3. Rachunek efektów globalnych w gospodarce

3.1. Schemat okrężny strumieni towarowych i pieniężnych

W najprostszym schemacie przepływów występujących w każdej gospodarce zakładamy, że występują
w niej tylko dwa sektory: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Gospodarstwa domowe dostarczają na rynek czynniki wytwórcze, w postaci pracy i za tą pracę otrzymują od przedsiębiorstw wynagrodzenia. Jednocześnie te same gospodarstwa domowe wydają otrzymane dochody na dobra i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa, płacąc za nie odpowiednią cenę. Przedsiębiorstwa działają więc na bazie wynajętych czynników wytwórczych.
W takim obiegu mamy do czynienia z dwoma rodzajami strumieniami: strumieniami towarowymi (dobra, usługi
i czynniki wytwórcze) oraz strumieniami pieniężnymi (wynagrodzenia za czynniki wytwórcze i przychody przedsiębiorstw z tytułu sprzedaży wytworzonych produktów). Ilustruje to poniższy schemat.

Rysunek 2. Schemat strumieni towarowych i pieniężnych w gospodarce dwusektorowej

Metody pomiaru efektów globalnych poznamy jednak na bardziej złożonym schemacie przepływów, modelującym zachowanie gospodarki otwartej. Podmiotami działającymi w gospodarce są oprócz przedsiębiorstw i gospodarstw domowych także organy państwa i administracji publicznej oraz zagranica rozumiana jako źródło eksportu i odbiorca importu gospodarki. Sfera przedsiębiorstw obejmuje podmioty zajmujące się produkcją dóbr i usług, a także instytucje finansowe i non-profit.

Gospodarstwa domowe otrzymują dochody (Y) z wynajęcia czynników wytwórczych (pracy i kapitału)
w postaci wynagrodzeń brutto, dywidend itp. Strumień ten jest powiększany o transfery socjalne (B) wypłacane przez instytucje publiczne samorządowe i państwo, tj. zapomogi, stypendia, emerytury itp. Gospodarstwa domowe są więc zasilane strumieniem Y+B. Dystrybucja tego strumienia przebiega w trzech zasadniczych kierunkach. Całkowite dochody są pomniejszane przez należne budżetowi państwa podatki bezpośrednie (T_d), zaś ostateczny dochód rozporządzalny dzieli się pomiędzy wydatki konsumpcyjne (C) i oszczędności (S).

Oszczędności gospodarstw domowych są transformowane na wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw (I). Oszczędności mogą być transformowane bezpośrednio (część zysku z tytułu kapitału zostaje od razu skapitalizowana w przedsiębiorstwie) lub pośrednio (przez instytucje rynku finansowego i kapitałowego). Część oszczędności gospodarstwa domowe mogą ulokować w funduszach kapitałowych czy emerytalnych, które zajmują się dalszą redystrybucją tego kapitału poprzez inwestowanie w wybrane sfery gospodarki. Tak więc strumień oszczędności gospodarstw domowych powraca do obiegu w postaci inwestycji i dołącza jako dopływ do strumienia wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, które są przychodem przedsiębiorstw.

Rysunek 3. Schemat okrężny strumieni w modelu czterosektorowym

Strumień konsumpcji i inwestycji powiększa się dalej o wydatki rządowe (G), instytucji administracji publicznej i samorządowej na zakup dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Rząd może finansować określone podmioty kupując konkretne dobra lub usługi, kreując przez to dodatkowy popyt. Samo państwo nie prowadzi jednak w gospodarce rynkowej działalności gospodarczej, utrzymuje się z wpływów, głównie podatkowych. Poza podatkami bezpośrednimi płaconymi zarówno przez gospodarstwa domowe (PIT, czyli Personal Income Tax), jak i przedsiębiorstwa (CIT, czyli Corporate Income Tax), państwo otrzymuje wpływy z tytułu podatków pośrednich (T_e). Zalicza się do nich podatek VAT (Value Added Tax, czyli podatek od wartości dodanej), akcyzę i cła.

W warunkach postępującej coraz bardziej integracji międzynarodowej i pogłębiania wymiany żadna gospodarka nie jest systemem autarkicznym, ale prowadzi wymianę dóbr i usług z zagranicą. Różnica pomiędzy eksportem (X) a importem (Q) nazywa się eksportem netto (NX). Jego wartość pokazuje o ile wielkość sprzedanych za granicę dóbr i usług przewyższa wielkość dóbr i usług sprowadzonych.

Ostatecznie więc do przedsiębiorstw trafia strumień wydatków na zakup dóbr konsumpcyjnych
i inwestycyjnych, wydatków rządowych oraz saldo eksportu i importu, pomniejszone o podatki pośrednie należne budżetowi państwa. Gospodarstwa domowe dokonują zakupów dóbr i usług w cenach rynkowych (zawierających podatki pośrednie), zaś przedsiębiorstwa otrzymują wpływy w cenach czynników wytwórczych (bez podatków pośrednich). Różnica ta zasila budżet państwa, a wielkość strumienia zależy od skali prowadzonych
w gospodarce procesów.

3.2. Produkt krajowy brutto i jego pomiar

Międzynarodowym standardem pomiaru efektów globalnych w gospodarce jest system SNA (System of National Accounts), czyli System Rachunków Narodowych.

Wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez podmioty gospodarki w ciągu jednego roku nazywa się produkcją (wartością) globalną. Aby wytworzyć dobra finalne w określonym sektorze gospodarki należy dokonać zużycia pewnych surowców, materiałów, energii, skorzystać z obsługi obcej, które są jednocześnie produktami finalnymi innych sektorów (tzw. zużycie pośrednie). Wartość tych surowców i materiałów każde kolejne ogniwo procesu produkcji powiększa o wytworzoną przez siebie wartość dodaną brutto. Tak więc możemy zapisać

wartość dodana brutto = produkcja globalna - zużycie pośrednie

Produkcja globalna nie jest jednak dobrym miernikiem efektów wytworzonych w gospodarce, bowiem dokonuje tzw. podwójnego liczenia efektów, polegającego na tym, że efekty (surowce, materiały, półprodukty) pośrednich ogniw produkcyjnych są liczone raz jako produkty finalne wytworzone przez te ogniwa, a drugi raz wliczane są w momencie, kiedy do produkcji globalnej dodaje się ostateczne dobra finalne. I tak na przykład, wartość wytworzonych opon samochodowych jest wliczana z jednej strony jako produkt finalny wytworzony przez przemysł oponiarski, a następnie powiększa wartość globalną jako część wartości samochodu wyprodukowanego przez przemysł samochodowy. Kategorią makroekonomiczną, która omija niedogodności wielokrotnego liczenia jest produkt krajowy brutto.

Produkt krajowy brutto (PKB, ang. Gross Domestic Product, GDP) jest miarą wartości wszystkich dóbr i usług finalnych, wytworzonych na terenie gospodarki w danym okresie przez czynniki produkcji zlokalizowane na terenie gospodarki, bez względu na narodową przynależność tych czynników. PKB mierzymy trzema metodami: wydatkową, dochodową i wartości dodanej brutto.

Produkt krajowy brutto mierzony metodą wydatkową jest sumą wydatków na zakup dóbr finalnych poszczególnych podmiotów i sektorów instytucjonalnych. Ponieważ metoda ta sumuje jedynie dobra finalne, więc nie ma możliwości wielokrotnego liczenia. Produkt krajowy brutto obejmował więc będzie wydatki konsumpcyjne (C), głównie konsumpcja prywatna gospodarstw domowych; wydatki inwestycyjne (I), głównie przedsiębiorstw i część wydatków prywatnych, a także inwestycje w zapasy; wydatki publiczne i rządowe (G) oraz wielkość netto eksportu (NX), czyli produktów dopływających do gospodarki z zewnątrz. Stąd zapisać można:

PKB = Y = C + I + G + X - Q = C + I + G + NX

Produkt krajowy brutto mierzony metodą dochodową, jest sumą dochodów pierwotnych uzyskiwanych przez poszczególne sektory instytucjonalne biorące udział w tworzeniu PKB. Dochody te są związane bezpośrednio z uruchamianymi czynnikami produkcji i zalicza się do nich:

1. dochody z tytułu kosztów pracy (wynagrodzenia brutto, składki ZUS, składki na fundusz pracy itp.)

2. dochody z kapitału i z tytułu własności; jest to nadwyżka operacyjna brutto, osiągana przez podmioty gospodarujące; dochody uzyskiwane z podstawowej działalności gospodarczej, dochody z tytułu własności oraz amortyzację

3. mniej istotne elementy, takie jak cła, opłaty importowe, podatki związane z produkcją (podatki od nieruchomości, od środków transportu, nie zapłacony należny na koniec roku VAT).

Trzecia metoda mierzenia produktu krajowego brutto polega na zsumowaniu wartości dodanej brutto, tworzonej przez poszczególne sektory instytucjonalne (tzw. metoda produktowa). Wartość brutto oznacza, że kategoria ta obejmuje także amortyzację. Wartość dodana brutto jest tworzona tylko w danym przedsiębiorstwie, zaś zużycie pośrednie powstaje u innych producentów. W związku z tym wartość dodana liczona jest zawsze tylko jeden raz, bo związana jest tylko z konkretną działalnością.

Jeżeli w gospodarce funkcjonują podatki pośrednie, to kategorie efektów globalnych możemy liczyć w cenach rynkowych, zawierających podatki pośrednie oraz w cenach czynników produkcji, nie uwzględniających podatków pośrednich, ale czystą wartość dodaną brutto związaną z tworzeniem produktu. Występuje przy tym następująca zależność:

PKB w cenach czynników produkcji = PKB w cenach rynkowych - Podatki pośrednie

PKB _cz.w. = PKB _r - T_e

3.3. Zadania

Zadanie 1.

Gospodarkę opisuje rysunek 4. Pierwsze przedsiębiorstwo zaopatruje drugie w półprodukty (surowce), zaś drugie oferuje konsumentom produkty finalne o wartości 200. Konsumenci dysponują dochodem otrzymanym z tytułu wynagrodzeń. Obliczyć produkt krajowy brutto, produkcję globalną i zużycie pośrednie, a także dochody rozporządzalne gospodarstw domowych, oszczędności gospodarstw domowych, oszczędności przedsiębiorstw i całkowite oszczędności w gospodarce. Jakie decyzje co do produkcji powinni podjąć producenci w przyszłym roku? Jakie będą tego konsekwencje dla całej gospodarki?

Rysunek 4. Produkt krajowy brutto w gospodarce zamkniętej, bez rządu

Zadanie 2.

Gospodarkę opisuje rysunek 5. Pierwsze przedsiębiorstwo zaopatruje drugie w półprodukty (surowce), zaś drugie oferuje konsumentom produkty finalne o wartości 200. Konsumenci za dochody z pracy dokonują zakupów dóbr finalnych o wartości 80. Państwo pobiera podatki dochodowe od osób fizycznych przy stawce 20% (PIT) i 30% od dochodów przedsiębiorstw (CIT). Państwo przeznacza 20 na transfery dla gospodarstw domowych (świadczenia socjalne) i 20 na rynkowy zakup dóbr i usług. Obliczyć produkt krajowy brutto, produkcję globalną i zużycie pośrednie, a także dochody rozporządzalne gospodarstw domowych, oszczędności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, wynik budżetu państwa (tzw. oszczędności rządowe) oraz oszczędności całkowite. Jak duży deficyt można sfinansować w tej gospodarce?

Rysunek 5. Produkt krajowy brutto w gospodarce zamkniętej z podatkami bezpośrednimi

Zadanie 3.

Gospodarkę opisuje rysunek 6. Pierwsze przedsiębiorstwo zaopatruje drugie w półprodukty (surowce), zaś drugie oferuje konsumentom produkty finalne o wartości 200. Konsumenci za dochody z pracy dokonują zakupów dóbr finalnych o wartości 180. Państwo pobiera podatki dochodowe od osób fizycznych przy stawce 20% (PIT) i 30% od dochodów przedsiębiorstw (CIT) oraz podatek VAT (podatek pośredni) przy stawce 22%. 50 jednostek swoich dochodów państwo przeznacza na transfery dla gospodarstw domowych (świadczenia socjalne), a 64 na zakup dóbr i usług. Obliczyć produkt krajowy brutto (tzw. PKB w cenach rynkowych), wartość dodaną brutto (tzw. PKB w cenach czynników wytwórczych), produkcję globalną i zużycie pośrednie, a także dochody rozporządzalne gospodarstw domowych i oszczędności wszystkich sektorów instytucjonalnych. Czy lepiej jest mierzyć i porównywać PKB w cenach rynkowych (zawierających podatki pośrednie) czy w cenach czynników wytwórczych (bez podatków pośrednich)?

Rysunek 6. Produkt krajowy brutto w gospodarce zamkniętej z podatkami bezpośrednimi i pośrednimi

3.4. Produkt krajowy brutto w Polsce

Tabela 1. Rachunek produktów w Polsce w latach 1995-1999 (ceny bieżące)

TRANSAKCJE	1995		1997	1999
		struktura	w mln zł			struktura
1. Produkcja globalna	84,4	600 159,1	922 320,8	1 206 197,9	81,2
2. Podatki od produktów minus dotacje do produktów:	5,6	39 814,6	59 480,0	78 994,7	5,3
cła i inne opłaty importowe	1,5	10 359,4	9 432,5	9 181,0	0,6
podatek VAT do zapłacenia	2,9	20 666,9	36 914,5	48 803,6	3,3
pozostałe podatki od produktów	1,6	11 476,3	16 599,9	23 887,3	1,6
dotacje do produktów	-0,4	-2 688,0	-3 466,9	-2 877,2	-0,2
3. Import towarów i usług	10,0	70 935,0	140 782,2	199 903,6	13,5
4. Ogółem przychody (1+2+3)	100,0	710 908,7	1 122 583,0	1 485 096,2	100,0
5. Zużycie pośrednie	46,9	333 655,4	512 428,7	669 633,0	45,1
6. Spożycie	33,5	238 377,0	373 743,4	492 391,1	33,2
7. Akumulacja	8,5	60 704,6	116 002,8	162 285,3	10,9
8. Eksport towarów i usług	11,0	78 171,7	120 408,1	160 786,8	10,8
9. Ogółem rozchody (5+6+7+8)	100,0	710 908,7	1 122 583,0	1 485 096,2	100,0
Produkt krajowy brutto (1+2-5)		306 318,3	469 372,1	615 559,6
w tym wartość dodana brutto (1-5)	87,0	266 503,7	409 892,1	536 564,9	87,2
Produkt krajowy brutto per capita		7 938,0	12 144,0	15 925,0

Źródło: Rocznik statystyczny GUS 2000, s.526.

3.4. Pozostałe kategorie systemu SNA

Korygując produkt krajowy brutto o saldo dochodów z zagranicy, otrzymujemy produkt narodowy brutto. Jest to miara nowej produkcji wytworzonej w danym okresie przez wszystkie czynniki produkcji będące własnością danej gospodarki. Jeżeli KGHM Polska Miedź S.A. kupiła i użytkuje kopalnię w Kongo, to dochody wytwarzane przez tę kopalnię wliczane są do kongijskiego produktu krajowego brutto, ale jednocześnie wliczane są w polski produkt narodowy brutto (uwaga: w produkt krajowy brutto nie są wliczane). Analogicznie wszystkie dochody wytwarzane na terenie Polski przez zagraniczne czynniki produkcji (fabryki, kapitał zagraniczny, pracownicy na kontraktach) są wliczane w polski produkt krajowy brutto, ale pomniejszają go przy korekcie do produktu narodowego brutto.

Rysunek 7. Strumienie korygujące produkt krajowy brutto do produktu narodowego brutto

Obliczając produkt krajowy brutto odpowiadamy na pytanie ile nowych dóbr i usług zostało wytworzonych na terenie Polski. Obliczając produkt narodowy brutto odpowiadamy na pytanie ile nowych dóbr i usług wytworzyły polskie czynniki wytwórcze na całym świecie, bez względu na ich lokalizację geograficzną.

Tabela 2. Dochód narodowy brutto w Polsce w latach 1995-1999

TRANSAKCJE	1995	1996	1997	1998	1999
		w mln zł
Produkt krajowy brutto	306 618,3	385 448,1	469 372,1	553 560,1	615 559,6
Dochód netto z zagranicy	-4 964,7	-2 898,7	-3 704,0	-4 115,6	-4 007,2
Produkt narodowy brutto	301 353,6	382 549,4	465 668,1	549 444,5	611 552,4

Źródło: Rocznik statystyczny GUS 2000, s.526.

Wytwarzanie produktów i usług powoduje, że majątek trwały (kapitał), który znajduje się w dyspozycji gospodarki stopniowo zużywa się - ulega deprecjacji. O skali deprecjacji majątku mówi wielkość amortyzacji naliczonej w gospodarce w badanym okresie. Jeżeli więc z dochodów wytworzonych przez wszystkie czynniki wytwórcze, czyli produktu narodowego brutto przeznaczymy część równą amortyzacji na nakłady odtwarzające majątek trwały, to utrzymamy możliwości produkcyjne na stałym poziomie, ale jednocześnie zmniejszy nam się pozostały dochód. Wielkość tego dochodu nazywa się produktem narodowym netto (PNN):

Produkt narodowy netto = Produkt narodowy brutto - Amortyzacja

PNN = PNB - Amortyzacja

Produkt narodowy netto liczony w cenach czynników wytwórczych nazywa się dochodem narodowym.

Dochód narodowy to wartość wytworzonych przez gospodarkę dochodów, pozostających do jej dyspozycji po dokonaniu nakładów odtwarzających ubytek możliwości produkcyjnych, które zostały zużyte do wytworzenia tych dochodów.

Dochód narodowy przeznacza się na spożycie i akumulację, przy czym struktura tego podziału jest różna i zależy m.in. od sytuacji gospodarczej kraju (gospodarki rozwijające się muszą więcej akumulować kosztem mniejszej konsumpcji), tradycji i charakteru społeczeństwa (społeczeństwa konsumpcyjne mniej akumulują), stopy życiowej, obowiązujących wzorców konsumpcji. Generalnie udział akumulacji w PKB waha się od 15%-20% (Europa Zachodnia, gospodarki rozwinięte) do 30-40% (gospodarki rozwijające się Azji Południowo-Wschodniej). W Polsce stopa akumulacji w latach 90-tych wahała się pomiędzy 15-23%.

3.5. Podziały efektów globalnych

Wskazuje się na trzy fazy podziału efektów globalnych w skali gospodarki:

1. podział pierwotny, związany z rozmieszczeniem czynników wytwórczych w gospodarce, a więc wkładem poszczególnych sektorów i grup społecznych w wytwarzaniu pierwotnych nadwyżek w gospodarce. Podział pierwotny PKB w Polsce przedstawia tabela 3.

2. podział wtórny, wynikający z redystrybucji dochodów pierwotnych przede wszystkim poprzez budżet państwa i rynkowe instytucje finansowe, instytucje non-profit itp. Podział wtórny powoduje, że dochody pozostające w dyspozycji poszczególnych grup społecznych nie są bezpośrednio związane z wytwarzanymi dochodami w gospodarce. Na przykład, w wyniku redystrybucji poprzez system podatkowy (którym objęte są wszystkie podmioty wytwarzające dochód w gospodarce) i później wydatki socjalne budżetu państwa, niektóre jednostki w gospodarce otrzymują wyższe dochody niż tylko wynagrodzenie za czynniki wytwórcze (np. bezrobotni dostają zasiłki, choć nie wytwarzają żadnych dochodów).

3. ostateczny podział dochodów, to podział pomiędzy spożycie i akumulację. Od proporcji tego podziału zależą możliwości rozwojowe każdej gospodarki: im większa część dochodów jest akumulowana (oszczędzana), tym większe są możliwości inwestycji i rozwoju tej gospodarki.

Tabela 3. Struktura produktu krajowego brutto w Polsce w latach 1995-1999

Wyszczególnienie	1995		1997	1999
		struktura	w mln zł			struktura
PKB w cenach rynkowych	100,0	306 318,3	469 372,1	615 559,6	100,0
Podatki (pośrednie) od produktów	13,0	39 814,6	59 480,0	78 994,7	12,8
PKB w cenach czynników produkcji (wartość dodana brutto), w tym:	87,0	266 503,7	409 892,1	536 564,9	87,2
- sektor publiczny	34,2	104 831,6	134 288,5	158 814,1	25,8
- sektor prywatny	52,8	161 672,1	275 603,6	377 750,8	61,4
Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo	6,0	18 428,0	22 610,8	20 851,6	3,4
Rybołówstwo i rybactwo	0,0	131,4	159,8	139,2	0,0
Przemysł	27,7	84 961,3	121 024,9	145 162,6	23,6
Budownictwo	6,4	19 504,2	32 767,1	47 143,3	7,6
Handel i naprawy	17,5	53 575,9	86 766,9	111 887,4	18,2
Hotele i restauracje	0,7	2 139,5	3 943,0	6 690,3	1,1
Transport, gospodarka magazynowa i łączność	5,7	17 546,0	26 611,2	35 653,5	5,8
Pośrednictwo finansowe	0,9	2 625,0	5 708,4	10 824,1	1,8
Obsługa nieruchomości i firm	7,2	21 962,1	40 021,9	63 826,6	10,4
Administracja publiczna i obrona narodowa	4,8	14 641,8	22 122,7	26 892,3	4,4
Edukacja	3,4	10 480,4	16 917,3	23 762,5	3,9
Ochrona zdrowia i opieka socjalna	3,5	10 709,2	16 753,6	21 658,8	3,5
Pozostała działalność	3,2	9 798,9	14 481,5	22 068,2	3,5

Źródło: Rocznik statystyczny GUS 2000, s.531.

MAKROEKONOMIA • Materiały do ćwiczeń

Mariusz Kicia <[e-mail]> http://www.kicia.hg.pl 14

PKB

dochody własne dopływają z zagranicy i powiększają PKB

dochody obce odpływają za granicę i pomniejszają PKB

---