Schaffer „Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość” ćw. 10

Rozdział 3 - Tworzenie pierwszych związków.

• Podstawowe kwestie rozwoju społecznego: tworzenie się relacji międzyosobniczych i zmiany rozwojowe w nich zachodzące.

• Dzieci tworzą wiele relacji z równymi partnerami, najwięcej uwagi badaczy przykuwa relacja z matką (powszechne jest przekonanie, że pierwsza relacja stanowi prototyp związków emocjonalnych pojawiających się w późniejszych latach życia).

• Relacja to związek międzyosobowy, którego nie obserwujemy bezpośrednio, jedynie wnioskujemy o nim.

• Interakcja to obserwowalne zachowanie jednostek uczestniczących w jakieś wspólnej aktywności → nie znaczy to jednak, że relacja jest po prostu sumą wielu interakcji.

• Hinde (1979) → związek posiada swoje własne cechy charakterystyczne, takie jak wierność, zaangażowanie czy skłonność do poświecenia, które nie odnoszą się do każdego określonego przypadku interakcji; interakcje również posiadają własności, które nie nadają się od opisu osób: synchronia np. opisuje, co dzieje się między jednostkami i nie można wnioskować o niej na podstawie zachowania dwóch uczestników danej interakcji badanych oddzielnie.

Relacje pomiędzy kolejnymi poziomami złożoności społecznej (za: Hinde, 1992) → począwszy od społeczeństwa jako całości, a skończywszy na procesach fizjologicznych. Każdy poziom posiada pewne charakterystyki, które nie występują na żadnym innym poziomie. Należy wyraźnie rozróżnić badanie interakcji i badanie relacji - interakcje to zjawiska zachodzące w danej chwili w danym miejscu (tu i teraz), natomiast relacje zakładają ciągłość w czasie i są czymś więcej niż tylko sumą części interakcji. Jednocześnie oba te poziomy są wzajemnie powiązane.

Wczesne interakcje.

• Na początku życia dziecka zdolność dostosowanie swego zachowania do zachowania innej osoby jest bardzo ograniczona, jeśli dojdzie do koordynacji (działania mogą zostać potraktowane jako całość), to początkowo zależy ona od dorosłego partnera.

Stadia rozwoju interakcji.

• Podstawą ich rozróżnienia są zachodzące co pewien czas ciągłe reorganizacje życia umysłowego dziecka w pierwszych 2 latach życia (dziecko osiąga w pewnych aspektach nowy poziom funkcjonowania, który jest jakościowo różny od etapów wcześniejszych) → np. pojawiające się w okresie niemowlęcym nowe zdolności niosące nowy sposób adaptacji dziecka do otoczenia.

• Typ interakcji charakterystyczny dla każdego stadium jest w pierwszym rzędzie wyznaczany przez pewien plan rozwoju (tj. porządek, plan zmian, który ma charakter wrodzony) i wszelkie wymagania ze strony rodziców, które muszą być stawiane dziecku z uwzględnieniem tego planu.

Stadia interakcji rodzic - dziecko.

Regulacje biologiczne.

• Regulacja podstawowych procesów życiowych (jak jedzenie i sen) to najważniejsze zadanie pierwszych tygodni życia.

• Pierwsze zadanie rozwojowe rodziców i dziecka to osiągnięcie pewnej stabilizacji w odniesieniu do tych czynności i ustalenie takiego rozkładu dnia wygodnego dla obu stron → taka adaptacja może trwać zdumiewająco krótko: noworodki bardzo szybko przyzwyczajają się do narzuconego z góry rozkładu karmienia - Marquis (1941) - rytm odczuwania głodu regulowany przed specyficzne doświadczenie każdej z grup (karmionej co 3 i co 4 godziny).

• Wzorce snu - w pierwszych tygodniach życia sen w postaci wielu krótkich i rozproszonych okresów w ciągu całej doby, później - zaczyna podlegać innym wzorcom: okresy snu stają się dłuższe i nie tak rozproszone w ciągu dnia (przykłady działań rodziców mających na celu przekształcenie rytmu snu i czuwania: wczesne budzenie noworodka z popołudniowej drzemki, pozwolenie dziecku na zaśnięcie dopiero wieczorem).

• Sander i in. (1970) - po 10 dniach spędzonych z jedną opiekunką dzieci ustaliły sobie pewien rytm, który został później zakłócony, czego skutkiem był częstszy płacz dzieci i trudności z ich karmieniem.

Interakcje twarzą w twarz.

• Ważny punkt zwrotny w rozwoju poprzedzony wzrostem sprawności w zakresie spostrzegania wzrokowego - koniec 2. miesiąca życia → niemowlęta stają się bardziej świadome otaczającego je środowiska i innych ludzi, są zdolne zatrzymywać na czymś spojrzenie przez dłuższy czas, można wywołać u nich pierwszy społeczny uśmiech (tj. uśmiech w odpowiedzi na uśmiech) → istota rozwoju w okresie następnych kilku miesięcy to uregulowanie wzajemnej uwagi i reagowania.

• Okres przed skończeniem 2. miesiąca życia → niewielka wiedza niemowląt na temat twarzy spowodowana efektem zewnętrzności - tendencją niemowląt do zwracania uwagi na obrzeża przedmiotów stanowiących bodziec, a pomijania obszaru wewnętrznego.

• Dziecko przygląda się bardziej wyrazistym cechom twarzy (linia włosów nad czołem, obszar wokół oczu), uwagę przykuwa wszystko to, co jest najistotniejsze percepcyjnie. Wydaje się, że dzięki dojrzewaniu i doświadczeniu zwiększa się u niemowląt umiejętność zwracania uwagi na coraz większą liczbę cech charakterystycznych dla twarzy. Niemowlę początkowo nie spostrzega tych cech twarzy, które odróżniają jedną osobę od drugiej (wizualnie wszyscy ludzie wydają się niemowlęciu tacy sami).

• Technika preferencji patrzenia (Fantz, 1961) - niemowlęciu pokazuje się jednocześnie dwa bodźce, mierzy się jak długo patrzy na każdy z nich → do 2. lub 3. miesiąca życia dziecko nie jest w stanie odróżnić „poprawnego” schematu twarzy od tego, na którym elementy twarzy zostały pomieszane.

• Reakcja uśmiechania się - wraz z wiekiem niemowlęta muszą dostrzegać coraz większą część twarzy, by uśmiech mógł się pojawić:

- od końca 3. miesiąca życia małe dzieci zwracają uwagę także na kontur twarzy,

- w wieku 4. miesięcy uwzględniane są już wszystkie elementy twarzy

- po 5. miesiącu dzieci reagują także na konkretne ekspresje emocji wyrażane przez drugą osobę

- 7. miesiąc - najważniejsza zmiana - uśmiech nie wywołują już wszystkie twarze, ale tylko widok niektórych, znajomych twarzy.

W typowej interakcji matka - dziecko można dostrzec synchronię rytmów behawioralnych dwóch partnerów, nawet jeśli wkład każdego z nich ma inną naturę (Schaffer, 1984).

1. Niemowlę - wnosi do interakcji oparte na podstawach biologicznych cykle zwracania uwagi i odwracania jej, dzięki którym staje się ono bardziej przewidywalne dla dorosłego → np. wzory patrzenia dziecka w czasie interakcji twarzą w twarz - dziecko patrzy na dorosłego przez kilka sekund, następnie odwraca się, znów patrzy i tak się to powtarza. Tempo tych zmian cechują pewne regularne wzorce, ich następowanie po sobie stanowi wskaźnik wysiłku dziecka, zmierzającego do uregulowania poziomu pobudzenia.

2. Matka - jest intuicyjnie świadoma, że dziecko potrzebuje pomocy w modulowaniu poziomu pobudzenia, w sytuacjach twarzą w twarz patrzy na dziecko niemal bez przerwy, dostarczając tych samych „ram” (Fogel, 1977), w obrębie których przyglądanie się niemowlęciu wchodzi w obustronny cykl „od i do”. Pozwala to matce stale dostosowywać czas, rodzaj i intensywność stymulacji do stanu dziecka.

• Asymetria w interakcjach między dorosłymi - matka niemal bez przerwy gotowa do interakcji; to od dziecka zależy, czy zajdzie ona rzeczywiście. Jednak w toku rozwoju u dzieci dokonuje się zmiana w neurofizjologicznej organizacji kontroli wzrokowej niemowlęcia, co pozwala dziecku dowolnie kierować swoim spojrzeniem.

• Naprzemienność interakcji matki i dziecka we wczesnym okresie - przykłady:

1. w wymianie wokalnej: naprzemienne mówienie wśród dorosłych to istotna charakterystyka każdej konwersacja, dorośli poznają zasady, że ten, kto mówi i ten, kto słucha co jakiś czas zmieniają się rolami; takiej wiedzy nie można przypisać niemowlętom → chociaż w sytuacji wymiany wokalnej między dziećmi i ich matkami już w pierwszych miesiącach życia następuje wzór naprzemienności, dokonuje się to przede wszystkim za sprawą działania matki, która umiejętnie odzywa się w przerwach między epizodami wokalizacji dziecka

2. w sytuacji karmienia: reakcję ssania u niemowlęcia cechuje wzorzec „wybuch- przerwa-wybuch”, czyli niemowlę ssie przez chwilę w czasie, gdy pokarm nagle tryska z sutka, na chwilę przerywa i znowu powraca so ssania podczas kolejnego „wybuchu” → Kaye (1977) - taki wzorzec czasowy pozwala uznać karmienie za część szerszej sekwencji społecznych interakcji: matki współdziałają z dzieckiem zgodnie z tym wzorem; w momencie aktywności dziecka pozostają spokojne i bierne, w chwilach przerwy - poruszają dzieckiem i mówią do niego.

3. wnioski:

- czasowa organizacja zachowania niemowlęcia (przybierająca formę okresowych faz aktywności o odpoczynku) dobrze pasuje do interakcji społecznych

- bardzo ważna jest gotowość dorosłych do zachowania się w sposób komplementarny wobec niemowlęcia, dopasowania się do jego organizacji zachowania i traktowania zachowania dziecka jakby było celowym komunikatem → dzięki temu dziecko, już od wczesnego wieku, ma szansę uczenia się reguł, które charakteryzują dojrzałe interakcje społeczne

Procedura „nieruchomej twarzy”

- Cohn, Tronick (1983) - matki miały siedzieć naprzeciwko swoich dzieci i ciszy i nie wyrażając żadnych emocji (przyjmując „kamienny” wyraz twarzy) → już niemowlęta w 2. i 3. miesiącu są zmieszane i niezasolone w obliczu takiego zachowania (dzieci zwykle poważnieją i nieufnie patrzą na matkę)

- obserwacje mają duże znaczenie dla zrozumienia, jak depresja matki wpływa na rozwój stylu interakcji społecznych u dzieci

Styl interakcyjny.

Trzy rodzaje wpływów na styl interakcji dorosły - dziecko.

1. Wpływy kulturowe - nawet we wczesnych miesiącach życia niemowlę jest przygotowane do wymagań życia społecznego, dominujących w społecznościach, których przyszło na świat; interakcje, które zostaje wprowadzone i w których uczy się reguł zachowania, służą jego integracji z grupa kulturową i jej specyficznymi zwyczajami (np. lud Gusii z Kenii - stosunkowo mała liczba obserwowalnych interakcji matki i dziecka twarzą w twarz, odpowiedzią na spojrzenie dziecka jest odwrócenie wzroku przez matkę, która chce utrzymać swoje dziecko przez czas w spokoju, duży nacisk na kontakt fizyczny m.in. przytulanie - racja tego stylu to konieczność powrotu matki do pracy w polu, gdy dziecko jest jeszcze bardzo małe i musi być spokojne, gdyż zostaje wtedy oddane pod opiekę starszych dzieci).

2. Osobowość dorosłego - wiele cech osobowości (np. ekspresyjność w wyrażaniu emocji, szybkość poruszania się, gotowość do reagowania na sygnały dziecka, napięcie, wesołość) różnicuje ludzi i wpływa na powstanie charakterystycznego stylu interakcji

- różnice między matka a ojcem w ich sposobie odnoszenia się do małych dzieci → zabawa z ojcem jest stymulująca raczej fizycznie, pełna wigoru, gwałtowana, natomiast zabawa z matka dostarcza więcej stymulacji werbalnej, częściej włącza do zabawy różne przedmioty, jest bardziej przewidywalna; poziom emocjonalność i gotowości do reagowania na sygnały dziecka - zachowanie obojga rodziców jest bardzo podobne. Obcowanie z różnymi osobami, które posiadają własny sposób odnoszenia się do dziecka, jest dla niego bardzo korzystne i pomaga mu rozwijać zróżnicowany repertuar zachowań interakcyjnych.

3) Cechy dziecka - wrodzone cechy temperamentu nawet najmłodszego dziecka kształtują przebieg interakcji i wpływają za zachowanie drugiej osoby. Jeśli wrażliwy rodzic dostosuje swoje zachowanie do zachowania dziecka, interakcja będzie przebiegać płynnie (np. zachowa się adekwatnie do sytuacji, gdy dziecko jest bardzo aktywne). Szczególne trudności mogą się pojawić, gdy dziecko przychodzi na świat z widocznymi zaburzeniami, nie sposób wtedy przewidzieć zachowania dziecka i brakuje jakichkolwiek sygnałów komunikacji.

Dzieci przedwcześnie urodzone jako partnerzy interakcji społecznych:

- Eckerman i Oehler (1992) warunki wczesnego rozwoju społecznego w przypadku takich dzieci są odmienne pod 4 względami:

a) Interakcje społeczne zaczynaj sie we wczesnym okresie rozwoju - dzieci mogą nie być jeszcze gotowe do przetwarzania dźwięków i obrazów, których źródłem są rodzice.

b) U wcześniaków może dojść do rozwinięcia zaburzeń neurologicznych, które w przyszłości wywołają dalsze objawy w ich zachowaniu.

c) Okres po porodzie może być źródłem ogromnego stresu dla rodziców; z tego powodu ich zachowania mogą ulec zmianie.

d) Interakcje społeczne z dzieckiem odbywają się na oddziale intensywnej opieki medycznej, rodzice mogą być przestraszeni widokiem urządzeń i przeświadczeni, że odgrywają niewielką rolę oraz są mniej ważni niż lekarze i pielęgniarki.

Od komunikacji niewerbalnej do werbalnej.

• Rodzic i dziecko od samego początku wpływają na siebie nawzajem - dla niemowlęta jest bardzo ważne, aby jego znaki zostały prawidłowo odczytane przez dorosłych i spotkały się z ich właściwą reakcją.

• Sullivan (1947) - zarażenie → napięcie natki jest odbierane przez dziecko spotyka się z jego reakcją, zarażenie następuje przede wszystkim przez sygnały cielesne, gdy matka trzyma dziecko na rękach (oznacza to, że zachowanie dorosłych może wywierać wpływ na dziecko już od bardzo wczesnego wieku).

• Pojęcie komunikacji - jeśli mieści się w nim intencja uczestników, aby wpływać na siebie nawzajem to wczesne wymiany rodzic - dziecko nie możemy uznać za komunikację. Dzieci stopniowo poznają informacyjną wartość zachowań (tj. tego, że ich działania w przewidywalny sposób wpływają na innych i niosą z sobą znaczenia, które inni mogą zrozumieć).

• Protokomunikacja - pojęcie określające wymiany zachodzące wcześniej, kiedy dorosły i niemowlę prowadzą niewerbalny dialog. Uważa się, że wymiany te posiadają pewne cechy późniejszej komunikacji i mogą być jej koniecznym poprzednikiem, choć jeszcze nie spełniają kryteriów rzeczywistej komunikacji.

• Wzrost intencjonalności i wokalizacji dziecka - dzięki temu dialog dorosły - dziecko cechuje coraz większa symetria ról, rośnie także łatwość przystosowania się do zmian w zakresie dziecięcej pojemności uwagi (wymiany społeczne nie ograniczają się do sytuacji twarzą w twarz, ale obejmują także przedmioty), w konsekwencji dziecko staje się zdolne do tworzenia symbolicznych reprezentacji i stopniowo przechodzi od komunikacji niewerbalnej do werbalnej.

Podzielanie tematu.

• Warunek zaistnienia komunikacji - zgoda co do natury tematu interakcji społecznej.

• Pierwsze miesiące życia dziecka - dorosły i dziecko koncentrują się na zdarzeniach zachodzących w obrębie diady: uwaga skupiona na wyrazach twarzy, dźwiękach wydawanych przez partnera i jego gestach.

• 5. miesiąc - u dziecka pojawiają się zdolności manipulacyjne, dziecko zwraca się bardziej ku światu przedmiotów.

• Kaye i Fogel (1980) dzieci w 26. tygodniu życia spędzają mniej czasu na skupianie swojej uwagi wzrokowej na matce w porównaniu z dziećmi w 6. tygodniu życia → bezpośrednie interakcje twarzą w twarz mniej odpowiadają starszym dzieciom, główny cel interakcji rodzic - dziecko to zbudowanie interakcji wokół zdarzeń zewnętrznych wobec diady.

• Uwaga dziecka jest ograniczona - może ono zwracać uwagę albo na przedmiot, albo na osobę, a nie na oba elementy razem, u dziecka w wieku 6 miesięcy zabawa polegająca na podawaniu sobie nawzajem przedmiotów („masz - daj”) nie jest możliwa, gdyż uwaga dziecka może być kierowana kolejno na przedmiot i na osobę.

• Sposoby osiągnięcia sytuacji dziecko - przedmiot - dorosły:

- zjawisko koorientacji wzrokowej - wspólne ukierunkowanie uwagi dwóch lub więcej osób na jeden element otoczenia → Collis i Schaffer (1975) - matki i dzieci częściej zwracają uwagę na tę sama zabawkę w tym samym czasie, matka monitoruje, gdzie spogląda dziecko i automatycznie podąża wzrokiem w stronę tej samej zabawki; wybór tematu determinuje dziecko, natomiast dzięki matce temat ten jest podzielany, co może prowadzić do dalszych interakcji

- wprowadzanie nowego materiału dla dziecka w kontekście wybranego przez nie przedmiotu zainteresowania jest korzystne → umożliwia epizody wspólnego zaangażowania, czyli pewien rodzaj interakcji społecznych, które rozpoczynają się ustaleniem wspólnego przedmiotu uwagi

- Collis (1977) - nazywanie przedmiotów zachodzi w większości w sytuacji koorientacji wzrokowej: matka wykorzystuje zainteresowanie dziecka konkretna zabawką jako okazję do nazwania przedmiotu, co pozwala dziecku na nauczenie się właściwego skojarzenia między przedmiotem a określającym je słowem

Wzajemność i intencjonalność.

• „Rozkwit” zdolności ok. 8. - 9. miesiąc życia → dziecięce zachowanie staje się bardziej plastyczne, skoordynowane i celowe, dziecko bardziej równorzędnym partnerem interakcji.

Przykłady nowych umiejętności dziecka, pojawiające się po raz pierwszy około ósmego miesiąca życia.

• Zabawy dorosłego z dzieckiem - okazja do śledzenia zmian: większość rodziców bawi się z dziećmi w „koci - łapci”, „a - kuku”, „masz - daj” i „sroczka kaszkę ważyła” → zabawy cieszą dzieci i dają im okazje do zdobywania umiejętności społecznych, to konwencjonalne, często powtarzane czynności, wymagające wspólnego zaangażowania obydwu uczestników. Dziecko może się nauczyć przewidywać następny ruch, połączyć swoje zachowanie z zachowaniem innej osoby oraz okresowo zamieniać się rolami.

• Przykład: zabawa „masz - daj” - na początku (ok. 8. miesiąc) udział dziecka ogranicza się do „brania” (matka wręcza zabawkę, dziecko ją bierze, a potem upuszcza), w późniejszym wieku zabawa nie jest już jednokierunkowa: dziecko uczy się, że uczestnicy zabawy funkcjonują na zasadzie odwzajemniania, a później potrafi nawet odejść od rutynowego schematu zabawy i wprowadzić różne jej warianty.

• Zabawa jako wskaźnik zmian rozwojowych w poznawczych i społecznych możliwościach dziecka - jedne ze sposobów badania to zakłócenie naturalnej sekwencji: dorosły w zabawie nie podejmuje działania, kiedy przychodzi jego kolej → np. w czasie 9 miesięcy badania czterokrotnie wzrosła częstotliwość występowania sytuacji, kiedy dziecko wykonywało ruch za dorosłego.

Kluczowe charakterystyki dojrzałej wymiany społecznej: wzajemność i intencjonalność.

1. Wzajemność - odnosi się do wiedzy, że interakcja musi być podtrzymywana przez działanie obojga partnerów, a role musza być skoordynowane z sobą i mogą być wymieniane (dziecko w 6. miesiącu życia cieszy się z zabawy z dorosłym, ale tylko z perspektywy biernego widza; dziecko w 12. miesiącu życia jest zdolne do aktywnego udziału w zabawie).

2. Intencjonalność (pojawienie się pod koniec pierwszego roku życia) - zdolność do planowania zachowania i przewidywania jego skutków. Dziecko komunikuje swoje potrzeby za pomocą płaczu, jednak po 8. - 9. miesiącu życia zachowania mają charakter zaplanowany i celowy

- Bates, O'Conell, Shore (1987) - trzy kryteria badania zachowań komunikacyjnych w sytuacjach, gdy dziecko stara się uzyskać jakiś przedmiot:

a) zmienianie kierunku patrzenia - dziecko wodzi wzrokiem od przedmiotu do dorosłego, licząc że dorosły w jakiś sposób mu pomoże

b) poprawianie nieskutecznego komunikatu - dziecko powtarza, zmienia, nasila sygnał, aż osiągnie swój cel

c) rytualizacja gestów - działanie np. sięganie, które pierwotnie maiło na celu uzyskanie przedmiotu, przekształca się w zrytualizowany ruch skierowany do dorosłego i pełniący wyłącznie funkcje sygnału

Gestykulacja.

• Przed pojawienie się słów dziecko używa gestów - niewerbalnych środków przekazywania komunikatów, które posiadają konwencjonalną formę i są powszechnie zrozumiałe.

• Wskazywanie - jeden z najwcześniejszych gestów

- pojawia się już u dzieci 3-5 miesięcznych, lecz w tym wieku jest spontanicznym przejawem zainteresowania lub uwagi

- po 9. miesiącu życia niemowlęta zwracają uwagę w kierunku wskazywanym przez palec, lecz tylko w tzw. łatwych warunkach, gdy palec i to, co on wskazuje jest blisko siebie

- same niemowlęta zaczynają wtedy wykorzystywać wskazywanie, by zasygnalizować zainteresowanie jakimś przedmiotem

- wskazywanie pojawia się we wszystkich kulturach w tej samej formie tj. w postaci wyciągniętej ręki i palca wskazującego

- wskazywanie początkowo przybiera formę „wskazywania na siebie” - niemowlę nie sprawdza, czy jakaś osoba podażą wzrokiem za jego gestem, potem pojawia się „wskazywanie dla innych” - zjawisko komunikacyjne, które sygnalizuje pragnienie dziecka, by podzielać przedmiot z inną osobą

• Pokazywania, dawanie przedmiotów innej osobie - przed ukończeniem 9. miesiąca życia niemowlę podaje przedmiot matce nie odrywając od niego wzroku, później - nie tylko daje matce zabawkę, ale patrząc to na zabawkę, to na matkę - wyraźnie sygnalizuje, że zabawka jest dla matki.

• 2. rok życia → pojawia się użycie niewerbalnych gestów, aby symbolicznie przedstawić przedmioty i zdarzenia z zamiarem komunikowania tego innym ludziom (np. samolot może być pokazany przez rozłożenie rąk na boki)

- Acredolo i Goodwyn (1988) → symboliczna gestykulacja rozwija się w tym czasie w imponującym stopniu, zidentyfikowano w sumie 81 różnych gestów (przykłady w tabeli poniżej)

- gesty i język pojawiają się mniej więcej w tym samym czasie i w podobnym kontekście - dziecko zaawansowane w używaniu jednego systemu, jest też zwykle zaawansowane w używaniu drugiego

Przykłady gestów obserwowanych u dzieci między pierwszym a drugim rokiem życia, uporządkowane według funkcji.

Język gestów dzieci niesłyszących:

- kanał werbalny zablokowany z powodu głuchoty, dlatego dzieci nie rozwijają normalnych językowych środków komunikacji

- można je nauczyć konwencjonalnego języka migowego np. ASL (American Sign Language), ale badania pokazują, że nawet w sytuacji braku jakiegokolwiek modelu dzieci całkiem spontanicznie tworzą własny system gestów

- Goldin - Meadow i Moford (1985) - dzieci niesłyszące rozwinęły system gestów porównywalny, tak co do treści, jak i formy, z wczesnymi stadiami rozwoju językowego, rozwijanymi przez dzieci słyszące

Odniesienie społeczne.

• Małe niemowlę, napotkawszy nieznaną rzecz lub osobę, wpatruje się w nią przez chwilę, a następnie podejmuje jakaś formę działania - przybliża się bądź wycofuje.

• Po ukończeniu 9 lub 10 miesięcy dziecko patrzy nie tylko na przedmiot, lecz także na matkę lub inną znajomą osobę - ma to na celu uzyskanie (na postawie zachowania lub wyrazu twarzy innej osoby) wskazówki dla oceny sytuacji → odniesienie społeczne

• Klinnert (1984) wpływ emocjonalnej reakcji matki na późniejsze zachowanie dziecka: gdy twarz matki wyraża radość - dziecko wykonuje ruch w kierunku zabawki, gdy okazuje strach - dziecko odsuwa się od zabawki w kierunku matki, gdy jest neutralna - dziecko zajmuje pozycje mniej więcej po środku.

• Odniesienie społeczne to sposób komunikowania uczuć, szczególnie użyteczny w sytuacjach niepewności.

• Feinman (1982) - odniesienie społeczne nie jest formą naśladownictwa, wskazówki zostają przez dziecko włączone w jego własne rozumienie zdarzenia, reakcja dziecka nie musi być taka sama jak dorosłego; odniesienie społeczne jest selektywne: na dziecko będzie wywierać wpływ tylko osoba, która na co dzień jest dla niego źródłem poczucia bezpieczeństwa → odniesienie społeczne to aktywny proces mentalny, dziecko usiłuje zrozumieć świat i wykorzystuje do tego zaufanych dorosłych

• Bretherton (1984) - odniesienie społeczne zakłada pewną formę wspólnoty umysłowej, rozwija tez „teorię umysłu” → dziecko przypisuje innym stany mentalne

Początki używania języka.

• 2. połowa 2. roku życia - dziecko zdolne do reprezentacji symbolicznej (Piaget → działania i przedmioty mogą być reprezentowane w umyśle w formie symbolicznej), dzieci odkrywają, że nazwa jest czymś różnym od oznaczanego przez niego przedmiotu, działa jako jej zastępnik i może być użyta do celów komunikacyjnych, dochodzi także do gwałtownego wzrostu zasobu słownikowego

• Twierdzi się, że w używaniu języka ma znaczenie naśladownictwo, spotkania w diadzie z wrażliwym dorosłym, a także cechy środowiska, w którym rozwija się dziecko.

• Spotkania w diadzie to epizody wspólnego zaangażowania (EWZ)→ dorosły i dziecko wspólnie zwracają uwagę na określony temat i podejmują związane z nim działanie (w miarę rozwoju tematy stają się coraz bardziej symboliczne, mają charakter głównie werbalny, a więc stają się rozmową).

• Tomasello i Todd (1983) - ilość czasu, gdy diada matka - dziecko uczestniczyła w EWZ to doskonały predyktor wzrostu zasobu słownikowego dziecka (dzieci dłużej uczestniczące w interakcjach z matką, rozwinęły bogatsze słownictwo).

Rozwój językowy bliźniąt:

- rozwój językowy o tych dzieci opóźniony w porównaniu z rozwojem języka niebliźniąt

- bliźnięta mają mniej okazji to wymiany słownej z rodzicami (uważa się, że tak okoliczność jest przyczyną pierwszej)

- Tomasello, Manule i Kruger (1986) - wyniki bliźniąt w testach językowych są niższe we wszystkich zakresach w porównaniu z wynikami niebliźniąt, ilość wypowiedzi matek do pojedynczego bliźniaka w sytuacji sam na sam jest mniejsza w porównaniu z liczbą wypowiedzi kierowanych przez matki do dzieci urodzonych pojedynczo, w przypadku bliźniąt liczna epizodów wspólnej uwagi stanowiła jedynie ułamek liczby takich epizodów, w których uczestniczyły dzieci urodzone pojedynczo; wg badaczy wyniki odzwierciedlają naturę sytuacji bliźniąt i szczególne wymagania, którym podlega matka

Jak dorośli mogą wspierać dziecko w przyswajaniu języka?

1. Stosowanie „pomocnych” stylów mowy - styl wysoce dyrektywny, stosowany szczególnie w sytuacjach, gdy dorosły chce „nauczyć” dziecko mówić - zakłóca rozwój językowy; matka gotowa słuchać dziecko, interpretować jego zachowania, bardziej podążać za nim niż je prowadzić jest (paradoksalnie) „tolerancyjna” wobec błędnych słów dziecka - wydaje się ułatwiać rozwój zasobu słownictwa (dziecko jest motywowane do uczestnictwa w wymianach słownych, a nie zniechęcane przez ciągłe sprawdzanie i poprawianie).

2. Użycie technik wzbudzania uwagi - wysiłki matki, by zachęcić dziecko do zwrócenia uwagi na dany przedmiot czy zdarzenia, są szczególnie ważne, gdyż dzięki takim sytuacjom dziecko uświadamia sobie, że język pełni funkcje reprezentacyjną oraz uczy się, że określone słowa oznaczają określone rzeczy - badania Bornsteina (1985) → różnice w częstotliwość, z którą matki podejmowały próby zwracania uwagi dziecka na przedmioty, są ściśle powiązane z różnicami w miarach dziecięcej biernej i czynnej znajomości języka w drugim roku życia (relacja ta nie zależy od ogólnej częstotliwości interakcji pomiędzy matką a dzieckiem ani od całkowitej liczby wypowiedzi matki).

3. Dopasowanie czasowe mowy dorosłych do uwagi dziecka - większość matek, które uczą dzieci języka, uważnie dopasowuje w czasie chwilę, w której mówią coś do dziecka, momentem, gdy dziecko jest zainteresowane przedmiotem, o którym mowa → taka synchronizacja sygnałów werbalnych ułatwia rozwój słownika - Dunham (1993) - uczenie nowego słowa przebiega efektywniej, gdy uwaga dziecka jest skupiona na przedmiocie.

4. Stosowanie formatów - wg Brunera ciągłość pomiędzy komunikacją przedwerbalną a werbalną opiera się na udziale dziecka w „formatach”, czyli standardowych, często powtarzanych rutynowych zachowaniach, których najlepszym przykładem są zabawy dorosłego z dzieckiem, które ułatwiają dziecku wejście w świat języka.

5. Mowa matczyna - zwracając się do małych dzieci, dorośli niemal automatycznie dostosowują swój styl mówienia do dziecięcych możliwości rozumienia

- mowa matczyna istnieje w większości kultur, ale nie jest zjawiskiem uniwersalnym

- możliwe, że mowa matczyna ułatwia uczenie się języka, ale nie jest do tego celu niezbędna

- najważniejszą cechą mowy matczynej jest to, że przyciąga uwagę dziecka

- nie jest pewne, czy zaangażowanie w określone interakcje społeczne jest warunkiem koniecznym nabywania języka (np. dzieci z plemienia Kaluli - Papua Nowa Gwinea - zaczynają mówić z w swoim języku zgodnie z wzorcem rozwojowym, mimo że ich matki rzadko nawiązywały wymianę komunikacyjna w sytuacji sam na sam i nie stosowały mowy matczynej).

Wybrane cechy mowy matczynej.

Przywiązanie - jego istota i rozwój.

Definicja i charakterystyka przywiązania.

• Przywiązanie - długotrwała emocjonalna więź z konkretną sobą, która odwzajemnia uczucia dziecka (to najczęściej rodzic)

• Rozróżnienie:

- przywiązanie → system behawioralny w jednostce, na który składają się uczucia dziecka w stosunku do innej osoby

- zachowanie związane z przywiązaniem → możliwe do zaobserwowania sposoby przejawiania tych uczuć

• Cechy charakterystyczne przywiązania u małych dzieci:

1. jest selektywne - skupione na konkretnej osobie

2. jedną ze składowych przywiązania jest poszukiwanie fizycznej bliskości - dążenie do pozostawania w pobliżu obiektu przywiązania

3. zapewnia ono poczucie ukojenia i bezpieczeństwo

4. prowadzi do lęku separacyjnego, kiedy więź zostaje zerwana i niemożliwe jest uzyskanie bliskości

• Poszukiwanie bliskości jest istotą przywiązania (np. zjawisko imprintingu - poszukiwanie ochrony i opieki w procesie tworzenia się przywiązania u pewnych gatunków ptaków)

Teoria Bowlby'ego - koncepcja kształtowania się przywiązania.

• Pojęcia teorii są zaczerpnięte z wielu źródeł: psychoanalizy, teorii informacji, teorii regulacji zachowania, etologii (najwyraźniejszy wpływ) z jej naciskiem na ewolucyjne źródła i biologiczne przyczyny zachowania.

• Małe dziecko, dzięki swojemu wyposażeniu genetycznemu, jest biologiczne przygotowane do rozwinięcia relacji przywiązania ze swoimi opiekunami (jest to niezbędne do przetrwania).

• Środki pozwalające nawiązać i utrzymać bliskość z rodzicem przyjmują formę relacji przywiązania, takich jak płacz, przywierania do rodzica i podążanie za nim - będą one skuteczne, gdy rodzic odpowie na takie zachowanie dziecka.

• Biologiczna funkcja przywiązania to ochrona młodych, a funkcja psychologiczna to zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

• W pierwszych dwóch latach życia w przywiązaniu zachodzą znaczące zmiany rozwojowe (zachowanie staje się coraz bardziej intencjonalne, zorganizowane i plastyczne).

• Początkowo niemowlęta przejawiają wiele różnych reakcji, które Bowlby przyporządkował do 2 kategorii:

1. zachowania sygnalizacyjne tj. płacz, uśmiech gaworzenie

2. zachowania polegające na dążeniu do bliskości tj. przywieranie do dorosłego, podążanie za nim, wyciąganie rąk

• III kwartał pierwszego roku życia - pojawiają się jednoznaczne oznaki w pełni rozwiniętego przywiązania

• Dzieci stopniowo osiągają coraz większą zdolność zachowywania się w sposób intencjonalny, angażują się w związek podlegający zmianom ze względu na cel - np. płacz nie jest już tylko automatyczną reakcją na określony stan wewnętrzny, ale może być stosowany świadomie w celu wezwania matki.

• Dziecko działa podobnie jak system regulacji - urządzenie służące do osiągania pewnego zaprogramowanego celu, sprawdzające, czy cel został osiągnięty i na podstawie informacjo zwrotnej podejmujące dalsze próby jego osiągnięcia.

• Przywiązanie staje się coraz bardziej złożonym systemem, którego działanie podlega zmianom ze względu na cel i który jest ukierunkowany na aktywność wobec określonych osób.

• Wewnętrzne modele operacyjne - dziecko ok. 2. roku życia staje się zdolne do budowania symbolicznych reprezentacji świata, tworzy model samego siebie, modele osób znaczących i modele swoich relacji z tymi osobami (modele te budowane są w oparciu o doświadczenie i odzwierciedlają jakość relacji z tymi osobami) - raz ukształtowany model stanowi „szablon” przykładany do każdej nowej interakcji. Wewnętrzne modele operacyjne mają duże znaczenie dla interpersonalnych związków dziecka, gdyż wraz z tworzeniem związków kształtuje się dziecięcy model własnego „ja”.

Tab. Fazy rozwoju przywiązania.

Powstanie pierwszych relacji przywiązania.

• Kryterium lęku separacyjnego - dzieci po raz pierwszy są zdolne tęsknić za nieobecna osobą około siódmego-ósmego miesiąca życia (III kwartał pierwszego roku życia - niemowlę aktywnie szuka matki, pojawia się też lęk wobec obcych → kamień milowy rozwoju społecznego, to rozwojowe osiągnięcie wydaje się względnie niezależne od doświadczenia).

• Badania pokazują, że do tego wieku niemowlęta nie wykazują żadnego ukierunkowania na nieobecna matkę i są zadowolone z opieki ze strony nawet nieznanych osób.

• Niezbędne do utworzenia relacji cechującej się trwałością w czasie jest rozumienie stałości przedmiotu, osoby i rozwinięta pamięć rozpoznawcza (umożliwiająca dzieciom percepcyjne odróżnienie obiektu przywiązania od innych ludzi).

• Brak wyraźnego ustalenie wieku, w którym powstaje pamięć rozpoznawcza - trafne rozróżnianie wzrokowe (oparte na spostrzeganiu całości twarzy), nie jest możliwe przed 3. miesiącem życia, ale rozpoznanie matki w oparciu o zapach występuje znacząco wcześniej, natomiast uczenie się głosu matki może mieć miejsce jeszcze w życiu płodowym → w przypadku każdej modalności stwierdza się pamięć rozpoznawczą na długo pojawieniem się przywiązania do innych osób.

• Kluczowe znaczenie dla nawiązywania z ludźmi trwałych relacji ma wiedza, że istnieją oni, nawet jeśli aktualnie ich nie widać - stałość osoby wymaga pamięci odtwórczej, która wyraża się przez spontaniczne przywołanie reprezentacji nieobecnej osoby lub przedmiotu (rozpoznanie rozwija się wcześniej niż odtwarzanie)

• Reakcja lęku przed obcymi - zależy od tego, jak zachowuje się ta osoba: im bardziej i szybciej obcy zbliża się do dziecka, tym bardziej prawdopodobne jest wywołanie leku (Morgan i Ricciuti, 1969); nieufność jest wywoływana raczej przez wygląd twarzy niż przez wzrost obcego' lęk wobec obcego zależy także od cech temperamentu dziecka - za zmienność reakcji odpowiada głównie uwarunkowana genetycznie cecha określana jako „nieśmiałość' lub „zahamowanie”.

• Umiejętność niezbliżania się natychmiast - kolejne osiągnięcie wczesnego rozwoju społecznego dziecka.

Autyzm wczesnodziecięcy:

- zaburzenie cechujące się przede wszystkim głębokim upośledzeniem w sferze zdolności do tworzenia relacji społecznych (autyzm pierwszy ran opisany przez Kannera w 1943 roku)

- dzieci autystyczne unikają kontaktu wzrokowe z innymi ludźmi, nie przytulają się, nie reagują na odczucia innych osób oraz mają problemy w komunikowaniu się z innymi, niektóre w ogóle nie przyswajają języka, ich mowa może być tez opóźniona i ograniczona do dwu- i trzywyrazowych zdań, bądź echolalii, mylenia zaimków „ja”, „ty”, inne objawy: nieustannie powtarzane ruchy ciała, opór przed zmianą czy obsesyjna potrzeba identyczności otoczenia

- autyzm ma organiczna, prawdopodobnie genetyczne podłoże, dzieli rodzą się niezdolne do tworzenia normalnego przywiązania społecznego, a więc nie można obarczać odpowiedzialności rodziców

Wybór obiektu przywiązania.

• Bowlby - monotropizm tj. wrodzona tendencja, by początkowo dziecko tworzyło relacje przywiązania tylko z jedną osobą, zwykle z matką, pozostałe relacje pojawiają się później i mają mniejsze znaczenie (organizacja opieki nad dzieckiem, gdy ma ono więcej niż jednego głównego opiekuna jest niego szkodliwa).

• Koncepcja monotropizmu pozbawiona jest podstaw empirycznych - gdy niemowlęta staja się zdolne do tworzenia przywiązania do konkretnych osób, mogą nawiązać takie więzi z kilkoma ludźmi.

• Mead (1962) - relacje przywiązania z kilkoma osobami są dla dziecka korzystne, gdyż w przypadku straty matki, inni opiekunowie będą natychmiast dostępni (istnieje mniejsze prawdopodobieństwo traumy).

Społeczność Pigmejów w Efe:

- dziecko w czasie pierwszego roku życia doświadcza opieki ze strony wielu osób z wspólnoty, matka jest wzywana, gdy dziecko koniecznie jej potrzebuje, dziecko ma stały dostęp do piersi, pozostaje w bliskim kontakcie fizycznym każda kobietą z plemienia

- taki model opieki posiada liczne zalety m.in. większe prawdopodobieństwo adopcji w przypadku śmierci matki, ogólną dobrą jakość opieki, większe poczucie bezpieczeństwa u dziecka, większa liczbę i zróżnicowanie kontaktów społecznych jakie doświadcza dziecko, jeśli występują tu jakieś koszty - to są one niewielkie

• Czynniki, które nie odgrywają roli w wyborze obiektu przywiązania:

1. Obiektami przywiązania mogą być inne osoby niż biologiczni rodzice np. rodzice adopcyjni, personel żłobka.

2. Najważniejszy obiekt przywiązania nie musi być płci żeńskiej.

3. Zaspokajanie fizycznych potrzeb dziecka (np. dostarczanie pożywienia) nie ogrywa żadnej roli w wyborze obiektu przywiązania.

4. Ciągłość codziennej opieki - kolejny czynnik, który można wykluczyć (choć potrzebne jest pewne minimum interakcji).

• Wydaje się, że w procesie wyboru obiektu przywiązania ma znaczenie jakość interakcji (ważny aspekt jakościowy to zapewnienie radości i stymulacja przez zabawę).

Późniejsze osiągnięcia rozwojowe.

• Okres średniego i późnego dzieciństwa - dzieci wykazują większą tolerancję na rozłączenie z rodzicami (mogą się oddalać, by się bawić lub eksplorować otoczenie).

• Rheinhold i Eckerman (1970) - średni dystans, na jaki dziecko było gotowe oddalić się od matki podczas zabawy na powietrzu: dzieci roczne - 6,9 m, dzieci dwuletnie - 15,1 m, trzylatki - 17,3 m, czterolatki - 30,6 m.

• Bowlby - działania dziecka w sytuacjach społecznych mogą być rozumiane w kategorii interakcji systemów, takich jak przywiązanie, eksploracja czy nieufność; każdy z systemów posiada swoje własne, genetycznie zdeterminowane cechy charakterystyczne, jednak w toku rozwoju dzieci uczą się działać w każdym systemie w sposób bardziej elastyczny.

• Dzieci stają się coraz bardziej zdolne oddalać się od matki, głównie dzięki rozwojowi poznawczemu (potrafią tworzyć reprezentacje mentalne matki).

• Zasadnicze cechy wewnętrznych modelów operacyjnych:

Przywiązanie: różnice indywidualne.

• Ainsworth - Procedura Obcej Sytuacji: procedura eksperymentalna, za pomocą której - narażając dziecko kilkakrotnie na umiarkowany stres - można ujawnić sposób, w jaki traktuje ono obiekt przywiązania i jakie żywi względem niego uczucia; procedura składa się z 7 kolejnych etapów, w kolejnych fazach dziecko znajduje się w nieznanym mu wcześniej pokoju, a obserwatorzy maja okazję opisania zachowania dziecka, gdy jest ono sam na sam z matką (lub innym obiektem przywiązania), gdy spotyka obcego dorosłego, gdy pozostaje samo i gdy matka powraca do pokoju (każda faza trwa około 3 minuty, choć może zostać skrócona, gdy dziecko przeżywa silny stres).

• Cel procedury: opisanie, w jaki sposób dziecko radzi sobie z kumulującym się stresem i jak wykorzystuje do tego celu matkę, gdy ta jest obecna oraz - co jeszcze ważniejsze - gdy ponownie wraca do dziecka po chwili rozłąki.

• Wg Ainsworth reakcje dzieci na powyższą sytuacje można sklasyfikować w kategoriach 3 podstawowych typów przywiązania:

• Dodanie nowej, czwartek kategorii odnoszącej się do niemowląt: przywiązania w sposób lękowy/zdezorganizowany

• Duża zmienność międzykulturowa w sposobie przywiązania:

np. niemowlęta w Japonii rzadko oceniane są jako przywiązane unikająco, lecz względnie często - jako przywiązane opornie (możliwe, że wynika to z stąd, iż w Japonii niemowlęta są niemal stale w kontakcie z matką, oddzielenie od niej narzucone w Procedurze Obcej Sytuacji, może być czasem doświadczane jako bardziej stresujące i prawdopodobniej skutkuje silniejszym płaczem, w którym dziecka nie sposób pocieszyć - co jest specyficzne dla opornego typu przywiązania)

Przywiązanie dzieci chodzących do żłobka:

- rezultaty badań: jeśli tylko zapewni się dzieciom odpowiednie warunki, zwłaszcza stabilność i wysoką jakość otrzymywanej opieki, nie są one pokrzywdzone z powodu codziennego oddzielenia od matki, a mogą nawet w pewnych zakresach odnieść korzyść dzięki temu rodzajowi opieki

- Belsky i Rovine (1988) - istnieje zwiększone ryzyko rozwoju przez niemowlęta nieufnego/lekowego typu przywiązania do matki, jeśli dziecko pójdzie do żłobka przed ukończeniem roku i będzie tam przynajmniej przez 4 miesiące, ponad 20 godzin tygodniowo

- wyniki badan są różnie interpretowane → możliwe, że Procedura Obcej sytuacji nie jest psychologicznie równoważna dla dzieci matek pracujących i niepracujących

• Dalsze zastrzeżenie w stosunku do Procedury Obcej Sytuacji:

1. Możliwa rola temperamentu dziecka w klasyfikacji przywiązania - przyczyną różnic obserwowanych w Procedurze obcej Sytuacji mogą być nie tyle jakościowe różnice w poczuciu bezpieczeństwa, ile ogólna podatność na stres.

2. Kwestia stabilności klasyfikacji przywiązania - stałość typu przywiązania, który wykształca dziecko, gdy analizujemy relację zarówno do tej samej osoby w czasie, jak i do różnych osób w tym samym momencie rozwoju → jakość przywiązania dzieci nie jest odporna na oddziaływanie zdarzeń zewnętrznych, przynajmniej we wczesnych latach życia dziecka; przypuszczalnie to, co się wydarza w życiu rodziny, wpływa na psychikę rodziców, którzy - jeśli wpływ ten jest niekorzystny - stają się mniej wrażliwy wobec swoich dzieci.

3. Kwestia braku stabilności typu przywiązania wobec różnych osób - nie ma żadnej gwarancji, że wszystkie więzi danego dziecka są takie same jakościowo

- Fox, Kimmerly, Schaffer (1991) - wnioski z badań, w których porównywano przywiązanie dzieci do matki i do ojca:

• Dzieci ocenione jako przywiązane ufnie do jednego z rodziców, rzadko są określane jako przywiązane w sposób nieufny/lękowy do drugiego z nich.

• Określony typ nieufnego/lekowego przywiązania jest charakterystyczny dla kilku obiektów: dziecko ocenione jako przywiązane unikająco lub opornie do jednego z rodziców, w relacji do drugiego będzie najprawdopodobniej ocenione tak samo.

• Pomimo tych prawidłowości statystycznych istnieją nieliczne przypadki, w których stwierdza się niezgodność, zarówno w wymiarze ufność - nieufność, jak i unikanie -opór.

Warunki poprzedzające, czyli antecedensy: hipoteza wrażliwości matki.

• Hipoteza Ainsworth - ufność lub nieufność przywiązania jest wyznaczona przez wrażliwość, a jaką matka reaguje na niemowlę w czasie pierwszych miesięcy jego życia.

• Twierdzi się, że każdy z typów przywiązania związany jest z określonym rodzajem sprawowania opieki przez matki:

• Jeden z problemów związanych z wieloma wcześniejszymi badaniami nad wrażliwością matek polega na tym, że szacowania tej cechy miały charakter subiektywny; w badaniach późniejszych podjęto próbę operacjonalizacji tego pojęcia, co udało się tylko połowicznie: Isabella, Belsky, von Eye (1989) → badali, czy wczesne kontakty matki z dzieckiem cechuje synchronia interakcyjna, tj. na ile są one wzajemne i nagradzające dla obu stron; wszystkie przypadki współwystępowania zachowań matki i dziecka, obserwowane w warunkach domowych, były oceniane jako synchroniczne, neutralne lub asynchroniczne; stwierdzono, że diady, które charakteryzuje przywiązanie bezpieczne, cechuje znacznie większa liczba interakcji synchronicznych niż diady przywiązane w sposób nieufny.

• Jest prawdopodobne, że poziom poczucia bezpieczeństwa nie jest determinowany jedynie zachowaniem rodziców, być może rolę odgrywa też wpływ, jaki indywidualność dziecka wywiera na zachowanie matki już od urodzenia (np. dzieci urodzone przedwcześnie przejawiają zachowania bardziej zdezorganizowane i mniej przewidywalne, co stanowi ogromne wyzwanie dla wrażliwości matki).

• Okazuje się, że warto rozpatrywać kilka czynników naraz i że ich wspólne oddziaływanie jest predyktorem przywiązania - Crockenberg (1981) → przypuszczalnie kombinacja stresu doświadczanego przez matkę z powodu zachowania dziecka oraz izolacji społecznej sprawiała, że kobieta nie odpowiadała na sygnały ze strony dziecka, co powodowało u niego brak poczucia bezpieczeństwa.

Następstwa, czyli konsekwencje: hipoteza kompetencji.

• Uważa się, że klasyfikacja przywiązania pozwala przewidzieć niezwykle szeroki zakres funkcji psychicznych, do których nalezą m.in.

• W wielu badaniach testowano hipotezę, że dzieci przywiązane ufnie „przewyższają” dzieci przywiązane lękowo - wielu przypadkach hipoteza się potwierdzała, choć trudno z całą pewnością ustalić istnienie wymienionych wyżej związków, gdyż w wynikach pojawia się zbyt wiele wyjątków (np. Lewis i in., 1984 - stosując Procedurę Obcej Sytuacji u dzieci w wieku 1 roku próbowano przewidzieć wystąpienie zaburzeń psychicznych w tych samych dzieci w wieku 6 lat → zależność taką odnaleziono u chłopców: relacjonowano większą częstotliwość problemów z zachowaniem u tych, którzy zostali zaklasyfikowani jako przywiązani lękowo; predykcja miała jednak ograniczony zakres).

• Predykcja obejmująca dłuższy okres jest zawsze niepewna, co wynika zwłaszcza z niekontrolowanych wpływów zdarzeń, które zachodzą na przestrzeni lat.

• Predykcja może zależeć także od jakości pomiaru, czy przypisanie dziecka do jednej z kategorii przywiązania na podstawie Procedury Obcej Sytuacji, trwającej 21 minut i dającej 2 bardzo krótkie próbki zachowania, jest trafne?

Ciągłość międzypokoleniowa.

• Bowlby - tworzenie się i przebieg relacji przywiązania nie jest jedynie zadaniem okresu niemowlęctwa, ale dotyczy całego życia (rozwija się także w dorosłości, ale zachowania przywiązania przejawiają się w innych warunkach)

• Metody badania pomiaru przywiązania u starszych dzieci i dorosłych: np. serie rysunków przedstawiających doświadczenie separacji, zadania polegające na uzupełnieniu historii dotyczącej przywiązania oraz techniki Q-sort.

• Pytanie o możliwość międzypokoleniowej ciągłości doświadczeń rodzicielskich - Bowlby: „Ponieważ […] dzieci mają nieświadomą tendencje do identyfikowania się z rodzicami -a więc gdy same zostają rodzicami, przyjmują te same wzorce zachowania w stosunku do swoich dzieci, jakich sami doświadczali w dzieciństwie - wzorce interakcji są przekazywane mniej lub bardziej wiernie z pokolenia na pokolenie”.

• Main, Kaplan, Cassidy (1982) - stworzenie Wywiadu Przywiązania Dorosłych (Adult Attachement Interview, AAI) → wywiad składa się z serii pytań, których celem jest zachęcenie osoby do przedstawienia swoich doświadczeń dotyczących relacji przywiązania w dzieciństwie oraz tego, na ile dana osoba spostrzega te doświadczenia jako mające wpływ na jej późniejszy rozwój i funkcjonowanie w aktualnym okresie życia.

• Zaproponowana przez Main kategoryzacja aktualnej pozycji czy statusu rodziców pod względem przywiązania:

1. autonomiczni - osoby tak zaklasyfikowane opowiadają o swoich doświadczeniach z dzieciństwa w sposób szczery i spójny, uwzględniając zarówno pozytywne, ja i negatywne zdarzenia i emocje → grupa określona jako przywiązana bezpiecznie

2. odrzucający - osoby te odcinają się od emocjonalnej natury wspomnień z dzieciństwa, zaprzeczają szczególnie istnieniu negatywnych doświadczeń lub odmawiają im znaczenia → grupa zaklasyfikowana jako przywiązana lękowo

3. zaabsorbowani - osoby te są nadmiernie zaangażowane w swoje wspomnienia, sprawią wrażenie tak przytłoczonych przez przezywane emocje, ze w trakcie wywiadu są zdezorientowane, a ich wypowiedzi są niespójne → grupa zaklasyfikowana jako przywiązana lękowo

Klasyfikacja przywiązania u matek i dzieci.

- wyniki badań z zastosowaniem Wywiadu Przywiązania Dorosłych mogą być zniekształcone przez selektywne wspomnienia matki, tzn. przez to, że wspomnienie z dzieciństwa pozostaje pod wpływem jej obecnego doświadczenia związanego z relacja z jej własnym dzieckiem

14

---