PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI

Literatura:

1. Chłopkiewicz Maria Osobowość dzieci i młodzieży. Rozwój i patologia.

2. Hall Calvin G., Lindley Gardner Teorie osobowości.

3. Kozielecki Józef Koncepcje psychologiczne człowieka.

4. Strelau Jan Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 1, 2, 3.

5. Zimbardo Philip G. Psychologia i życie.

6. Sperling Abraham P. Psychologia.

Główne teorie osobowości

• Psychoanalityczna - Z. Freud

• Neopsychoanalityczna - Jung, Adler, From, Horney

• Teorie konstytucjonalne - Krestscher, Schelldon

• Teorie behawioralne (uczenia się)

• Poznawcza teoria osobowości - Kelly G.

• Teorie ról - Newcomb T. N.

• Relacyjne teorie osobowości - Luttina J.

• Związek osobowości z działalnościa - Leontiew A. N.

• Teorie osobowości z psychologii polskiej - Gerstmann S., Lewicki A., Łukaszewski W., Reykowski J., Szewczuk W., Obuchowski K.

Józef Kozielecki - cztery koncepcje psychologiczne człowieka

1. Koncepcja behawiorystyczna - na człowieka oddziałuje środowisko, jego zachowanie jest przez nie całkowicie kontrolowane i zależne. Jest on układem reaktywnym, a jego zachowanie jest całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne. Struktura zachowania człowieka jest w dużym stopniu kopią struktury środowiska. Głównym terminem wprowadzonym w tej koncepcji jest wzmocnienie, czyli jak pisze autor „konsekwencje zachowania instrumentalnego, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem”. Dzięki wzmocnieniu można modyfikować zachowania. Kozielecki wyróżnia dwa rodzaje wzmocnień: pozytywne, negatywne i oba odgrywają główną rolę w sterowaniu zachowaniami.

2. Koncepcja psychodynamiczna - ludzkie zachowanie, jego działanie jest ukierunkowane przez nieświadome, dynamiczne siły wewnętrzne, którymi są: popędy, potrzeby, dążenia. Między tymi siłami mogą występować konflikty, których człowiek nie może samodzielne rozwiązać. Autor podaje metody radzenia sobie z nimi:

• represja (wyparcie) - usunięcie ze świadomości myśli, uczuć, wspomnień i pragnień, które przywołują bolesne skojarzenia lub w inny sposób zagrażają spójności osobowości danej jednostki;

• projekcja - przypisywanie innym własnych poglądów, zachowań lub cech (najczęściej negatywnych;

• racjonalizacja - pozornie racjonalne uzasadnianie po fakcie swoich decyzji i postaw, kiedy prawdziwe motywy pozostają ukryte, często także przed własną świadomością;

• substytucja - zastępowanie nieosiągalnych celów celami łatwiejszymi, zmiana obiektu na który skierowany jest popęd. Istnieją dwie główne formy substytucji: sublimacja (przesunięcie popędu (potrzeb, motywów) z celu, którego nie można zrealizować ze względu na niezgodność z przyjętymi zasadami, na inny, zastępczy obiekt lub czynność) i kompensacja (wynagradzanie siebie za braki lub defekty; daje chwilową przyjemność, ale powtarzane może spowodować utrwalenie się podświadomego skojarzenia danego defektu z nagrodą i utrudnić jego usunięcie).

3. Koncepcja poznawcza - według jej założeń człowiek to samodzielny podmiot, który w dużej mierze decyduje o własnym losie, który działa świadomie i celowo. Jego zachowanie zależy od informacji płynących ze środowiska zewnętrznego i ze struktur poznawczych. Struktura poznawcza jest to zakodowana w pamięci wiedza zdobyta w toku uczenia się i myślenia. Zauważa też, że dzięki wiedzy deklaratywnej i proceduralnej zakodowanej w strukturach poznawczych oraz dzięki metabolizmowi informacyjnemu człowiek może lepiej zrozumieć świat i rozsądniej w nim działać. Najważniejszą umiejętnością jednostki jest generowanie wiedzy, a podstawową metodą prowadzącą do zmiany zachowania jest:

• celowe wychowanie;

• autokreacja - formowanie siebie według własnego projektu.

4. Koncepcja humanistyczna - próbuje ona odkryć wszystkie mocne strony człowieka. Twierdzi, że o jego działaniu decyduje dążenie do samorealizacji i aktualizacja jego potencjalnych szans. W skład szans wchodzą np. przeżycia twórcze, altruizm, miłość, rozwój własnego „ja”. Człowiek jest „unikatową całością, której nie można sprowadzić do elementów”. Psychologia wśród metod modyfikacji zachowań stosuje samoopis i samoocenę, zakładając, że człowiek najlepiej zna swoje doświadczenia.

Uproszczone i ukryte teorie osobowości

Astrologia pozwala definiować uproszczone i ukryte teorie osobowości. Pozwalają one człowiekowi uporządkować świat.

Czynniki wpływające na teorie osobowości:

• historia życia osoby;

• jej zachowania;

• jej zainteresowania.

Uproszczone źródła (nienaukowe) do charakterystyki człowieka:

• wiek;

• znaki Zodiaku;

• pochodzenie społeczne;

• narodowość;

• rasa;

• numerologia (data urodzin);

• kolory (testy);

• grupa krwi.

Źródła konstruowania charakterystyk:

• naukowe (obiektywne procedury i narzędzia pomiaru);

• naiwne (intuicja, przypuszczenia, obserwacja);

• historia życia;

• obecne zachowania i nawyki;

• zainteresowania;

• postawy;

• cele i aspiracje.

Dwa pytania dotyczące osobowości:

1. Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie?

To minimalna liczba zmiennych wyjaśniających występowanie tych samych reakcji u wszystkich istot gatunku ludzkiego.

2. Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie?

To wyjaśnienie przyczyny indywidualnej specyficzności zmiennej reakcji (bez bodźca).

Osobowość to:

• nadrzędna instytucja dynamizująca i ukierunkowująca działanie;

• zespół podmiotowych, psychologicznych warunków działania;

• najważniejsze dla kształtowania się struktury osobowości są wrodzone wpływy genetyczne;

• głównymi wyznacznikami osobowości są czynniki środowiska;

• nie istnieje jedna, ogólnie zaakceptowana teoria, a zatem i definicja, osobowości.

Osobowości wg Hipokratesa (podstawa - płyny ustrojowe i humory)

SANGWINIK - silny; zrównoważony (wesoły, aktywny, zmienny, żywy)

FLEGMATYK - silny; niezrównoważony (apatyczny, ospały, powolny)

MELANCHOLIK - słaby; niezrównoważony (smutny, zadumany, łagodny)

CHOLERYK - silny; niezrównoważony (złoszczący się, pobudliwy, wybuchowy)

Osobowości wg W. Scheldon'a (podstawa - budowa ciała)

ENDOMORFICZNY - gruby, miękki, okrągły

MEZOMORFICZNY - muskularny, silny, kanciasty, atletyk

EKTOMORFICZNY - chudy, wysoki, kruchy

Teorie osobowości (są hipotetycznymi stwierdzeniami na temat struktury i funkcjonowania)

5 podstawowych wymiarów osobowości (Wielka Piątka)

1. Ekstrawersja - rozmowny, energiczny, asertywny, spokojny, wycofany, nieśmiały.

2. Przyjazność - sympatyczny, miły, ciepły, zimny, kłótliwy, okrutny.

3. Sumienność - zorganizowany, odpowiedzialny, przezorny, beztroski, lekkomyślny, nieodpowiedzialny.

4. Stabilność emocjonalna - spokojny, stabilny, zadowolony, lękliwy, niestały, wybuchowy.

5. Otwartość na doświadczenia - twórca, inteligentny, otwarty umysłowo, prosty, płytki, nieinteligentny.

Główne teorie osobowości

• Psychodynamiczne - teoria freudowska - w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też psychoanalityczna teoria osobowości).

• Teorie neopsychoanalityczne - podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson.

• Teorie pola - traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein.

• Teorie czynnikowe - przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck.

• Teorie uczenia się - podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller.

• Teoria uczenia się społecznego - zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura.

• Teorie humanistyczne - kolistyczne, egzystencjonalne, obejmujące całe życie człowieka, jego wrodzone własności, subiektywne doświadczenia. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski.

• Teorie systemowe - Milton Erickson (systemowa teoria osobowości).

Każdy typ teorii wnosi inny wkład w dzisiejsze rozumienie osobowości. Teorie cech przedstawiają katalog opisów części i strukturę osobowości. Teorie psychodynamiczne dodają mechanizmy poruszające te części. Teorie uczenia się ukazują wyznaczniki działań zewnętrznych. Teorie humanistyczne ukazują żywego człowieka i jego wolną wolę. Teorie poznawcze pozwalają wybrać ścieżkę działania dzięki informacjom. Teorie jaźni ukazują rolę samooceny w działaniu.

Polscy psychologowie osobowości

Stanisław Gerstmann - postawy, układ informacyjny i informujący.

Podstawa - ukierunkowana aktywność psychiczna, na którą składają się:

• układ poznawczy - orientacja, motyw;

• układ emocjonalny - dynamika;

• układ wykonawczy - narządy, układ nerwowy.

Układy te stanowią postawy.

Środowisko społeczne i pozaspołeczne

Osobowość

doświadczenie orientacja czynności

ogólna

aktywność

Janusz Reykowski - nastawienia wyższego rzędu, organizacja nadrzędnych schematów dynamicznych. Regulacja stosunku człowiek-świat polega na utrzymaniu równowagi między organizmem a otoczeniem, niezbędnej do utrzymania się przy życiu organizmów żywych. Regulacja ta sprowadza się do odbioru, przekazywania i przetwarzania informacji.

Podstawa - integracja informacji:

• wiedza - świata, obrazu siebie;

• motywacja - potrzeb, zadań życiowych;

• postawy - sposoby zachowania.

Tworzy to systemy dynamiczne, które opierają się na samodzielniej aktywności jednostki.

Władysław Szewczuk - świadomość, społecznie ukształtowany sposób świadomego istnienia jednostki.

Osobowość - to społecznie ukształtowany sposób świadomego istnienia jednostki, na który składają się oparte na poznaniu rzeczywistości cele, realizacja, stosunek do innych ludzi, samoregulacja (oparta o temperament). W wyniku aktywności jest ona rezultatem rozwoju indywidualnego (złożone systemy odbiorczo-wykonawcze).

Strukturę osób tworzą: pogląd na świat, plan życiowy, zamiłowania, działalność, zdolności, charakter, samowiedza, samokrytyka, sumienie.

Czynności to procesy ukierunkowane na określony cel, mające własną strukturę. Wyższe, psychiczne czynności organizmu mają na celu regulację stosunku człowiek-świat. Można wyróżnić cztery typy czynności:

1. Skierowane na otoczenie (praca).

2. Skierowane na podmiot (nauka, zabawa).

3. Skierowane na czynność (doskonalenie czynności).

4. Bezpośredniej regulacji (wynik natychmiastowy).

Procesy emocjonalne wpływające na zachowanie człowieka

Źródło emocji i uczuć człowieka - obiektywne istniejąca rzeczywistość. Uczucia to wyraz stosunku do osób, przedmiotów, zjawisk, samego siebie. Procesy emocjonalne towarzyszą regulacji stosunku człowiek-świat, pełniąc funkcje oceny tej relacji.

Kontrola emocjonalna

Niedorozwój sfery emocjonalnej lub brak nad nią samokontroli powodują poważne konsekwencje w zakresie regulacji zachowań.

Kontrola emocjonalna - zdolność do opanowania impulsów emocjonalnych w sytuacjach trudnych dla człowieka, by nie dezorganizować zachowania.

Dojrzałość emocjonalna - umiejętność świadomego kierowania swoim zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania do środowiska społecznego.

Procesy motywacyjne jako wewnętrzne regulatory ludzkiego działania

Motyw:

• tendencja kierunkowa - ma kierunek i siłę;

• stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwość i kierunek aktywności organizmu.

Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów, które powstały na bazie procesów emocjonalnych, pobudzających do działania.

Siła motywów decyduje o sile i natężeniu procesu motywacyjnego.

Działania człowieka pobudzają cele, potrzeby i zadania.

Ludzkie zachowania:

• mają swoja przyczynę (wrodzoną i środowiskową);

• u ich podstaw tkwią potrzeby, pożądania lub motywy;

• zależą od własnego doświadczenia i kultury środowiskowej.

Cechy procesów motywacyjnych:

• pełnią rolę dynamizującą (potrzeby) i jednocześnie ukierunkowującą (cel);

• mają udział w kształtowaniu obrazu świata jednostki (poznanie i rozumienie).

Motywacja - mechanizm utrzymujący równowagę między organizmem a środowiskiem oraz równowagę wewnętrzną.

Tendencja kierunkowa procesów motywacyjnych

• zmierzanie do celów dodatnich;

• unikanie celów ujemnych.

M = f (P, C)

Konflikt motywów - konflikt między dążeniami jednej osoby.

Trzy podstawowe typy konfliktu motywów:

1. (+ +) konflikt przyciągania z przyciąganiem.

2. (- -) konflikt unikania z unikaniem.

3. (+ -) konflikt unikania z przyciąganiem.

Sytuacje konfliktu motywów:

1. (+ +) wybór między dwoma atrakcyjnymi celami (najtrudniejszy moment podjęcia decyzji).

2. (- -) dokonanie hierarchii między celami o wartościach ujemnych (długi okres wahania, moment podjęcia decyzji nie zawsze rozwiązuje konflikt).

3. (+ -) cel ma wartość jednoznacznie pozytywną (w oddaleniu), negatywną (z bliska) (utrudnienie w realizacji celu).

Psychologiczne koncepcje człowieka

WYRÓŻNIAJĄCE KRYTERIA	PSYCHOANALIZA	BEHAWIORYZM	PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA	PSYCHOLOGIA POZNAWCZA	SOCJOBIOLOGIA	PONOWOCZESNOŚĆ
Kim jest człowiek?	pionkiem sterownym przez biologię, ograniczanym przez kulturę	pionkiem sterowanym przez cechy sytuacji	wszechwładnym podmiotem	badaczem, decydentem	środkiem rozpowszechniania genów	kolekcjonerem wrażeń
Prosty czy złożony?	złożony	prosty	złożony	złożony	prosty	złożony
Realizowane interesy	libido	redukcja popędów	rozwój osobisty	poznanie, równowaga poznawcza	reprodukcja	potrzeba wrażeń
Stosowane strategie	kateksja, mechanizmy obronne	zachowanie skuteczne	samoaktualizacja	gromadzenie i przetwarzanie informacji	dobór, altruizm krewniaczy i odwzajemniony	zmiana pola psychologicznego, ryzykowanie
Biologia czy doświadczenie?	biologia	uczenie się	biologia (marginalne uczenie się)	uczenie się	biologia	uczenie się
Wolność czy konieczność?	konieczność	konieczność	wolność	wolność	konieczność	wolność
Koncentracja na czasie	przeszłość	przeszłość	teraźniejszość	przeszłość, teraźniejszość, przyszłość	teraźniejszość, przyszłość	teraźniejszość
Stabilność czy zmienność natury ludzkiej?	stabilność	zmienność	zmienność	zmienność	stabilność	zmienność
Metafora	maszyna	maszyna	Bóg	komputer	maszyna	Bóg

Kateksja - wybór obiektu popędu, pojęcie psychoanalityczne oznaczające proces inwestycji energii w działanie lub wyobrażenie, które zaspokaja popęd.

Libido - (z łac. żądza) popęd seksualny (płciowy), zachowanie mające na celu zaspokojenie potrzeby bliskości cielesnej, rozkoszy.

Definicje i składniki osobowości

Dojrzała osobowość - układ trwałych właściwości charakteru dla danej jednostki. Ich podłożem są zadatki autonomiczno-fizjologiczne organizmu, warunkujące możliwość poznania świata oraz tworzenie schematów percepcyjnych, intelektualnych i emocjonalno-społecznych. Tworzą one wielowymiarową strukturę. Należy je ujmować łącznie, bo wzajemnie na siebie oddziaływują. Składają się na nią: temperament, zdolności i uzdolnienia, inteligencja, potrzeby, zainteresowania, postawy, obraz świata i samego siebie.

Temperament - zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych przejawiających się w reakcjach emocjonalnych i motorycznie uzależniony od procesów wewnętrznego pobudzania i hamowania. Wyraża się w sile i czasie trwania reakcji.

Zdolności - właściwości psychiczne warunkujące pomyślność rezultatów działania.

Uzdolnienia - zespół zdolności umożliwiający wyjątkowo skuteczne działanie w danej dziedzinie.

Inteligencja - rodzaj zdolności efektywnego myślenia, ogólne zdolności umysłowe, zdolność do przystosowania się do nowych wymagań.

Iloraz inteligencji wg W. Sterna

wiek umysłowy

I.I.= x 100

wiek życia

Potrzeby - odczuwalny brak , do którego zlikwidowania się dąży.

Indywidualnej samorealizacji - rozwijanie swoich zdolności, zainteresowań

Szacunku, uznania społecznego - prestiż, znaczenie, niezależność

Miłości, przynależności - aprobata, akceptacja, tożsamość

Bezpieczeństwa - stałość

Fizjologiczne - sen, jedzenie

Postawy - można je określić jako ukształtowaną w procesie zaspokajania potrzeb w określonych warunkach społecznych, względnie zgodną i trwałą orientację wiedzy, przekonań, uczuć, motywów oraz pewnych form działania i reakcji ekspresywnych podmiotu, związaną z określoną klasą przedmiotów lub przedmiotem.

Obraz samego siebie - całokształt wyobrażeń, wiedzy i pojęć o własnej osobie, połączony z uczuciowym stosunkiem do siebie (ja realne - ja idealne).

Obraz świata - naukowy pogląd na świat, wewnętrznie spójny system przekonań, które są zgodne ze stanem współczesnej wiedzy naukowej oraz przyjmowane , uznawane i stosowane przez jednostkę w oparciu o racjonalne, naukowe myślenie.

1

---