XV WPROWADZENIE DO KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJ
W wykładzie tym zajmiemy się wyjaśnieniem, co to jest konkurencja niedoskonała, jakie są jej formy i skąd się ona bierze? Zacznijmy od przypomnienia warunków istnienia konkurencji doskonałej najważniejszych struktur rynkowych jakie występują w dzisiejszym świecie
Model czystej (doskonałej) konkurencji
W ujęciu modelowym rynek ten charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na rynkowa cenę równowagi kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkość popytu i podaży
Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne),
Jeśli jest wielu małych nabywców i wielu małych sprzedawców, nie ma zaś wcale dużych nabywców lub sprzedawców, to nikt nie posiada siły rynkowej. Każdy musi pobierać lub płacić „bieżącą cenę". Na rynku tym podmioty mogą kupować lub sprzedawać dowolną ilość produktów, ale muszą zaakceptować „bieżącą cenę rynkową. Jeśli dostawca zażąda wyższej ceny, to jego klienci pójdą kupować gdzie indziej.
Na rynku tym dążenie jednostki do obniżki kosztów produkcji, pociąga za sobą obniżenie cen, co eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo.
W warunkach czystej konkurencji każdy kto sobie tego zażyczy, może swobodnie wejść na rynek.
Skąd bierze się konkurencja niedoskonała
Podstawowym warunkiem istnienia doskonałej konkurencji jest więc duża ilość firm dostarczających jednorodny produkt oraz niczym nieskrępowana swoboda do gałęzi.
Jednak w normalnie funkcjonującej gospodarce utrzymanie obu tych założeń najczęściej nie jest jednak możliwe, istnieje bowiem wiele przyczyn, które powodują zmniejszanie liczby konkurentów, czyli do koncentrację produkcji. Ponadto firmy te najczęściej nie dostarczają produktu jednorodnego, tylko zróżnicowany, co oznacza że krzywa popytu firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego. W tych warunkach optymalizująca wynik finansowy firma musi wyznaczyć nie tylko ilość, ale również raczej ustala swoją własną cenę, niż pasywnie akceptuje cenę rynkową, jak czynią firmy konkurencyjne , jest więc cenotwórczą. Ponieważ firma może decydować, za jaką cenę sprzeda swoje produkty i sprzedawać je tylko tym, którzy tę cenę zapłacą, to znaczy, że firma dysponują pewną siłą rynkową.
Taką sytuację w której firma zarówno określa poziom cen wytwarzanych ilości, kosztów produkcji oraz osiąganych zysków, wymaga stworzenie innego modelu rynku, który nazywamy ogólnie konkurencją niedoskonałą.
Współczesną gospodarkę cechuje występowanie na coraz większą skalę tego rodzaju rynku. Najważniejsze przyczyny tego zjawiska to: koncentracja produkcji oraz indywidualizacja (różnicowanie) produktów dostarczanych przez poszczególne firmy.
Koncentracja produkcji
Jeśli przedsiębiorstw ma być bardzo dużo, to muszą być one małe, tymczasem w wielu dziedzinach działają siły i mechanizmy prowadzące do koncentracji produkcji.
Statyczne i dynamiczne pojecie koncentracji
Pojęcie „koncentracja” używane jest dla określenia dwóch typów zjawisk. W pierwszym przypadku koncentrację mierzy się udziałem wielkich firm w całej produkcji, zatrudnieniu lub eksporcie. Z koncentracją mamy do czynienia, gdy procentowo duża część danego typu towarów i usług dostępnych na rynku dostarczana jest przez niewielką liczbę przedsiębiorstw. Jest ona tym większa, im mniej firm działa w danej branży, a im jest ona wyższa, tym bardziej rynek taki odbiega od założeń konkurencji doskonałej. Można zatem stwierdzić, że światowy przemysł samochodowy jest bardzo skoncentrowany, ponieważ około dwunastu przedsiębiorstw kontroluje większość produkcji światowej. Jest to statyczne pojęcie koncentracji
Jednakże „koncentracja” może również oznaczać operacje, których celem jest powiększanie wielkości firmy. Może być ono wynikiem dużego wzrostu wewnętrznego (np. I.B.M.) lub połączenia kilku firm w jedną, czyli fuzji.
Jak mierzyć stopień koncentracji produkcji?
Konkurencyjność rynku dotyczy stopnia, w jakim pojedyncze firmy mają władzę nad rynkiem - władzę lub siłę wpływania na ceny i inne warunki, według których sprzedawany jest produkt. Zależy ona zatem od stopnia koncentracji rynku. Stopień koncentracji pozwala odróżniać i klasyfikować charakter konkurencji rynkowej, warto zatem wiedzieć, jak się ją mierzy?
Wskaźnik koncentracji produkcji
O dawna mierzy się ją przy pomocy tak zwanego wskaźnika koncentracji, czyli udziału w rynku jaki posiada kilka największych firm.
Powszechnie stosowanym miernikiem jest wskaźnik koncentracji produkcji. Jest to procentowy udział w sprzedaży obliczony dla kilku największych np. czterech, ośmiu, a niekiedy nawet 20 przedsiębiorstw w branży.
Na przykład, jeśli pięć dużych spółek dostarcza po 10 procent produktów pochodzących z danej branży, to wskaźnik koncentracji w tej branży wynosi 50 procent.
Poniższa tabela pozwala zorientować się jak kształtowała się ta miara w odniesieniu do wybranych wyrobów przemysłu przetwórczego w Stanach Zjednoczonych w roku 1982.
Udział procentowy wybranych firm w produkcji niektórych gałęzi przemysłu w USA |
|||
Gałąź |
4 największe firmy |
8 największych firm. |
20 największych firm. |
Odzież męska i chłopięca |
19% |
31 % |
48% |
Produkcja biżuterii |
17% |
27 % |
41% |
Meble drewniane: |
14% |
22% |
40% |
Domowe) meble metalowe)we |
13% |
24% |
44% |
Odzież damska i dziewczęca |
13% |
18% |
26% |
Wyroby futrzarskie |
7%, |
12% |
23% |
Źródło:.E.Nojszewska ,Z Szamrej Mikroekonomia Fundacja Naukowa Taylora Zeszyt 12 s.64 |
|||
Im większe udziały pojedynczych firmy w wartości całości dostarczanych na rynek towarów, tym większą posiadają one możliwość wykorzystywania swej siły monopolistycznej w celu podnoszenia ceny ponad koszt krańcowy, tym wyższa jest wartość tak obliczanego wskaźnika.
O istnieniu monopolu mówi się, gdy wskaźnik koncentracji obliczany dla jednego przedsiębiorstwa wynosi powyżej 90%. zaś o rynku konkurencyjnym, gdy nie przekracza 40 %.
Pozycja dominująca
Nie trzeba jednak być monopolistą, by dyktować konsumentom swe warunki. Wystarczy zajmować "pozycję dominującą" na danym rynku - geograficznym, produktowym bądź nawet czasowym. Pozycja ta pozwala danej firmie utrzymywać stałe ceny, choć inne firmy je obniżają. Z praktyki-choćby orzecznictwa europejskich sądów i urzędów antymonopolowych - wynika, że firma ma pozycję dominująca, gdy jej udział w rynku jest nie mniejszy niż 40 proc.
Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana
Innym miernikiem koncentracji firm w gałęzi jest indeks Herfindahla - Hirschmana. Oblicza się go jako podniesioną do kwadratu sumą procentowych udziałów poszczególnych firm (S) w ogólnej wartości towarów na rynku danego produktu.
Pierwszym krokiem jest podzielenie wartości produkcji każdej z firm (X) przez ogólną wartość produkcji znajdującej się na rynku (R)
X1 X2 X3 Xn
S1 = ------; S2 = ------; S3 = -------; ......... .; Sn = -------
R R R R
Kolejny etapem jest podniesienie każdej z tych wielkości do kwadratu, a następnie ich zsumowanie:
H = S12 + S22 + S32 + ..... + Sn2
Wskaźnik ten zawiera się w przedziale od zera do10 000 Jego wartość uzależniona jest od liczby firm na rynku (im więcej firm działa na rynku, tym mniejsza jest wartość tego wskaźnika) oraz od równomierności podziału rynku pomiędzy poszczególnych producentów (im bardziej nierównomierny jest podział rynku między poszczególnymi firmami, tym większa jest wartość tego wskaźnika, gdyż udziały podnoszone są do kwadratu).
Gdy ilość firm jest nieskończenie duża H=0. Gdyby rynek składała się ze stu firm, z których każda dostarczałaby dokładnie 1% całości wskaźnik przyjąłby wartość H=100. Z kolei gdy dla rynku, na którym jedna firma dostarcza 50% zaś pozostałych dziesięć po 5% H=2 750. Natomiast Gdy na rynku działa tylko jedna firma H= 10 000 . Przyjmuje się że rynek danego, dla którego H<1 000 , można uznać niezmonopolizowany.
Oto jak przedstawiały się wartości wskaźnika H dla niektórych wybranych gałęzi gospodarki amerykańskiej w roku 1982
przemysł sukni damskich 24
przemysł płynnego mleka 151
przemysł męskiego obuwia 320
przemysł damskiego obuwia 492
przemysł produkcji opon 1591
przemysł produkcji miedzi 2673
przemysł zamrażarek i chłodziarek 2745
przemysł sztucznego włókna 2970
(Źródło: B. Oyrzanowski :Mikroekonomia .j.w.)
Dużą zaletą tej miary jest to, że uwzględnia ona udziały wszystkich firm na rynku a nie wyłącznie udziały kilku największych przedsiębiorstw.
Należy jednak zdawać sobie sprawę z problemów, jakie nastręcza w praktyce stosowanie wyżej opisanych miar. Przede wszystkim decydująca jest tutaj definicja rynku i określenie jego granic geograficznych. Oficjalne dane statystyczne często nie uwzględniają importu. Wynika z tego, że stopień skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy aniżeli stopień koncentracji produkcji. Oznacza to, że konkurencja w wielu gałęziach jest bardziej intensywna niż można by sądzić na pierwszy rzut oka.
Nie zmienia to faktu, że prowadząca do konkurencji niedoskonałej koncentracja produkcji jest we współczesnym świecie zjawiskiem powszechnym i narastającym. Warto zatem zastanowić się, dlaczego w licznych sektorach gospodarki koncentracja postępuje?
Jedną z przyczyn koncentracji produkcji jest rozwój już istniejących na rynku firm. Wysoka koncentracja produkcji może być związana ze występowanie zjawiska korzyści skali.
Dlaczego firmy rozwijają się
Oto najważniejsze powody, dla których firmy rozwijają się wewnętrznie i zewnętrznie :
Aby zdobyć większy udział w rynku
Im większa jest firma, tym ma ona większy udział w rynku. Potrzeba zdobycia większej kontroli nad całym rynkiem jest ważnym bodźcem do powiększenia rozmiarów firmy. Przedsiębiorstwo posiadające około 70% całego rynku danego produktu ma znacznie większą siłę rynkową (czyli napotyka słabszą konkurencję) niż to, które ma tylko 10% rynku.
Aby uzyskać większe poczucie bezpieczeństwa
Większe firmy posiadające większe zasoby i wytwarzające szerszy asortyment produktów są lepiej przygotowane do przeciwstawiania się zmianom popytu. Jest to ważny czynnik stymulujący rozwój firm produkujących kilka różnych dóbr. Całkowity popyt na zróżnicowany asortyment produktów jest bardziej stabilny niż popyt na tylko jeden z tych produktów.
Aby obniżać koszty przeciętne
Najbardziej oczywistym i rozsądnym wytłumaczeniem, dlaczego firmy mogą starać się rozrastać, jest ich dążenie do uzyskania korzyści skali i obniżki kosztów przeciętnych produkcji.
Wykorzystanie zjawiska korzyści skali produkcji
Wysoka koncentracja produkcji może być związana ze występowanie zjawiska korzyści skali.
Przypomnijmy, że graniczny poziom produkcji w przedsiębiorstwie, przy którym wygasają korzyści skali produkcji, nazywamy minimalną skalą efektywną (MSE). Odpowiada mu najniższy punkt na długookresowej krzywej kosztu przeciętnego. MSE wyznacza optymalną wielkość przedsiębiorstwa a jednocześnie maksymalną ilość przedsiębiorstw w danej gałęzi.
Konkurencja między nimi wymusza produkowanie po najniższych kosztach. Aby obniżać cenę swoich produktów poniżej poziomu oferowanego przez mniejsze przedsiębiorstwa firmy powiększają swoje rozmiary i wypychają z rynku firmy produkujące drożej.
W dzisiejszym świcie typowa firma rozwija się do poziomu wyznaczonego przez minimalną skalę efektywną. Natomiast te, które nie są w stanie powiększyć skali, obniżyć kosztów i utrzymać się na rynku, zostają doprowadzone do bankructwa i wyparte z rynku. To nieustanne dążenie do osiągania korzyści skali w drodze powiększania firmy oraz fuzji i przejęć prowadzi do dopasowania ilości firm w gałęzi do rynkowego popytu, a co za tym do zwiększenia koncentracji.
Gałąź
|
Udział w produkcji USA konieczny, by pojedyncza firma mogła wykazać korzyści skali ( w %) |
Rzeczywisty przeciętny udział w rynku trzech największych firm (w %) |
Główne przyczyny korzyści z działania na wielką skalę |
Piwowarstwo |
10 - 14 |
13 |
Potrzeba stworzenia wizji marki w skali krajowej oraz koordynowania inwestycji |
Papierosy |
6 - 12 |
23 |
Reklama i zróżnicowanie wizji produktu |
Butelki szklane |
4 - 6 |
22 |
Potrzeba posiadania centralnego personelu inżynieryjnego i projektantów |
Cement |
2 |
7 |
Potrzeba rozłożenia ryzyka i zgromadzeni kapitału |
Lodówki |
14-20 |
21 |
Wymagania marketingowe i dotyczące długości serii |
Rafinacja ropy |
4 - 6 |
8 |
Rozłożenie ryzyka przy poszukiwaniu złóż ropy naftowej oraz koordynacja inwestycji |
Źródło P.Samuelson,W.Nordhaus: Ekonomia t 1. j..w. s |
|||
Liczba firm, a co za tym i stopień koncentracji produkcji, zależy od stosunku MSE do ogólnej wielkości popytu na produkt tej gałęzi. Tam gdzie firma osiąga skalę efektywną przy niewielkiej produkcji skali w stosunku do ogólnej wielkością zapotrzebowania rynkowego, jest miejsce dla wielu konkurujących ze sobą małych przedsiębiorstw. Tak dzieje się w przypadku małych zakłady gastronomiczne, przemysłu odzieżowego czy w niektórych usługach. Natomiast tam, gdzie MSE pojawia się dopiero przy bardzo dużych rozmiarach produkcji, na rynku działa tylko kilka wielkich przedsiębiorstwa. Firmy te uzyskają pewną siłę rynkową i konkurencja doskonała przestaje istnieć. Tak dzieje się w przypadku przemysłu naftowego, samochodowego i jak pokazuje powyższa tabela wielu innych.
Korzyści skali a monopol naturalny
Rys. Powstawania monopolu naturalnego
C
Kpc Kk dKpc dKp D
C0 dKk
C1
Q1 Q2=2*Q1 Q
W niektórych dość rzadkich przypadkach efektem korzyści skali może być powstanie szczególnego rodzaju zjawiska zwanego monopolem naturalnym
Jeżeli w jakiejś gałęzi wraz ze wzrostem skali produkcji koszt przeciętny nieustannie spada, to minimalna skala efektywna osiągana jest przy produkcji, która pozwala zaspokoić cały lub prawie cały popyt rynkowy. W tych warunkach przy danej krzywej popytu rynkowego w gałęzi tej jest miejsce tylko dla jednego przedsiębiorstwa i jest bardzo prawdopodobne, że w gałęzi tej zostanie tylko jeden wytwórca- monopolista
Gdyby w gałęzi były jedynie dwie firmy i każda z nich wytwarzałaby rozmiary produkcji Q1 przy cenie równowagi rynkowej. Co, to podaż całej gałęzi (2 * Q1) równałaby się popytowi przy tej cenie popytowi. Przyjmijmy, że równoważąca rynek cena, C0 jest równa przeciętnym kosztom całkowitym obu firm. W tych warunkach żadna z nich nie osiągnęła zysków ekonomicznych.
UC= Q1* C0
KC= Q1*Kpc
UC- KC= Q1 (C0 - Kpc )
C0= Kpc, zatem Ze=0
Można się domyślać, że każda nich chciałaby ten zysk otrzymać. Jest to możliwe poprzez obniżenie długookresowych kosztów przeciętnych. Zwiększaniu skali towarzyszy z jednej strony obniżka kosztów z drugiej wzrost oferowany ilości i obniżka cen, bo dodatkowe ilości można sprzedać obniżając cenę.
W końcu bardziej efektywny z konkurentów wyprze z rynku produkującego zbyt drogo konkurenta opanuje cały rynek i zajmie na nim pozycję monopolisty. W ten sposób zjawisku korzyści skali towarzyszy skłonności do powstawania monopolu, a gałąź, w której występują takie „wrodzone" skłonności do monopolizacji, nazywana jest monopolem naturalnym.
W jaki sposób firmy rozwijają się?
Przedsiębiorstwo dążące do umocnienia swojej siły rynkowej ma do wyboru dwie strategie działania. Może ono nieustannie inwestować w rozwój firmy i opanowywać daną dziedzinę produkcji lub rynku zbytu. Taki przedsiębiorstwo rozwija się wewnętrznie rozszerzając swoją działalność poprzez zwiększanie liczby zakładów, urządzeń i pracowników.
Jednak w swoich dążeniach (i działaniach) przedsiębiorstwo takie nie jest osamotnione, bo podobne działania podejmują jego konkurenci, przez co ta droga jest zwykle kosztowna i długotrwała. Alternatywnym rozwiązaniem jest rozwój zewnętrzny poprzez łączenie się przedsiębiorstw w drodze przejęcia lub fuzji Istniejące na rynku firmy mogą powiększać swoje rozmiary na kilka sposobów. Najważniejsze z nich to przejęcia i fuzje.
Przejęcia
Często stosowanym sposobem powiększania rozmiarów firmy jest przejecie innej poprzez wykupienie jej udziałów lub w zamian za uregulowanie je długów. Ma ono miejsce wtedy, gdy kupuje się na tyle znaczącą część praw własności w drugiej firmie, że może sprawować nad nią kontrolę (w tym prawo obsadzania większość stanowisk w radzie nadzorczej i zarządzie). Nie oznacza to, że w tym momencie firma przejmowana przestają istnieć, choć w dalszym okresie może zostać włączona do struktury firmy przejmującej i formalnie przestać istnieć. Przejecie może być przyjazne lub wrogie.
Przejecie przyjazne wrogie i menedżerski
Z przejęciem przyjaznym mamy do czynienia wówczas, gdy zarząd przejmowanego przedsiębiorstwa rekomenduje taki krok akcjonariuszom i w rezultacie następuje dobrowolne połączenie podmiotów. Jeśli zarząd jest mu przeciwny (np. z uwagi na proponowaną cenę lub warunki transakcji), przejęcie ma charakter wrogi.
Innym rodzajem przejęcia może być wykup menedżerski (ang. Management Buy Out), w wyniku którego dotychczasowa grupa menedżerów przedsiębiorstwa przejmuje nad nim kontrolę.
Często się zdarza ,że przedsiębiorstwa dobrowolnie podejmują decyzję o połączeniu się, czyli dokonują tzw. fuzji.
Fuzja
Fuzja (z łacińskiego fusio - stapianie, połączenie), jest pełnym połączeniem się dwóch lub kilku przedsiębiorstw, które w wyniku tego całkowicie tracą swoją niezależność ekonomiczną, organizacyjną i prawną. Na to miejsce powstaje jedno, zintegrowane przedsiębiorstwo. W teorii ekonomii rozróżniamy tym trzy podstawowe rodzaje fuzji: pozioma, pionowa, pozioma i konglomerat
Fuzja (integracja) pozioma
Pierwszym sposobem łączenia się firm jest tzw. fuzja (integracja) pozioma . Ma ona miejsce wtedy , gdy w jedną firmę łączą się przedsiębiorstwa należące do tej samej gałęzi i prezentujące to samo stadium produkcji. Dobrym przykładem integracji poziomej jest połączenie się dwu lub więcej kompanii górniczych lub fuzja firm posiadających sklepy odzieżowe
Fuzja (integracja) pionowa
Drugim sposobem dokonania fuzji jest tzw. fuzja (integracja) pionowa. Jest to połączenie dwóch lub więcej firm zajmujących się różnymi fazami tego samego procesu produkcji. Przykładem fuzji pionowej byłoby nabycie przez producenta samochodów stalowni, produkującej stal potrzebną do wytwarzania samochodów. Innym przykładem jest fuzja producenta samochodów z producentem opon.
Integracja do przodu i wsteczna
Rozróżniamy dwa rodzaje integracji pionowej do przodu i wsteczna Pionowa integracja wsteczna ma miejsce wtedy, gdy firma przejmuje swoich dostawców lub łączy się z nimi w wyniku fuzji. Tak więc firma produkująca czekoladę może przejąć plantację kakao lub fabryka samochodów może nabyć zakład wytwarzający karoserie. Przedsiębiorstwa chętnie łączą się wstecznie, gdyż umożliwia im to większą kontrolę jakości u swoich dostawców i regularność dostaw.
Pionowa integracja „do przodu" występuje wtedy, gdy firma przejmuje zbyt swoich produktów. Oznacza to, że przedsiębiorstwo wytwórcze nabywa sieć sklepów sprzedających jego produkty, a kompanie naftowe mogą przejąć sieć stacji benzynowych.
Przedsiębiorstwa dążą do integracji „do przodu", gdyż chcą polepszyć warunki, w jakich ich produkty są sprzedawane oraz podnieść standard świadczonych usług. Największe browary przejęły wiele lokali gastronomicznych i wydały ogromne sumy pieniędzy na ich ulepszenie. Podobnie firmy przetwarzające ropę zdobyły kontrolę nad wieloma stacjami benzynowymi i zainwestowały poważne kwoty w ich modernizację.
Ostatnim sposobem dokonania fuzji jest utworzenie konglomeratu, czyli połączenie przedsiębiorstw, których działalność produkcyjna nie wiąże się ze sobą ( np. producent żywności i producent kosmetyków).
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
Konglomeraty
Czasami dochodzi do fuzji firm, które nie produkują podobnych produktów lub nie biorą udziału w tym samym procesie produkcyjnym. Ten rodzaj integracji nosi nazwę konglomeratu. Tworzą go firmy należące do różnych gałęzi przemysłu, wykorzystujące różne surowce w odmiennych procesach produkcyjnych. Pomimo że dwie firmy mogą produkować bardzo różne dobra, to mogą istnieć między nimi powiązania stanowiące doskonałą podstawę do integracji. Przykładowo, firma wytwarzająca czekoladę i cukierki może ocenić jako korzystne połączenie się z przedsiębiorstwem produkującym napoje chłodzące. Firmy mogą osiągnąć korzyści, gdyż wykorzystują one podobne surowce (np. cukier) i ich produkty są rozprowadzane przez tę samą sieć zbytu (np. kioski gazetowe, sklepy spożywcze, supermarkety).
Konglomeraty zaczęły powstawać po II wojnie światowej jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzenia ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu. Zaczęły one poszukiwać możliwości lokowania kapitału poza podstawową sferą działalności. Motywem ich powstania jest m.in. chęć rozłożenia ryzyka i zabezpieczenie się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne.
Ważnym powodem dla tworzenia się tego typu integracji jest potrzeba większego bezpieczeństwa. W skład konglomeratu wchodzą firmy produkujące bardzo zróżnicowane dobra i żywi się nadzieję, że sukces jednego z nich zrekompensuje ewentualne niepowodzenie innego.
Najważniejsze powody popularności fuzji
Bez względu na obrana formę połączenia, jednoczące się firmy liczą na
* umocnienie swojej pozycji rynkowej oraz na dodatkowe zyski związane z dywersyfikacją produkcji, rozszerzeniem rynków zbytu, lepszym wykorzystaniem posiadanego potencjału
* połączenie się kapitałów ułatwia finansowanie projektów rozwojowych i podejmowanie nowych inwestycji, a centralizacja zarządzania może przynieść oszczędności na kosztach administracyjnych i handlowych.
Dźwięk > |
Multilinki > |
Tryb > |
Normalny |
Powtórkowy |
* jedne firmy wykupują drugie w celu "rozłożenia ryzyka" poprzez dodanie nowych wyrobów do swojego asortymentu,
* inne tworzą fuzje ze względu na możliwość osiągnięcia korzyści skali.
* jeszcze inne przedsiębiorstwa chcą zmniejszyć swoje koszty przez zdobycie nowych możliwości w zakresie np. marketingu lub transportu.
* niektóre firmy postrzegają fuzje jako sposób na zmniejszenie lub pozbycie się konkurencji, którą się wykupuje, by je zamknąć wykupić i zamknąć.
Za i przeciw fuzjom
Zwolennicy fuzje pomiędzy konkurującymi firmami, twierdzą, że zwiększona skala przedsiębiorstwa wynikająca z fuzji poziomych pozwala firmom na bardziej wydajną działalność, co prowadzi do zmniejszenia kosztów. Skala produkcji połączonych firm jest znacznie większa od wielkości produkcji każdej z nich z osobna. Przykładowo przyjmijmy, że trzy firmy produkują bardzo podobny elektryczny sprzęt gospodarstwa domowego. Każda z nich wytwarza znacznie poniżej swoich możliwości produkcyjnych i dlatego po względnie wysokich kosztach przeciętnych. Połączenie tych firm może doprowadzić do zamknięcia najmniej efektywnej fabryki i przez to umożliwić pozostałym firmom pracę przy pełnym wykorzystaniu mocy wytwórczych i niższych przeciętnych kosztach całkowitych Powiększając się wchłaniają lub wypierają z rynku firmy, które słabiej sobie radzą
Skalę produkcji można jeszcze dodatkowo zwiększyć, zmniejszając ilość produkowanych wzorów. Jeżeli każda z wymienionych trzech firm wytwarza trzy różne modele poszczególnych produktów, to połączona firma może zredukować asortyment ź dziewięciu do czterech lub pięciu wzorów. Przynosi to korzyści konsumentom i zwiększa międzynarodową konkurencyjność.
Przeciwnicy argumentują, że przez ograniczenie konkurencji, prowadzą one do zaniżenia efektywności, marnowania zasobów i do wyższych cen. Wzywają oni do egzekwowania przepisów antymonopolowych w celu stymulowania konkurencji i ochrony systemu rynkowego.
Bariery wejścia
Czy zastanawiałeś się kiedyś, dlaczego na niektórych rynkach np. płodów rolnych mamy do czynienia z dużą liczbą producentów, gdy jednocześnie na innych np.: telefonii komórkowej występuje tylko kilka operatorów, a rynek gazu jest właściwie zmonopolizowany przez jedną firmę? Kluczowym pojęciem, które będzie bardzo pomocne przy odpowiedzi na to pytanie, jest „bariera wejścia”. Co to właściwie jest?
Bariery wejścia są to wszystkie ograniczenia techniczne, ekonomiczne, i prawne utrudniające lub wręcz uniemożliwiające podjęcie działalności gospodarczej. Ich efektem jest ograniczona liczba konkurentów, w efekcie mała konkurencyjności na danym rynku.
Ich istnienie jest korzystne dla już działających na danym rynku przedsiębiorców (ograniczona konkurencja wiąże się z możliwościami realizowania wyższych zysków) i niekorzystne dla konsumentów (ograniczona konkurencja wiąże się z wyższymi cenami bądź innymi niedogodnościami dla klienta).
Dla przedsiębiorstwa barierą wejścia jest istotny koszt (niekoniecznie finansowy), który musi ponieść, aby zacząć działalność w danym sektorze, tzn. w grupie przedsiębiorstw obsługujących ten sam rynek.
W gospodarce rynkowej istnieje wiele mniej lub bardziej odczuwalnych barier wejścia, które utrudniają, a niekiedy wręcz uniemożliwiają, wejście nowych przedsiębiorstw na konkretny rynek. Przykładami barier wejścia mogą być:
* konieczność budowy sieci nadajników (np. dla firmy z branży telefonii komórkowej),
* potrzeba posiadania wysoko wykwalifikowanego zespołu ludzi,
* konieczność zakupu kosztownej technologii
* konieczność uzyskania koncesji lub zezwolenia,
Bariera techniczno- finansowa
Aby sprostać konkurencji, trzeba produkować tanio W gałęziach, w których istnieją duże korzyści ze skali, produkcja tania, to produkcja masowa, czyli na dużą skalę. Jednak podjęcie opłacalnej produkcji wymaga poniesienia wielkich nakładów inwestycyjnych na stworzenie infrastruktury technicznej np. linii przesyłowych, torów kolejowych, rurociągów np pod dnem Bałtyku, a w przypadku transportu lotniczego budowy nowych lotnisk. Wydobycie ropy naftowej wymaga nakładów na wiercenie ostatnio coraz częściej na otwartym morzu. Przesyłanie gazu do wymaga stworzenie sieci przesyłowych. Podobnie jest z telefonią. Wiemy już, że niektóre wysoko wydajne urządzenie mają określoną minimalną wielkość. Nie da się ich podzielić na mniejsze części. Przeważnie dotyczy to sytuacji, gdy dostawa produktu wymaga ciągłego fizycznego kontaktu z odbiorcą. Przykładami są dostawcy: wody, gazu i elektryczności, to jest dóbr, których podaż realizowana jest przy pomocy rur, kabli, czyli kosztownych urządzeń tworzących sieci przesyłowe. Nie da się wybudować połowy linii wysokiego napięcia czy dziesiątej części szybu.
Gdy sieć już istnieje, przyczyną ogromnych korzyści skali jest rozkładanie się kosztu produkcji na kolejne porcje wytwarzanego dobra.
Koszty utopione
Koszt przyłączenie kolejnych abonentów, a zatem i koszt rozmów jest stosunkowo niski. Jednak warunkiem koniecznym osiągania korzyści skali produkcji jest poniesienie ogromnych wydatków inwestycyjnych. Wydatki te to koszty utopione, bo jeśli po wejściu do gałęzi okaże się, że osiągane przychody są zbyt niskie by pokryć koszty stałe przedsiębiorstwo nie będzie w stanie ich odzyskać
Ponadto nowe firmy muszą wejść na rynek, będą zatem ponosić dodatkowe koszty zaistnienia w świadomości nabywców. Ich wydatki na
Koszt wejścia na rynek
Dodatkowym utrudnieniem wejścia na rynek jest konieczność zorganizowania sprzedaży ogromnej (wynikającej z konieczności produkcji na dużą skalę) ilości dóbr na rynku opanowanym już przez istniejące firmy. Często zdarza, że pozycja danej marki jest bardzo silna, posiada ona rzeszę wiernych klientów, przyzwyczajonych do ich produktów. Wydatki na reklamę muszą być zatem dużo większe niż w firmach już istniejących.
Wejście na ten rynek wymaga poniesienia ogromnych niekiedy nakładów na promocję i reklamę, przy czym ryzyko, że wydatki te nigdy nie zwrócą się jest bardzo duże.
Jeżeli potencjalni producenci nie dysponują na wstępie potężnymi zasobami finansowymi, nie mają co marzyć o rozpoczęciu produkcji. Oczywiście zmniejsza to liczbę potencjalnych konkurentów.
Wysokość wszystkich nakładów i ryzyko, że mogą to być kosztu utopione, stanowi dla potencjalnych konkurentów trudną a niekiedy wręcz niemożliwą do przełamania barierę techniczno finansową. Jeżeli zatem zasoby finansowe niezbędne do produkcji na wielką skalę oraz ryzyko związane z tym przedsięwzięciem stanowią barierę nie do pokonania dla konkurentów, w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma, czyli powstanie monopol naturalny, lub działać będzie tylko kilka dużych firm
Wynika z tego, że główną przeszkodą do wejścia konkurencji na taki rynek, jest wielkość potrzebnego do wejścia kapitału połączona z ograniczoną wielkością rynku zbytu oraz ryzykiem, że raz poniesione wydatki mogą się nigdy nie zwróci. Ta finansowa bariera ważna ale nie jedyna
Poza przeszkodami tworzonymi przez malejące koszty, istnieje wiele mniej lub bardziej odczuwalnych barier wejścia, które utrudniają, a niekiedy wręcz uniemożliwiają, wejście nowych przedsiębiorstw na konkretny rynek
Jedna z nich jest konieczność posiadania dostępu do specyficznej wiedzy, zatrudnienie wysoko wykwalifikowanych pracowników (tzw. „know-how”), by stworzyć taką infrastrukturę, która będzie spełniać normy techniczne i prawne, co również jest barierą wejścia.
Czysta przewaga jakościowa lub kosztowa
O istnieniu barier wejścia na rynek można mówić również wtedy, gdy firma korzysta ze specyficznej know - how, pozwalających wytwarzać dany produkt po koszcie niższym od konkurencji. Źródłem tej przewagi może być np. posiadanie wyłącznego dostępu do surowców i komponentów, stosowanie unikalnej technologii, korzystanie z bardziej efektywnych metod zarządzanie, posiadanie w kadrze wykorzystywania unikalnych specjalistów. Takie przedsiębiorstwa mają nad wszystkimi potencjalnymi konkurentami absolutną przewagę pod względem jakości produktu lub przewagę w postaci niższych kosztów. Przewaga ta najczęściej chroniona jest przez prawo. Jednym z najbardziej skutecznych sposobów utrzymywania przez firmy pozycji monopolistycznej jest wykorzystanie przymusu administracyjnego stosowanego przez państwo.
Posiadanie lub kontrola kluczowych czynników produkcji.
Tendencja do monopolizacji występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowo-klimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Jeżeli dane przedsiębiorstwo zarządza podażą ważnych czynników wytwórczych (np. będąc jedynym dostawcą pewnych komponentów do produkcji), to może odmówić dostępu do tych czynników potencjalnym konkurentom.
Kontrola nad zasobami naturalnymi
Bariera wejścia powstaje wówczas, gdy działające już na rynku przedsiębiorstwo (przedsiębiorstwa) kontroluje niezbędne do produkcji zasoby - surowce, rezerwy ropy, nawet talenty naukowe. W skali lokalnej właściwy wybór lokalizacji przez właściciela sklepu może zapewnić ochronę przed pojawieniem się potencjalnych konkurentów. Posiadanie unikatów (dzieła sztuki, antyki) pozwala uzyskać pewien stopień siły monopolowej (jest ona jednak ograniczona dostępnością substytutów). Na przykład, poziom ceny dzieła sztuki uzyskanej w czasie aukcji zależy od tego, ile wytrzyma rynek, a nie od podaży oferowanej przez konkurentów. Najbardziej znane przykłady siły monopolistycznej wynikającej z kontrolowania zasobów to: francuski szampan, DeBeers (diamenty) i OPEC (ropa naftowa).
W wielu przypadkach firmy same zabiegają i to skutecznie, o stworzenie sobie pozycji monopolistycznej. W tym celu usiłują podporządkować sobie dostawy rzadkich produktów, czy opanować kanały dystrybucji. Mogą np. zdobyć prawo wyłączności na sprzedaż danego towaru na danym obszarze geograficznym.
Posiadanie lub kontrola sieci sprzedaży hurtowej lub detalicznej.
Przewaga nad innymi firmami może wynikać z prawa wyłączności sprzedaży danego produktu na danym rynku, ograniczeń konkurencji zagranicznej w wyniku stosowania ceł importowych, kontyngentów i innych narzędzi protekcjonizmu czy posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Gdy jedno przedsiębiorstwo kontroluje sieć sprzedaży danego produktu, to może uniemożliwić potencjalnym rywalom dostęp do konsumentów.
Monopolizacja może zatem wynikać z opanowania czynników produkcji niezbędnych do wytworzenia danego towaru bądź też kanałów dystrybucji, co utrudnia potencjalnym konkurentom wprowadzenie swojej produkcji na taki rynek.
Stosowanie agresywnych taktyk przez firmy już istniejące
Głównym czynnikiem sprzyjającym monopolizacji jest czas niezbędny innym firmom na wejście na rynek (zgromadzenie kapitału początkowego, uruchomienie produkcji itd.). Innym czynnikiem jest ryzyko, że przedsięwzięcie może się nie powieźć. Jest bowiem bardzo prawdopodobne, że działający już na rynku producenci zastosują wszystkie możliwe środki, by nie wpuścić na rynek nowych konkurentów.
Bariery strategiczne (odstraszanie)
Nawet, jeżeli rynek może pomieścić więcej niż jedną firmę nie na ograniczeń finansowych, to nowe przedsiębiorstwa też nie zawsze wchodzą na rynek. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo zastosowania środków retorsji ze strony firmy, która zajmuje pozycję monopolisty. Istniejące firmy mogą zintensyfikować działalność reklamową a jednocześnie znacznie zwiększyć zróżnicowanie produktu, nie dlatego, że jest to opłacalne (może tak nie być), lecz w celu podniesienia kosztu wejścia nowych konkurentów. Monopolista może się uciekać do różnych sposobów nękania nowego przybysza, legalnych lub nielegalnych, aby tylko doprowadzić do jego wyjścia.
Podjęcie lub groźba wojny cenowej
Ustabilizowany monopolista prawdopodobnie zdążył rozwinąć wyspecjalizowane umiejętności produkcyjne i marketingowe. Jest on najlepiej obeznany z techniką produkcji i ma ułożone stosunki z zaufanymi i tanimi dostawcami. Ma prawdopodobnie dostęp do tańszego kredytu. Produkuje zatem na niższej krzywej kosztów. Jest zatem w stanie wytrzymać straty przez dłuższy okres niż nowo powstająca firma. Może wiec rozpocząć wojnę cenową, czyli ustalać je na poziomie tak niskim, by zniechęcić kandydatów do ewentualnego wejścia. Nowym firmom jest więc trudno konkurować i prawdopodobnie przegrają ewentualną wojnę cenową, dlatego czasem dla odstraszenie potencjalnych konkurentów wystarczy tylko groźba rozpoczęciem wojny cenowej.
Ponadto istnieje szereg uregulowań prawnych takich jak: patenty, licencje, koncesje czy znaki firmowe, które niejednokrotnie są wręcz niemożliwe do pokonania. Przecież nie można pozwolić, by każdy kto zechce, zaczął produkować broń czy lekarstwa. W przypadku przemysłu zbrojeniowego państwo musi kontrolować ten rynek choćby z troski o bezpieczeństwo swoich obywateli. Podobnie rzecz się ma z przemysłem farmaceutycznym. Nie można dopuścić do sytuacji, gdy jakaś mała firma produkowałaby lekarstwa bez uzyskania odpowiednich zezwoleń.
Ochrona prawna
Tendencja do powstawania niedoskonałej konkurencji może być zatem również efektem przyjętych w państwie rozwiązań prawnych, administracyjnych, tworzących ograniczenie i w ten sposób chroniące firmy istniejące przed pojawieniem się konkurentów. Firma może stać się się, przynajmniej na jakiś czas monopolistą, jeśli posiada ustawowo chronione prawo wyłączności wytwarzania nowego produktu lub stosowania nowej technologii. Wyraża się to najczęściej w posiadaniu patentu.
Patenty, prawa autorskie
Patent może dotyczyć zarówno pewnego pomysłu, procesu technologicznego lub systemu produkcyjnego, jak i wynalazku. Na straży praw do patentu stoi państwo, chroniąc w ten sposób wynalazców i korzystających z wynalazków producentów przed nieuczciwą konkurencją.
Prawo autorskie zabrania osobom nie upoważnionym kopiowania konkretnego dzieła, np. w postaci publikacji lub wyników badań naukowych. (Właśnie jesteśmy świadkami ciekawego sporu o to, czy oprogramowanie komputerowe może być chronione prawem autorskim).
Patenty i prawa autorskie tworzą ważne bariery wejścia w przemyśle komputerowym, maszynowym, w elektronice, na rynku wydawniczym, w przemyśle farmaceutycznym, obronnym i chemicznym. W wielu przypadkach (usługi komunalne, telewizja kablowa, handel w okolicach autostrad oraz w parkach narodowych) państwo na długi czas tworzy monopole prawne.
Firma może być właścicielem patentu, prawa wynalazczego, praw autorskich itp., które uniemożliwiają podjęcie produkcji innym firmom.
Patenty to specyficzna forma ograniczeń prawnych. Patent przyznawany jest wynalazcy i udziela jemu wyłącznego prawa używania opatentowanego produktu lub procesu. I tak np. firma Polaroid była przez wiele lat monopolistą na rynku „ błyskawicznych „ aparatów fotograficznych.
Rząd udziela patentów, aby zachęcić wynalazców, szczególnie tych drobnych do aktywności. Bez perspektywy ochrony patentowej drobny wynalazca byłby pozbawiony nadziei na osiągnięcie kiedykolwiek zysków w zamian za lata eksperymentowania, w nieustannym poszukiwaniu lepszych produktów i metod wytwórczych.
Wprawdzie patent pozbawia konsumentów możliwości nabywania produktów na rynku doskonale konkurencyjnym, a zatem jak wykażemy dalej, musi on w konsekwencji płacić odpowiednio wyższe, przynoszące monopoliście zysk nadzwyczajny ceny, ale z drugiej strony zysk ten jest ogromnym bodźcem dla potencjalnie nowych konkurentów. W efekcie stanowi on zachętę do inwestowania w postęp techniczny i technologiczny i rozwój gospodarczy.
Monopole tego typu pojawiają się i po jakimś czasie znikają. Żądza zysku nadzwyczajnego powoduje, że konkurencja wcześniej czy później znajdzie sposoby, by ominąć patent i rozpocząć produkcję, jeśli nie identycznego, to wystarczająco podobnego substytutu.
Pamiętać należy również o fakcie, że prawa do patentu wygasają po upływie ustalonego z mocy prawa czasu. W Stanach Zjednoczonych patent zapewnia posiadaczowi wyłączne prawo produkcyjnego stosowania, używania oraz sprzedaży wynalazku na okres 17 lat. W tym czasie mogą się znacznie zmienić gusty konsumentów i powstać nowe technologia wytwarzania danego towaru.
Normy technologiczne, ekologiczne i sanitarne
Istnieje też szereg ograniczeń dotyczących wymogów sanitarnych, jakości czy składu chemicznego.
Ostre przepisy sanitarne określające warunki, w jakich ma przebiegać proces produkcyjny, czy też wymagania, co do składu chemicznego produktu, stanowić mogą niekiedy barierę nie do pokonania dla rywali nie dysponujących równie skutecznymi grupami nacisku.
Może zdarzyć się, że silny gracz jest w stanie wpłynąć na decyzje władz odnośnie niektórych uregulowań i w ten sposób zapewni sobie bezpieczeństwo na rynku, jednocześnie tworząc bariery wejścia dla innych potencjalnych graczy. Poparcie dla nowych regulacji przedstawiciele przedsiębiorców uzasadniają najczęściej ważnymi względami społecznymi np. troską o zdrowie i bezpieczeństwo społeczeństwa.
Licencje i koncesje
Innym rodzajem barier jest również przyznawane urzędom państwowym prawo do licencjonowania produkcji, czyli udzielania pozwoleń na prowadzenie określonej działalności gospodarczej. Im mniej wydanych licencji, tym większy stopień konkurencyjności na rynku i na odwrót. W skrajnych przypadkach, gdy stosowne urzędy wydadzą tylko jedno zezwolenie na rynku pozostanie tylko jedna, zajmująca monopolistyczną pozycję, firma. Takie postępowanie władz może wynikać z chęci zapobiegania powstaniu zakłóceń, jakie mogłyby zaistnieć w razie konfliktu między wieloma producentami ważnych dla istnienia zbiorowości produktów ( np. woda, energia elektryczna, usługi transportowe). Ponadto pojedynczą firmę łatwo jest kontrolować. Z drugiej strony, gdy władze uznają, że ceny pobierane przez monopole są zbyt wysokie, mogą doprowadzić do ich obniżki, ale gdy regulowana przez państwo cena zostanie obniżona za bardzo, a dostarczany przez monopol produkt jest społecznie potrzebny np. woda czy komunikacja, będzie on zmuszone dotować stworzony przez siebie monopol.
Państwo jako monopolista
Warto na koniec dodać, że władza państwowa często sama sobie przyznaje wyłączność na produkcje czy handel. W celu otrzymania łatwych i wysokich dochodów w dziedzinach szczególnie lukratywnych, gdzie jednostkowy koszt wytworzenie jest niski, co pozwala sprzedawać dane dobro po cenie kilkukrotnie wyższej od kosztów produkcji, tworzone są przedsiębiorstwa państwowe Mówimy wtedy o monopolu państwowym.
Zróżnicowanie produktu i lojalność wobec marki.
Z dotychczasowej analizy wynika, że jedną zatem z przyczyn niedoskonałej konkurencji jest koncentracja produkcji. Zwróćmy jednak uwagę ,że rynek funkcjonuje na zasadach doskonałej konkurencji tylko wtedy, gdy przedmiotem wymiany jest produkt standardowy (jednorodny).
Zróżnicowanie produktu może ograniczać ilość firm
Założenia tego, nie da się na ogół w dzisiejsze gospodarce utrzymać. Nawet jeśli ze względu na niewielką w stosunku do popytu minimalną skalę produkcji w wielu gałęziach działa bardzo dużo firm, to na ogół dostarczają na rynek podobne, ale nie identyczne produktu. Całkowity popyt na zróżnicowane produkty zostaje podzielony pomiędzy małe rynki tych różnorodnych towarów, co prowadzi do koncentracji produkcji i powstanie niedoskonałej konkurencji
Rola znaku firmowego
Nawet, jeśli producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż jakiegoś dobra, konsumentom pozostaje możliwość wyboru substytutów. Przedsiębiorstwo stanie się prawdziwym monopolistom wtedy, gdy uda mu się przekonać grupę nabywców o niepowtarzalności swego wyrobu. Dla wielu konsumentów np. Coca - cola nie posiada substytutów, a w takich warunkach nie ma wyboru. Ich popyt na ten produkt nie reaguje na rozsądne zmiany cen substytutów, czyli elastyczność mieszana jest bliska zeru. Ta sztywność popytu wynikać może z pewnych niepowtarzalnych cech jakościowych produktu, które symbolizuje rozpoznawany i ceniony przez duży krąg lojalnych klientów rozpoznawany znak firmowy.
Ponieważ prawo zabrania innym firmom posługiwania cudzym znakiem firmowym, pełni on, podobną do patentu rolę prawnej bariery wejścia konkurencji na ten rynek.
Lojalność wobec marki
Jeśli przedsiębiorstwo produkuje wyraźnie zróżnicowany tzn. zindywidualizowany produkt, a konsument łączy dany produkt z określoną marką, to będzie bardzo trudno nowej firmie przebić się na ten rynek. Bariera ta może się pojawić nawet wówczas, gdy rynek jest potencjalnie wystarczająco duży dla dwóch firm, z których każda mogłaby wykorzystać w pełni wszelkie możliwe do uzyskania korzyści skali. Innymi słowy, problemem dla nowego przedsiębiorstwa nie jest zdolność do produkcji po wystarczająco niskich kosztach, lecz zdolność wytworzenia produktu wystarczająco atrakcyjnego dla konsumentów, którzy są lojalni wobec znanej im marki.
Podsumowując, każdy rynek ma swoją specyfikę, występują na nich różne bariery wejścia. W niektórych przypadkach łatwo jest je przezwyciężyć, lecz w innych są właściwie nieosiągalne. Zastanawiając się nad rozpoczęciem działalności gospodarczej zawsze należy brać pod uwagę bariery wejścia i koszty z nimi związane. Dlatego o wiele łatwiej będzie otworzyć punkt gastronomiczny sprzedający kebaby niż stać się producentem samochodów osobowych.
Indywidualna krzywa popytu i utarg całkowity przeciętny i krańcowy cenodawcy
Jak wiemy w modelu konkurencji doskonałej, cena jest dana z zewnątrz, ustala się na rynku zależnie od stosunku łącznej podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego. Przedsiębiorstwo na tym rynku nie ma wpływu na poziom ceny, jest cenobiorcą. Popyt na jego produkty ma postać linii poziomej jest więc na całej długości krzywej doskonale elastyczny
Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa na rynku konkurencji niedoskonałej. Tu krzywa popytu firmy jest nachylona ujemnie, bo nawet jeśli nie ma substytutów oferowanego przez nią towaru, to musi się ona liczyć się z ograniczoną chłonnością rynku i dochodowym efektem zmiany ceny. W tej sytuacji indywidualna krzywa popytu firmy na dany produkt jest tożsama a krzywą rynkową popytu. Porównanie tych sytuacji przedstawia rysunek powyżej
Rys Popyt firmy na rynku konkurencji doskonałej i konkurencji niedoskonałej
C C
Q Q
W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego popyt na produkty przedsiębiorstwa przyjmuje postać poziomej linii prostej, natomiast w warunkach konkurencji niedoskonałej ma ona nachylenie ujemne. W tej sytuacji zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprzedaż może być realizowana po większej cenie. Oznacza to, że w warunkach konkurencji niedoskonałej każda firma przynajmniej po trosze działa jak monopolista, jest do pewnego stopnia cenodawcą.
Krzywa popytu, utarg całkowity przeciętny i krańcowy
Aby wyjaśnić przebieg interesujących nas funkcji posłużymy się zamieszczoną poniżej tabelą. Dla uproszczenie analizy przyjmiemy, że mamy do czynienia z monopolem
Sprzedaż Q |
Cena C |
Utarg całkowity UC=Q*C |
Utarg przeciętny Up=UC/Q |
Utarg krańcowy Uk= ΔUC/ΔQ |
0 |
11 |
0*11= 0 |
- |
- |
1 |
10 |
1*10= 10 |
10 |
10-0 = 10 |
2 |
9 |
2*9 = 18 |
9 |
18-10 = 8 |
3 |
8 |
3*8 = 24 |
8 |
24-18 = 6 |
4 |
7 |
4*7 = 28 |
7 |
28-24 = 4 |
5 |
6 |
5*6 = 30 |
6 |
30-28 = 2 |
6 |
5 |
6*5 = 30 |
5 |
30-30 = 0 |
7 |
4 |
7*4 = 28 |
4 |
28-30 =- 2 |
8 |
3 |
8*3 = 24 |
3 |
28-24 =-4 |
9 |
2 |
9*2 = 18 |
2 |
18-24 =- 6 |
10 |
1 |
10*1= 10 |
1 |
10-18 =- 8 |
11 |
0 |
11*0= 0 |
0 |
|
Z danych w tabeli wynika, że aby sprzedać większe ilości Q konieczne jest obniżenie ceny C.
Zawarte w tabeli dane nanosimy na układ współrzędnych, gdzie na osi odciętych odkładamy tradycyjnie kupowane ilości Q natomiast na osi rzędnych oprócz ceny odkładamy dodatkowo towarzyszące różnym sprzedawanym ilościom. wartości utargu całkowitego oraz utarg krańcowego, W ten sposób otrzymujemy dwuwymiarowy wykres odwróconej funkcji popytu oraz funkcję przychodu całkowitego i przychodu krańcowego.
Rys. Krzywe popytu rynkowego utargu całkowitego przeciętnego i krańcowego
C, UC ,Uk
UC=max=30
Cp
Cp
D
C=5
0 Q=6 Uk Qa Q
Ujemnie nachylona linia prosta D opisuje funkcję popytu . Przecina ona oś rzędnych przy cenie Cp, którą określa się mianem ceny prohibicyjnej, gdyż przy takim poziomie ceny, wielkość popytu spada do zera. W dolnej części przecina oś odciętych w punkcie (0, Qa.) , gdzie jej odcięta odpowiada wielkości produkcji, przy której rynek jest nasycony. Nawet gdyby cena dobra spadła do zera, konsumenci nie chcieliby mieć go więcej.
Linia przedstawiająca funkcję utargu krańcowego Uk przecina oś odciętych w połowie odległości między początkiem układu współrzędnych a punktem przecięcia, w którym krzywa popytu przecina osią odciętych. Linie opisujące funkcje popytu D i utargu krańcowego Uk przecinają oś rzędnych w tym samym punkcie o współrzędnych (0, Cp). Cenę Cp określa się jako cenę prohibicyjną, bo przy tej cenie popyt na dobro wynosi zero). W dalszym biegu linia przychodu krańcowego leży poniżej linii popytu, a rozpiętość między nimi rośnie w miarę wzrostu wielkości produkcji
Utarg całkowity i krańcowy cenodawcy
Z tabeli wynika, że w przypadku liniowej funkcji popytu utargi całkowite UC= Q*C nie zmieniają się proporcjonalnie do sprzedanych ilości i cen. Gdy niższa od prohibicyjnej cena maleje, to całkowity przychód ze sprzedaży, obliczany jako iloczyn UC=Q*C, najpierw rośnie, przy pewnym poziomie ceny i wielkości sprzedaży osiąga maksimum, a potem maleje.
Dzieje się tak, bo przychody krańcowe liczone według formuły (Uk=ΔUC/ΔQ) nie są stałe, tylko maleją do zera, a po przekroczeniu pewnej wielkości sprzedaży przyjmuje coraz większe w wyrażeniu bezwzględnym wartości.
Ponieważ utarg całkowity, jest sumą utargów krańcowych UC=∑Uk, zatem wraz ze wzrostem sprzedawanych ilości Q rośnie on tak długo, jak długo utarg krańcowy jest większy od zera. Przy poziomie sprzedaży, dla której utarg całkowity krańcowy jest równy zero, utarg całkowity osiąga wartość maksymalną. Ponieważ dalsze zwiększenie sprzedaży przynosi ujemny i w dodatku rosnący w wartościach bezwzględnych przyrost utargu, zatem utarg całkowity maleje do zera.
Utarg krańcowy i przeciętny a cena rynkowa. Analiza trygonometryczna
Związek między utargiem krańcowym i przeciętnym można również przedstawić wykorzystując funkcje trygonometryczne.
Rys. Trygonometryczny sposób przedstawia utargu krańcowego i przeciętnego
UC
UC
α
α
Q β Q
Uk UC
Uk
Q Q
0 0 Uk
W każdym punkcie krzywej utargu całkowitego jest równy wartości tangensa kąta nachylenia stycznej do tej funkcji, czyli tgα. Natomiast utarg przeciętny w dowolnym punkcie krzywej utargu całkowitego to wartość tangensa kąta nachylenia linii łączącej ten punkt z początkiem układu współrzędnych, czyli tgβ. Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tgα, czyli utargu krańcowego, to otrzymamy funkcję utargu krańcowego - pochodną od funkcji utargu całkowitego. Ponieważ wraz ze spadkiem ceny kąt nachylenia stycznej maleje do zera, również do zera maleje utarg krańcowy. Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tgβ, to otrzymamy funkcję utargu przeciętnego. Ponieważ utarg przeciętny jest równy cenie, jest ona tożsama z funkcją popytu
Zauważmy, że dla każdego poziomu utargu całkowitego tgβ>tgα, a ponieważ utarg przeciętny równy jest cenie zatem dla każdego poziomu utargu całkowitego cena jest wyższa od utargu krańcowego. Wynika z tego, ze w przypadku niedoskonałej konkurencji utarg krańcowy jest mniejszy od ceny. Z geometrycznego punktu widzenia można powiedzieć, że krzywa marginalnych przychodów zawsze leży poniżej krzywej ceny - popytu).W dodatku wraz ze spadkiem ceny, odległość miedzy nimi powiększa się.
Utarg krańcowy a cena (podejście analityczne)
W dalszych analizach będziemy odwoływać się do kategoria utargu krańcowego oraz jej związek z utargiem przeciętnym. Z tabeli powyżej wynika, że poza pierwsza sprzedaną jednostką przychód krańcowy (Uk=ΔUC/ΔQ) z każdej kolejno sprzedanej jednostki jest zawsze mniejszy przychodu przeciętnego (Up=Q*C/Q=C),czyli ceny, którego funkcja pokrywa się z krzywą rynkowego popytu Zobaczmy, czym można uzasadnić taki przebieg obu funkcji?
W naszym przykładzie dla ceny sprzedaży równej Cp=11zł i wielkości sprzedaży Q= 0 utarg krańcowy i całkowity wynosi Uk=UC=0. Przy cenie C=10 zł sprzedaż wynosi Q=1. Dla tej wielkości sprzedaży utarg całkowity i krańcowy są równe cenie, czyli utargowi przeciętnemu. Jednak, przy każdym innym poziomie ceny, utarg krańcowy jest od niej niższy. W dodatku różnica ta staje się coraz większa. Z tabeli wynika, że przy C=9 Uk=8. Przy C=8 Uk= 6 Przy cenie C=5 , Uk=0. Ta narastająca rozpiętość miedzy ceną a utargiem krańcowym mieć będzie dla nas istotne znaczenie, dlatego warto jest wiedzieć skąd się bierze.
Niech punktem wyjścia naszej analizy różnic miedzy ceną i utargiem krańcowym będzie funkcja utargu całkowitego.
UC=Q*C
Przyrost utargu całkowitego ΔUC.
Uk=ΔUc/ΔQ
obliczmy ustalając utarg całkowity w punkcie wyjścia przed zmianą ceny UC0= Q0 * C0 i utarg całkowity UC1=Q1* C1 po zmianie ceny, Następnie obliczamy różnicę
ΔUC=UC1 - UC0
ΔUC=Q1*C0 - Q0 * C0
A ponieważ Q1 =Q0+ΔQ zaś C1=C0+ΔC
Zatem wyrażenie UC1 możemy zatem przedstawić jako:
UC1= (Q0+ΔQ)* (C0+ΔC)
po przemnożeniu wyrażeń zawartych w nawiasach otrzymujemy
UC1= Q0*C0+ Q0*ΔC+ΔQ*C0+ΔQ*ΔC
Przyrost utargu całkowitego możemy obecnie jako różnicę
ΔUC = Q0 *C0+Q0*ΔC+ΔQ * C+ΔQ* ΔC - Q0*C0
która po uproszczeniach przyjmuje postać
ΔUC=Q*ΔC+ΔQ*C+ΔQ*ΔC
Jeżeli ze względu na znikomą wartość pominiemy wyrażenie ΔQ*ΔC, wówczas otrzymujemy
ΔUC=Q*ΔC+ΔQ*C
Utargu krańcowy otrzymamy dzieląc obie strony równanie przez ΔQ
ΔUC C*ΔQ Q*ΔC
Uk = ------- = --------- + ---------
ΔQ ΔQ ΔQ
A po odpowiednich uproszczeniach otrzymujemy
Q*ΔC
Uk = C + -------
ΔQ
Zwróćmy uwagę na fakt, że ponieważ w równaniu utargu krańcowego cena jest zawsze dodatnia, natomiast przy ujemnie nachylonej krzywej popytu wyrażenie
ΔC
Q * -------
ΔQ
ma zawsze wartość ujemną, zatem obliczony według powyższego wzoru utarg krańcowy jest zawsze niższy o wartość tego wyrażenia od ceny rynkowej.
Jeśli miedzy zmiennymi całkowitymi i krańcowym zachodzi zależność funkcyjna, to funkcja utargu krańcowego jest pochodna względem funkcji utargu całkowitego.
Operację obliczania różnic dla zmiennych dyskretnych nosi w matematyce nazwę różnicowanie, a dla zmiennych ciągłych różniczkowanie. Utargi krańcowe tworzą zbiór liczb zależnych od poziomu utargu całkowitego. Jeśli zbiór tych liczb naniesiemy na układ współrzędnych, to otrzymamy wykres funkcji pochodnej od funkcji utargu całkowitego.
Ponieważ krzywa popytu przedstawia różne poziomy ceny (utarg przeciętny), dlatego też funkcja utargu krańcowego (pochodna od funkcji utargu całkowitego) przebiegać będzie pod funkcją popytu (linią ceny). Zauważmy dalej, że w miarę obniżania ceny i wzrostu sprzedaży rozpiętość pomiędzy ceną a utargiem krańcowy powiększa się.
Utarg całkowity i krańcowy a elastyczność popytu
Zależności pomiędzy elastycznością cenową popytu a utargiem całkowitym i krańcowym w przypadku liniowej funkcji popytu przedstawić można przy pomocy danych zawartych w zamieszonej poniżej tabeli.
Punkt |
Cena |
ΔC |
ΔC/C |
Q(tys) |
ΔQ |
ΔQ/Q |
Ec |
UC=Q*C |
Uk= ΔUC/ΔQ |
Ec |
A |
110 |
- |
- |
0 |
- |
- |
|
0 |
- |
|
B |
100 |
-10 |
0,095 |
10 |
10 |
1.0 |
10,52 |
100 000 |
1000 |
Ec>1 |
C |
90 |
-10 |
0,105 |
20 |
10 |
0,6(6) |
6,28 |
180 000 |
800 |
Ec>1 |
D |
80 |
-10 |
0,117 |
30 |
10 |
0,4 |
3.4 |
240 000 |
600 |
Ec>1 |
E |
70 |
-10 |
0,13(3) |
40 |
10 |
0,28 |
2,1 |
280 000 |
400 |
Ec>1 |
F |
60 |
-10 |
0,153 |
50 |
10 |
0,2(2) |
1,4 |
300 000 |
200 |
Ec>1 |
G |
50 |
-10 |
0,18 |
60 |
10 |
0,18 |
1,0 |
300 000 |
0 |
Ec=1 |
H |
40 |
-10 |
0,2(2) |
70 |
10 |
0,153 |
0,68 |
280 000 |
-200 |
Ec<1 |
I |
30 |
-10 |
0,28 |
80 |
10 |
0,13(3) |
0,46 |
240 000 |
-400 |
Ec<1 |
J |
20 |
-10 |
0,4 |
90 |
10 |
0,117 |
0,29 |
180 000 |
-600 |
Ec<1 |
K |
10 |
-10 |
0,6(6) |
100 |
10 |
0,105 |
0,15 |
100 000 |
-800 |
Ec<1 |
L |
0 |
-10 |
1,0 |
110 |
10 |
0,095 |
0,095 |
0 |
-1000 |
Ec<1 |
Jeśli zawarte w tabeli naniesiemy na układ współrzędnych to otrzymamy ich ilustracje graficzne w postaci dwuwymiarowych wykresów funkcji popytu, utargu całkowitego i krańcowego.
Rys Elastyczność popytu a utarg całkowity i krańcowy
C ,UC, Uk
UC=300 000
Ec>1 Uk>0
Ec=1 Uk=0
C=5
Ec<1 Uk<0
Q=6 Uk Qd
Z przedstawionych w tabeli danych i ilustrującego je wykresu wynika, że przy liniowej funkcji popytu, na górnej na górnej połówce funkcji, gdzie utarg krańcowy jest większy od zera Uk>0 , wzrostowi sprzedaży towarzyszy wzrost utargu całkowitego, zatem popyt jest na tym odcinku funkcji Ec>|-1 | czyli popyt jest elastyczny.
W połowie funkcji utarg krańcowy Uk=0 zatem zmiany cen i ilości nie wywołują zmian w utargu całkowitym. Na tym odcinku funkcji utarg osiąga maksimum, natomiast Ec=-1
Na dolnej połówce, gdzie utarg krańcowy jest ujemny, spadkowi ceny towarzyszy spadek utargu całkowitego. Na tym odcinku Ec<|-1| zatem popyt jest nieelastyczny.
Odwrotne zależności wystąpią, gdy cena rośnie. W dolnej połowie funkcji gdzie popyt jest nieelastyczny, wzrostowo ceny towarzyszy wzrost utargu całkowitego, zatem utarg krańcowy jest dodatni, natomiast na górnej połowie wzrost cen powoduje spadek utargu całkowitego, zatem utarg krańcowy jest ujemny. Wynika z tego ze elastyczność popytu jest uzależniona od wartości utargu krańcowego. Spróbujemy teraz wyjaśnić, jako można to uzasadnić?
Elastyczność cenowa popytu a utarg całkowity i krańcowy
Ilościowym wyrazem wpływu zmian cen i ilości na poziom utarg całkowitego jest jego przyrost ΔUC. Gdy przyjmuje wartość dodatnią ΔUC>0, utarg całkowity rośnie, gdy ujemną ΔUC<0, utarg całkowity maleje, gdy zerową ΔUC=0, utarg całkowity pozostaje niezmieniony.
Jak pamiętamy wzór na przyrost utargu całkowitego możemy z pewnym uproszczenie zapisać jak poniżej:
ΔUC= ΔQ*C+ΔC*Q
Z przedstawionego wzoru wynika, że na wielkość i kierunek przyrostu utargu całkowitego wpływają dwa działające w przeciwnych kierunkach efekty. Wyrażenie ΔQ*C rejestruje wpływ czynnika ilościowego. Gdy ilości rosną ma ono wartość dodatnią, gdy maleją ujemną. Oznacza to, że wzrostowi ilości towarzyszy dodatni, a spadkowi ujemny cząstkowy przyrost utargu całkowitego. Z kolei wyrażenie ΔC*Q rejestruje wpływ czynnika cenowego. Gdy cena rośnie, ma ono wartość dodatnią, gdy cena maleje ujemną. Oznacza to, że wzrostowi ceny towarzyszy dodatni, a spadkowi ujemny cząstkowy przyrost utargu całkowitego.
Zgodnie z prawem popytu oba efekty działają w przeciwnych kierunkach, ale niekoniecznie z równa siłą. Jeżeli spadkowi lub wzrostowi ceny towarzyszą silniejsze zmiany ilości niż cen co zapisujemy :
+ -
|ΔQ*C|>|ΔC* Q|
- +
to utarg całkowity zmienia się w kierunku przeciwnym do zmiany ceny. Spadkowi ceny towarzyszy wzrost utargu całkowitego, natomiast wzrostowi ceny towarzyszy spadek utargu całkowitego.
Tego rodzaju zależność ma miejsce wtedy, gdy popyt jest elastyczny. Aby to uzasadnić podzielimy powyższą nierówności przez UC=Q*C, czyli utarg całkowity.
|ΔQ*C| |ΔC*Q |
------------ > -------------
Q*C Q*C
Po stosownych uproszczeniach otrzymujemy nierówność:
|ΔQ | |ΔC|
-------- > --------
Q C
Wynika z niej , że efekt ilościowy działa silniej od cenowego, gdy tempo zmian kupowanych ilości jest większe od tempa zmian cen. Po podzieleniu jej stronami przez |ΔC|:C otrzymujemy nierówność:
\
|ΔQ| |ΔC|
Ec = ------- : --------- >1
Q C
Jej lewa strona to stosunek tempa wzrostu popytu do tempa wzrosty cen, czyli znany nam wskaźnik elastyczności cenowej popytu. Wiemy, że gdy jego wartość jest większa od jedności popyt jest elastyczny. Z przeprowadzonego rozumowanie wynika, że gdy popyt jest elastyczny utarg całkowity zmienia się w kierunku przeciwnym do zmiany ceny. Gdy cena maleją utarg całkowity rośnie ,z kolei gdy cena rośnie, utarg całkowity maleje.
Efekt cenowy działa natomiast silniej niż ilościowy, gdy zmianom ceny towarzyszy nierówność:
+ -
|ΔQ*C|< |ΔC*Q|
- +
Wtedy po analogicznych przekształceniach dochodzimy do nierówności:
| ΔQ | | ΔC |
Ec = --------- : --------- <1
Q C
Wynika z niej, że gdy popyt jest nieelastyczny spadkowi ceny towarzyszy ujemny utarg krańcowy i spadek utargu całkowitego, natomiast wzrost ceny przynosi dodatni utarg krańcowy, a co za tym utarg całkowity rośnie
Gdy oba efekty działają z jednakową siłą ma miejsce równość:
| ΔQ* C | = | ΔC*Q |
przyrost utargu całkowitego wyniesie zero. W tej sytuacji pomimo zmiany ceny i ilości utarg całkowity pozostanie bez zmian. Stosując poznane procedury dochodzimy do równości :
| ΔQ | | ΔC |
Ec=--------- : --------- = 1
Q C
Wynika z niej, że zmiany cen i ilości nie wpływają na wielkość utargu całkowitego (utarg krańcowy jest równy zero), gdy popyt wykazuje elastyczność jednostkową.
Z przedstawionej powyżej analizy wynika, gdy przesuwamy się w dół liniowej funkcji krzywej popytu górnej połówce popytu gdzie popyt jest elastyczny spadkowi ceny towarzyszy wzrost utargu całkowitego , a to znaczy że utarg krańcowy jest dodatni Ec>|-1 |. W połowie funkcji gdzie elastyczność jest równa jedności utarg całkowity jest stały , zatem utarg krańcowy jest równy zero Ec|=|-1|. W dolnej połówce funkcji, gdzie popyt jest nieelastyczny utarg całkowity spada, a to znaczy że utarg krańcowy jest ujemny Ec < |-1|
Zamiana nachylenie krzywej popytu a utarg całkowity i krańcowy
Wiemy już, że krzywe o większym nachyleniu bardziej strome wykazują przy danym poziomie ceny mniejszą elastyczność od krzywych o mniejszym nachylenie, czyli bardziej płaskich.
Rys Usztywnianie krzywej a wielkość utargu całkowitego
.
C D1
C1 D0 B (Ec1=-1 , Uk1 =0)
C0 A (Ec0=-1 ,Uko=0)
Uk1 Uk0 Qd
UC1 =max
UCo=max
Qd1 Qd0 Qd
Wiem też, że gdy popytu jest elastyczny utarg całkowity zmienia się w kierunku odwrotnym do zmiany ceny. Rośnie, gdy cena spada, a maleje gdy cena rośnie. Natomiast gdy popyt jest nieelastyczne, utarg całkowity rośnie wraz ze wzrostem cen i spada wraz z jej spadkiem
Na rysunku powyżej na krzywej popytu Do maksymalny utarg całkowity osiągany jest w połowie funkcji w punkcie, gdzie przy cenie C0 i wielkości sprzedaży Qd0 elastyczność cenowa wynosi Ec=-1 a utarg krańcowy Uko=0
Jeśli obrócimy funkcję do pozycji D1, to UC1=max>UCo=max osiągany jest przy cenie C1>Co i ilościach sprzedaży Qd1<Qd0. Jest to możliwe, bo na odcinku AB popyt jest nieelastyczny. Obrót usztywnił krzywą popytu do tego stopnia, że można zwiększyć utarg podnosząc cenę i zmniejszając sprzedawane ilości.
Przesunięcia krzywej popytu a utarg całkowity i krańcowy
Utarg całkowity to iloczyn ceny i ilości C=Q*C. Gdy nabywcy skłonni są kupować więcej przy każdym poziomie ceny, krzywa popytu rynkowego przesuwa się z pozycji D0 do pozycji D1. Przesunięcie krzywej popytu na prawo pociąga za sobą zmianę położenia zaznaczonych liniami przerywanymi krzywych utargów krańcowych. Z pozycji Uk0 do pozycji Uk1. Sytuacja odwrotna wystąpi, gdy z tych czy innych względów kupowane ilości zmalały
Rys Przesunięcia krzywej popytu utargu całkowitego i krańcowego
C
D0 D1
Cm0
Uk0 Uk1 Q
UC
UC0 UC1
Qd0 Qd1 Qd
Z naszych teoretycznych modelowych rozważań na temat funkcji popytu, utargu całkowitego, krańcowego i elastyczności wynika, że działająca na rynku konkurencji niedoskonałej firma ma wiele sposobów wpływania na wielkość utargu całkowitego.
* Może podjąć działania na rzecz przesunięcia swojej krzywej popytu na prawo. * Może też podjąć starania na rzecz usztywnienia swojej krzywej popytu.
Nie ma jednak róży bez kolców a w ekonomii mówimy, że nie ma darmowych obiadów. Każdy przychód związany jest z jakimś kosztem Problemami tymi zajmiemy się bliżej w kolejnych wykładach, w których przedstawimy modele struktur rynkowych określanych ogólnie jako konkurencja niedoskonała
Struktury rynkowe po stronie sprzedawców
Naszą analizę zacznijmy od przeglądu struktur rynku, jakie występują po stronie sprzedających. W analizach modelowych bierzemy pod uwagę ilość producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), możliwość wpływu producentów na kształtowania cen rynkowych. Możliwości wejścia wyjścia z rynku, czyli łatwość i konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia.
W każdym przypadku zakładamy, że po stronie popytu występuje duża liczba drobnych nabywców działających w rozproszeniu, tzn. sytuacja typowa dla wolnej konkurencji. Klasyfikację według tych cech przedstawia zamieszczona powyżej tabela
Rodzaj rynku |
Liczba firm |
Produkt |
Możliwość kształtowania ceny |
Wejście i wyjście z rynku |
Przykłady |
Konkurencja doskonała |
Dużo małych |
Homogeniczny |
Żadna |
Brak barier |
Rynek rolny |
Monopol |
Jedna duża |
Nie posiadający substytutów |
Olbrzymia, choć ograniczona rozmiarami popytu rynkowego |
Bardzo trudne, choć w długim okresie możliwe do przezwyciężenia |
Sieć energetyczna, |
Konkurencja monopolistyczna |
Wiele |
Zróżnicowany |
W wąskim zakresie |
Względnie łatwe |
Handel detaliczny |
Oligopol |
Kilka |
Zróżnicowany lub standaryzowany |
Ograniczona zachowaniem innych oligopolistów |
Poważne przeszkody |
Rynek samochodów, stali |
Od strony sprzedających wyróżnia się cztery rodzaje struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów.
Model konkurencji doskonałej omówiliśmy w poprzednim wykładzie, teraz przyjrzymy się pozostałym strukturom rynku.
Model konkurencji monopolistycznej
Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających będące bliskimi substytutami.(np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów. Każdy z nich ma pewien wpływ na ceny własnych wyrobów, czyli jest cenodawcą. Jednak jest w swych działaniach ograniczony przez ogólną sytuację na rynku oraz działalność konkurentów. Dlatego ustalane przez nich ceny nie mogą zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama i promocja Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.
Przykładem konkurencji monopolistycznej jest produkcja cukierków, telewizorów, kalkulatorów, długopisów oraz wiele rodzajów usług (kino, fryzjer, hotel itp.).
Oligopol
Jest to gałąź, w której działa niewielu producentów. Ich liczba nie przekracza kilkunastu. Jeżeli współczynnik koncentracji zawarty jest z przedziale 40% - 60 % mamy do czynienia z tzw. luźnym oligopolem, jeżeli jednak współczynnik koncentracji przekracza 60% mówimy o oligopolu ścisłym.
Wytwarzane przez nich produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego).Przykładem oligopolu może być produkcja ropy naftowej, gazu, samochodów, sprzętu gospodarstwa domowego, cementu
W przypadku oligopolu każda firma zdaje sobie sprawę stwierdza, że osiągana przezeń cena zależy nie tylko od wielkości jego produkcji, lecz także od działań konkurentów. Musi więc bacznie obserwować oraz przewidywać postępowanie konkurentów i dostosowywać własne działania.
Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Gdy liczba konkurujących firm jest nieduża, powstają warunki do formalnej bądź nieformalnej zmowy w sprawie podziału rynków i polityki cenowej.
Wobec tego, że miedzy innymi ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę odgrywa konkurencja niecenowa. Polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji.
Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Monopol (ang. monopoly)
Jak zostało już wyżej wyjaśnione, niedoskonałość konkurencji polega na tak dużym udziale jednego producenta czy sprzedawcy w podaży, że jej zwiększenie przez niego może wywołać obniżkę ceny, a zmniejszenie - podwyższenie ceny. Inaczej mówiąc: cechą niedoskonałej konkurencji jest spadająca krzywa popytu na produkcję pojedynczego wytwórcy, co daje mu możliwość wyznaczania ceny. Im mniejsza ilość producentów danego towaru, tym większa możliwość pojawienia się takiego stanu rzeczy.
W krańcowym wypadku mamy do czynienia z jednym tylko producentem danego towaru, z przeciwieństwem konkurencji doskonałej, czyli z monopolem pełnym
Inne struktury rynkowe
Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynki z praktykami monopolistycznymi oraz rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne).
Rynki z praktykami monopolistycznymi
Praktyki monopolistyczne to zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na:
1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi,
2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,
3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,
4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem,
5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.
Rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne)
Charakteryzuje je brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Łatwość „wtargnięcia” na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji — nie wykorzystują siły ekonomicznej. i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk która przyniesie zyski większe niż przeciętne, powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcia tych ekstra zysków. Na rynku tym nie musi występować duża liczba firm, a dostarczana przez nie produkcja nie musi być jednorodna mimo to funkcjonujące na nim firmy nie osiągają w dłuższym okresie zysków ekonomicznych
. Przykładem rynku kontestowalnego jest rynek przewozów lotniczych, gdzie samoloty można łatwo „przesunąć” z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny.
Struktura rynku po stronie sprzedających
Przedstawione powyżej cztery typy rynku opisane były z punktu widzenia sprzedającego (producenta). Taka sama różnorodność struktur rynkowych istnieje także i po stronie popytu, czyli po stronie kupujących. Jednak tutaj klasyfikacja jest dokonywana jest prawie wyłącznie w oparciu o ilość kupujących. Przykładem czystej (doskonałej) konkurencji jest rynek, który charakteryzuje się bardzo dużą ilość uczestników rynku po stronie kupującego. Na drugim biegunie znajduję się monopson.
Monopson oligopson i konkurencja monopsonistyczna
Jest to struktura rynkowa, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji i wielu sprzedających. np. skup produktów rolnych od rolników przez jedną, wielką organizację handlową. Jako jedyny nabywca ma monopson dyktuje dostawcom korzystne dla siebie warunki sprzedaży, jest zatem odpowiednikiem monopolu po stronie nabywców.
Kiedy rynek jest zdominowany przez kilku kupujących, mamy do czynienia z oligopsonem. Natomiast, gdy na rynku istnieje względnie dużą liczbę kupujących wówczas mamy do czynienia z konkurencją monopsonową
Wynika z tego, że cztery podstawowe struktury rynku odnoszą się zarówno do strony popytowe rynku, jak i podażowej. Sugeruje to istnienie ogromnej ilości możliwych powiązań między kupującymi a sprzedającymi. W tym miejscu tylko sygnalizujemy problem Szczegółową analizę tych struktur przeprowadzimy w części poświęconej rynkom czynników wytwórczych.
Monopol bilateralny
Sytuacja, w której na rynku, działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko jeden kupujący (monopson), określana jest jako monopol bilateralny (bilateral monopoly). Np. monopolista po stronie sprzedających może być jednocześnie monopsonistą po stronie kupujących. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą staje się staje się na nim monopsonistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu
Instytucjonalne formy łączenia się firm
W wyniku łączenia się firm, powstają na rynku nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane pokrótce opiszemy.
Poole i ringi
Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np. wspólną politykę cenową, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu. Może chodzić również o tworzenie wspólnych funduszy w celu prowadzenia gry na giełdzie.
Utworzenie takich struktur instytucjonalnych ma na celu realizację konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcie korzyści ekonomicznych o charakterze monopolistycznym np. tworzenie wspólnych funduszy do prowadzenia gry na giełdzie papierów wartościowych.
Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe, związywane dość często w warunkach złej koniunktury, a po wykonaniu przedsięwzięcia, lub gdy pojawiają się oznaki ożywienia w gospodarce ulegają rozwiązaniu.
Kartele
Są to zrzeszenia producentów jednej lub kilku gałęzi gospodarki powstałe na gruncie zawarte pomiędzy producentami umowy, dotyczącej wielkości produkcji, zaopatrzenia, zbytu, poziomu ustalanej ceny, koordynacji planów inwestycyjnych. W skład kartelu wchodzić mogą przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne a niekiedy instytucje rządowe poszczególnych krajów.
Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX wieku. Producenci wchodzący w skład kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego przedsiębiorstwa i równocześnie określają cenę sprzedaży. Podział zysków jest odbywa się zazwyczaj proporcjonalnie do posiadanych przez firmę udziałów rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą ze sobą o przydziały kontyngentów, o wielkość udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstają konflikty, co często prowadzi do łamania ustaleń kartelowych przez niezadowolonych wytwórców. Z tej racji kartele są z natury formą niestabilną i po pewnym czasie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.
Syndykaty
Są wyższą formą umowy kartelowej. Należące do syndykatu firmy zachowują wprawdzie swoją odrębność organizacyjną i produkcyjną, ale rezygnują z samodzielnej sprzedaży produktów, tworząc wspólne biuro sprzedaży, które ustala jednolite ceny. Syndykaty kontrolują również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Syndykaty powstają zazwyczaj w gałęziach wytwarzających surowce, gdzie łatwiej o dokonanie standaryzacji wyrobów.
Trusty
Są formą integracji niezależnych przedtem przedsiębiorstw, które przechodzą pod wspólny zarząd i muszą realizować wyznaczone im zadania. Akcjonariusze (udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu a w zamian otrzymują certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład trustu tracą swą niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza Rada wykonawcza. Rada trustu określa politykę produkcyjną i handlową dla całego zrzeszenia i może łączyć lub dzielić istniejące przedsiębiorstwa, a nawet je likwidować.
Konsorcjum
Jest to umowny związek niezależnych przedsiębiorstw, utworzony w celu przeprowadzenia określonej operacji, która wymaga większego kapitału. Po wykonaniu tego zadania konsorcjum zostaje rozwiązane. Najczęściej spotykanym przykładem są konsorcja bankowe, tworzone dla sfinansowania dużych przedsięwzięć gospodarczych lub kapitałowych. Tego typu formy powstają także w budownictwie i przemyśle w przypadku realizacji dużych inwestycji.
Koncern
Jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrolę nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu o rachunek ekonomiczny. Równocześnie jednak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla im zasięgi rynków zbytu. Cechą wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe firm np. w skład koncernu samochodowego wchodzą zarówno wytwórcy stali, opon, jak i końcowych produktów, czyli samochodów.
Holding
Jest to przedsiębiorstwo (najczęściej spółka akcyjna), które poprzez posiadanie akcji innych firm sprawuje nad nimi kontrolę. Zazwyczaj holding powstaje na drodze wymiany akcji lub ich wykupienia. Tworzeniem holdingów zainteresowane są wielkie przedsiębiorstwa lub banki, które chcą uzyskać kontrolę nad powiązanymi z nimi w jakiś sposób firmami. Jednym z największych holdingów w skali światowej jest General Motors.
Drugim ważnym powodem istnienia dużej koncentracji produkcji są występujące na rynku bariery wejścia W realnym świecie istnieją szereg barier, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają nowym firmom wejście do gałęzi.
Modele rynku a rzeczywistość
Rynki rzeczywistego świata są niedoskonałymi, złożonymi zjawiskami i zazwyczaj nie poddają się jednoznacznym osądom. Dodatkowe utrudnienia stanowi fakt, że granice pomiędzy różnymi strukturami rynku są dosyć płynne i zależą m.in. od tego, jak szeroko ujmujemy daną gałąź. Na przykład, transport. Jako całość ma strukturę zbliżoną do konkurencji monopolistycznej, ale w komunikacji autobusowej w określonym kraju spotykamy oligopol, w przewozach kolejowych monopol, a w przejazdach taksówką w dużym mieście najczęściej sytuację zbliżoną do doskonałej konkurencji.
Bardzo niewiele rynków można w praktyce sklasyfikować jako konkurencję doskonałą lub czysty monopol. Zdecydowana większość firm konkuruje z innymi przedsiębiorstwami, często dość agresywnie, i przy tym nie są one cenobiorcami: mają pewną siłę rynkową. Większość rynków znajduje się zatem między tymi dwoma ekstremami - monopolu i konkurencji doskonałej, w sferze konkurencji niedoskonałej. Jest ona prawdopodobnie najbardziej przeważającą formą struktury przemysłowej. Niestety, jest również najtrudniejsza do analizy. W szczegółowym modelu branży o monopolistycznej konkurencji wiele zależy zarówno od konkretnych szczegółów produktów i technologii, jak i od dostępnych dla firmy strategicznych wariantów wyboru.
Skrajne postacie czystego monopolu i czystej konkurencji są o wiele prostsze i często mogą być wykorzystywane jako pierwsze przybliżenia bardziej dopracowanych modeli konkurencji monopolistycznej. Dlatego aby zrozumieć powszechnie występujące na rynkach struktury np. oligopole czy konkurencję monopolistyczną, musimy naszą analizę innych od konkurencji doskonałej rynków rozpocząć od drugiego skrajnego przypadku - monopolisty - jedynej firmy, która opanowała rynek danego towaru. Przedmiotem kolejnego wykładu będzie zatem analiza modelowa monopolu. Po zapoznaniu się z jego treścią, będziemy mogli przejść do wyjaśnienia zasad działania dwóch pozostałe struktur : konkurencji monopolistycznej i oligopolu.
Na zakończenie słowo przestrogi. Musimy zawsze mieć na uwadze, że prezentowane w tych wykładach modele są zbudowane w oparciu o mniej lub bardziej realistyczne założenia upraszczające. Dlatego też wyprowadzone z nich wnioski hipotezy i budowane na ich podstawie teorie są tylko przybliżeniem rzeczywistości i w najlepszym razie pozwalają ekonomistom tylko spekulować, co może się zdarzyć w określonych warunkach. Ale nigdy nie prowadzą do pewnych rozstrzygnięć.
Podsumowanie i synteza
1. Są cztery formy rynku: konkurencja doskonała (wolna), konkurencja monopolistyczna, oligopol i monopol. Przedsiębiorstwa zachowują się różnie na różnych rynkach
2. Konkurencja niedoskonała obejmuje trzy struktury: monopol, oligopol i konkurencję monopolistyczną.
3. Monopol to rynek, na którym występuje jeden wytwórca lub sprzedawca określonego produktu, który nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się konkurencji. Krzywa popytu na jego wyroby jest zarazem krzywą popytu całej gałęzi.
4. W praktyce trudno stwierdzić, czy istnieje monopol; gdyż zależy to od tego, jak wąsko zdefiniowana jest gałąź.
5. Można uznać, że większość sytuacji występujących na rynku w rzeczywistym świecie mieści się na linii pomiędzy skrajnymi biegunami doskonałej konkurencji i całkowitego monopolu.
6. Najczęściej mamy do czynienia z ;(a) oligopolem - niewielu sprzedawców podobnego lub zróżnicowanego produktu oraz (b)konkurencja monopolistyczna wielu sprzedawców zróżnicowanego produktu.
7. Istnieje wiele czynników, które można uznać za źródła konkurencji niedoskonałej, bo prowadzą do zjawiska koncentracji produkcji
8. Przed pojawieniem się konkurencji chronią firmy różnego rodzaju bariery wejścia na rynek .
9. Bariery te obejmują korzyści skali, (które czynią przedsiębiorstwo monopolem naturalnym lub przynajmniej dają mu przewagę pod względem poziomu kosztów w stosunku do nowych, mniejszych konkurentów), kontrolę nad podażą surowców lub lokalizacją; patenty lub prawa autorskie, taktykę eliminacji konkurencji (np. przejęcia lub agresywna reklama).
10. Są to bariery stworzoną przez malejące koszty, istnieją także bariery konkurencji w formie ograniczeń prawnych (takich jak patenty czy regulacja dokonywana przez państwo) oraz tworzenie naturalnego lub sztucznego zróżnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej lub lewej strony, czy też kreowane reklamą różnice w podobnych produktach).
11. Struktura rynku zależy w dużej mierze zależy od techniczno-ekonomicznych warunków produkcji i rozmiarów rynku.
12. Jedną z ważniejszych przyczynami zróżnicowania form rynku jest zjawisko są korzyści skali. Minimalna skala efektywna (MSE) to poziom produkcji, który pozwala wykorzystać w pełni zjawisko i korzyści ze skali. Liczba i wielkość zakładów produkcyjnych w określonej gałęzi zależy od stosunku MSE do ogólnej wielkości popytu.
13. Gdy minimalna efektywna wielkość zakładu jest stosunkowo duża w porównaniu z wielkością ogólnokrajowego czy regionalnego rynku, wówczas warunki kosztowe pchają struktury rynkowe w kierunku niedoskonałej konkurencji. Jedna lub parę dużych firm wypiera z rynku licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania rynku doskonale konkurencyjnego. Tendencje do malejących kosztów niszczą doskonałą konkurencję, gdyż przy ich występowaniu jedna lub parę korporacji wyprze z rynku owych licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania modelu konkurencyjnego.
14. To czy jakaś branża jest konkurencyjna, czy zmonopolizowana, zależy częściowo od charakteru technologii. Jeśli minimalna skala efektywna jest wystarczająco duża w stosunku do popytu, to rynek prawdopodobnie będzie zmonopolizowany
15. Struktura rynku, rozpatrywana od strony produkcji (stopień koncentracji produkcji), zależy zatem od układu kosztów, czyli od rodzaju produkcji i stosowanej technologii, oraz od rozmiarów rynku (wielkości popytu).
16. Inne przyczyny koncentracji i monopolizacji produkcji to
- wyłączność własności na określone surowce;
- posiadanie patentu na dany produkt;
- wyłączność na sprzedaż danego produktu w określonym rejonie
- lokalizacja w pobliżu odbiorców
- posiadanie praw do marki;
- porozumienia producentów
- polityka protekcyjna państwa chroniąca krajowego producenta przed napływem zagranicznych producentów na rynek;
- tworzenie sytuacji monopolistycznych przez państwo w celach fiskalnych (tzw.
17. Powszechnie stosowanymi miernikami pomagającymi określić struktury rynku są wskaźnik monopolizacji Kaleckiego-Lernera wskaźniki koncentracji produkcji obliczone dla kilku największych firm oraz indeks Herfindahla- Hirschmana Rzeczywisty stopień koncentracji produkcji w określonej gałęzi mierzymy za pomocą współczynników koncentracji. Wskaźnik koncentracji to odsetek sprzedaży obliczony dla kilku największych np. 4 lub 8 firm . Na przykład, CR5 0,80 oznacza, ze 5 największych przedsiębiorstw dostarcza 80 % łącznej produkcji.O istnieniu monopolu mówi się wtedy gdy wspomniany wskaźnik przekracza 90%. Natomiast za konkurencyjny uznawany jest rynek, gdzie jest on mniejszy od 40%.
18. Kłopotów przy pomiarze struktury rynku przysparza zwykle jego identyfikacja. Decydująca jest tu definicja produktu i granic geograficznych rynku. Na przykład, podając dane statystyczne o sytuacji na rynku, często nie uwzględnia się importu. Tymczasem stopień skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy niż stopień koncentracji produkcji. Powoduje to, że w wielu gałęziach konkurencja jest bardziej intensywna, niż można by sądzić na pierwszy rzut oka.
19. Groźba konkurencji jest tym większa, im mniejsze są koszty wejścia do gałęzi i wyjścia z niej. Jeżeli koszty wejścia i wyjścia są zerowe, to mówimy, że rynek jest całkowicie otwarty na konkurencję:
20. Niedoskonała konkurencja oznacza, że przedsiębiorstwa mają pewną kontrolę nad wysokością ceny, po jakiej sprzedają: jest tak, gdyż nie ma wielu konkurentów sprzedających dokładnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana firma.
21. Istotą konkurencji niedoskonałej jest siła rynkowa firm Pozwala ona panować nad ceną sprzedawanego wyrobu. Firma jest cenodawcą. Cena nie jest dla niej parametrem, do którego musi się on dostosować..
Literatura
Paszek J. Bariery wejścia w ekonomii NBPortal 29 lipca 2009
MATERIAŁY FAKULTATYWNE
Bitwa o wolny czas mózgu
W poszukiwaniu nowych sposobów wpływania na klientów coraz więcej specjalistów od reklamy sięga do osiągnięć neurobiologii.
Jak poznać prawdziwą naturę klienta? Jak przewidzieć jego zachowanie podczas zakupów? Według zwolenników rozwijającego się obecnie neuromarketingu odpowiedź jest jedna: trzeba podłączyć się bezpośrednio do źródła, czyli do ludzkiego mózgu
Do rozwoju neuromarketingu przyczynił się rezonans magnetyczny (IRMF), dzięki któremu można ujrzeć reakcje mózgu na różnego rodzaju stymulacje. W Stanach Zjednoczonych metoda ta stała się popularna głównie za sprawą eksperymentu Read'a Montague z College of Medecine w Houston. Neurobiolog ten "przeprowadził wywiad" z ludzkim mózgiem stawiając proste zdawałoby się pytanie: co wolisz - Pepsi czy Coca-Colę?
Podczas degustacji "w ciemno" oba napoje uzyskały taki sam wynik. Ale kiedy testującym ujawniono, co piją, wybierali Coca-Colę. Nawet jeśli ten eksperyment nie przekonał wszystkich, zwrócił uwagę na powstawanie powiązań pomiędzy wiedzą neurologiczną a marketingiem. W tym kontekście pełnego sensu nabierają słowa Patricka Le Laya, prezesa sieci telewizyjnej TF1 wypowiedziane w 2005 roku: "Czas reklamowy, który sprzedajemy Coca-Coli, to czas wolny naszego mózgu".
W styczniu czasopismo "Neuron" opisało inny, nowy eksperyment. Brian Knutson, neurolog z amerykańskiego uniwersytetu Stanforda, wykazał, że można przewidzieć decyzję zakupu obserwując za pomocą rezonansu magnetycznego aktywność obwodów neuronowych potencjalnego klienta. - To przełom. Od obserwacji przechodzimy do przewidywania. Neuromarketing wkracza w nową fazę - mówi Olivier Oullier, naukowiec z Państwowego Centrum Badań Naukowych CNRS w Marsylii oraz amerykańskiego Uniwersytetu Florida Atlantic.
Inne badania prowadzone w Europie i ujawnione w lutym również dowodzą, że naukowcy czynią postępy w odkrywaniu tajemnic mózgu i odsłanianiu ukrytych zamiarów każdego z nas. John-Dylan Haynes z Instytutu Maxa Plancka poprosił grupę badanych osób o wybranie jednej z dwóch operacji: dodawania lub odejmowania. Wyboru należało dokonać przed pojawieniem się cyfr na ekranie. Naukowcy mogli określić strefy mózgu pobudzone do działania i w dwóch przypadkach na trzy udawało im się trafnie przewidzieć zamiar uczestników eksperymentu.
Postępami w dziedzinie neurologii interesują się wielkie koncerny. Najczęściej współpraca między działami marketingu i laboratoriami naukowców otoczona jest tajemnicą, z obawy przed wywołaniem negatywnych reakcji opinii publicznej. Ale zainteresowanie konsumentów też można wykorzystać marketingowo.
Tak więc Omnicom, światowy lider reklamy, otworzył w marcu we Francji agencję doradztwa medialnego PHD. Powstała w Wielkiej Brytanii sieć PHD wprowadziła do swojej oferty konsultingowej tzw. neuroplanning. (...) Reakcje szesnastu klientów na reklamy były analizowane w zależności od tego, jakiego medium użyto do ich rozpowszechniania. PHD na tej podstawie określiła, które strefy mózgu należy pobudzić dla osiągnięcia efektów pożądanych przez firmę.
Z kolei francuska firma Impact Mémoire zaproponowała swoje usługi działowi reklam Lagardere Active (spółki zajmującej się mediami audiowizualnymi). Celem nowego badania prowadzonego na uniwersytecie Lyon-II jest określenie stopnia zapamiętywania kampanii reklamowej w zależności od powtarzalności przekazów i włączenia wielu mediów do jej rozpowszechniania.
Impact Mémoire pracuje również nad zagadnieniem trwałości przekazu reklamowego w pamięci klienta. Wiedza o tym, jaki ślad pozostawia w mózgu reklama, jest bardzo ceniona przez ogłoszeniodawców.
W Stanach Zjednoczonych już drugi rok trwają badania nad wpływem spotów wyświetlanych podczas finału futbolu amerykańskiego Super Bowl. Reklamy odwołujące się do przemocy lub obawy o pomyślność w interesach zostały odrzucone. Wygrały te, które wzbudziły najwięcej pozytywnych emocji, więcej niż jedna trzecia spotów została po prostu zignorowana. A zatem "wolny czas mózgu" nie jest nieograniczony...
|
ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA
Administracyjne ceny (administrative prices) ceny, które w warunkach braku mechanizmów konkurencyjnych (przynajmniej w dużym stopniu) są ustalane przez oferenta. Najważniejszym oferentem mogącym stosować ceny administracyjne jest państwo. Ceny administracyjne mogą być czynnikiem wywołującym inflację.
Ceny administracyjne należy odróżniać od tzw. cen administrowanych (administered prices) kreowanych przez wielkie korporacje, które realizując politykę planowej długofalowej stopy zysku podnoszą ceny:
dla sfinansowania inwestycji,
w okresie osłabienia koniunktury i związanego z nią spadku sprzedaży, aby osiągnąć założony poziom stopy zysku,
kiedy tylko rosną jakiekolwiek ważne elementy kosztów produkcji.
Ceny "administrowane" są więc ustalane przez korporacje w sposób "administrowany'` na poziomie najlepiej służącym osiąganiu przez nie założonego poziomu zysku i zapewnieniu wzrostu firmy.
Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).
Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową).
Cena (price) Wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia; koszt, który musi być poniesiony w przypadku zakupu; wyrzeczenie ponoszone przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub usługa reprezentują; cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra lub usługi zakupionej, otrzymanej lub spożytej. W ekonomii cena traktowana jest najczęściej jako pieniężny wyraz wartości, choć równa się wartości tylko wyjątkowo i przypadkowo, a zazwyczaj się od niej odchyla i to niekiedy zasadniczo. Cenę można więc określić najkrócej jako kwotę pieniężną, której żąda producent za produkt lub usługę, względnie którą płaci odbiorca.
Cena maksymalna, pułap ceny, w gospodarce rynkowej - ustalona przez rząd pod naciskiem konsumentów cena, powyżej której nie wolno sprzedawać danego towaru. Jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej.
Może to spowodować konieczność wprowadzenia subwencji dla producentów w celu przeciwdziałania zmniejszeniu produkcji i podaży. Stosowana często jako instrument polityki antymonopolowej.
CENA MONOPOLOWA cena towarów, których produkcja i zbyt opanowane są przez jedno lub kilka współdziałających ze sobą przedsiębiorstw; zazwyczaj c. m. zawierają wyższą od przyjętej stopę zysku producenta (dystrybutora).
Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie maksymalny zysk.
Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej, a podaż jest mniejsza.
Cena sterowana, cena administrowana, cena, która w większym lub mniejszym stopniu kształtuje się pod wpływem sprzedawców (cena monopolowa) lub państwa (cena maksymalna, cena minimalna, cena urzędowa).
Podmioty gospodarcze mające wpływ na kształtowanie cen nazywane są cenodawcami (cenotwórcami).
Cena równowagi (equilibrium price) Poziom cen, przy którym wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Jest to cena, w kierunku której zmierza rynek konkurencyjny i na poziomie której on pozostaje, przy założeniu, że nic w otoczeniu nie ulega zmianie, a więc cena, przy której rynek jest w równowadze.
Decyzje cenowe (price decisions) Zasady, decyzje dotyczące ustalania cen powinny być podejmowane w kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej oraz zintegrowanego z pozostałymi instrumentami marketingu. Cena nie powinna być nadużywana jako czynnik konkurencyjny, kreowanie cen nie powinno należeć do wyłącznych kompetencji księgowości i nie powinno opierać się w zasadniczym stopniu na elementach kosztów.
Dominująca pozycja, w prawie antymonopolowym oznacza zazwyczaj stan w którym udział firmy w danym segmencie rynku wynosi ponad 40%. Oznaczenie pozycji dominującej przedsiębiorstwa jest przesłanką w zastosowaniu sankcji antymonopolowych, ponieważ z pozycją dominującą łączy się domniemanie negatywnego wpływu na kształtowanie konkurencji.
Dyskryminacja łac. discriminatio 1.rozróżnienie ( określenie zdefiniowanie różnic) 2.wydzielenie (oddzielenie
Formy rynku (market forms) Podział rynku według ilości i wielkości uczestników. Do najważniejszych cech należy liczba oferentów lub nabywców i ilość oferowanych dóbr. Jeżeli po jednej stronie jest tylko jeden uczestnik, mówi się o monopolu, gdy dwu mówi się o oligopolu, gdy jest wielu mamy do czynienia z polipolem.
KALECKI Michał (1899-1970) ekonomista i statystyk; 1929-35 pracownik Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen, od 1936 w W. Brytanii; w czasie II woj. świat. badania nad gospodarką wojenną (racjonowaniem); 1946-54 w wydziale ekonomicznym sekretariatu ONZ; 1951 doradca ekonomiczny rządu Izraela, 1959-60 - rządu Indii, 1961 - Kuby; po powrocie do kraju pracował w organach planowania; prof. SGPiS, czł. PAN, doctor honoris causa Uniw. W-wskiego. 1933 wydał Próbę teorii koniunktury, w której sformułował nowatorską teorię w wielu punktach zbieżną z późniejszą teorią J.M. Keynesa (wydaną 1936). Sformułował tam pogląd o zależności produkcji, zatrudnienia i zysków od inwestycji i konsumpcji; inwestycje powodują ożywienie gospodarki w okresie ich wykonywania, ale pociągają za sobą spadek koniunktury, prowadzący do spadku stopy zysku, w miarę zwiększania aparatu wytwórczego. W późniejszych pracach K. rozwinął teorię dynamiki gospodarki kapitalistycznej; udowadniał, iż decydującą rolę w długofalowym rozwoju gospodarki odgrywają nie wewn. siły motoryczne, lecz czynniki takie, jak wpływ innowacji technicznych i odkryć nowych źródeł surowcowych na charakter inwestycji. Gł. prace powojenne: Teoria dynamiki gospodarczej, Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej.
KONCENTRACJA I CENTRALIZACJA KAPITAŁU określenie spopularyzowane przez K. Marksa (teoria akumulacji - Kapitał). Poprzez akumulację, polegającą na powiększaniu kapitału i dołączaniu do niego kolejno osiąganych zysków (koncentracja) lub łączeniu w jedno przedsiębiorstwo kapitałów już istniejących (centralizacja), następuje wzrost produkcji, unowocześnienie i potanienie technologii, co daje przewagę i umożliwia opanowanie dużych obszarów rynku zbytu, a w efekcie zwielokrotnienie zysków. Z czasem dochodzi do porozumienia z innymi silnymi przedsiębiorstwami (związki monopolistyczne), zapewniającego kontrolę danej gałęzi produkcji.
KONKURENCJA współubieganie się wielu jednostek gospodarczych o rynki zakupu i zbytu (np. surowców, siły roboczej, produktów) lub o dobra konsumpcyjne (tzw. dobra rzadkie: dzieła sztuki, towary produkowane w niewystarczających ilościach). K. WOLNA istnieje od XVIII w., tj. od chwili rezygnacji przez państwo z zasad merkantylistycznego protekcjonizmu (merkantylizm). Wolna k. charakteryzowała się nieingerencją państwa w sprawy gospodarki (liberalizm gosp.), istnieniem dużej ilości drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie było w stanie wpłynąć na zmianę stosunków rynkowych, wobec tego, że żadne nie wytwarzało więcej niż 2-3% globalnej produkcji. Pragnąc utrzymać się na rynku, producenci zmuszeni byli szukać wciąż nowych możliwości obniżenia cen i uatrakcyjnienia towaru, wolna k. sprzyjała więc doskonaleniu produkcji, wdrażaniu postępu technicznego. W 2. poł. XIX w. wolna k. została zastąpiona przez K. MONOPOLISTYCZNĄ, która tworzyła się poprzez koncentrację i centralizację kapitału, fuzje małych przedsiębiorstw, monopolistyczne opanowywanie kolejnych segmentów rynku. Powstanie w większości gałęzi produkcji jednego lub kilku monopoli, które decydują o polityce produkcji i cen w tej gałęzi, zdecydowanie zahamowało proces k. W warunkach monopolistycznych k. dotyczy warunków i rozmiarów sprzedaży. Wewnątrz danej gałęzi rodzi to tendencje do udoskonalania metod technologicznych (dzięki czemu obniżą się koszty produkcji). Pomiędzy gałęziami toczy się konkurencja o stopę zysku (wolne kapitały przepływają do gałęzi o najwyższej stopie zysku). J. Robinson i E. Chamberlin wprowadzili dodatkowo pojęcia K. DOSKONAŁEJ (gdy producent traktuje cenę jako wielkość daną i stara się jedynie obniżyć własne koszty produkcji, np. w rolnictwie) oraz K. NIEDOSKONAŁEJ, gdy poprzez swe działania może oddziaływać na poziom cen (np. podnosi cenę w wyniku ograniczenia produkcji).
Konkurencja niedoskonała (imperfect competition) Sytuacja na rynku, w której przynajmniej jeden sprzedawca jest na tyle duży, że może wywierać wpływ na cenę rynkową, tak że nie istnieje konkurencja doskonała. Konkurencja niedoskonała obejmuje wszystkie rodzaje struktur rynku: oligopol i konkurencję monopolistyczną, oligopson i konkurencję monopsonistyczną, z wyjątkiem rynku konkurencji doskonałej i czystego monopolu.
Lerner Abba (1903-1982)amerykański ekonomista urodzony w Rosji, pracę o mierzeniu siły monopolu opublikował w 1934 r. Zajmowały go także problemy makroekonomiczne (m.in. wpływ zmian kursu walutowego na bilans handlowy, interwencjonizm państwowy, kontrola rozmiarów inflacji).
Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porównania z firmą konkurencyjną, rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik siły monopolu m:
Cm - Kk 1
m = ----------- = - ------
gdzie: Cm Ec
C* - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy Ec- elastyczność cenowa popytu
Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero (C = Kk ), natomiast w warunkach monopolu jego wartość zależy od cenowej elastyczności popytu. Im wartość m. jest bliższa jedności (1), tym stopień monopolu jest większy.
Licencja,
1) urzędowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno wykonywać bez zezwolenia.
2) jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie własności intelektualnej, w szczególności w prawie wynalazczym (licencja patentowa, licencja know-how, licencja wzoru użytkowego), w prawie znaków towarowych (licencja znaku towarowego) oraz w prawie autorskim.
Licencją w prawie wynalazczym jest umową nazwaną, tzn. jej istotne postanowienia przedmiotowe są uregulowane przepisami prawa. Zgodnie z ustawą o wynalazczości uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna).
Licencje można dzielić w zależności od zakresu przyznawanych uprawnień na: licencje pełne i niepełne, licencje wyłączne i niewyłączne. Kryterium podziału na licencje pełne i niepełne jest zakres korzystania z wynalazku. Jeżeli licencjobiorca ma prawo gospodarczego korzystania z rozwiązania w takim samym zakresie jak licencjodawca, wówczas mamy do czynienia z licencją pełną. Jeżeli ten zakres jest węższy, wówczas można mówić o licencji niepełnej.
Udzielenie licencji wyłącznej oznacza, że na danym terytorium licencjobiorca ma monopol korzystania z wynalazku. Licencji niewyłącznej można udzielić natomiast kilku licencjobiorcom równocześnie na danym terytorium.
MONOPOL [gr.], ekon.:
1) struktura rynku, na którym istnieje jeden sprzedawca;
2) wyłączny tytuł do produkcji lub handlu danym towarem bądź w danej gałęzi, przysługujący przedsiębiorstwu, osobie, grupie osób lub państwu na podstawie warunków polit., prawnych, ekon. albo naturalnych.
Monopol (gr. monopolía od mónos `jedyny' + poleín `sprzedawać') 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej osobie, grupie osób albo państwu.
MONOPOL forma rynku, w której istnieje jeden sprzedawca dla nieograniczonej liczby nabywców; w gospodarce rynkowej częstą formą występowania m. jest oligopol; najczęstszymi formami organizacyjnymi m. są luźne związki niezależnych, wielkich producentów, których celem jest prowadzenie wspólnej polityki, polegającej na utrzymaniu niskich cen zakupu surowców i materiałów, wysokich cen sprzedaży produktów, podział rynków zbytu (kartele, syndykaty) lub utrzymywanie ścisłych - często międzynarodowych - związków kapitałowych (trusty, kartele); państwa starają się ograniczać działania m. wprowadzając ustawy antymonopolowe; zdarza się jednak również, że państwo występuje jako monopolista (m. państwowy, m. fiskalny), wówczas określona dziedzina gospodarki (np. energetyka, produkcja zbrojeniowa, przemysł spirytusowy, przemysł tytoniowy) stanowi prawnie zastrzeżoną na rzecz państwa wyłączność produkcji i obrotu wybranymi artykułami (przepisy wykluczają wszelką konkurencję); wszelkie m. stanowią barierę w rozwoju gosp. Wobec tego, że m. ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę odgrywa konkurencja za pomocą jakości (znaku firmowego), reklamy, sprzedaży ratalnej itp.
Monopol (monopoly) Rynek, na którym występuje jedyny producent (sprzedawca) dobra lub usługi. Brak konkurencji pozwala monopoliście na ograniczenie podaży, podniesienie ceny i osiągniecie zysku nadzwyczajnego. Państwo może również występować i działać jako monopolista, ustalając wyższe ceny i pobierając wyższe opłaty. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne stanowią poważną barierę w rozwijaniu zdrowej konkurencji.
Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.
MONOPOL NATURALNY, te gałęzie przemysłu, w których efekty skali są tak wielkie, że może w nich przetrwać tylko jedno przedsiębiorstwo, które wyprze z rynku pozostałych konkurentów.
Monopol dwustronny (bilateral monopoly) Rynek, na którym działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko jeden kupujący (monopson). W tej sytuacji cena zależy od względnej siły przetargowej i umiejętności negocjacji.
Monopol występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowo-klimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Taka sytuacja pozwala producentowi na ustalenie wysokiej ceny (zawierającej tzw. rentę monopolową), która nawet kilkakrotnie może przewyższać rzeczywiste koszty produkcji. Taki monopol nazywa się często monopolem naturalnym.
Monopol międzynarodowy (international monopoly) Organizacja i zrzeszenie przedsiębiorstw obejmujące swoją działalnością terytoria wielu krajów i łączące monopolistyczne przedsiębiorstwa różnych państw więzami w celu wyeliminowania konkurencji i opanowania rynków. Porozumienia między uczestnikami monopolu służą podziałowi rynków i ustalaniu zasad polityki cenowej. Monopole międzynarodowe przyjmują formy: trustów, koncernów i karteli międzynarodowych.
MONOPOL PAŃSTWA, zakaz prowadzenia danego rodzaju działalności gosp. przez niepaństwowe podmioty gospodarcze
Monopol pełny W monopolu pełnym jeden producent wytwarza zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe.
MONOPOL SKARBOWY (monopol fiskalny), prawnie zastrzeżona na rzecz państwa wyłączność produkcji lub obrotu określonymi artykułami, w celu ścisłego ustalenia wielkości ich produkcji i opodatkowania spożycia.
Monopson (monopsony) Struktura rynku, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji. Monopsem jest monopolista, który dyktuje producentowi warunki sprzedaży korzystne dla siebie.Monopson jest odpowiednikiem monopolu w dziedzinie zakupu. Monopol może być jednocześnie monopsonem. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu, staje się na nim monopsonistą.
Patent, dokument stwierdzający własność wynalazku i wyłączne prawo korzystania z niego w sposób zawodowy lub zarobkowy.
W Polsce autorstwo wynalazku stwierdza się przez wydanie twórcom i współtwórcom świadectwa autorskiego. W przypadku, gdy wynalazek dokonany został w wyniku zlecenia jednostki gospodarczej lub przy jej pomocy, albo przez pracownika w związku z jego zatrudnieniem w tej jednostce, patentu udziela się na rzecz tej jednostki.
W przypadku wynalazku tajnego, patentu udziela się na rzecz skarbu państwa. Wynalazek dokonany w innych warunkach jest własnością autora. Właściciel patentu jest zobowiązany do rozpoczęcia realizacji wynalazku w okresie 3 lat od jego wydania. Okres wyłącznego stosowania wynalazku trwa 15 lat.
Urząd patentowy lub właściciel wynalazku może zezwolić na korzystanie z wynalazku innej osobie w drodze udzielenia licencji (właściciel) lub licencji przymusowej (urząd patentowy). Prawa z patentu mogą być wywłaszczone na rzecz skarbu państwa, np. na cele obrony państwa.
Wyróżniamy: patent zależny - czyli patent na wynalazek oparty na innym wynalazku, patent dodatkowy - czyli patent na wynalazek będący ulepszeniem wynalazku tego samego autora. Świadectwa autorskie i patenty wydaje urząd patentowy. Uzyskane w Polsce patenty są ważne tylko w Polsce.
Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa, miejsce przedsiębiorstwa na rynku lokalnym lub globalnym. Oznacza zdolności do sprostania wyzwaniom konkurencji, wyścigowi technologicznemu. Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa może być mierzona udziałem w rynku oraz zdolnością utrzymywania bądź zwiększania tego udziału.
Praktyki monopolistyczne, zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na:
1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi,
2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,
3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,
4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem,
5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.
Struktury rynkowe Informacje ogólne
Informacje ogólne
Model czystej konkurencji
Model konkurencji monopolistycznej
Oligopol
Monopol pełny
Struktury rynkowe, rynkowe struktury, formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Wyróżnia się cztery modele struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów.
Model czystej konkurencji
Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.
Model konkurencji monopolistycznej
Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.
Oligopol
W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego). Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
Strukturą zbliżoną do konkurencji doskonałej występującą w rzeczywistym świecie jest tzw wolny rynek, czyli rynek nie podlegający restrykcjom, nie skrępowany żadnymi taryfami celnymi i innymi barierami handlowym. Jest to rynek, na którym ceny są określone przez popyt i podaż, bez regulacji administracyjnych, tj. bez interwencji władzy lokalnej bądź rządu.
Dawniej ekonomiści szczególnie uważnie śledzili te dane. W ich przekonaniu dominacja niewielkiej liczby dostawców na rynku prowadziła do wzrostu cen oferowanych przez nich towarów i usług. W powszechnym wówczas przekonaniu firmom, które kontrolowały całą, lub nawet znaczną większość produkcji w danej branży, bardziej opłaca się współdziałać niż konkurować cenowo. Niektóre badania potwierdzały te spostrzeżenia. Stwierdzono, że na rynku lotniczym, gdzie działają dwie linie lotnicze o podobnych rozmiarach ceny biletów są o kilka procent wyższe, niż na zbliżonym wielkością rynku, gdzie przewoźników takich jest czterech.
Niektóre gałęzie przemysłu (np. przemysł obuwniczy czy odzieżowy) ze względu na rodzaj produktu i technologię dopuszczają istnienie wielu małych firm bądź współistnienie firm dużych i małych. W innych branżach, szczególnie wysoce kapitałochłonnych (energetyka, hutnictwo, przemysł stoczniowy) i technicznie zaawansowanych (przemysł samochodowy i lotniczy) działa mało dużych firm. Im większe przedsiębiorstwa działają w danej branży, tym większa panuje w niej koncentracja.
Zwolennicy tego rodzaju integracji twierdzą, że nabycie kopalni przez hutę przyniesie gospodarce korzyści. Węgiel jest niezbędny w procesie produkcji stali. Tak więc huta, posiadająca własną kopalnię, zwiększa wydajność przy niższych kosztach.
Z kolei przeciwnicy uważają, że tak nie jest, gdyż np. najbardziej wydajne spośród amerykańskich hut stali, są małe, niezależne stalownie, a nie duże firmy, jak United States Steel czy Bethlehern Steel. Dzieje się tak, ponieważ olbrzymie, pionowo scalone przedsiębiorstwa muszą kupować surowce w zakładach, które stanowią ich własność. Niezależne firmy natomiast mogą kupować od dostawców oferujących najkorzystniejsze warunki sprzedaży surowców.
Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykańska Procter & Gamble, która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet i dzieci (ponad 60 % tych wyrobów ), ale również w produkcji past do zębów, proszków do prania, maszynek do golenia oraz kawy. Inna firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące, jak i sprzęt sportowy ( m. innymi rakiety i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson ).
Przeciwnicy prawnego normowania fuzji w formie konglomeratów nie widzą nic złego w tym, jeśli na przykład duża firma produkująca lody zostałaby wykupiona przez jedną z największych firm petrochemicznych. W takim przypadku ani firma lodziarska, ani firma petrochemiczna nie zdobyłyby większej kontroli na swoim na rynku, niż posiadały przed fuzją. Ponadto łączące się firmy stają się bardziej wydajne i zyskowne
Osoby, optujące za większą kontrolą nad wszelkimi fuzjami, twierdza, że wcale tak nie będzie. Argumentują, że potęga wielkich korporacji-konglomeratów daje im możliwość zdominowania wielu rynków. Obawiają się oni, że np. firma produkująca lody, przy wsparciu ze strony firmy petrochemicznej, mogłaby obniżyć ceny, by wyeliminować konkurencję. Następnie, po wyeliminowaniu konkurencji, ustalić ceny według swojego uznania.
Przeciwnicy prawnego normowania fuzji w formie konglomeratów nie widzą nic złego w tym, jeśli na przykład duża firma produkująca lody zostałaby wykupiona przez jedną z największych firm petrochemicznych. W takim przypadku ani firma lodziarska, ani firma petrochemiczna nie zdobyłyby większej kontroli na swoim na rynku, niż posiadały przed fuzją. Ponadto łączące się firmy stają się bardziej wydajne i zyskowne
Osoby, optujące za większą kontrolą nad wszelkimi fuzjami, twierdza, że wcale tak nie będzie. Argumentują, że potęga wielkich korporacji-konglomeratów daje im możliwość zdominowania wielu rynków. Obawiają się oni, że np. firma produkująca lody, przy wsparciu ze strony firmy petrochemicznej, mogłaby obniżyć ceny, by wyeliminować konkurencję. Następnie, po wyeliminowaniu konkurencji, ustalić ceny według swojego uznania.
Zob. Paszek J. Bariery wejścia w ekonomii NBPortal 29 lipca 2009
W pewnych przypadkach jedna lub kilka z nich wystarcza, aby całkowicie wyeliminować konkurencję i zapewnić pojedynczemu przedsiębiorstwu pozycję monopolisty. W innych natomiast bariery wejścia są możliwe do pokonania, jednakże są one na tyle silne, że na rynku działa tylko kilka przedsiębiorstw.
Zdarza się tak, że działające na rynku przedsiębiorstwa zawierają nieformalne porozumienia (zmowy) z innymi przedsiębiorstwami z tej samej gałęzi, by zapewnić sobie wyższe zyski.
Podstawowym i kluczowym problemem przy tworzeniu sieci komórkowej są bardzo wysokie koszty inwestycyjne, które trzeba ponieść na początku działalności. Zbudowanie odpowiedniej infrastruktury jest bardzo kosztowne. Co prawda możemy np. dzierżawić przekaźniki czy inne elementy infrastruktury od innych sieci, ale wtedy jesteśmy uzależnieni od nich i ciężko będzie nam konkurować, zdobywać nowych klientów. W efekcie, rynek telefonii komórkowej tworzy zazwyczaj 3-4 dużych graczy. Jeszcze jaskrawiej widać ten problem w przypadku takich gałęzi jak energetyka czy gazownictwo. Tutaj stworzenie odpowiedniej infrastruktury technicznej (linie wysokiego napięcia, elektrownie czy gazociągi) wiąże się z wielomiliardowymi wydatkami.
Tam, gdzie mamy do czynienia bezpośrednio z życiem ludzkim, normy muszą być bezwzględnie przestrzegane. Mówiąc już o przemyśle farmaceutycznym, warto wspomnieć również o bardzo wysokich kosztach stworzenia, przetestowania i wprowadzenia na rynek nowego leku. W tym przypadku, państwo musi chronić własność intelektualną, odpowiednią technologie. W przeciwnym razie inne podmioty występujące na rynku, mogłyby wejść w posiadanie odpowiedniej wiedzy i czerpać z niej korzyści bez ponoszenia ogromnych kosztów. W konsekwencji spowodowałoby to, że nie opłacałoby się wprowadzać innowacji i mielibyśmy do czynienia z zastojem technologicznym.
Gdy firma Reynolds International Pen Company wprowadziła w 1945 r na rynek chroniony prawami patentowymi długopisy, sprzedawała je po 12,5 $ za sztukę. Po dwóch latach rynkowa cena długopisu wynosiła już tylko 1 $.
Rzadko natomiast, choć przypadków takich nie można wykluczyć (np. rynek cementu, stali, zboże czy ropy naftowej), mamy do czynienia z produktem jednorodnym.
Posługując się analizą matematyczną można udowodnić, że nachylenie funkcji utargu krańcowego jest dwa razy większe, co oznacza, że jest linia utargu krańcowego jest dwa razy bardziej stroma aniżeli krzywa popytu rynkowe. Oznacza to, że funkcja utargu krańcowy przecina oś odciętych Q w połowie odległości pomiędzy początkiem układu a punktem przecięcia się z osią odciętych linii przedstawiającej funkcję rynkowego popytu. W punkcie tym C>0, utarg krańcowy Uk=0 utarg całkowity UC= max całkowity.
Jednym z najbardziej znanych karteli między narodowych jest OPEC - Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej. Uczestnicy kartelu zachowują samodzielność z wyjątkiem ograniczeń wynikających z zawartego porozumienia.
Wyszukiwarka