy przestępstwa.

5. Koncepcje ekologiczne.

Należy do pozytywistycznych teorii socjologicznych.

Środowisko to ogół czynników zewnętrznych oddziałujących na organizm ludzki. Aby zminimalizować zagrożenia płynące ze środowiska i odpowiadać na jego wymagania człowiek musi reagować na bodźce zewnętrzne. Poszukiwane są związki między zachowaniem przestępnym a środowiskiem, czyli klimatem i ukształtowaniem terenu.

Rozwój badań jest wiązany z dokonaniami szkoły chicagowskiej (przedstawiciele R. Park, E. Burgess, C. Shaw)- zajmowali się przestrzennym rozkładem przestępczości w miastach. Badacze ustalili, że w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta, zmienia się też nasilenie przestępczości.

Burgess wskazuje na sfery powstające w wyniku rozwoju miast:

1. Centralną- instytucje handlowe, kulturalne, administracyjne itp.

2. Przejściową- przemysł lekki- po części strefa przemysłowa,

3. Mieszkań pracowniczych- zamieszkiwana przez ludzi ze strefy II ale pragnący mieszkać blisko miejsc pracy,

4. Willowa- domy osób należących do klasy średniej i wyższej,

5. Podmiejska- tereny poza miastem, osiedla i miasteczka satelitarne.

Wg Burgessa dochodzi do zjawiska sukcesji- rozwijania się miast i napierania stref wewnętrznych na zewnętrzne i przejmowania ich terenów. Procesowi towarzyszy zjawisko dezorganizacji- aby stworzyć nową organizację musi zapanować dezorganizacja. Nasilanie się przestępczości jest wynikiem przekształceń środowiska społecznego. Pracę Burgessa traktuje się jako punkt wyjścia do badań nad przestępczością nieletnich.

Wg C. Shaw i Mc Kay- przestępczość nieletnich w obszarze miasta to zjawisko najsilniejsze w centrum i słabnące w miarę przechodzenia do stref zewnętrznych. O nasileniu przestępczości nieletnich decyduje charakter środowiska oraz stanowiące jego pochodną standardy i formy zachowania.

Wg Landera w każdej strefie miasta występują czynniki wpływające na nasilenie przestępczości.

Kierunek ekologiczny- ostro krytykowany- zarzucano mu błędy metodologiczne- dot. tylko danych przestępczości ujawnionej, nie wyjaśnia wskazanych prawidłowości, itp.

Zaletą było to, że zwrócono uwagę na słabość kontroli społecznej jako czynnika wpływającego na wzrost przestępczości. Szkoła chicagowska stworzyła impuls do poszukiwania wyjaśnień obserwowanych zjawisk.

Do tych koncepcji bywają też zaliczane teorie o przestępczości uwarunkowanej nie tylko czynnikami kulturowymi i demograficznymi, ale tez związane z architekturą i rozplanowaniem przestrzennym miasta. Architektura ułatwia lub utrudnia popełnianie przestępstw, bo wpływa na funkcjonowanie formalnej i nieformalnej kontroli społecznej oraz na stopień trudności dokonania przestępczego ataku.

6. Koncepcje strukturalne.

Ludzie uplasowani w różnych miejscach lub na różnych poziomach struktury społecznej mają odmienne możliwości działania.

Wg Roberta Mertona wszyscy członkowie społeczeństwa ulegają naciskom społeczeństwa aby osiągnąć uznane w tym społeczeństwie wartości. Nacisk jest wywierany, bo społeczeństwo wytwarza jedną strukturę kulturową, z której elementami w toku socjalizacji zostają zapoznani wszyscy członkowie społeczeństwa, zostaje określone do czego należy dążyć i co osiągnąć. Osiągniecie określonych kulturowo celów np. udział we władzy, wysoki poziom konsumpcji jest uznawany za miernik sukcesu lub wartości jednostki i określany stopniem społecznego szacunku. Struktura kulturowa zawiera wskazania w jaki sposób i na jakiej drodze osiągnąć wyznaczone cele. Wszyscy dążą do takich samych celów więc trudno je osiągnąć. Prowadzi to do problemu przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań.

Merton wyróżnia 5 sposobów przystosowania:

1. Konformizm- jednostka zinternalizowała co najmniej niektóre kulturowo określone cele i środki i ma dostęp do społecznie akceptowanych sposobów osiągania tych celów,

2. Innowacja- jednostka silnie zinternalizowała co najmniej niektóre cele ale za pomocą niekoniecznie kulturowo dopuszczonych środków. Jednostka będzie wykazywać skłonność innych działań dla osiągnięcia celów np. popełniać przestępstwa, zachowywać się w sposób uznany za niemoralny,

3. Rytualizm- odrzucenie przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę (zbyt słaba internalizacja celów), przy jednoczesnej silnej internalizacji sposobów dochodzenia do tych celów. Jednostka redukuje aspiracje osiągnięcia celu lub rezygnuje z niego, a zadowala się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania np. idealny urzędnik, nienaganny motorniczy itp.

4. Wycofanie- niektóre cele i wiodące do nich środki zostały silnie zinternalizowane, ale środki te zawiodły lub są nieosiągalne, co powoduje niemożność osiągnięcia zinternalizowanych celów. Jednostka porzuca wysiłki związane z osiągnięciem celów społecznie akceptowanych i podejmuje działalność „zastępczą”, najczęściej negatywną np. włóczęgostwo, narkotyzowanie się, alkoholizowanie się.

5. Bunt- odrzucenie kulturowo określonych celów i norm wyznaczających sposoby i środki ich osiągania, przy podjęciu próby określenia nowych celów i odmiennych norm. Istniejący system zinstytucjonalizowanych celów pojmowany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za warte osiągnięcia.

Wiele zależy od otoczenia jednostki i od nacisku na nią wywieranego. Tam gdzie nacisk na określone cele jest słabszy dochodzi do zwiększenia nasilenia przestępczości.

Teoria Mertona jest teorią anomii.

Krytyka- stwierdzenia, że nacisk społeczny zostaje wywarty poprzez internalizację „celów” i „środków”. Jednak należy sądzić, że wiele zależy od otoczenia i wywieranego przezeń nacisku na odgrywanie określonej roli społecznej. Należy zauważyć iż na zachowanie jednostki wywiera wpływ dwojaki nacisk: wewnętrzny wynikający z internalizacji celów i środków służących do ich osiągania oraz zewnętrzny- polegający na oczekiwaniach określonego zachowania ze strony innych jednostek, poparty ewentualnymi sankcjami społecznymi. Skrytykowano też typologię sposobów przystosowania jako niewyczerpującą i nie stworzono jasnych kryteriów powalających odróżnić do jakiego typu przystosowania należy zaszeregować dane zachowanie.

Zalety- teoria Mertona była jedną z najważniejszych prób wyjaśnienia uwarunkowań zachowań dewiacyjnych w tym przestępczości. Merton ukazał, że określona organizacja społeczeństwa może wywołać zachowania przestępne.

7. TEORIE ZRÓŻNICOWANIA KULTUROWEGO

ALBERT COHEN- przedstawił teorię „przestępczej podkultury”.

Przyjął, że warstwą dominującą w społeczeństwie amerykańskim jest tzw. warstwa średnia, narzucająca swoje standardy zachowania i miary sukcesu warstwie niższej.

Osoby z klasy średniej obsadzają stanowiska, które wiążą się ze sprawowaniem kontroli społecznej (nauczyciel, sędzia, policjant). Osoby te stosują kryteria oceny przyjęte w warstwie średniej, zmuszając osoby z innych warstw do spełniania narzuconych przez nich wymagań dotyczących uzyskania wyższej niż dotychczasowa pozycji społecznej.

Cechy cenione w hierarchii wartości warstwy średniej, których posiadanie warunkuje osiągnięcie wyższego statusu społecznego:

1. ambicja- wysoki poziom aspiracji, dążenia do realizacji odległych celów. Rodzice powinni starać się wykształcić u swoich dzieci te cechę, gdyż nie jest wrodzona.

2. osobista odpowiedzialność- podstawa etyki warstwy średniej, wymagająca polegania wyłącznie na sobie, a wspomaganie innych tylko wtedy gdy, nie koliduje to z osiąganiem własnych celów.

3. szacunek dla osiągnięć- które są traktowane jako miernik zdolności i umiejętności. Najwyżej cenione są osiągnięcia w zakresie wyższego wykształcenia oraz sukcesy gospodarcze lub zawodowe.

4. świecki ascetyzm- polega na gotowości i zdolności do odparcia pokusy natychmiastowego zaspokojenia swych życzeń i pragnień w imię osiągania odległych celów.

5. racjonalność- zdolność przewidywania i planowania wydarzeń, właściwe gospodarowanie czasem i środkami

6. dbałość o wygląd i maniery- przestrzeganie przyjętych konwencji w ubiorze i zachowaniu, co jest warunkiem sukcesu, podobnie jak umiejętność wpływania na ludzi, zyskiwanie przyjaciół i nieprzysparzanie sobie wrogów.

7. eliminacja agresji fizycznej i przemocy

8. rozsądny wypoczynek- w jego trakcie nie marnuje się czasu, lecz wykorzystuje się go konstruktywnie poprzez zabawę lub zajęcie pozwalające ćwiczyć umiejętności, zdobywać wiedzę, rozwijać zainteresowania.

9. szacunek dla własności- docenienie ważności prawa własności przez uznanie prawa swobodnego decydowania o swojej własności, niedopuszczalności użycia cudzej rzeczy bez zgody właściciela.

W warstwach niższych do kształtowania tych cech nie przywiązuje się wagi, przez co nie są one dostatecznie rozwijane. Dlatego spełnienie wymagań do społecznego awansu jest dla nich trudne, zablokowane.

Jednak osoby z warstwy niższej są poddane wpływom warstwy średniej, wywieranym przez szkołę, pracę itp. przez to są one świadome znaczenia sukcesu i awansu społecznego. Jednakże nie mają one możliwości zaspokojenia wynikłych stąd potrzeb w sposób akceptowany przez kontrolerów społecznych klasy średniej. Dlatego młodzież z warstwy niższej odrzuca normy i wartości klasy średniej i wytwarza normy i wartości zastępcze pozwalające zaspokoić w odmienny sposób potrzeby społecznego uznania i akceptacji.

Młodzi ludzie mający takie same problemy przystosowawcze wynikające z przynależności do niższej warstwy tworzą bandę młodzieżową, w której wytwarzane są wartości i normy przeciwstawne do preferowanych przez klasę średnią. Powstaje w tej sposób subkultura negatywistyczna wobec kultury dominującej warstwy średniej.

Cechy tej subkultury:

1. nieutylitarność- działanie nie dla osiągnięcia określonej korzyści, lecz dla samego działania; jest najczęściej przejawem chęci szkodzenia innym- złośliwości.

2. hedonizm- uleganie impulsom, przypadkowości działania, nastawienie na uzyskanie chwilowej satysfakcji przy braku zainteresowania dalekosiężnymi celami.

3. autonomia grupy- odrzucenie wszelkich zewnętrznych nacisków i ograniczeń, poza nieformalną presją wewnątrz grupy- podporządkowanie i solidarność członków, przeciwstawianie się wpływowi rodziny, szkoły itp.

Podkultura o takich cechach tworzy „negatywny biegun” wobec kultury warstw średnich.

WALTER MILLER- jego zdaniem niezdolność do spełnienia wymagań narzuconych przez warstwę średnią to za mało, aby mogło dojść do wytworzenia odrębnej, negatywistycznej subkultury grupowej, gdyż do wytworzenia trwałej subkultury potrzebne jest też działanie czynników pozytywnych.

Warstwa wyższa wytworzyła specyficzną subkulturę, przeciwstawną do kultury innych warstw. Tworzy ją sieć norm wywodzących się z „punktów skupienia”- wartości grupowych, z których wynikają wskazania, co do zachowań pozwalających uzyskać prestiż w grupie.

„Punktami skupienia” są:

1. trudności- dominująca cecha tej kultury, nie zawsze jest to zachowanie pozytywne, zgodne z prawem; polega na uchyleniu się od negatywnych następstw działania przysparzających kłopotów.

2. twardość- męskość (brak skrupułów) oraz odwaga, sprawność fizyczna, odporność psychiczna. Łączy się z tym brak zainteresowania dla spraw intelektualnych, kultury i sztuki

3. cwaniactwo- sprawność umysłu polegająca na umiejętności podejścia/ oszukania innych ale też na niedopuszczeniu do stania się ofiarą takich manipulacji.

4. podniecenie- szukanie „flirtu z niebezpieczeństwem” (alkohol, muzyka, przygody seksualne).

5. los- przekonanie o rozstrzygającym znaczeniu szczęścia dla powodzenia przedsięwziętych działań.

6. niezależność- silne podkreślanie sprzeciwu wobec zewnętrznej kontroli i uleganiu autorytetom. Jednak zachodzi tu rozdźwięk miedzy tym co się oficjalnie głosi, a tym co jest ukrytym życzeniem- być kontrolowanym, to być przedmiotem troski.

Charakterystyczną cechą struktury niskich warstw jest tworzenie w nich podziałów wg. kryterium płci.

Ważnym aspektem jest przynależność do grupy, gdyż pozwala na uzyskanie innej cennej wartości- wysokiego statusu w grupie. Można go uzyskać jedynie przez demonstracje posiadania ww. cech.

Potrzeba przynależności do grupy i walka o wysoką pozycję wyzwalają zachowania dewiacyjne, nierzadko- kryminalne. Wg. Millera można odtworzyć proces popełniania nielegalnych czynów i wskazuje na następujące prawidłowości wpływające na przebieg tego procesu:

- zachowanie zgodne z oczekiwaniami, które są nastawione na realizację sposobu życia niższych warstw, narusza automatycznie niektóre normy prawne;

- w sytuacjach, w których istnieją różne drogi do tego samego celu, droga sprzeczna z prawem zapewnia większe i bezpośrednie korzyści przy niższych nakładach

- oczekiwana w niższych warstwach reakcja na określone, częste sytuacje, zakłada popełnianie czynów sprzecznych z prawem.

RÓŻNICE MIĘDZY KONCEPCJAMI COHENA I MILLERA

- C: powstanie przestępczości wskutek narzucania warstwom słabszym poglądów i wartości uznawanych za pożądane przez silniejsze warstwy społeczne.

M: powstanie zachowań przestępnych wskutek koniecznej zgodności zachowań członków warstwy niższej z jej spontanicznie wytworzoną kulturą.

Obaj wskazują na zbliżone cechy kulturowe prowadzące do zachowań przestępnych, lecz wskazują na inne źródła ich kształtowania.

RICHARD CLOWARD, LLOYD E. OHLIN- autorzy teorii zróżnicowanych okazji.

Na wybór zachowania zgodnego lub sprzecznego z prawem wpływa nie tylko dostęp do środków skłaniających do zachowań poprawnych, ale też dostępność do środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych (wzorce zachowań, postawy, motywacje).

Wychodząc z takich założeń wskazano na grupowanie się nieletnich w zbiorowości o odmiennych cechach tj. przestępcze, konfliktowe, wycofania. Odmienności między nimi powstają na skutek zróżnicowania doświadczeń społecznych ich członków.

Zbiorowości będące nośnikami subkultury przestępczej powstają, gdy nieletni żyją w środowisku społecznym, gdzie występują liczni dorośli kryminaliści, pod których kontrolą pozostają, ucząc się od nich. Środowiska takie są dobrze zintegrowane.

Zbiorowości konfliktowe formują się w środowiskach zdezorganizowanych, w których nieletni nie stykają się ze stabilnym systemem ról społecznych, zarówno konwencjonalnych jak i przestępczych. Charakteryzują się dużą ruchliwością poziomą i pionową, a także zmiennym składem ludnościowym. Młodzież taka ma ograniczoną możliwość dostępu do dróg pozwalających osiągnąć sukces- zarówno konformistycznych jak i przestępnych. Nie styka się z wzorcami zachowania, z którymi mogłaby się identyfikować. Zbiorowości takie rozwiązują swoje problemy w sposób chaotyczny, konfliktowy- stosowanie przemocy wewnątrz grupy oraz wobec innych grup.

Młodzież z grup konfliktowych po przekroczeniu granicy wieku dojrzałego musi w zależności od indywidualnych możliwości dołączyć do zbiorowości konformistycznych albo przestępczych, względnie do subkultury wycofania.

Zbiorowości wycofania- powstaje, gdy nieletni, nie zdołali zaspokoić aspiracji przy pomocy środków legalnych lub nielegalnych, a mają dostęp do narkotyków- podkultura ta koncentruje się wokół zażywania narkotyków. Wejście do niej może też nastąpić przez indywidualne zaburzenie stosunków z najbliższym otoczeniem.

SŁABOŚĆ TEORII ZRÓŻNICOWANIA KULTUROWEGO

- zajęcie się jedynie przestępczością występującą tylko w jednej warstwie społecznej.

- brak wypowiedzi na temat powstawania przestępczości w innych warstwach społecznych sprawia wrażenie, że przestępczość powstająca w tej warstwie najsilniej waży na obrazie przestępczości w skali całego społeczeństwa.

8. TEORIA M. FOUCAULT

Społeczne funkcje kontroli społecznej - koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego. Więzienie to narzędzie dozoru społeczeństwa, które od początku się nie sprawdziło, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku. Więzienie i kara pozbawienia wolności nigdy nie były w stanie w istotny sposób zredukować przestępczości - prowadzą jedynie do pogłębienia objawów nieprzystosowania społecznego u swych pensjonariuszy. Więzienie i kara pozbawienia wolności stanowią swoistą technologię sprawowania władzy, narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa. Reforma prawa karnego ( zniesienie tortur ) i więziennictwa na przełomie XVIII i XIX wieku

była przejawem transformacji technologii sprawowania władzy przejścia od dość brutalnych i prymitywnych metod, dotykających ciała jednostki, do o wiele bardziej wyrafinowanych metod dotykających duszy. Był to naturalny element procesu strukturalnych przemian form sprawowania władzy, uwikłany w relacje wladza-wiedza.

9. TEORIA ANOMII ROBERTA MERTONA

Teorie strukturalne: dotyczą one zróżnicowania społecznego - ludzie znajdujący się na różnych szczeblach struktury społecznej mają inne możliwości działania; przedstawicielem był Robert Merton, który sformułował teorię anomii opierającą się na założeniu, że wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi wywieranemu przez społeczeństwo, aby skłonić ich do osiągania społecznie uznawanych wartości; nacisk jest wywierany ponieważ społeczeństwo jest jedną wspólną strukturą kulturową, która określa cele, a także sposoby ich osiągania; nie każdy może stosować te sposoby, gdyż zależy to od miejsca w strukturze społecznej - prowadzi to do problemów przystosowania się jednostki do stawianych jej wyzwań; może ona zastosować jeden z pięciu sposobów przystosowania:

1. konformizm: występuje gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele i środki oraz ma dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać

2. innowacja: pojawia się, gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele, lecz zignorowała lub odrzuciła konieczność sięgania do akceptowalnych środków; jednostka taka będzie skłonna do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów, np. popełniać przestępstwa

3. rytualizm: — pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę przy internalizacji aprobowanych sposobów osiągania tychże; jednostka redukuje lub rezygnuje z aspiracji osiągnięcia sukcesu, zadowalając się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania

4. wycofanie: występuje, gdy co najmniej niektóre cele i środki ich osiągania zostały zinternalizowane, lecz środki te zawiodły, co powoduje niemożność osiągnięcia celów; jednostka porzuca wysiłek związany z osiąganiem akceptowanych celów i podejmuje działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków

5. bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określonych celów i środków ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za pożądane

Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki i wywieranego przezeń nacisku - przez to w warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż ważności celów częściej mogą się pojawiać zachowania innowacyjne (widoczne w warstwach niższych). Teoria Mertona zyskała wielu naśladowców, aczkolwiek została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu i pokrewnych; ponadto w teorii tej nie zostały uwzględnione takie uwarunkowania jak niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.

10. TEORIA ANOMII EMILA DURKHEIMA

Durkheim twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie. Są ku temu dwa powody:

1. zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo

2. człowiek ze swojej natury jest egoistyczny i nie ma biologicznie uwarunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi.

Durkheim nie uważa jednak, że przestępczości nie należy ograniczać. Jej nadmierny wzrost jest szkodliwy. Społeczeństwo musi wytwarzać środki powstrzymujące ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać przestępczość we właściwych granicach.

Najważniejsze pytania dla Durkheima to: dlaczego ludzie nie popełniają przestępstw i kiedy czynniki powstrzymujące ich przed takim działaniem stają się nieskuteczne?

Przy odpowiedzi na te pytania Durkheim powołuje się na więź społeczną, prowadzącą do uznawania potrzeby przestrzegania norm społecznych . Więź ta pozwala na kontrolowanie zachowania jednostek polegającego na przekonywaniu i autorytecie instytucji wytworzonych przez społeczeństwo.

Stan ładu społecznego, powszechnego poszanowania dla reguł współdziałania to stan nomii. Jego przeciwieństwem jest anemia występująca w okresach wstrząsów lub gwałtownych zmian społecznych. Uzawane zasady tracą wówczas swój autorytet i do głosu dochodzą naturalne ludzkie skłonności. Anomia jest więc stanem braku jednoznacznych określeń, co jest dopuszczalne, a co zakazane, ale nie w wymiarze jednostkowym lecz zbiorowym.

11. KRYMINOLOGIA ANTYNATURALISTYCZNA- ZAGADNIENIA OGÓLNE I KLASYFIKACJA

Książka:

Rozwój nurtu antynaturalistycznego zapoczątkowany został w latach 50. naszego stulecia przez kierunek, który w literaturze polskiej zwany jest teorią naznaczenia społecznego, teorią stygmatyzacji lub teorią etykietowania. Kierunek ten określa się także mianem podejścia interakcjoinistycznego.

Często wysuwa się zarzut, że nie jest to teoria sensu stricto, gdyż nie stanowi żadnego sytemu twierdzeń, a jedynie zbiór luźno ze sobą powiązanych refleksji na temat zjawisk dewiacji i przestępczości.

Jednakże podejście to okazało się mieć rewolucyjne konsekwencje dla myśli kryminologicznej- mówi się, że teoria naznaczenia społecznego dokonała swoistego „przewrotu kopernikańskiego” w kryminologii.

Internet:

1. Rozwinęła się w latach 50. XX wieku; stosowane metody badawcze nawiązywały do socjologii humanistycznej i rozumiejącej, a także analizy jakościowej; opierała się ona na konfliktowej wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznaczało, że prawo karne zaczęto wykorzystywać jako instrument używany w konfliktach społecznych przez strony tego konfliktu; przestępczość stała się w związku z tym skutkiem określonego przebiegu procesów społecznych; przyjęła interakcjonistyczną koncepcję przestępstwa; przedmiotem zainteresowania są mechanizmy społecznej reakcji na zachowanie przestępne, związany jest on z pytaniem reaktywnym - dlaczego pewne zachowania uznawane są za przestępstwa i pewni ludzie uważani są za przestępców, a inne zachowania i inne ludzie nie; główny nacisk kładzie się na funkcjonowanie mechanizmów instytucji społecznej kontroli, a zwłaszcza źródła i mechanizmy społecznych mechanizmów kryminalizacji i selektywność funkcjonowanie tych instytucji; jest to kryminologia zorientowana na normę;

2. Cechy charakterystyczne:

- przestępczość jest wynikiem konfliktów występujących w społeczeństwie, a biorących się ze sprzeczności interesów pomiędzy grupami społecznymi, a także jednostkami;

- normy prawne, które pewne typy zachowań uznają za przestępstwa, są ustanawiane w interesie dominujących warstw społecznych;

- normy prawne są środkami dyscyplinującymi jednostki, zwłaszcza te, które znajdują się na dole hierarchii społecznej, a naznaczonym może zostać każdy, niezależnie od tego, czy normę taką naruszył, czy też nie;

- zapobieganie przestępczości polega na zmianie sposobu stanowienia (depenalizacja lub dekryminizacja) lub stosowania norm prawa karnego, czyli łagodzeniu ujemnych skutków norm prawa karnego;

3. W kryminologii antynaturalistycznej wyróżniamy teorię naznaczenia społecznego, teorię konfliktu społecznego oraz nurt fenomenologiczny;

12. TEORIA DEWIACJI E. LEMERTA

Jedną z pierwszych koncepcji w ramach nurtu naznaczenia społecznego była jaźń odzwierciedlona (wprowadzona przez CH. Cooley`a)- każda jednostka ma jakieś zdanie na temat siebie, ma jakąś samoocenę, która wywiera wpływ na jej zachowania.

- Wyobrażenia jednostki na temat tego, co sądzą o niej inni - ważne są sądy i oceny ze strony tych „innych”

- Samoocena jest w znacznej mierze efektem procesów społecznych, a nie indywidualnej introspekcji - kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem skomplikowanego procesu interakcji zachodzących między tą jednostką a jej otoczeniem

* Dewiacja pierwotna - fakt naruszenia jakiejś normy; wieloprzyczynowa, powstaje na skutek różnych społecznych, kulturowych, psychologicznych i fizjologicznych faktów występujących przypadkowo bądź z określoną regularnością

* Dewiacja wtórna - problemy moralne związane z faktem stygmatyzacji, kar, segregacji i kontroli społecznej - konsekwencją naruszenia jakichś norm społecznych jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” → nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców itp. z momentem nadania jednostce etykiety, co znajduje wyraz m.in. w zmianach postaw i zachowań otoczenia w stosunku do niej, zaczynają działać procesy jaźni odzwierciedlonej. Rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki , dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, dziedzicznie czy w inny podobny sposób.

- Naznaczanie jednostki jako dewianta i traktowanie jej jako dewianta prowadzi z czasem do tego, iż zaczyna ona wierzyć, że rzeczywiście jest tym, kimś → dewiacja nie jest traktowana jako status osiągnięty lecz jako status przypisany jednostce w procesie społecznego jej naznaczania jako dewianta.

• Koncepcja ta nie uwzględnia indywidualnej odporności na konsekwencje stygmatyzacji oraz psychologicznych i społecznych mechanizmów obronnych

13. Koncepcja naznaczania społecznego E. Schura.

Edwin Schur opisuje proces kształtowania się kariery dewiacyjnej jako proces składający się z elementów:

1. Stereotypizacja- w każdej zbiorowości funkcjonują stereotypy jednostek i grup społecznych, czyli pewne wyobrażenie, sądy i opinie. Stereotypy są bardzo uproszczonym sposobem postrzegania rzeczywistości, ale mogą być też całkowicie od niej oderwane. Jednostka uznana przez społeczeństwo za dewianta jest postrzegana przez pryzmat negatywnego stereotypu przestępcy, złodzieja, pijaka itp. które funkcjonują niezależnie od tego kim ta osoba w rzeczywistości jest i jakie posiada cechy.

2. Retrospektywna interpretacja- ujawnienie faktu o osobie np. że coś ukradła, jest homoseksualistą itp. powoduje ze otoczenie zaczyna interpretować jej zachowania które dotychczas nie budziły zastrzeżeń przez pryzmat negatywnego stereotypu. Inne jednostki utrzymujące kontakt z dewiantem mogą przeżyć dysonans poznawczy wynikający z niemożnością pogodzenia się z faktem że dana osoba jest dewiantem. Czasami w takich sytuacjach jednostka jest bezsilna lecz zdarza się również ze może dojść do negocjacji pomiędzy jednostką a otoczeniem na temat jej statusu dewiacyjnego. Możliwości obrony zależą od wielu czynników np. pozycja społeczna, rygoryzm otoczenia itp.

3. Pochłanianie ról- jedna z ról społecznych pełnionych przez jednostkę np. rola dewianta, nabiera charakteru roli lub statusu dominującego. Wszystkie inne role zostają pochłonięte przez tą jedna główną rolę. Od tej chwili osoba naznaczona będzie przede wszystkim złodziejem, zanim będzie ojcem, sąsiadem itp.

Istotne znaczenie ma tu zmiana podejścia do instytucji kontroli społecznej.

Teorie naznaczenia społecznego wprowadziły zmiany w zakresie prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości. Doprowadziły do wprowadzenia szeregu instytucji mających na celu redukcję nadmiernej punitywności i unikanie stygmatyzacji pewnych kategorii sprawców przestępstw, co wynikało z przekonania, że sankcje karne w niektórych przypadkach powodują więcej szkód niż pożytku, np. mediacja, naprawienie szkody itp. W przypadku sprawców nieletnich i drobnych przestępstw stygmatyzowanie ich przez wymiar sprawiedliwości, jako przestępców jest zawsze szkodliwe i najczęściej początkuje głębszą karierę przestępczą.

14. Nurt kryminologii radykalnej.

Zapoczątkowany został na przełomie lat 60-70, ma ścisłe związki z ruchem lewicy bo rozwijał się w czasach ruchu rewolty i kontestacji młodzieżowej.

Wg Thomasa Bernarda- punkt wyjścia kryminologii radykalnej jest taki sam jak kryminologii konfliktowej. W społeczeństwie nie istnieje konsens, co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych- społeczeństwo charakteryzuje konflikt odnośnie tych zagadnień. Społeczeństwo podzielone jest na klasy, których członkowie maja zbliżone, podobne wartości i interesy. Klasy to z jednej strony ci co posiadają środki produkcji (klasa panująca) a z drugiej strony ci którzy są zatrudnieni w produkcji (klasa pracująca). Podstawowym konfliktem społecznym jest konflikt miedzy klasa panującą a pracującą. Klasa panująca wykorzystuje prawo karne do umacniania swojej pozycji. Kryminologowie wskazują w tym przypadku na wszelkie formy dyskryminacji, eksploatacji, wykorzystywania itp. I nawet jeśli takie zachowania formalnie są uznawane za przestępstwa to w praktyce nie są one w ogóle ścigane albo ścigane są w sposób selektywny. Kryminologowie radykalni widzą swoje zadanie w demaskowaniu i piętnowaniu niesprawiedliwości, jakie w systemie kapitalistycznym ich zdaniem immanentnie tkwią w procesie legislacyjnym i w procesie stosowania prawa. Jednak jedynym sposobem rzeczywistego rozwiązania problemu jest likwidacja form organizacji charakterystycznych dla społeczeństw przemysłowych i zbudowanie na ich miejsce jakiejś formy społeczeństwa konsensualnego (często utożsamiane z socjalistycznym). W takiej sytuacji prawo okaże się zbędne, bo konflikty między klasami nie będą istniały.

Zdaniem radykałów kryminologia pozytywistyczna akceptująca def. przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym przyjmuje technokratyczna rolę w zakresie kontroli społecznej klasy pracującej, poprzez odwołanie się do idei korekcjonalizmu, która służy do tego, aby móc podporządkować, zasymilować i włączyć członków klasy pracującej do struktury narzuconej przez klasę panującą, ale też przez idee reformistyczne, które służą usprawnieniu i poprawieniu działalności wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz zwiększaniu skuteczności kontroli klasy panującej.

W związku z tym kryminologia radykalna odrzuca definicje przestępstwa zawarte w prawie pozytywnym i chce zajmować się wszystkimi społecznie szkodliwymi zachowaniami, które naruszają prawa człowieka, a u podłoża, których leżą sprzeczności właściwe społeczeństwu kapitalistycznemu. Radykałowie przyjmują postawę aktywnych działaczy społecznych walczących o realizację swej wizji społeczeństwa konsensualnego.

Jednym z manifestów stała się „Nowa kryminologia” napisana przez Taylora, Waltona i Younga. U jej podłoża leży koncepcja zaangażowanych nauk społecznych opowiadających się po stronie określonych wartości. Kryminolog nie może ograniczać się do opisu badań, ale musi poddawać je wartościowaniu. Instytucje kontroli społecznej, jeśli maja przestać stanowić środek opresji i źródło niesprawiedliwości wymagają przekształcenia i to nie tylko przez reformy średniego zasięgu, doskonalenie, wsparcie środkami polityki społecznej, itp. Autorzy książki nie chcą identyfikować się z przestępcami- opowiadają się za aksjologią nowego społeczeństwa w którym takie problemy jak przestępczość nie będą istnieć. Poglądy te zalicza się do umiarkowanej kryminologii radykalnej. Punktem wyjścia jest tu wizja społeczeństwa w której fakty zróżnicowania jednostek ludzkich czy też o charakterze osobowościowym, biologicznym czy społecznym nie są przedmiotem władzy i prawa do kryminalizowania, a wiec wizja społeczeństwa pluralistycznego, w ramach którego dewiacja i przestępstwo traktowane są jako formy naturalnego zróżnicowania ludzi. Poza tym wyrażany jest krytycyzm wobec prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości jako mechanizmów kontroli społecznej. Wizja „społeczeństwa bez przestępczości”- sposobem urzeczywistnienia jest praca nad przekształceniem świadomości społecznej, wyzwolenie jej od stereotypów myślenia o przestępczości, ukształtowanych przez kryminologię pozytywistyczną.

15. Ruch abolicjonistyczny w kryminologii.

Niels Christie jest przedstawicielem abolicjonizmu- domagającego się likwidacji prawa karnego, jako instrumentu kontroli społecznej.

Koncepcja konfliktów własności- przestępstwo jest pewną, szczególną formą konfliktu. W dawnych czasach konflikt ten był sprawa miedzy stronami ofiarą i sprawcą i do nich należało jego rozwiązanie. Rozwój nowoczesnej państwowości i systemu wymiaru sprawiedliwości spowodował, ze konflikty te zostały „zawłaszczone” przez państwo. Państwo zaczęło stosować wobec sprawców przestępstw represje, które nie rozwiązują problemu przestępczości i rodzą szereg negatywnych konsekwencji ubocznych, ale również nie dają żadnej korzyści ofierze. Dlatego Christie postuluje by oddać konflikty na powrót zainteresowanym stronom, czyli sprawca powinien ponieść konsekwencje tego co uczynił, ale w taki sposób który on akceptuje i równocześnie satysfakcjonuje ofiarę. Rozwiązanie konfliktu ma przywrócić zachwianą równowagę społeczną, a nie prowadzić do jego eskalacji przez represję i społeczne odtrącenie sprawcy.

IV. PROBLEMATYKA METODOLOGII BADAŃ KRYMINOLOGICZNYCH

1. METODY BADAŃ KRYMINOLOGICZNYCH

Zjawisko przestępczości, jak wiele innych zjawisk społecznych, nie podlega bezpośredniej obserwacji. Aby móc go badać, trzeba posługiwać się pewnymi wskaźnikami, „czymś", co da się zaobserwować i dzięki czemu można przy­jąć, że ono wystąpiło. Istnieją tutaj różne możliwości, trzeba tylko pamię­tać, iż ich wybór determinuje metodę badawczą. Można przyjąć, że wskaźni­kiem popełnienia przestępstwa są pewne decyzje organów ścigania czy orga­nów wymiaru sprawiedliwości wobec pewnego czynu czy też jego sprawcy, podejmowane na różnych etapach postępowania karnego (np. podjęcie decyzji przez policję lub prokuraturę o wszczęciu dochodzenia lub śledztwa ) - tego rodzaju wskaźniki stosuje się w badaniach przestępczości ujawnionej. Można również przyjąć, iż wskaźnikiem popełnienia przestępstwa jest oświadczenie konkretnej lub anonimowej osoby, że była ofiarą popełnionego przestępstwa, że ktoś został ofiarą przestępstwa lub ze sama popełniła przestępstwo.

Zebrane informacje o przestępczości ujawnionej i nieujawnionej, przy pomo­cy różnych metod i technik badawczych, wymagają zawsze opisu statystycz­nego, będącego podstawą analizy zjawiska. Opis statystyczny polega na przed­stawieniu zebranych danych liczbowych w określonej formie (tabele, wykresy) i objaśnieniu ich m.in. przy wykorzystaniu liczb bezwzględnych w zakresie których stosujemy różnego rodzaju mierniki, któ­re pozwalają na ustalanie pewnych prawidłowości charakterystycznych dla analizowanego zjawiska. Przy statystycznym opisie zjawiska przestępczości najczęściej wykorzystujemy: proporcje, odsetki, stosunki, wskaźniki, mierniki typowości centralnej i mierniki różnorodności- dyspersji.

2. CIEMNA LICZBA PRZESTĘPSTW

Dla okre­ślania rozmiarów przestępczości nieujawnionej w literaturze kryminologicznej przyjęło się posługiwanie pojęciem tzw. ciemnej licz­by przestępstw. Ciemna liczba przestępstw to liczba przestępstw nieujawnionych, czyli nie zgłoszonych i/lub nic zarejestro­wanych. Zwykle jest ona wyrażana w postaci pewnej relacji lub odsetka. Je­śli na przykład mówimy, że ciemna liczba kradzieży mienia prywatnego wy­nosi 1:9, oznacza to, że na jedno ujawnione przestępstwo kradzieży przypada dziewięć innych nieujawnionych. Dla obliczenia war­tości ciemnej liczby dla całej przestępczości, czy też dla konkretnego prze­stępstwa, musimy dysponować dwiema wielkościami — liczbą przestępstw ujawnionych i liczbą przestępstw rzeczywiście popełnionych.

3. RODZAJE STATYSTYK PRZESTĘPCZOŚCI

Aktualnie istnieją cztery rodzaje statystyk kryminalnych:

Policyjna- statystyka policyjna operuje trzema jednostkami obliczeniowymi, tj. postępowanie przygotowawcze, przestępstwo stwierdzone, podejrzany. W zakresie rejestracji postępowania przygotowawczego uwzględnia się decyzję o wszczęciu postępowania przygotowawczego (podstawy podjęcia takiej decyzji) oraz o sposobie zakończenia postępowania przygotowawczego (zawieszenie postępowania, zawieszenie i wniesienie aktu oskarżenia do sądu, umorzenie postępowania itp.). Przestępstwo stwierdzone, to takie zdarzenie, którego charakter przestępny został potwierdzony wynikami postępowania. Przestępstwo wykryte - to przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postepowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo. Wreszcie mamy podejrzanego oraz oskarżonego, którzy bywają również aresztowanymi. Przv prezentacji danych zawartych w statystyce policyjnej najczęściej używa się liczb bezwzględnych, odsetek, współczynników przestępczości, wskaźni­ków wykrywalności sprawców przestępstw, wskaźników wykrywalności nie­znanych sprawców przestępstw oraz wskaźników dynamiki. Współczynnik przestępczości to liczba przestępstw stwierdzonych, przypadająca na 100 tyś. ludności w danym roku. Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw to stosunek procentowy licz­by przestępstw wykrytych do liczby przestępstw stwierdzonych. Wskaźnik wy­krywalności nieznanych sprawców przestępstw to stosunek procentowy prze­stępstw wykrytych, których sprawcy nie byli znani w chwili zameldowania o przestępstwie, do ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych. Wskaźnik dy­namiki to stosunek procentowy odpowiadających sobie liczb w roku bieżą­cym i ubiegłym lub w innych okresach porównawczych.

Sądowa - jest publikowana w trzech częściach - W pierwszej za­warte są dane o pracy jednostek organizacyjnych sądownictwa, czyli o liczbie wpływających i załatwianych spraw według rodzajów przestępstw, instancji sądowych, o rodzaju załatwień i o orzecznictwie, jak również o wykonywa­niu orzeczeń. W części drugiej zawarte są dane dotyczące niektórych spraw rodzinnych, tzn. prawomocnie orzeczonych rozwodów, alimentów oraz pra­womocnych orzeczeń wobec nieletnich. Cześć trzecia natomiast zawiera dane o prawomocnych osadzeniach osób dorosłych. W statystyce sądowej stosuje się trzy jednostki obliczeniowe: sprawę, osą­dzenie osoby oraz skazanie osoby. Sprawa może być różnego rodzaju w za­leżności od tego, przez kogo jest prowadzona lub kogo dotyczy. Osądzenie może mieć postać skazania, warunkowego umorzenia, umorzenia lub uniewinnienia i odstąpienia od wymiaru kary. Skazanie to orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w da­nym roku. Skazani w danym roku więcej niż jeden raz liczeni są jako dwie lub więcej osób. Dotyczą one płci skazanych, wieku, poprzedniej karalności i recydywy, rodzajów popełnionych przestępstw, rodza­jów i wymiarów orzeczonych kar. Większość informacji dotyczy sprawców przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego wskazuje się jednak i oskarzenie prywatne.

Penitencjarna- Dostarcza ona informacji o osobach umieszczonych w jednost­kach penitencjarnych oraz o funkcjonowaniu tych jednostek. Przez popula­cję więzienną rozumie się osoby osadzone w aresztach śledczych oraz zakładach karnych. Składają się na nią osoby tymczasowo aresztowane, skazane i ukarane. Pojawiaja się również inne jednostki w zalezności od rejestrowanych faktów, m.in. ucieczki, udzielone przepustki, przypadki samoagresji. Populacja osadzonych opisana jest poprzez takie cechy charakterystyczne jak: pleć, wiek, rodzaj popełnio­nego przestępstwa, karalność, wymiar aktualnie odbywanej kary zasadniczej. W oparciu o nie kon­struuje się miernik zwany współczynnikiem prizonizacji, wyrażający liczbę osób pozbawionych wolności w danym roku w przeliczeniu na 10 tyś. doro­słych, tzn, osób powyżej 17 roku życia.

4. Obraz przestępczości w statystykach oficjalnych.
Rozmiary i dynamika: Dla przeprowadzenia charakterystyki przestępczości w oparciu o dane statystyk kryminalnych można posłużyć się różnymi wskaźnikami i miernikami.:

a)liczbą przestępstw stwierdzonych
b) liczbą skazań
c) liczbą osób osadzonych w zakładach karnych.


Mierniki te pozwoliły na ocenę stopnia zakłócenia porządku prawnego, przez przestępczość, stopnia kryminalizacji społeczeństwa oraz stopnia prizonizacji .
A. Stopień zakłócenia porządku prawnego przez przestępczość:
Zmiany które wystąpiły w przestępczości ujawnionej, w większym stopniu wynikały ze zmian zachodzących w ramach przestępczości nieujawnionej niż w przestępczości rzeczywistej. Przestępczość nieujawniona zmniejszyła się z kilku powodów:- zmieniły się zasady selekcji ścigania na etapie podejmowania decyzji o wszczęciu lub odmowie ścigania,
- zwiększyła się liczba zawiadomień o popełnionych przestępstwach pochodzących od obywateli. Było to związane ze zmianą postaw wobec organów ścigania i ze zmianą struktury własności.

B. Stopień kryminalizacji społeczeństwa
W latach 70. Nasilenie skazań się zmniejszało, Generalnie w latach 80. Liczba skazań spadła, w latach 90. Zwiększyła się. W latach 80. Współczynnik skazań podlegały ciągłym zmianom co było konsekwencją przede wszystkim tzw. polityki amnestyjnej.
Porównując współczynniki przestępczości i współczynniki skazań z roku 1980 i 1955 stwierdzamy, że oba wzrosły, lecz w różnym stopniu. Różnice te brały się stąd, że nasilenie i dynamika skazań determinowane były sposobem zakończenia postępowania przygotowawczego przez organy ścigania, czyli udział postępowań, które zakończyły się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu, decydował o poziomie skazań w danym czy też następnym roku.
Nasilenia ukarań przez kolegia ds. wykroczeń. Liczba ukarań za wykroczenia jest większa niż liczba skazań za przestępstwa. Współczynnik ukarań za wykroczenia w latach 80. Utrzymywał się na wysokim poziomie do 1988 roku. W Roku 1989 i 1990 nastąpił wyraźny jego spadek.. Natomiast w latach 1989,91,92 nastąpił gwałtowny wzrost liczby stwierdzanych przestępstw oraz liczby umorzonych postępowań z powodu niewykrycia sprawcy.

C. stopień pionizacji społeczeństwa.
Poziom pionizacji społeczeństwa zależy generalnie od punitywności systemu karnego, w tym szczególnie od zakresu stosowania tymczasowego aresztowania, możliwości i częstotliwości orzekania kary bezwzględnego pozbawienia wolności o raz jej wysokości , zakresu zastosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia, częstotliwości wykonywania kar zastępczych.

Struktura przestępczości.-czyli rozkład przestępczości ze względu na rodzaje popełnianych przestępstw. Analizę tej struktury można przeprowadzić w oparciu o dane statystyk policyjnych i sądowych, w pierwszym przypadku analizujemy strukturę przestępstw za popełnienie których sprawcy zostali skazani. Struktura przestępstw stwierdzonych jest różna od struktury przestępstw, za które sprawcy są skazywani. W strukturze przestępstw, za popełnienie których sprawcy zostali skazani, przestępstwa przeciwko mieniu występują w mniejszym zakresie niż w strukturze przestępstw stwierdzonych. Porównując strukturę przestępczości
w 1980 r. stwierdzić należy , że jest ona stabilna tzn. Podobne kategorie przestępstw dominują tak w strukturze przestępstw stwierdzonych jak i przestępstw za które sprawcy zostali skazani. W 1980 r najczeście stwierdzane były przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu bezpieczeństwu w komunikacji.

5. Czynniki modelujące statystyki przestępczości
Miejsce popełniania przestępstw.
To k olejny element charakteryzujący przestępczość ujawnioną- terytorialne jej rozmieszczenie w miastach i wsiach. Biorąc pod uwagę miejsce popełnienia przestępstw, stwierdzić należy, ze przestępczość w miastach jeste większa niż na wsi. Ponad 80% przestępstw stwierdzanych jest na terenie miast, a tylko 20% na terenie wsi. Współczynniki przestępczości są ponad 2,5-krotnie wyższe niż na wsiach. Oceniając nasilenie przestępczości w miastach i na wsi, należy pamiętać iż bierzemy pod uwagę miejsce popełnienia przestępstwa a nie zamieszkania sprawcy( jakby ktoś nie wiedział;]). Można zawuażyc iż największe nasilenie przestępczości występuje w Polsce północno-zachdniej, najmniejsze w Polsce południowo-wschodniej. Zastosowanie kryterium miejsca popełnienia przestępstwa do opisu przestępczości ujawnionej powoduje jej rozwarstwienie ze względu na nasilenie i strukturę. Prawie wszystkie kategorie przestępstw są częściej popełniane w mieście niż na wsi, a wyjątek stanowią przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu oraz bezpieczeństwa w komunikacji.

Wiek sprawców.
Wiek jest istotną cechą jednostki.Odpowiedzialności karnej za popełnienie tego czynu zabronionego podlegają dorośli-osoby które w chwili jego popełnienia ukończyli 17 lat. Przestępstwa nie popełnia i nie podlega odpowiedzialności karnej osoba nieletnia. Wśród dorosłych ustawodawca wyróżnił młodocianych-osoby które w chwili dokonania czynu nie ukończyły 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Natomiast z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wynika, że jeżeli czyn o znamionach przestępstwa został popełniony przez nieletniego po ukończeniu 13 laty a przed ukończeniem 1, to w postępowaniu w sprawach o czyny karalne sąd może wobec niego orzec środki wychowawcze albo poprawcze. Jeżli czyn taki został popełniony przez nieletniego poniżej 13 r.ż to nie można mu przypisać dokonania czynu karalnego, lecz traktuje się to jako przejaw demoralizacji i stosuje się wobec nieletniego środki wychowawcze. Stosowanie środków wychowawczych i poprawczych ustawodawca dopuszcza także do młodocianych.
W latach 1980 największe nasilenie skazań przypadło na wiek 25-29 lat, natomiast w 1990 na wiek 17-20 lat . Największe zmiany w strukturze wieku skazanych nastąpiły w odniesieniu do młodocianych. Wskazanie grup wiekowych: nieletnich, młodocianych i dorosłych umożliwia pokazanie jak różny jest ich udzial w ogólnej liczbie skazań i osadzeń i jak różna jest struktura przestępstw, za które są osądzani lub skazywani. Najwięcej osób skazywanych jest za przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu. Częstotliwość skazań oraz osadzeń za popełnienie tych przestępstw jest w przypadku młodocianych i nieletnich dwukrotnie większa niż u dorosłych. Zasadnicza różnica w strukturze przestępczości analizowanej przez pryzmat wieku sprawców dotyczy przestępczości skazań z przestępstwa przeciwko mieniu, nieletni-82%, młodociani 72%, dorośli 45% osadzeń.

Płeć sprawców.
Liczba podejrzanych i skazywanych kobiet jest kilkakrotnie mniejsza od liczby podejrzanych i skazywanych mężczyzn. Przy analizie skazań kobiet i mężczyzn w poszczególnych grupach wiekowych okazuje się, że największe nasilenie skazań u kobiet przypada na wiek 30-39 lat, natomiast u mężczyzn na wiek 17-24 lat. Porównując odsetki skazywanych kobiet i mężczyzn, można stwierdzić, że z wiekiem odestek skazywanych kobiet wzrasta a zmniejsza się tym samym dysproporcja między liczbą skazywanych kobiet i mężczyzn. Kobiety w porównaniu do mężczyzn, są rzadziej skazywane, lecz rzadziej do przestępstw powracają, ale proporcje miedzy kobietami i mężczyznami w obu grupach są różne. Wśród przestępstw popełnianych przez kobiety dominują przestępstwa przeciwko mieniu indywidualnemu, przeciwko życiu i zdrowiu, przeciwko mieniu społecznemu. Mężczyźni dominują w przestępstwach skierowanych przeciwko mieniu indywidualnemu, rodzinie, opiece i młodzieży, oraz mieniu społecznemu Przestępczość kobiet w szerszym zakresie niż przestępczość mężczyzn skierowana jest przeciwko mieniu.


Poprzednia karalność sprawców.
Niemal dwie trzecie skazywanych to osoby pierwszy raz karane,a ponad jedna trzecia to osoby dotychczas przynajmniej raz karane.
Recydywiści stanowią jedną dziesiątą skazywanych i mniej niż jedną trzecią uprzednio karanych. Rozmiary powrotności do przestępczości wśród skazywanych mężczyzn są trzykrotnie większe niż u skazywanych kobiet.
Rozmiary recydywy są różne w zależności od wieku i płci skazanych oraz rodzajów przestępstw

- pomiar zjawiska przestępczości- główne czynniki. Szczerze nie wiem co mam tutaj zawrzeć.

Odpowiedzią na to pytanie są prawdopodobnie dwa powyższe zagadnienia czyli „obraz przestępczości w statystykach oficjalnych” + „czynniki modelujące statystyki przestępczości”.

V. SZCZEGÓLNE RODZAJE PRZESTEPCZOSCI

1. PRZESTĘPCZOŚĆ Z UŻYCIEM PRZEMOCY

POJĘCIE PRZEMOCY W KRYMINOLOGII

Przemoc (ang. oiołence, niem. Gervalł) i przestępczość z użyciem przemocy (ang. violent crime, niem. Gcwalthrirninalitat) stanowią od wielu lat jeden z centralnych przedmiotów zainteresowania badań kryminologicznych. Przyjmuje się najczęściej, iż kategoria ta obejmuje ta­kie przestępstwa jak zabójstwo, spowodowanie uszkodzenia ciała, udział w bójce lub pobiciu, rozbój czy zgwałcenie, wielu autorów zalicza doń cały jeszcze szereg innych przestępstw, nic tylko takich jak np. wypadki komuni­kacyjne i wszelkie inne skutkujące śmiercią lub uszkodzeniem ciała, ale na­wet włamania, podpalenia, akty wandalizmu itp. Nadto pojęcie przemocy jest nie tylko pojęciem kryminologicznym, ale także pojęciem języka prawnego i prawniczego, występuje bowiem jako ustawowe znamię niektórych typów przestępstw, przy czym sposób jego pojmowania na gruncie prawa karnego materialnego jest odmienny niż na gruncie krymino­logii. Co więcej, w terminologii prawnej występują ponadto takie określenia jak znęcanie się fizyczne czy czynna napaść, które to formy działania prze­stępnego zdają sic w wielu wypadkach być tożsame z pojęciem przemocy.

Definicje pojęcia przemocy, jakie spotkać można w literaturze, wskazują na dwa istotne wyróżniki tego terminu, stanowiące jego elementy konstytutywne. Pierwszy z tych elementów to specyficzny sposób działania, a drugi to specyficzny skutek wywołany przez owo działanie. Istotą sposobu działania stanowiącego przemoc jest posłużenie się przez spraw­cę siłą fizyczną. Przez to ostatnie rozumieć należy tak:

- posłużenie się siłą fi­zyczną w dosłownym tego słowa znaczeniu, to znaczy dokonanie pewnego wysiłku mięśni, polegającego na posłużeniu się „naturalnymi" środkami po­siadanymi przez człowieka (np. zadawanie ciosów pięścią, kopanie nogą itp.),

- lub użyciu pewnych przedmiotów wykorzystywanych jako narzędzia wspie­rające siłę mięśni (nóż, kastet, pałka itp.),

- jak i wykorzystanie siły w stosun­ku do człowieka zewnętrznej, której uruchomienie może wymagać mini­malnego lub wręcz żadnego wysiłku mięśni (np. strzał z broni palnej, czy zde­tonowanie ładunku wybuchowego). Równocześnie tak rozumiana siła fizycz­na dotykać ma ciała innego człowieka, a więc godzić w jego życie, zdrowie, nietykalność cielesną, wywoływać określone skutki o fizycznym charakterze, polegające na spowodowaniu śmierci lub uszkodzenia ciała.

W literatu­rze spotkać można niekiedy rozróżnienie przemocy fizycznej i psychicznej. Stanowisko takie oznacza, iż przemoc nic musi ujawniać się wyłącznie w sfe­rze fizycznej, ale może być także skierowana na psychikę, służyć do wpływania na decyzję woli jednostki, co powoduje nadanie pojęciu przemocy wyraźnie instrumentalnego charakteru.

Na gruncie kryminologii przez przemoc rozumieć należy rzeczywi­ste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźbę jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci i śmierci lub uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy leż miało charakter instrumentalny.

POJĘCIE PRZEMOCY W PRAWIE KARNYM

Kryminologiczne pojęcie przemocy odróżniać należy od spo­sobu posługiwania się nim na gruncie prawa karnego materialnego. Co praw­da definicje tego pojęcia, które spotkać można w literaturze prawnokarnej, pojmują je jako posłużenie się przez sprawcę silą fizyczną lub „środkami fi­zycznymi", co stanowi niewątpliwie element wspólny z de­finicją kryminologiczną, ale owo posłużenie się silą fizyczną na gruncie prawa karnego specyficzny charakter, ma bowiem uniemożliwiając lub prze­łamując opór danej osoby, wymusić na niej określoną decyzję woli i określo­ne zachowanie. Inaczej mówiąc, przemoc w rozumieniu przepisów prawa kar­nego materialnego jest formą działania sprawcy mającą zawsze przede wszystkim instrumentalny charakter, jest działaniem zmierzającym do wywo­łania określonego skutku, a mianowicie powstania po stronic ofiary sytuacji określanej mianem przymusu.

POJĘCIE PRZEMOCY A PSYCHOLOGICZNE POJĘCIE AGRESJI

W psychologii spotkać można dwa sposoby pojmowania agresji.

Podejście pierwsze, określane mianem obiektywnego, zwraca uwagę na skutki wywoływane przez dane zachowanie. Agresją w takim ujęciu zachowania wywołujące u danej osoby określoną szkodę, skutki w postaci śmierci, zranienia, spowodowania bólu lub cierpienia fizycznego, czy też powsta­nia innej szkody fizycznej lub psychicznej.

Z kolei podejście drugie, określane mianem subiektywnego, zwraca uwagę na „stronę podmiotową" osoby dzia­łającej, na jej specyficzny stan emocjonalny lub występujący u niej zamiar wywołania śmierci lub zranienia, spowodowania bólu lub cierpienia u innej osoby.

Za przejawy agresji uważa się zachowania, których celem jest wyrządzenie krzywdy łub sprawienie bólu innej osobie bez względu na to, czy cel ten uda się osiągnąć.

Agresja może mieć charakter jawny bądź ukryty. Możemy więc mieć do czynienia nie tylko z działaniami agresywnymi, ale także z agresywnymi myślami, fantazjami, wyobrażeniami itp. Z kolei agresja jawna może być skierowana nic tylko na zewnątrz, a więc w stosun­ku do innych osób, ale także na sam podmiot działający, tzn. stanowić może przejaw tzw. autoagresji, która w najskrajniejszym wypadku przybiera postać samobójstwa.

POJĘCIE PRZESTĘPSTWA Z UŻYCIEM PRZEMOCY

Przestępstwa z użyciem przemocy godzą więc zawsze w sposób bezpośredni albo pośredni w takie dobra chronione przez prawo karne, jak życic, zdrowie czy nietykalność cie­lesna. Dlatego przestępstwa z użyciem przemocy to przede wszystkim więk­szość przestępstw określonych w:

- rozdziale XIX k.k. z 1997 r, (przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu). Kategoria ta nie wyczerpuje jednak pojęcia prze­stępczości z użyciem przemocy.

- Innymi przykładami takich przestępstw mogą być rozbój, kradzież rozbójnicza i wymuszenie rozbójnicze (art 280-282 k.k.; stanowiące przestępstwa skierowane przeciwko mieniu) oraz

- zgwałcenie (art .197 k.k.; skierowane przeciwko wolności seksualnej) W przypadku tych przestępstw przemoc godząca w życie, zdrowie, nietykalność cielesną nie sta­nowi celu samego w sobie, lecz ma zawsze wyraźnie instrumentalny charak­ter.

A zatem do specyfikacji z kryminologicznego punktu widzenia kategorii prze­stępstw z użyciem przemocy zaliczyć należy cztery grupy przestępstw zdefi­niowanych w kodeksie karnym:

4. przestępstwa, które w zespole swych ustawowych znamion zawierają zna­mię „przemoc" (art 119 § 1. 127 § 1. 128 § 1. 153 § 1. 191 § 1, 197 § 1. 202 § 5. 203. 224 § 1 12. 232. 245, 246. 250, 260. 264 § 2. 280. 281, 282, 289 § 2 i 346 k.k. z 1997 r);

5. przestępstwa, które w zespole swych ustawowych znamion zawierają zna­mię „czynna napaść" (art.133 § 1. 136, 223. 345 k.k.).

6. przestępstwa, które w zespole swych ustawowych znamion zawierają zna­mię „znęca się fizycznie" (art.207, 246. 247, 352 k.k ),

7. przestępstwa — głównie z grupy przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu — które w zespole swych ustawowych znamion nic zawierają co prawda żadnego ze wspomnianych wyżej określeń, ale pomimo to mogą być po­pełnione przy użyciu przemocy w wyżej wspomnianym kryminologicznym rozumieniu (art.148. 149. 150. 156, 157, 158, 159).

Pamiętać jednak należy, iż wartość list przestępstw z użyciem przemocy jest względna, przede wszystkim dlatego, iż kryminologiczne rozumienie przemocy jest węższe niż jego rozumienie prawnokarne.

CHARAKTERYSTYKA PRZESTĘPCZOŚCI Z UŻYCIEM PRZEMOCY W POLSCE

Rozmiary i nasilenie ujawnionej przestępczości z użyciem przemocy w Polsce


Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, iż przestępstwa z użyciem przemocy, a szczególnie najpoważniejsze z nich, są zdarzeniami sto­sunkowo rzadkimi i prawdopodobieństwo wiktymizacji nimi jest bardzo ni­skie. Takie samo lub o wiele większe zagrożenie dla życia i zdrowia niosą ze sobą przejawy życia codziennego, takie jak wypadki komunikacyjne czy wy­padki przy pracy. Np. w Wielkiej Brytanii prawdopodobieństwo śmierci na skutek wypadku w przemyśle naftowym lub gazowniczym było w 1989 r. 100 razy większe, a w górnictwie 12 razy większe niż prawdopodobieństwo sta­nia się ofiarą zabójstwa [Lcvi 1997]. W Polsce natomiast w roku 1997 na skutek zabójstw straciły życic 1095 osoby, zaś w wypadkach komunikacyj­nych 7310 osób. a w wypadkach przy pracy 1036 osób. Ujawnione przestęp­stwa z użyciem przemocy stanowią więc w gruncie rzeczy statystyczny mar­gines ogółu ujawnionych przestępstw, co w żadnym wypadku nic oznacza bagatelizowania zjawiska agresji i przemocy we współczesnych społeczeń­stwach. w tym i w Polsce.

Dane potwierdzają przede wszystkim tezę, iż przestępczość z użyciem przemocy stanowi stosunkowo niewielki odsetek wszystkich przestępstw rejestrowanych w statystyce policyjnej, tak przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu stanowiły w latach 1990-1996 przeciętnie 2,76% wszystkich przestępstw stwierdzonych. W wypadku zabójstw przeciętny odsetek dla lego samego okresu wynosił 0,13%, dla uszkodzenia ciała l_r75%, dla bójek i po­bić 0,92%, dla rozbojów 2,4% i dla zgwałceń 0,22%. Jeśli zsumować prze­ciętne odsetki przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, rozbojów i zgwałceń w latach 1990-1997, okazuje się, iż te trzy podstawowe kategorie przestępstw z użyciem przemocy stanowiły przeciętnie 5,38% wszystkich stwierdzonych w tym okresie w Polsce przestępstw.

Problem nieujawnionej przestępczości z użyciem przemocy

W literaturze często spotkać można tezę, że im większy ciężar gatunkowy prze­stępstwa, tym mniejsze rozmiary jego ciemnej liczby. Oznaczałoby to, że w przypadku przestępstw z użyciem przemocy, mających z reguły bardzo po­ważny ciężar gatunkowy, rozmiary przestępczości nieujawnionej powinny być stosunkowo niewielkie. Aczkolwiek jest to teza w zasadzie słuszna, to nawet w przypadku zabójstwa mamy najprawdopodobniej do czynienia z całkiem poważnych rozmiarów sferą zdarzeń nieujawnionych Np. można przypuszczać, że pewien odsetek przypadków zaginięć osób to przypadki zabójstw. Ilekroć ze względu na fakt nieodnalezienia zwłok nie są traktowane jako za­bójstwa. Również w przypadkach mniej drastycznych niż zabójstwo form prze­mocy przypuszczać można, iż rozmiary ciemnej liczby przybierają niejedno­krotnie znaczne rozmiary. Wynika to między innymi stąd. że w znacznym odsetku czynów polegających na użyciu przemocy, tak sprawca, jak i ofiara są osobami, które dobrze się mają, wręcz łączą je częstokroć więzy pokre­wieństwa lub ścisłe więzi rodzinne. To zaś oznacza, że ofiary przemocy bar­dzo często nic są skłonne meldować o fakcie swego pokrzywdzenia organom ścigania. Dotyczy to z pewnością szczególnie przemocy rodzinnej, uważanej za zjawisko niezwykle rozpowszechnione, które jednak zazwyczaj pozostaje iv obrębie ciemnej liczby.

Charakterystyka sprawców przestępstw z użyciem przemocy

Jeśli w kryminologii przyjmuje się generalnie, iż zachowania przestępcze są charakterystyczne dla ludzi młodych i największa intensywność popełniania przestępstw przez jednostki dopuszczające się takich zachowań przypada na okres przed ukończeniem 30. a nawet 25 roku życia, to w przypadku przestępczości z użyciem przemocy prawidłowość ta występuje z reguły jeszcze wyraźniej

Przestępczość z użyciem przemocy jest również tym rodzajem przestępczości, w którym dominacja sprawców płci męskiej uwidacznia się najczęściej jeszcze wyraźniej niż w przypadku przestępczości ogółem. W badaniach H. Ja- imwskicj udział kobiet wśród ogółu sprawców zabójstw wynosił wprawdzie.10,4 %, ale w przypadku przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu od ściek ten już z reguły

Przestępczość z użyciem przemocy jest tak w Polsce, jak i w wielu innych krajach świata domeną osób o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Profile społeczne sprawców różnych rodzajów przestępstw z użyciem przemocy są jednak często dość zróżnicowane. Objawy głębokiego wykolejenia społecznego i częsta uprzednia karalność cechują najczęściej sprawców rozbojów. W ich przypadku mamy również zwykle do czynienia ze stosunkowo negatywną prognozą co do ich zachowania Natomiast znaczna część sprawców zabójstw (na co wskazują wyniki badań na całym świecie) to osoby wcześniej niekarane, które stosunkowo rzadko ponownie wkraczają na drogę przestępstwa.

Okoliczności i ofiary przestępstw z użyciem przemocy

Od czasu opublikowania wyników badań Mcervina Wolfganga, dotyczących zabójstw, przyjmuje się powszechnie, iż sprawców i ofiary przestępstw z uży­ciem przemocy łączą często bardzo nawet wyraźne związki, a więc w przypadku większości przestępstw tego typu ofiara doskonale zna sprawcę, a zazwyczaj łączą ją z nim ścisłe więzy towarzyskie czy nawet ro­dzinne. Oznacza to, iż wbrew panującemu stereotypowi przemoc ze strony osób całkowicie obcych, które atakują nieznane sobie i przypadkowe ofiary, jest raczej wyjątkiem, a nic regułą.

Może to zakrawać na paradoks, ale naj­większe zagrożenie przemocą i agresją występuje przeważnie w najbliższym środowisku społecznym jednostki: w rodzinie, grupie rówieśniczej czy kole­żeńskiej. Wynika to stąd, iż agresja i przemoc stosunkowo często są wynikiem istnienia między sprawcą a ofiarą rozmaitych zadawnio­nych konfliktów i przestępstwo stanowi jedynie kulminację narastających od dawna napięć, a nie nagłą lub niewytłumaczalną erupcję agresji.

Zjawisku temu towarzyszy znaczne podobieństwo profili społeczno-demogra­ficznych sprawców i ofiar przestępstw z użyciem przemocy.

Ofiary przemocy to również w olbrzymiej większości młodzi mężczyźni o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, których ze sprawcami łączy wiele wspólnego. W tym kontekście w kryminologii zachodniej mówi się o pewnym szczególnym „sty­lu życia" (lifestyle) pewnych grup współczesnej młodzieży, związanym przede wszystkim z niektórymi formami spędzania wolnego czasu i częstego przebywania w pewnych miejscach (puby, dyskoteki, kluby ilp.), o określonych po­rach (późne godziny nocne), z którymi związane jest podwyższone prawdo­podobieństwo stania się tak sprawcą, jak i ofiary przestępstwa z użyciem prze­mocy.

Koncepcje wyjaśniające zjawiska agresji i przemocy

Instynktywistyczne koncepcje źródeł agresji

Istotę koncepcji instynktywistycznych (podobnie jak innych koncepcji o bio­logicznym charakterze) stanowi próba odszukania konkretnego, tkwiącego w organizmie czynnika czy też określonej cechy jego struktury, które byłby odpowiedzialne za zachowania agresywne. Koncepcje instynktywistyczne zakładają. iż wewnątrz organizmu tkwi wrodzona siła motywująca do określo­nych działań, zwana popędem lub instynktem, działająca na zasadzie podob­nej do kotła parowego: narastające wewnętrzne ciśnienie prowadzi do rozładowania, po czym zaczyna ono znowu narastać i tak w nieskończoność.

Koncepcja frustracja-agresja

Koncepcja ta była przez lata dominującym w psychologii sposobem wyjaśnia­nia mechanizmów zachowań agresywnych. Została ogłoszona w 1939 r. przez grupę psychologów z uniwersytetu w Yale, do której należeli m.in. John Dollard i Norman E. Miller. Koncepcja ta opierała się na założeniu, iż warun­kiem koniecznym zachowania agresywnego jest czynnik nazwany frustracją. W ich ujęciu frustracja stanowi przeszkodę występująca na drodze do zrealizowania reakcji docelowej. Frustracja nie jest więc traktowana jako pewien stan psychiczny (tak rozumie się najczęściej to pojęcie w języku potocznym), ale- jako pewien obiektywny fakt.

Punktem wyjścia sekwencji prowadzącej do zachowania agresywnego jest w takim ujęciu pojawienie się tzw. pobu­dzenia pierwotnego, czyli chęci osiągnięcia przez jednostkę jakiegoś celu (w przykładzie, którym posługiwali się Dollard i Miller była to chęć zjedzenia przez małego chłopca lodów). Pojawienie się blokady możliwości realizacji owego celu (czyli właśnie frustracji; w przykładzie Dollarda i Millera była to odmowa pieniędzy na lody ze strony matki) prowadzi do pobudzenia wtór­nego, które jest pobudzeniem do zachowania agresywnego, a jego siła zależy od całego szeregu okoliczności, jak np. siły pobudzenia pierwotnego, odle­głości od ostatecznego celu w momencie wystąpienia frustracji, stopnia, w jakim utrudnione jest zrealizowanie zamierzonego celu, a także tego, czy do­znana frustracja reakcji docelowej ma charakter frustracji wytłumaczalnej czy też.

Głównym czynnikiem powstrzymującym agresję jest zdaniem Dollarda i Millera obawa kary. Oczekiwanie kary, aczkolwiek może powstrzymać od pojawienia się zachowania agresywnego, nie zmniejsza jednak samego pobudzenia wtórnego do agresji, a więc prowadzić może do różnych form reakcji zastępczej, a więc np. agresji pośredniej (zmiana formy), agresji przemieszczonej (zmiana przedmiotu), agresji ukrytej czy też samoagresji.

Koncepcja społecznego uczenia się agresji

Koncepcja Bandury jest generalną koncepcją za­chowania a zachowania agresywne są tylko pewną egzemplifikacją tez tej teorii, rozwiniętej zresztą właśnie w oparciu o ten typ zachowań. Zagadnienie genezy agresji i przemocy Bandura rozpatruje w trzech podstawowych płaszczyznach, a mianowicie jako mechanizmów nabywania wzorów zachowań agresywnych, mechanizmów wyzwalania zachowań agre­sywnych i mechanizmów utrwalania zachowań agresywnych

Podstawowym mechanizmem nabywania wzorów zachowań agresywnych

(aeguisition mechanism) jest dla Bandury tzw. uczenie się obserwacyjne czy też modelowanie. Głównym źródłem doświadczenia osobniczego jednostki nie jest bowiem tzw. doświadczenie bezpośrednie, lecz obserwacja zachowań in­nych ludzi. Bandura wyróżnia we współczesnych społeczeństwach trzy pod­stawowe źródła wzorów agresji i przemocy, a mianowicie środowisko rodzin­ne, podkulturę, w której jednostka uczestniczy, oraz środki masowego przekazu.

Wyuczone wzory agresji mogą jednak długi czas pozostawać w spoczynku, a do ich uruchomienia potrzebne jest wystąpienie specjalnych bodźców zewnętrz­nych. które Bandura określa mianem mechanizmów wyzwalania zachowań agresywnych (insligalion mechanisms). Do czynników takich mogą należeć tzw. czynniki awersyjne, a więc takie, które uważane są za zagrożenie, coś nieprzyjemnego, przykrego. Wchodzą tu w grę atak fizyczny, groźby, obelgi słowne, niekorzystne zmiany w warunkach życiowych, zablokowanie jakiejś czynności zmierzającej do określonego celu (czyli frustracja) itp. Czynniki tego typu prowadzą przede wszystkim do agresji typu emocjonalnego.

- Inny­mi czynnikami wyzwalającymi agresję są tzw. czynniki instrumentalne, czyli spodziewanie się osiągnięcia poprzez zachowanie agresywne określonych kon­kretnych korzyści.

- Te czynniki prowadzą z kolei do agresji typu instrumen­talnego.

- Wśród czynników wyzwalających agresję istotną rolę odgrywają tak­że tzw. czynniki modelujące, czyli sposób zachowania się innych jednostek znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu jednostki.

Ten rodzaj czyn­ników uwidacznia swe działanie przede wszystkim w przypadku różnych prze­jawów agresji i przemocy o zbiorowym charakterze.

- Niezwykle interesujący charakter mają tzw. czynniki instrukcyjne wyzwalające agresję. Chodzi tutaj o rolę instrukcji, wskazówek, poleceń, które mogą prowadzić innych do za­chowań agresywnych.

Trzecią płaszczyzną rozważań Bandury są tzw. mechanizmy podtrzymywa­nia zachowań agresywnych {maintaining mechanisms). Rzecz w tym, że wzory zachowań agresywnych, aby stać się trwałym elementem repertuaru zachowań danej jednostki, muszą zostać w jakiś sposób utrwalone. Bandura wymienia trzy podstawowe rodzaje mechanizmów wzmacniających nabyte wzory zachowań agresywnych.

1. Podstawowym mechanizmem są tzw. wzmoc­nienia zewnętrzne. Zachowania agresywne mogą przede wszystkim dawać jednostce konkretne korzyści, w postaci określonych zysków lub redukcji nie­korzystnej sytuacji, działające w tym wypadku jako nagroda.

2. Bandura zwraca także uwa­gę na rolę tzw. wzmocnień zastępczych (vicarious rcinforcement), polegają­cych na obserwacji, jak są karani lub nagradzani za zachowania inni.

3. Wreszcie mówić można o wzmocnieniach wewnętrznych zachowań agresywnych. Aczkolwiek większość ludzi nie odczuwa satysfakcji z powodu własnej agresji i z reguły dla złagodzenia poczucia winy i wyrzu­tów sumienia związanych z takimi zachowaniami muszą uciekać się do róż­nych technik

Koncepcja podkultury przemocy

Koncepcja podkultury przemocy stworzona została przez Mernna E. Wolf­ganga i Franco Ferracutiego. Jest to na wskroś socjologiczna koncepcja źródeł agresji i przemocy, która w swej warstwie psychologicznej traktuje agresję, podobnie jak koncepcja Bandury, jako zachowanie wyuczone.

Społeczne źródła agresji i przemocy we współczesnych społeczeństwach

- Przede wszystkim skupiska agresji i przemocy stanowią śro­dowisko, w którym jednostka jest nieustannie bombardowana obrazami agresji i przemocy, a więc ma większe niż gdzie indziej szanse nabycia wzorów ta­kich zachowań. Dlatego właśnie A.Bandura traktuje podkulturę przemocy jako istotne źródło wzorów zachowań agresywnych we współczesnych społeczeń­stwach, na które zresztą nakłada się dodatkowo wpływ środków masowego przekazu.

Innym przykładem analizy funkcjonalizacji i instrumentalizacji agresji i prze­mocy, mającym szczególne znaczenie dla analizy pewnych współczesnych zja­wisk związanych z agresją i przemocą, może być praca Ruth Horowitz i Garry Schwartza na temat honoru i przemocy jako zastępczych wyznaczników statusu członków amerykańskich gangów młodzieżowych. Autorzy ci twier­dzą, iż w sytuacji niedostępności takich „normalnych" wyznaczników statu­su i prestiżu społecznego jednostki jak wykształcenie, wykonywany zawód, majątek itp., agresywność i przemoc stają się istotnym zastępczym wyznacz­nikiem statusu.

2. Przestępczość gospodarcza

Zakres pojęcia przestępczość gospodarcza.

Zgodnie z klasycznym ujęciem Sutherlanda przestępczość gospodarczą wyróżniano przy odwołaniu się do kryterium sprawcy- miały to być przestępstwa popełnione przez osoby cieszące się uznaniem i wysoką pozycją społeczną oraz w ramach ich działalności zawodowej.

Kolejne próby wyznaczania zakresu zjawisk określanych jako przestępczość gospodarcza polegały na odwołaniu się do kryterium systemowego, poprzez związanie określanych tym mianem czynów z działalnością gospodarczą.

Wyróżniamy następującą typologie przestępstw uznawanych za gospodarcze:

1. przestępstwa przeciwko podstawowym instytucjom gospodarczym np. na szkodę banków, giełdowe, przeciw papierom wartościowym, fałszowanie pieniędzy,

2. przestępstwa przeciwko przedsiębiorstwom np. zmierzające do wyeliminowania konkurencji, związane z przetargami, przestępstwa ubezpieczeniowe,

3. przestępstwa przeciwko interesom finansowym państwa np. podatkowe, związane z przemysłem,

4. przestępstwa przeciwko konsumentom np. oszukańcza reklama, nieprawdziwe informacje na metce towaru,

5. przestępstwa przeciw środowisku np. związane z dążeniem obniżenia kosztów własnych.

Cechy przestępczości gospodarczej. Ciemna liczba.

Przestępczość gospodarczą usiłuje się charakteryzować, wskazując cechy odróżniające ten rodzaj przestępczości od innych. Jako znamiona przestępczości można wskazać :

1. brak elementu przemocy,

2. anonimowość ofiar, zwłaszcza gdy są to osoby fizyczne albo nawet pozorny brak ofiar w wypadkach ataku na podstawowe instytucje systemu gospodarczego lub finansowe interesy państwa,

3. znaczna liczbę sprawców należących do wyższych warstw społecznych.

Brak anonimowości i ofiar przestępstw gospodarczych powodują, ze poważne zagrożenie ze strony przestępczości gosp. nie jest w społeczeństwie uświadamiane, choć powodowane przez nią szkody są olbrzymie.

Jest to przestępczość dokonywana najczęściej pod przykrywką zwykłej działalności zawodowej i przy okazji tej działalności, a zatem nie tylko nie rzuca się w oczy, lecz jest wręcz trudno zauważalna.

Ofiarą przestępstwa gospodarczego można być latami, nie przeczuwając nawet, że ponosi się szkodę. Przestępcy gospodarczy to niemal zawsze ludzie znający tajniki swojego zawodu, a ponadto dysponujący, nowoczesnymi środkami technicznymi, pozwalającymi im na zacieranie śladów i utrudniającymi wykrycie i udowodnienie im przestępstwa.

Sprawcy przestępstw gospodarczych to w znacznej części osoby należące do średnich lub wyższych warstw społecznych.

Przestępczość gospodarcza a system prawny.

Właściwością przestępczości gospodarczej jest i to, że zasługuje ona na miano przestępczości systemowej. Zarówno zakres działań poddanych regulacji prawnokarnej, jak też znamiona poszczególnych przestępstw, są wręcz pochodną systemu społeczno politycznego, znajdującego wyraz w zorganizowaniu społeczeństwa globalnego oraz wielkich struktur społecznych

W gospodarce centralnie sterowanej dominuje sektor państwowy, tworzący w istocie olbrzymie przedsiębiorstwo posiadające monopol na wytwarzanie i dystrybucję większości oferowanych dóbr. Sprawne zarządzanie takim molochem jest niemożliwe, a często dodatkowo utrudnione przez ingerencje władzy politycznej.

Niewydolność gosp. centralnie sterowanej powoduje stały niedobór dóbr konsumpcyjnych. Środowisko dostarcza jednostkom i małym grupom stałych bodźców do nielegalnego zdobywania dóbr, których inaczej nie można albo które nie można otrzymać. Kwitnie spekulacja i nielegalny handel, mnożą się przypadki zorganizowanej kradzieży w zakładach pracy, słowem - rozwija się podziemie gospodarcze. W takich farmach to zjawisko pojawia się w warunkach gospodarki rynkowej, cierpiącej nie na niedobór, lecz na nadmiar dóbr, nieporównanie rzadziej.

Inne zagrożenia wiążą się z gospodarka wolnorynkową opartą o tzw. kulturę rywalizacji, charakteryzującą się dwoma cechami:

1. przekonaniem, że sukces mierzony indywidualnym bogactwem jest najważniejszym celem człowieka,

2. obawą przed porażką oznaczającą klęskę finansową i obniżenie pozycji społecznej.

Wytwarza się przekonanie, że sięganie w imię uzyskiwania, ochrony i pomnażania tych zasobów po każdą metodę, nawet po przestępstwo, nie jest naganne. Stąd mnożą się przestępstwa nieuczciwej konkurencji, szpiegostwo przemysłowe, obniżanie kosztów produkcji za cenę pogorszenia jakości wyrobu do poziomu zagrażającego zdrowiu konsumentom. Ostra konkurencja charakteryzująca gospodarkę rynkową, wywołuje też inne rodzaje przestępnych działań. Chodzi o wyeliminowanie konkurentów w drodze nielegalnych umów miedzy podmiotami jednoczącymi się w monopolistyczną organizację lub zawierającymi nielegalne umowy cenowe, w drodze oszukańczej reklamy lub innych

zakazanych przez prawo manipulacji.

3. Przestępczość zorganizowana.

Niejednoznaczność pojęcia ,,przestępczość zorganizowana''

Pojęcie przestępczości zorganizowanej pojawiło się w kryminologii po II wojnie światowej na oznaczenie formy przestępczości zbiorowej uznawanej za szczególnie niebezpieczną. Chodziło o rozprzestrzenienie się międzynarodowych powiązań między przestępcami działającymi dotąd w poszczególnych krajach, a także o przenikanie przestępców do świata biznesu i polityki. Ludzie współdziałają ze sobą przy popełnianiu przestępstw wobec czego do przestępczości zorganizowanej należałoby zaliczyć każdy wypadek przestępnego współdziałania, choćby chodziło o doraźne współdziałanie dwóch osób.

Przestępczość zorganizowana jest działalnością zespołową, a członkowie takiego zespołu połączeni są więzią pozwalająca im na skuteczniejsze popełnianie przestępstw.

Sporne są natomiast następujące kwestie :

1. struktura zespołu - czy musi być co najmniej dwupoziomowa czy wystarczy jednopoziomowa,

2. trwałość zespołu - czy konieczne jest nastawienie na ciągłe popełnianie przestępstw czy wystarczy porozumienie w celu popełnienia choćby jednego przestępstwa,

3. zakres powiązań zespołu- czy konieczne jest powiązanie z osobami ze świata polityki, administracji publicznej lub gospodarki, czy też nie jest to niezbędne.

W zależności od tego które z tych przeciwstawnych cech uzna się za konstytutywne dla przestępczości zorganizowanej, dochodzi się do jednego z dwóch odmiennych modeli tej przestępczości:

1. do modelu wąskiego (,,mafijnego'') - zespół o strukturze hierarchicznej powołany do prowadzenia ciągłej działalności przestępnej z rozbudowanymi powiązaniami ze sfera gospodarki lub polityki.

2. do modelu szerokiego (,, grupowego'') - zespół o dowolnej strukturze, utworzony w celu popełnienia choćby jednego przestępstwa, o dowolnym zakresie powiązań.

Banda, gang, mafia.

Banda—grupa, której członkowie indywidualnie lub zbiorowo systematycznie naruszają przepisy prawa, mając przy tych antyprawnych działaniach wsparcie w postawach i poglądach grupy. Wyróżniamy różne typy band:

1. przestępcze- nastawione na popełnianie przestępstw przeciwko mieniu

2. konfliktowe- stosujące przemoc

3. wycofania- głownie narkomańskie.

Gang- tego terminu używa się niekiedy zamiennie z pojęciem ,,bandy'' na określenie wieloczłonowych i hierarchicznych struktur tworzonych w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, często zorganizowanych na wzór przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą. W przypadku rozbudowanych struktur przestępczych określa się je tez mianem mafia, zwłaszcza wtedy gdy chodzi o powiązania świata przestępczego ze strukturami państwa oraz finansjery.

Skutki przestępczości zorganizowanej:

1. efekt organizacyjny będący rezultatem właściwego podziału zadań oraz uprawnień i obowiązków, co pozwala uzyskać lepszy rezultat przy niezwiększaniu nakładów, względnie osiągnąć cele niedostępne dla jednostek, które nie skoordynowały swoich działań.

2. efekt ochronny polegający na lepszym zabezpieczeniu sprawców przestępstw przed wykryciem lub osadzeniem

3. efekt demoralizacji polegający z jednej strony na poddaniu kontroli członków zespołu i zwiększonym wpływie na ich zachowanie z drugiej zaś na negatywnym oddziaływaniu na osoby nie zaangażowane w działalność przestępną,

4. efekt korupcji polegający na zwiększonej możliwości wciągania w działalność przestępną funkcjonariuszy administracji publicznej, instytucji gospodarczych.

Pola działania i struktury przestępczości zorganizowanej.

Handel i produkcja narkotyków, przerzucanie kradzionych samochodów do innych krajów, przemyt papierosów i alkoholu a także niektóre postacie przestępczości gospodarczej to typowe obszary przestępczości zdominowane przez przestępczość zorganizowaną.

Można wyróżnić kilka typowych struktur organizacyjnych spotykanych w zespołach tworzonych w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępnej, a mianowicie:

1. struktura gwiaździsta- z centrum dyspozycyjnym powiązane są inne osoby lub zespoły osób,

2. struktura siatkowa- nie istnieje stałe centrum dyspozycyjne, lecz tworzy ja kilka współpracujących ze sobą równorzędnych zespołów albo osób,

3. struktura liniowa przy której występuje ciąg osób lub zespołów, przy czym między pierwszym a ostatnim ogniwem nie ma bezpośredniego kontaktu, lecz występuje jedno albo kilka ogniw pośrednich.

Rodzaje przestępczości zorganizowanej.

Najczęściej przestępczość zorganizowaną kojarzy się z przestępczością ekonomiczną, która charakteryzuje się dążeniem do szybkiego i znacznego zysku bez przejmowania się przepisami prawa, a niekiedy również do uzyskania wysokiej pozycji społecznej.

Wyróżnić należy następujące kategorie zorganizowanej przestępczości ekonomicznej :

1.zorganizowaną przestępczość gospodarczą przy popełnianiu której bądź łamie się wprost przepisy prawa, bądź obchodzi się je lub pokrętnie interpretuje na swoja korzyść.

2. pospolitą przestępczość przeciw mieniu popełnianą przez organizacje przestępcze.

Wyróżnić należy także zorganizowaną przestępczość polityczną, charakteryzująca się kwestionowaniem istniejącego podziału władzy państwowej lub sposobu jej wykonywania, a uzasadnianą odwoływaniem się do wartości uznawanych za podstawowe, których zwalczana władza państwowa - wedle twierdzeń osób w ten rodzaj przestępnej działalności - nie realizuje.

Przestępczość zorganizowana może mieć różny zasięg. Można wyróżnić zorganizowaną przestępczość o zasięgu:

1. lokalnym- gdy działalność przestępczej organizacji obejmuje niewielki teren ,

2. krajowym- działalność nie wykracza poza obszar danego kraju lecz nie zamyka się na stosunkowo niewielkim terenie,

3. międzynarodowym - działalność przestępnej organizacji prowadzona jest na terytorium co najmniej dwóch lub większej liczby krajów.

4. Przestępczość powrotna.

Przestępca powrotny to osoba, co najmniej raz skazana za popełnienie przestępstwa, która ponownie zostaje skazana za przestępstwo popełnione po poprzednim skazaniu.

Sprawca wielokrotnie karany- osoba skazana za przestępstwo, co najmniej po raz czwarty.

Recydywa- prawnokarna konstrukcja powrotu do przestępstwa. Jako przestępca powrotny nie jest traktowany każdy, tylko taki który:

1. Poprzednio został skazany na kare pozbawiania wolności za przestępstwo umyślne,

2. Odbył co najmniej 6 miesięcy pozbawienia wolności,

3. Został skazany za popełnione w ciągu 5 lat po odbyciu kary umyślne przestępstwo podobne do tego za które był już poprzednio skazany.

Od zwykłej powrotności do przestępstwa w rozumieniu prawnokarnym (recydywy) odróżnić należy recydywę penitencjarną, czyli odbywanie co najmniej po raz drugi kary pozbawienia wolności.

• Pozytywistyczna koncepcja przyczyn wielokrotnej powrotności do przestępstwa:

W badaniach ustalono, ze osoby wielokrotnie powracające do przestępstwa maja następujące cechy:

1. Pochodzenie z niskich warstw społecznych,

2. Niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym- rozpad rodziny lub niekorzystne wzorce postępowania,

3. Niepowodzenia szkolne,

4. Nadużywanie alkoholu.

A także: brak dostatecznej kontroli sfery emocjonalno- popędowej- niezdolność do odkładania w czasie gratyfikacji, kierowanie się doraźnymi impulsami, brak wytrwałości w działaniu, osłabiona zdolność przewidywania konsekwencji swego działania, brak krytycyzmu własnego postępowania. Jest to zespół ogólnego niepowodzenia.

W oparciu o te wyniki badań postuluje się ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności, zwłaszcza w stosunku do młodocianych oraz reorganizację postępowania penitencjarnego, które ma przygotowywać skazanych do życia na wolności.

• Kategorie wielokrotnie karanych:

1. O wczesnym początku karalności (około 4/5 badanych) skazywani po raz pierwszy, jako młodociani w wieku 17-18 lat, a popełniający liczne przestępstwa jeszcze w okresie nieletniości.

2. O późnym początku karalności- skazywani po raz pierwszy po 21 roku życia, a nierzadko w wieku 24-26 lat, u których popełnianie czynów zabronionych następowało w okresie nieletniości w małym natężeniu lub popełniali wykroczenia.

Alkohol jest zjawiskiem charakterystycznym dla niemal wszystkich przestępców wielokrotnie karanych.

Z punktu widzenia zagrożenia dla porządku prawnego wyróżniamy:

1. Sprawców poważnych przestępstw tj. rozboje, włamania do mieszkań, sklepów, ciężkie uszkodzenie ciała, zazwyczaj wywodzą się z recydywistów o wczesnym początku karalności. Mogą stanowić poważne zagrożenie dla ludzi,

2. Sprawców drobnych występków tj. okazjonalne kradzieże, naruszenie nietykalności cielesnej, są przedstawicielami wielkomiejskiego marginesu społecznego, z reguły alkoholikami. Są raczej uciążliwi niż niebezpieczni.

Nie należy utożsamiać przestępców zawodowych z przestępcami wielokrotnie karanymi- o przestępstwie można mówić jako o zawodzie gdy określona działalność stanowi stałe choć niekoniecznie główne źródło dochodów, a prowadzenie tego zajęcia wymaga choćby minimalnego przygotowania lub specjalizacji.

• „Kariery przestępcze”:

Termin ten został wprowadzony do nauki w latach 30tych. Termin ten był konstruktem wykorzystywanym w badaniu sekwencji przestępstw popełnionych przez tego samego sprawcę w określonym odcinku czasowym. Wyniki badań wskazały, ze największe nasilenie skazań dotyczy osób miedzy 17-25 r. ż. I ze w tym okresie życia przebieg kariery przestępczej jest najintensywniejszy.

Pojęcie to należy odróżnić od terminu kariera przestępcy- oznacza wybór określonej drogi życiowej polegającej na trwałym związaniu się ze środowiskiem przestępczy, względnie wepchnięcia na taką drogę w wyniku stygmatyzacji.

• Powrót do przestępstwa z punktu widzenia kryminologii antynaturalistycznej:

Na powrotność do przestępstwa wpływają dwa czynniki:

1. Stygmatyzacja- prowadzi do przypisania skazanemu statusu przestępcy,

2. Selektywność- działania sformalizowanych agend kontroli społecznej, zwłaszcza policji i sądów.

Stygmatyzacja- osoby naznaczone jako przestępcy napotykają na trudności w interakcjach z ludźmi nie noszącymi takiego znamienia, co wywołuje perturbacje w ich życiu a niekiedy uniemożliwia ułożenie sobie stosunków społecznych w sposób redukujący szansę ponownego popełnienia przestępstwa. Może uruchomić proces wtórnej dewiacji i jest czynnikiem kształtowania się karier przestępczych. W perspektywie tego działu kryminologii kara pozbawienia wolności doprowadzi do wyrwania jednostki od korzystnego wpływu środowiska i spowoduje wepchniecie w rolę przestępcy, co będzie sprzyjało popełnianiu przestępstw.

Selektywność- osoby skazane znajdują się pod szczególną kontrolą wiec popełnienie kolejnego przestępstwa jest łatwiej wychwytywane i prowadzi do ponownego skazania. Badania wykazały, ze każde skazanie zwiększa prawdopodobieństwo kolejnego skazania.

Ujawnia się rozbieżność miedzy podejściem nurtu pozytywistycznego i antynaturalistycznego.

• Reakcja prawnokarna wobec sprawców powracających do przestępstwa:

Rygoryzm sztywny- reakcja prawno karna ma doprowadzić do korektury zachowania skazanego polegającej na powstrzymywaniu się od ponownego popełnienia przestępstwa a jego niepoprawność wymaga zintensyfikowania stosowanych wobec niego środków, czyli zaostrzania wymierzonej mu kary.

Rygoryzm elastyczny- konieczność badania co było przyczyną ponownego popełnienia przestępstwa i dostosowanie reakcji prawno karnej do wyniku tych ustaleń, jak też do wagi popełnionego czynu. Należy ustalić czy ponowna reakcja ma być obostrzona czy też zwykła.

Wyniki badań sprawców wielokrotnie karanych nakazują opowiedzenie się za rygoryzmem elastycznym i taka też zasadę przyjął kodeks karny z 1997 r.

5. Korupcja - !!!!!!!!!!! BRAK !!!!!!!!!!!!!!!!!!

VI. ŚRODKI ODURZAJĄCE A PRZESTĘPCZOŚĆ

Wyróżniamy wśród środków odurzających:

1. Narkotyki

2. Alkohol

Środki odurzające to substancje, któ­re ze względu na swe właściwości chemiczne są w stanie doprowadzić do zmian strukturalnych lub funkcjonalnych w żywym Organizmie, przejawiają­cych się przede wszystkim w zmianach postrzegania zmysłowego, zmianach nastroju, świadomości lub innych zmianach o charakterze psychologicznym, albo zauważalnych zmianach w zachowaniu

Dlaczego obok narkotyków wyróżniamy alkohol ?

Z farmakologicznego punk­tu widzenia alkohol jest substancją psychoaktywną o takich samych właści­wościach jak narkotyki i używaną w takich samych celach, a co więcej pod wieloma względami również szkodliwą.

W przeciwieństwie do narkotyków alkohol jest w większości współczesnych społe­czeństw substancją legalną. Ów legalny status alkoholu uzasadnia się zresztą najczęściej tradycją jego używania w większości społeczeństw i wynikającą stąd kulturową integracją tego środka, polegającą na tym, że w większości społeczeństw istnieją kulturowe wzory i normy dotyczące konsumpcji alko­holu, które w pewnym przynajmniej zakresie ograniczają jego negatywne konsekwencje indywidualne i społeczne.

Właściwości środków odurzających

Podstawową własnością środków odurzających jest ich zdolność do wywoły­wania określonego zespołu doznań psychicznych będących wynikiem wprowadzenia danego środka do organizmu.

Dzisiaj coraz częściej uważa się, że doznania owe nie są zjawiskiem o czysto farmakologicznym podłożu, lecz stanowią w znacznym stopniu wynik interakcji za­chodzących między środkiem odurzającym, indywidualnymi cechami i nasta­wieniem podmiotu wobec owego środka i sytuacji, w jakiej dokonuje się konsumpcja

Poza zdolnością dostarczania takich przyjemnych doznań, środki te posiadają jednak także zdolność do wywoływania zjawiska zwanego uzależnieniem, co jest również związane z popełnianiem niektórych przestępstw.

W literaturze wyróżnia się 3 rodzaje uzależnienia :

1. Uzależnienie psychiczne

2. Uzależnienie fizyczne

3. Uzależnienie społeczne

Ad. 1

Uzależnienie psychiczne to emocjonalna czy też psychiczna koncentracja na danym środku (środkach), ściśle związa­na z postrzeganymi jako przyjemne czy też euforyzujące efektami narkotyku. Mówi się tu najczęściej o nieprzepartym pragnieniu danego środka, które w skrajnych przypadkach staje się wręcz przymusem jego brania. Zdolność do wywoływania uzależnienia psychicznego, aczkolwiek w bardzo zróżnico­wanym stopniu, posiadają wszystkie bez wyjątku środki odurzające i substan­cje psychotropowe.

Ad.2

Uzależnienie fizyczne powstaje natomiast wskutek zmie­nionego stanu fizjologicznego organizmu, wywołanego przez wielokrotne przyjmowanie danego środka, który staje się integralnym składnikiem proce­sów metabolicznych, ulegających w przypadku jego braku poważnym zakłó­ceniom. Poza takimi objawami jak niepokój, lęki, stany depresyjne itp., za­kłócenia te wywołują objawy o czysto somatycznym charakterze, jak np. drżenie ciała, bóle mięśni i kończyn, wymioty, a nawet zapaści. Stan ów okre­ślany mianem zespołu abstynencyjnego lub potocznie głodu narkotycznego zmusza niejako użytkownika do kontynuowania konsumpcji nie tyle celem uzyskania doznań, jakie daje wprowadzenie środka do organizmu, ile celem uniknięcia przykrych objawów będących wynikiem jego braku

Ad.3

Niektórzy kwestionują ten termin jako rodzaj uzależnienia.

Używanie środków odurzających związane jest z istnieniem jednostki, z grupą - ocenianie na płaszczyźnie zjawisk psychospołecznych.

Niektóre środki odurzające posiadają również właściwość wywoływania zjawiska określanego mianem tolerancji, jest to proces polegający na tym, iż subiektywnie odczuwane działanie narkotyku przy powtarzaniu tej samej daw­ki ulega osłabieniu, wskutek czego konsument musi zwiększać dawkę, aby osiągnąć pożądany efekt działania narkotyku. W takim wypadku mówi się o tzw. tolerancji dodatniej, którą w najwyższym stopniu wywołują znów środki z grupy opiatów. Istnieje jednak również tzw. tolerancja ujemna, polegająca na zjawisku odwrotnym, a mianowicie wywoływaniu pożądanego efektu przez coraz to mniejsze dawki środka. Taką właściwość posiada w zaawansowanych stadiach nałogu alkohol.

Pamiętać należy, iż środki odurzające po­siadają również z reguły zdolność do wywoływania pewnych negatywnych konsekwencji o czysto somatycznym charakterze. W skrajnych wypadkach narkotyki mogą prowadzić bezpośrednio do śmierci, albowiem większość środ­ków odurzających posiada tzw. dawkę śmiertelną, której wprowadzenie do organizmu powoduje zejście śmiertelne. Dotyczy to przede wszystkim opia­tów i kokainy, ale także alkoholu. Ponadto środki te mogą wywierać nega­tywny wpływ na cały szereg organów, prowadząc do rozmaitych schorzeń tak o charakterze somatycznym, jak i psychicznym. Istotne jest przy tym jednak to, iż dzisiaj coraz częściej twierdzi się, że najniebezpieczniejszymi z punktu widzenia wywoływanych zagrożeń dla zdrowia somatycznego środkami nie są wcale heroina czy kokaina, lecz alkohol oraz tytoń.

2 rodzaje klasyfikacji środków odurzających

1. Pierwszą jest klasyfikacja wprowadzona przez Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia

2. Drugą ze wspomnianych klasyfikacji środków odurzających jest klasyfikacja uwzględniająca przede wszystkim bezpośrednie działanie środka na organizm i wywoływane przezeń efekty

Ad.1

Wg tej klasyfikacji wyróżniamy :

• opiaty, do której to grupy, poza samym opium, zalicza się także otrzymy­wane zeń środki o charakterze półsyntetycznym, takie jak morfina, hero­ina, a także środki o czysto syntetycznym charakterze - methadon; opiaty są środkami wywołującymi stosunkowo szybko uzależnienie psychiczne i fizyczne oraz silną tolerancję dodatnią; równocześnie opiaty mają bardzo wyraźną dawkę śmiertelną

• barbiturany (pochodne kwasu barbiturowego) i barbituropodobne środki nasenne (meprobamat, luminal, relanium, diazepan); środki te, zaliczane do grupy substancji psychotropowych, wywołują dość szybko uzależnie­nie psychiczne, a w stadium zaawansowanym także fizyczne; do tejże grupy zaliczany jest także alkohol

• Amfetamina i jej pochodne; środki z tej grupy wywołują bardzo szybko zależność psychiczną, ale nic fizyczną; cechuje je ponadto zdolność szybkiego wywoływania silnej tolerancji dodatniej;

• cannabis, czyli przetwory lub preparaty konopii indyjskich, najczęściej uży­wane jako marihuana (ziele konopii) lub haszysz (żywica konopii

• środki halucynogenne, bądź to naturalne, uzyskiwane z roślin (np. me­skalina, psylocybina), bądź syntetyczne (LSD); środki z tej grupy nic wy­wołują uzależnienia fizycznego, niekiedy jedynie psychiczne

• khat, tj. środki uzyskiwane z rośliny catha edulis, długotrwałe używanie wywołuje zależność psychiczną oraz tolerancję, ale nic uzależnienie fizycz­ne

• inhalanty (takie jak toluen, aceton, benzen, keton itp.), będące środkami mającymi najczęściej określone zastosowania w przemyśle chemicznym i chemii gospodarczej

• Dr nie wymienił, ale w książce znajduje się ona w tej klasyfikacji ! kokaina (półsyntetyczny środek stanowiący pochodną liści krzewu koka); wywołuje ona szybko rozwijającą się i silną zależność psychiczną, ale bez zależności fizycznej i zjawiska tolerancji; za szczególnie niebezpieczną postać kokainy uchodzi tzw. crack

Ad.2

Istotniejsza jest właśnie ta klasyfikacja !

• depresanty (sedativa), środki obniżające pobudliwość ośrodkowego ukła­du nerwowego; do grupy tej należą przede wszystkim opiaty i barbitura­ny

• stymulanty (stitnulantia), środki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy, do których należy przede wszystkim kokaina, a także khat i środki /. gru­py amfetamin;

• halucynogeny (psychodelica), środki wywołujące przede wszystkim w sposobie postrzegania otoczenia, do których należą LSI), meskalina oraz psylocybina.

2. Relacja między przestępczością a używaniem środków odurzających

Obraz ten jest w dużej mierze wykreowany przez media.

Dr zaznaczył że on powie w tej części takie ogólne rzeczy a my mamy doczytać, więc ja dodaję do jego wypowiedzi to co jest w książce.

Związki środków odurzających z przestępczością rozważać można w dwóch podstawowych płaszczyznach. Pierwsza spośród nich dotyczy sytuacji, gdy środek odurzający stanowi ustawowe znamię czynu zabronionego albo przedmiotem kryminalizacji są pewne czynności dotyczące samych środków odurzających. Związek zachodzący pomiędzy środkiem odurzającym a przestępczością jest w tym stanic rzeczy w pewnym sensie oczywisty. Z taką sytuacją mamy współcześnie do czynienia przede wszystkim w odniesieniu do narkotyków, w stosunku do których na świecie prowadzona jest powszechnie polityka prohibicji. Polega ona na tym, że czyny takie jak produkcja, wprowadzanie do obrotu, obrót, handel, udzielanie, nabywanie, posiadanie czy samo używanie narkotyków stanowią w ramach systemu prohibicyjnego przestępstwa.

W wielu krajach (szczególnie anglosaskich) przestępstwem jest pozostawanie w stanie nietrzeźwości w miejscach publicznych (tzw. opilstwo publiczne) albo nawet sama publiczna konsumpcja alkoholu. W ustawodawstwie polskim natomiast przedmiotem penalizacji jest obecnie jedyne bądź to podejmowanie pod wpływem alkoholu pewnych czynności, bądź też wywoływanie w takim stanie pewnych skutków.

Druga ze wspomnianych płaszczyzn, stanowiąca „klasyczną" płaszczyznę roz­ważań na temat związków pomiędzy środkami odurzającymi a przestępczością, odnosi się do problemu roli odgrywanej przez te środki w genezie przestępczości pospolitej. Stawia się wówczas pytanie, czy w przypadku osób używających lub nadużywających środków odurzających mamy do czynienia / większym niż w przypadku wszystkich innych osób prawdopodobieństwem popełniania przez nie przestępstw, takich jak np. zabójstwa, rozboje, kradzieże, oszustwa itp

Przede wszystkim kryminogenna rola środków odurzających wyrażać się może w ich wpływie na konkretne zachowanie człowieka. Inaczej mówiąc, chodzi tutaj o problem wpływu, jaki na zachowanie przestępcze wywiera fakt, iż tentpore criminis sprawca znajdował się pod wpływem alkoholu lub narkoty­ków 'len rodzaj związku pomiędzy środkami odurzającymi a przestępczością określany bywa także często jako tzw. Wpływ bezpośredni Środki odurzają-. r mogą jednak wywierać także wpływ kryminogenny w sposób inny niż poprzez bezpośrednie oddziaływanie farmakologiczne na konkretne zachowa­niu jednostki. Używanie, a szczególnie długotrwałe nadużywanie alkoholu lub narkotyków wywiera bowiem także określony wpływ długofalowy na zacho­wania człowieka i jego sytuację społeczną, mogąc prowadzić do sytuacji sprzyjających naruszeniom prawa.

Spożycie alkoholu

Spożycie 100% alkoholu na jednego mieszkańca wzrosło w Polsce w ciągu ostatnich 10 lat o ponad 2 litry (na podstawie danych GUS).

W 2001 roku średnia spożycia alkoholu na głowę w Polsce wynosiła 5.87 l czystego alkoholu. Systematycznie od początku lat 90 następuje zmiana struktury sprzedaży napojów alkoholowych na rzecz napojów o niskiej zawartości alkoholu. Ponad 50% sprzedaży stanowiło piwo (w 1996 roku 34%), a niecałe 30% wyroby spirytusowe (w 1996 roku 46%)

Niepokojącym zjawiskiem jest wiek inicjacji alkoholowej. Odnoszono badania do uczniów gimnazjum. W 3 klasie gimnazjum odnotowano że ponad 90% uczniów miało kontakt z alkoholem - stan alarmujący biorąc pod uwagę ustawowy wiek inicjacji alkoholowej. Preferencje młodych - nie odstają od reszty społeczeństwa - piwo, a z wiekiem zmieniają się na rzecz spożycia alkoholów mocniejszych.

Notowanie przestępstw i wykroczeń związanych z alkoholem

Alkohol uważany jest bardzo często za substancję zwiększającą nawet znacz­nie prawdopodobieństwo angażowania się osób znajdujących się pod jego wpływem w zachowania przestępne. Wynika to przede wszystkim z właści­wości farmakologicznych alkoholu, który prowadzi do upośledzenia całego szeregu wyższych czynności mózgu, przejawiającego się nic tylko (szczegól­nie przy mniejszych dawkach) w poprawie samopoczucia, uwolnieniu od nie­pokojów i lęków, poczuciu odprężenia i beztroski, dzięki czemu odgrywa on tak istotną rolę w życiu towarzyskim większości społeczeństw. Alkohol pro­wadzi również do osłabienia hamulców moralnych i społecznych, a także do ograniczenia zdolności samokrytycyzmu oraz do podejmowania zachowań ry­zykownych i działań o impulsywnym charakterze. Alkohol uważany jest też powszechnie za środek stanowiący co najmniej istotny katalizator, jeśli nie bezpośredni czynnik sprawczy, zachowań agresywnych.

Niejednoznaczny charakter relacji pomiędzy spożywaniem alkoholu a przestępczością potwierdza również, iż trudno jest mówić o jakimś jednoznacznym związku pomiędzy rozmia­rami spożycia alkoholu wdanej populacji, a występującym w jej ramach na­sileniem przestępczości. Inaczej mówiąc, społeczeństwa o bardzo nawet wy­sokiej konsumpcji alkoholu niekoniecznie są społeczeństwami o szczególnie wysokim nasileniu przestępczość

Nie negując roli alkoholu jako swoistego katalizatora ułatwiającego ewentu­alne wyzwalanie agresji, podkreślić należy, iż alkohol, ani żaden inny środek odurzający, nie prowadzą same przez się do zachowań agresywnych [Kreu-wr, Thamm 1998]. To, czy wprowadzenie do organizmu jakiegoś środka odu­rzającego zaowocuje ewentualnym zachowaniem agresywnym, zależy od to najmniej trzech okoliczności. Istotnym czynnikiem jest tu oczywiście far­makologiczny mechanizm działania danego środka. Do tego dochodzą jed­nak także predyspozycje osobowościowe i fizjologiczne użytkownika, a także istotne czynniki o charakterze sytuacyjnym, takie jak miejsce, czas, obecne osoby, przedmioty pozostające do dyspozycji itp. [Gaberle 1993]. Niebaga­telną rolę odgrywać mogą także czynniki o kulturowym charakterze. Wręcz można twierdzić, iż jeśli alkohol wyzwala zachowania agresywne, to działa tak, nakładając się na określone czynniki o charakterze kulturowym.

Alko­hol jest nie tylko istotnym czynnikiem kryminogennym, ale równie istotnym, jeśli nie istotniejszym czynnikiem wiktymogennym

Nadużywanie alko­holu ma cały szereg konsekwencji dla dotkniętej tym problemem jednostki, prowadzi bowiem najczęściej do poważnego zaburzenia jej relacji ze środo­wiskiem społecznym. Nadużywanie alkoholu wywołuje przede wszystkim do zakłócenie zdolności jednostki do normalnego pełnienia całego szeregu ról społecznych, przejawiające się głównie w postaci zaburzeń w funkcjonowa­niu rodziny alkoholika (prowadzących często do jej całkowitego rozpadu) oraz zaburzeń w funkcjonowaniu w miejscu pracy (prowadzących najczęściej do zwolnienia z pracy i trwałej niemożności znalezienia stałej pracy). Konsekwen­cją tych zjawisk jest proces postępującej degradacji społecznej, któremu to­warzyszy zazwyczaj równoległy proces psychodegradacji. Osoby nadużywające alkoholu są w związku z tym najczęściej osobami o głęboko zakłóconej zdolności do normalnego funkcjonowania społecznego, wchodzącymi zwykle w różne rodzaje konfliktów z prawem. Szczególną przy tym kategorię przestępstw łączoną z tą kategorią sprawców stanowią różne przestępstwa (głów­nie drobne czyny skierowane przeciwko mieniu), których celem jest zdobycie alkoholu lub środków na jego zakup

Szczególną grupę ilu­strującą zagadnienie nadużywania alkoholu stanowią przede wszystkim tzw. wielokrotni recydy­wiści. W grupie tej stwierdzano bowiem z reguły niezwykle wysoki, grubo przekraczający połowę, a czasami sięgający nawet 90%, odsetek sprawców będących nałogowymi alkoholikami lub co najmniej poważnie nadużywają­cych alkoholu.

Recydywistów-alkoholików podzielić należy jednak na dwie kategorie: recydywistów o wczesnym początku karalności, u których syste­matyczne alkoholizowanie się najczęściej pojawia się dopiero po rozpoczęciu kariery przestępczej albo oba te procesy przebiegają równolegle, oraz recydy­wistów o późnym początku karalności, u których systematyczne naduży­wanie alkoholu wyraźnie wyprzedza początek kariery przestępczej

3. Prawo karne a środki odurzające

Istotnym elementem wyznaczającym związki zachodzące pomiędzy przestępczością a środkami odurzającymi jest zakres kryminalizacji przewidziany przez dane ustawodawstwo, a przede wszystkim zakres kryminalizacji w obrębie wspomnianych przestępstw prohibicyjnych. Im więcej czynności, których przedmiotem są środki odurzają­ce, stanowi przestępstwa, tym większa przestępczość narkotykowa.

Prohibicja rodzi cały szereg negatywnych konsekwencji dla prawa karnego, wymiaru sprawiedliwości i praw obywatelskich. Twierdzi się, iż ze względu na specyficzny charakter przestępstw związanych z nielegalnym obrotem narkotykami, jako wspomnia­nych wcześniej przestępstw bez ofiar, normalne instrumenty działań policyj­nych i instrumenty prawne nie wystarczają do efektywnego zwalczania prze­stępczości narkotykowej. Stąd nieustanne domaganie się przez policję na całym świecie specjalnych uprawnień i nadzwyczajnych pełnomocnictw, które mają ułatwić ujawnianie czynów naruszających prohibicję oraz pociąganie ich sprawców do odpowiedzialności karnej, które to instrumenty stanowią jed­nak częstokroć niebezpieczne odejście od tradycyjnych praw obywatelskich i procesowych gwarancji praw podejrzanego.

VII. PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH.

1. Problemy terminologiczne.

Określenie ,,przestępczość nieletnich'' sugeruje jakoby tak określone zachowania nieletnich wymagały takiej samej reakcji ze strony sformalizowanych agend kontroli społecznej jak przestępczość dorosłych, taki pogląd należałoby traktować jako nieporozumienie.

Odróżnić należy:

1.nieletnich w rozumieniu KK , którymi są osoby poniżej 17 lat a wśród nich:

a) nieletnich niezdolnych do ponoszenia winy, a wiec do popełnienia przestępstwa lecz jedynie czynu zabronionego pod groźba kary,

b) nieletnich którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kk.

2. nieletnich w rozumieniu ustawy z dnie 26.X. 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich a wśród nich:

a) osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji,

b) osoby, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły 17 lat

c) osoby w wieku do 21 lat wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze

Z przedstawionych ustaleń wynika, że za zachowania nieletnich wymagające reakcji sądowej zostały uznane:

- popełnione przez nieletnich przestępstwa w rozumieniu kk,

- czyny karalne,

- zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego.

Czyny karalne nieletnich są to zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat. Są to zachowania które KK określa jako czyn zabroniony pod groźba kary lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym, a jedynie sąd rodzinny stosuje wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze.

Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego:

1. naruszenie zasad współżycia społecznego,

2. popełnienie czynu zabronionego,

3. systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,

4. używanie alkoholu lub innych środków odurzających

5. uprawianie nierządu,

6. włóczęgostwo,

7. udział w grupach przestępnych.

Wyróżniamy 2 zakresy pojęcia ,, przestępczość nieletnich'':

1. szerokiego- obejmuje wszystkie trzy kategorie ujemnie ocenianych zachowań nieletnich

( przestępstwa, czyny karalne, zachowania świadczące o demoralizacji)

2. wąskiego- który obejmuje tylko przestępczość właściwą oraz czyny karalne nieletnich.


2. Czynniki modelujące rozmiar przestępczości nieletnich.

Rodzina jest dla jednostki grupą łącząca ją ze społeczeństwem w dwojakim sensie.

Rodzina po pierwsze wprowadza jednostkę w określone miejsce społecznej struktury, jest tez grupą zapoznającą ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym oraz ze światem wytworów materialnych i niematerialnych tego społeczeństwa, w którym żyje. W jakim stopniu łączy się to z socjalizacją a w jakim zawiera elementy kontrsocjalizacyjne, zależy od wielu czynników, które można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne w stosunku do rodziny ;

Do najważniejszych czynników zewnętrznych należy zaliczyć:

1. system wartości danego społeczeństwa

2. sytuację polityczna i społeczno - ekonomiczną

3. miejsce rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne w danym społeczeństwie

4. zakres swobody działania jednostek i możliwości osiągania celów przedstawianych wartości dla jednostek

5. historycznie ukształtowany model rodziny.

Jako najważniejsze czynniki wewnętrzne wskazać należy:

1. ukształtowanie ról społecznych w rodzinie

2. styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie

3. osobowość członków rodziny

4. stan zdrowia członków rodziny

5. wzory zachowania w rodzinie

NIE WIEM CZY ODPOWIEDŹ NA TO PYTANIE JEST POPRAWNA, PONIEWAŻ NIC INNEGO W KSIĄŻCE, KTÓRĄ DYSPONUJE NIE MA.

• 3. Czynniki sprzyjające przestępczości nieletnich

Zacząć należy od kontrsocjalizacji czyli przeciwieństwa socjalizacji. Oddziaływanie rodziny, szkoły i grup rówieśniczych uznać można za kontrsocjali­zujące,gdy wyrabia w jednostce nawyki działania niezgodnego z tymi wartościa­mi lub pozwala jej nabyć przekonania skłaniające ją do takich zachowań.

Kontrsocjalizująco wpływa na jednostkę to co oddziałuje na nią w przeciwnym niż socjalizacja kierunku a przede wszystkim:

1. kształtuje w jednostce postawę nihilistyczną, polegająca na odrzuceniu wszelkich wartości, poza własną korzyścią lub przyjemnością;

2. prowadzi do internalizacji wartości sprzecznych z wartościami danego spo­łeczeństwa globalnego, np. przemocy lub brutalności jako metody postę­powania wobec ludzi, „cwaniactwa" jako umiejętności „wyprowadzania w pole", czyli oszukiwania innych ludzi;

3. prowadzi do podmiotowego lub sytuacyjnego ograniczania zakresu warto­ści danego społeczeństwa globalnego, a tym samym do ograniczania za­kresu stosowania norm, związanych z tymi wartościami;

4. wytwarza nawyki działań zwiększających szansę wystąpienia zachowań kry­minalnych, np. niechęć do systematycznej pracy, tendencję do reagowania agresją;

5. zapoznaje z technikami uzasadniania lub usprawiedliwiania zachowań kry­minalnych.

Powszechnie uważa się, że przestępczość nieletnich, nawet w „wąskim" uję­ciu, a więc ograniczona do przestępstw i czynów karalnych nieletnich, we współczesnych, „otwartych" społeczeństwach wykazuje tendencję wzrostową, czemu niekiedy towarzyszy wniosek o zmniejszonej skuteczności oddziały­wań socjalizacyjnych. Pogląd ten opiera się na danych ze statystyk kryminal­nych, wspartych wskazaniem na zjawiska, które mogą sprzyjać nasileniu wąsko pojmowanej przestępczości nieletnich, np. zmianom w modelu rodziny, pro­wadzącym do ograniczenia jej funkcji kontrolnej wobec nieletnich. Nie prze­cząc temu, że taki trend się zaznacza, wskazać jednak trzeba na okoliczności osłabiające wymowę danych statystycznych.

Czynniki :

Prawidłowe wychowanie dziecka w normalnej rodzinie zapewnia mu zaspokojenie jego potrzeb zarówno materialnych jak i psychicznych, uczuciowych, sprzyja identyfikacji dziecka z rodzicami, uznania ich autorytetu, naśladowania ich zachowania i uczenia się przez dziecko zachowania, które to rodzice mu wskazują jako dobre i w konsekwencji ułatwia właściwe przystosowanie dziecka do wymagań życia w społeczeństwie. Rodziny, w których wychowują się nieletni popełniający przestępstwa na ogół nie zaspokajają wszystkich potrzeb dziecka, dorośli nie stwarzają warunków, w których dziecko pragnęłoby identyfikować się z rodzicami, uznawał ich autorytety lub dają dziecku model zachowania społecznie negatywnego. Szczególną i najbardziej doraźną a zarazem bardzo niekorzystną
atmosferę wychowawczą odgrywa alkoholizm rodziców. Bardzo ciężka sytuacja rodzinna dzieci alkoholików jest nam szeroko znana. Warunki wychowawcze domu rodzinnego, w którym rodzic lub oboje są nałogowymi alkoholikami wywierają bardzo niekorzystny i ujemny wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Stałe przeżycia związane z awanturami urządzanymi przez pijanego ojca do tego widok bitej i wyklinanej matki często towarzyszą temu sceny demolowania mieszkania i ciągłe urazy, nieodłączne od tego wszystkiego co dzieje się w domu, stwarzają najbardziej niepomyślne warunki wychowawcze. Poczucie głębszej krzywdy zrodzone już w młodych latach na skutek niezasłużonych kar i dotkliwego bicia, nienawiść do matki alkoholików, do tego dochodzi bieda panująca w domu to właśnie wszystko sprawia, że kształtowanie się charakteru dziecka alkoholika, a w szczególności jego poczuć etycznych towarzyszą stałe niebezpieczeństwa, które mogą spowodować wykolejenie się moralne dziecka a to popycha go do popełnienia różnego rodzaju przestępstw.
Atmosfera domu rodzinnego, pewne sytuacje i wydarzenia rodzinne mogą być dla dziecka przeżywaniem traumatycznymi urazowymi, które później wpływają na jego zachowanie się. Szczególne znaczenie ma więź rodzinna. Witold Świda stwierdza, że niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego powstała na podłożu głębokich antagonizmów, konfliktów i wydarzeń powodują u nieletniego silne przeżycia, zaburzenia emocjonalne, stany frustracji. Nieletni ma przeświadczenie, że jest niekochany, w rodzinie czuje się niepotrzebny, traci poczucie niebezpieczeństwa. Nie czuje się związany uczuciowo z rodziną, źle czuje się w domu, niechętnie w nim przebywa. Uważa rodziców za niekochających, niesprawiedliwych, gorszych od innych rodziców. Negatywną ocenę rodziców przeciwstawianie się ich autorytetowi przenosi na inne osoby do odrzucenia pozytywnych wzorców zachowania tych osób. Według Brunona Hołtysa ,,rodzice stosują niewłaściwe techniki oddziaływania na dziecko (metody wychowawcze oparte na przemocy, represji fizycznej, agresji werbalnej i kary nieokazywania miłości są znacznie mniej skuteczne niż perswazja skierowana na uzmysłowienie głębszego sensu danej normy przyjętej w danym środowisku).
Dzieciom wychowywanym za pomocą kar cielesnych nie tylko nie sprzyja interanalizy norm, ale również może modelować zachowania agresywne u dzieci i młodzieży.

Wpływ grupy rówieśniczej . Bronisław Urban stwierdza, że ,,wzajemne relacje między grupowaniem się młodzieży a, przestępczością dostrzegane były już we wczesnej literaturze socjologicznej, przy czym grupy rówieśnicze zawężane były, w gruncie rzeczy do gangów. Wpływ gangów zawsze był traktowany jako niezwykle istotny w kreowaniu zachowania dewiacyjnego czyli popełnienia przestępstw. Za gang uważa się najczęściej zwartą grupę młodzieży skierowaną przeciwko dorosłym i innym grupom dostarczają pozytywnych uczuć i estymy tym jednostkom, które nie doznały w rodzinie poczucia sensu, kompetencje, czują się nieusatysfakcjonowane, poniżone. Młodzież przestępcza jest znacząco rzadziej reprezentowana w stowarzyszeniach formalnych gdzie inni ma szansę uczyć się demokratycznego sposobu podejmowania decyzji, a życie organizacyjne opiera się na negocjacjach, zawieraniu formalnych umów, opierania się w dochodzeniu słuszności racji w pisanych kontaktach., a niewątpliwymi przeszkodami są takie czynniki, jak wykształcenie rodziców, przynależność samych rodziców do stowarzyszeń, charakter pracy zawodowej i więzi poza rodzinne. Chociaż przynależność do stowarzyszenia nie przesądza bezkonfliktowego stosunku do prawa, to należy ją uważać za istotny czynnik kontroli formalnej, stymulujący nie realizują norm prawnych.

Cechy indywidualne. Do tej grupy przyczyn zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne, czyli zestawy genów przekazywanych przez rodziców w momencie poczęcia dziecka. Współczesne teorie biologiczne wskazują na bardziej złożone anomalie biologiczne, ale ich zasadnicza hipoteza jest podobna do założeń jakie przyjmowano w pierwszych teoriach biologicznych. Chodzi tutaj o odkrycie dodatkowego chromosomu y, z czym wiązano wielkie nadzieje w zakresie wyjaśnienia zasadniczej deleminienty przestępstw. Bronisław Urban stwierdza, ,,że nadzieje te zostały szybko rozwiane, gdy kolejne badania wyłoniły, że wielu najgroźniejszych kryminalistów nie posiada chromosomu y, a układ chromosomów xxy występuje częściej u sprawców kradzieży niż u wielokrotnych morderców (...). Uwarunkowania biologiczne będziemy rozumieć w szerokim zakresie, a więc nie tylko jako dziedziczne obciążenia i wyraźnie wykształcone jednostki chorobowe, ale wszelkiego rodzaju organiczne dysfunkcje, zwłaszcza te, które powstały we wczesnych okresach rozwojowych. Będziemy wtedy mówić o wewnętrznych czynnikach organicznych (a nie tylko dziedzicznych), które wprawdzie bezpośrednio nie ukierunkowują zachowania na pogwałcenie norm prawnych, ale stanowią ważne podłoże dewiacyjnego rozwoju moralnego i społecznego jednostki''.

Kryminogenny charakter środków masowego przekazu w szczególności film i telewizja jest przedmiotem kontrowersji od wielu lat zarówno wśród kryminologów, jak i psychologów zajmujących się problematyką agresji i przestępstw rzecz jasna, środki masowego przekazu same przez się są zupełnie obojętne, jeśli chodzi o ich związek z przestępstwami. Gdy mówimy o kryminogennym charakterze środków masowego przekazu, mamy na myśli pewne ujemne treści, które mogą być przez nie przekazywane i ewentualny negatywny wpływ tych ujemnych, jeśli na odbiorcę w szczególności na dzieci i młodzież chodzi tu w szczególności o opisy lub sceny okrutne, drastyczne, sadystyczne, wszelkie sceny bójek, awantur, gwałtów seksualnych itp.; które mogą skłaniać jednostkę szczególnie młodą do popełnienia przestępstw, dopomóc w wykształceniu się negatywnego systemu norm i wartości. Sceny tego rodzaju mogą też wskazywać sposoby popełniania przestępstw i instruować jak należy działać, aby zapewnić sobie bezkarność''.

• 4. Zapobieganie przestępczości nieletnich

Książka do Kryminologii wyd. Volters Kluwer powołuje się przede wszystkim na ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Art. 5. Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Art. 6. Wobec nieletnich sąd rodzinny może:

  1)   udzielić upomnienia,

  2)   zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia,

  3)   ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

  4)   ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego,

  5)   zastosować nadzór kuratora,

  6)   skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,

  7)   orzec zakaz prowadzenia pojazdów,

  8)   orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,

  9)   orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym,

  10)   orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,

  11)   zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Art. 7. § 1. Sąd rodzinny może:

  1)   zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym,

  2)   zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.

  3)   (skreślony).

§ 2. Sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

Art. 8. § 1. W wypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 50 do 1.500 złotych.

§ 2. Sąd uchyla karę pieniężną w całości lub w części, jeżeli osoba ukarana w ciągu 14 dni usprawiedliwi swoje zachowanie lub przystąpi do wykonywania nałożonych obowiązków.

Art. 9. § 1. W sprawie wymierzenia kary pieniężnej, o której mowa w art. 8 § 1, orzeka sąd rodzinny z urzędu, a w sprawie uchylenia tej kary - także na wniosek osoby ukaranej, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

§ 2. Postanowienie sądu w przedmiocie wymierzenia kary pieniężnej powinno być wydane po wysłuchaniu osoby, której ma ono dotyczyć, chyba że osoba ta bez usprawiedliwienia nie stawiła się na wezwanie.

Art. 10. Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a), jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Art. 11. § 1. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić, jeżeli właściwości i warunki osobiste oraz środowiskowe sprawcy, jak również okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że pomimo niewykonania środka poprawczego cele wychowawcze zostaną osiągnięte.

§ 2. Warunkowe zawieszenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do lat 3; w okresie próby sąd stosuje do nieletniego środki wychowawcze.

§ 3. Jeżeli w okresie próby zachowanie nieletniego wskazuje na dalszą demoralizację albo jeżeli nieletni uchyla się od wykonywania nałożonych na niego obowiązków lub od nadzoru, sąd rodzinny może odwołać warunkowe zawieszenie i zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. W razie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 Kodeksu karnego i braku podstaw do rozpoznawania sprawy przez sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego, sąd rodzinny odwołuje warunkowe zawieszenie i zarządza umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

§ 4. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 3 miesięcy odwołanie warunkowego zawieszenia nie nastąpiło, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym z mocy prawa uważa się za niebyłe.

Art. 12. W razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.

Art. 13. Jeżeli wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a), ale w chwili orzekania ukończył lat 18, zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym - sąd rodzinny może wymierzyć karę, gdy uzna, że stosowanie środków poprawczych nie byłoby już celowe. Wydając wyrok skazujący sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 14. W sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego, sąd rodzinny stosuje odpowiednio przepisy części ogólnej Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu wykroczeń, jeżeli nie są sprzeczne z niniejszą ustawą.

Organizacje społeczne i młodzieżowe powinny szerzej włączać się w nurt życia społecznego, w szczególności w dziedzinie profilaktyki społecznej. Niezbędne jest także zaktywizowanie różnych osób z sąsiedztwa, z miejsca pracy itp. do działań na rzecz rodzin zdemoralizowanych i nie wypełniających swoich funkcji wychowawczych.

Zapobieganie przestępczości nieletnich powinno się opierać również na odpowiedniej bazie rekreacyjnej w miejscu zamieszkania, dając tym samym wszechstronne możliwości zagospodarowania wolnego czasu dzieci i młodzieży, a także czasu, w którym są one pozbawione nadzoru i opieki ze strony rodziców, umożliwiając budzenie różnorodnych zainteresowań. Ta forma profilaktyki powinna obejmować wszystkie dzieci zamieszkałe na danym terenie, i to zarówno dzieci sprawiające trudności wychowawcze, jak i inne. Dzieci manifestujące zaburzenia w przystosowaniu należy włączać do grup rówieśniczych o prawidłowym rozwoju społecznym, by w trakcie wzajemnych kontaktów mogły rozwijać życzliwość, wzajemne poszanowanie i współpracę.

VIII. NIEKTÓRE FORMY REAKCJI NA PRZESTĘPCZOŚĆ

( Z tego rozdziału jeżeli dobrze zrozumiałem obowiązuje tylko monitoring eelektroniczny )

Wykład - monitoring

Roman Polański - jest przykładem praktycznego zastosowania monitoringu - w tym przypadku jako środek zabezpieczający. Jest 8 Polakiem wobec którego zastosowano monitoring, licząc od początku wdrażania tego systemu w Polsce ( od września 2009r.).

Warunki jakie należy spełnić, aby móc być monitorowanym:

- wpłata kaucji,

- zgoda mieszkańców, z którymi się zamieszkuje, na to aby przebywała wśród nich osoba monitorowana,

- popełnienie przestępstwa, które jest zagrożone karą do roku pozbawienia wolności.

Technologia wykorzystywana do monitoringu:

1. System radiowy - podstawowy system monitorowania osób, dość zawodny, bo np. jeżeli ktoś mieszka w zbyt wysokim bloku, gdzie jest dużo betonowych konstrukcji to sygnał może zanikać. Każdy zanik sygnału jest odbierany jako złamanie zasady i próba ucieczki, co jest od razu zgłaszane do centrali. W związku z tym zaczęto pracować nad niezawodnym systemem.

2. System biometryczny - bardziej zaawansowany, bada inne funkcje fizjologiczne.

3. System GPS - najdroższy i najbardziej zaawansowany, opiera się na amerykańskim GPSie, w Polsce jako system satelitarny zwany GALILEO.

4. Monitorowanie za pomocą chipu podskórnego -jest to działanie zalegalizowane i posiada podstawę prawną, zastosowane (w Ameryce?) wobec 60 osób z czego 27 osób zbiegło - były to osoby podejrzane o terroryzm i przestępstwa seksualne), wymaga jeszcze dopracowania.

W Afryce jest stosowany chip z ładunkiem elektrycznym dla osoby która złamie zasadę odbywania kary monitorowania. Kobiety mają czerwony a mężczyźni niebieski - muszą być widoczne.

Początki monitoringu

W systemie monitoringu przodują Stany Zjednoczone - początki to lata 60. Początkowo stworzone zostały dane pilotażowe wraz ze studentami i wolontariuszami, co miało na celu badanie fizjologii i zachowań ludzi, na których zastosowano kontrolę. W 1981 roku został ten pomysł przedstawiony wymiarowi sprawiedliwości. Sędzia Jack Low ( ? ) stwierdził, że brakuje narzędzia, jakie mógłby zastosować wobec skazanych, nie każdy bowiem kwalifikuje się do osadzenia w więzieniu. Zgłosił się więc do inżynierów, by opracowali takie urządzenie. Dotarł w ten sposób do profesora z Harwardu i pomysłu monitoringu. Pomysł ten zaczął się rozpowszechniać w Anglii i Walii w latach 80.

Tom Stacy - podróżnik, dziennikarz, parlamentarzysta. Podczas podróży w latach 60. spędził 3 miesiące w areszcie, wiele mógł wtedy zaobserwować i stwierdził, że chce spędzić swoje życie w służbie więziennej. Zaczął pracować przy programach i projektach związanych z monitoringiem, pomógł go wprowadzić do systemu angielskiego, również dzięki temu, że został parlamentarzystą.

Polska - Pierwsza ustawa regulująca monitoring powstała w 2005 roku, a sam monitoring w praktyce wprowadzono w 2009 roku.

Urządzenie do monitoringu - ma wygląd bransoletki, która ma wielkość zegarka. Przystosowana jest by nosić ją na nadgarstku lub na kostce przy stopie.

Monitoring może być stosowany w każdym etapie postępowania, zapobiegawczym a także jako środek probacji - w trakcie odbywania kary. Wtedy skazany może odbywać karę na wolności z bransoletką, która monitoruje jego każdy krok.

Nazwa tego środka w polskim systemie to - „ system odbywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie monitorowania elektronicznego”. Nie może być ona jednak kojarzona z zakładem karnym i pozbawieniem wolności, bo nie ma z tym nic wspólnego - skazany przebywa przecież na wolności.

Dane statystyczne -

Anglia na dzień 26.11.2010 - w więzieniach przebywało ponad 85 tyś osób z czego miejsc w więzieniach było 77 tyś - przeludnienie ok. 110%

Polska na dzień 31.10.2010 - niska od lat liczba skazanych, w więzieniach przebywało 81 tyś 101 osób a miejsc w więzieniach było 84 tyś - 95,7%.

Mimo to zastraszająca jest liczba osób, które nie mają zapewnionych kodeksowych 3m² celi mieszkalnej ( ok. 3,5 tyś osób ). W związku z tym liczba skarg jest ogromna.

26.05.2008r. - TK wydał wyrok, w którym uznał za niezgodne z konstytucją brak granic czasowych umieszczania skazanych w warunkach gdzie powierzchnia w celi wynosi mniej niż 3 m² na osobę.

Na dzień 27.11.2010r., programem SDE ( system dozoru elektronicznego ) w Polsce objętych było 280 osób. Od wrzesnia 2009 roku z tego systemu monitoringu skorzystało 428 osób.

W Wielkiej Brytanii natomiast, gdzie system wdrażany był od 1999 roku, w latach 1999 - 2005 monitoring zastosowano wobec ok. 207 tyś. osób.

Monitoring stał się więc jedyną znaną i rozpracowaną formą alternatywną dla kary pozbawienia wolności oraz metodą walki z przeludnieniem zakładów karnych.

Prekursorzy systemu monitorowania:

- W. Brytania - Tom Stacy

- Polska - Z. Siwik - od 2005 roku rozpoczął działać coś z monitoringiem i stworzył I projekt ustawy, która w 2007 roku została przyjęta. Do 2007 roku odbyła się też nowelizacja ustawy.

Kodyfikacja systemu monitoringu:

- Wielka Brytania - Instytucja ta jest rozsiana po różnych tematykach, np. osobno dotyczy przestępczości zorganizowanej, osobno przeciwdziałania terroryzmowi a osobno traktowania nieletnich - nie ma jednej ustawy traktującej o monitoringu. Pierwszy akt pr. dotyczący tej materii pochodzi z 1976 roku - wskazuje on też jak stosować system w innych państwach.

- Polska - ustawa z 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego.

Definicje monitoringu elektronicznego:

Pojęcie to wymyślił i opisał w 1981 roku Tom Stacy - Zamiast umieszczania skazanego w więzieniu mógłby on nosić urządzenie - metalową bransoletkę znajdującą się na nadgarstku lub kostce. Mogłaby być niewidoczna bądź widoczna i stosowana gdy skazany zgodziłby się na system monitorowania elektronicznego w miejsce zastąpienia sankcji więziennej. Po odbyciu kary urządzenie usuwane byłoby przez Sąd, policję lub biuro probacji. Każda próba zerwania bransoletki byłoby jednoznaczne z próbą ucieczki z więzienia i skutkowałoby takimi konsekwencjami.

Należy zaznaczyć, że T. Stacy nie jest prawnikiem, dlatego ta definicja była spontaniczna, ale mimo to zawierała wszystkie najważniejsze elementy - formę, konsekwencje naruszenia etc.

Polska definicja Dariusza Zielińskiego ( sędzia ) - koncepcja wykorzystania nowoczesnej technologii do kontroli nad zachowaniem się osób będących zainteresowaniem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych ( tylko aktualnych).

Polska jest na 16 miejscu w kategorii przekraczania limitu osób umieszczanych w zakładach karnych. Obecnie system można stosować wobec osób skazanych na karę do roku pozbawienia wolności, rozszerza się jednak ten zakres na osoby skazane na karę do 2 lat pozbawienia wolności.

Nałożenie tej kary podlega indywidualnej ocenie sądu penitencjarnego - on też orzeka w tych sprawach. Model ten jest realizowany na etapie postępowania wykonawczego, sąd penitencjarny podejmuje decyzję o skierowaniu skazanego do dozoru, analizuje cechy osobowościowe, charakteru, potrzebuje zgody skazanego i jego współmieszkańców.

System umożliwia monitorowanie miejsca pobytu skazanego poprzez wyposażenie w nadajnik. Zostaje zakreślona strefa po której skazany może się poruszać (system radiowy). Bransoletka posiada nadajnik, który wysyła sygnał do centrali. Centrala mieści się w Warszawie, jest to 1 budynek gdzie zarządza się wszystkimi osobami w kraju które podlegają monitoringowi. Dozór w Polsce funkcjonuje w dużych aglomeracjach - warszawskiej, krakowskiej, lubelskiej, białostockiej, a cały kraj zostanie nim objęty w 2012r.

Na wykonywanie tego rodzaju kary musi pozwalać wyposażenie techniczne. Przetarg na urządzenia osiągnął kwotę 258 mln zł co było najdroższym przetargiem w historii wymiaru sprawiedliwości.

Wciąż przygotowywane są kolejne zmiany prawa, które pozwolą na stosowanie dozoru elektronicznego. Od 2012 r. planowane jest objęcie tym dozorem osób skazanych za przestępstwa pedofilskie.

Cele:

- zmniejszenie przeludnienia w zakładach karnych,

- poprawa warunków resocjalizacji.

1

---