GEOGRAFIA POLITYCZNA

(przewodnik do wykładu dla studiów zaocznych geografii)

opracowanie: Roman Matykowski

Poznań, 2010

GEOGRAFIA POLITYCZNA jest to dziedzina/ dyscyplina nauki

• uważana za część geografii (nauk geograficznych)

• jako jedna z wielu subdyscyplin geografii społeczno-ekonomicznej (human geography)

• jako jedna z podstawowych subdyscyplin geografii: obok geografii fizycznej, geografii społeczno-ekonomicznej (geografii człowieka) i geografii historycznej

• uważana za naukę pomocniczą politologii (nauk politycznych)

====================================================================

d y g r e s j a

====================================================================

GEOGRAFIA (nauki geograficzne, geografie) definiuje się poprzez

• określenie naczelnego problemu badawczego (separatyzm przedmiotowy)

• podanie wzorca badawczego (paradygmatu)

• i niekiedy odwołania się do orientacji filozoficzno-metodologicznej uznawanej natenczas przez badacza

Separatyzm przedmiotowy:

• funkcjonowanie systemu środowisko geograficzne - społeczeństwo

• opis powłoki krajobrazowej (geograficznej) i relacje środowisko naturalne - jego mieszkańcy

• charakterystyka regionów

• analiza rozmieszczenia (lokalizacji) pewnej kategorii zjawisk (geograficznych)

lub analiza przestrzeni geograficznej

Wzorce badawcze:

• koncepcja chorologiczna zwraca uwagę na badanie/ analizowanie relacji przestrzennych między obiektami) operując takimi terminami, jak rozmieszczenie, zróżnicowanie przestrzenne, układ (rozkład) przestrzenny

• koncepcja interakcjonistyczna zwraca uwagę na określenie wzajemnych oddziaływań jakie zachodzą między przyrodą (lub jej składowymi) a społeczeństwem (i systemem ekonomicznym) przy wykorzystaniu pojęć z teorii systemów

Orientacje filozoficzno-metodologiczne:

• orientacja naturalistyczna (scjentystyczna): twierdzenia naukowe są intersubiektywnie sprawdzalne (wyjaśnianie rzeczywistości)

>>>> rola metod matematyczno-statystycznych

• orientacja antynaturalistyczna

• koncepcja humanistyczna: znaczenie wartości jakie człowiek przywiązuje do świata („rozumienie” rzeczywistości)

• koncepcja radykalna: poznanie rzeczywistości jest uwikłane ideologicznie

• eklektyzm metodologiczny wielu badaczy lub metodologiczna pasywność (odwoływanie się do tradycji sprzed wieku)

SPOJRZENIE NA GEOGRAFIĘ POLITYCZNĄ POPRZEZ WYBRANE JEJ DEFINICJE

literatura światowa

autor	Treść
R. Hartshorne, 1954	„nauka o przestrzennych różnicach i podobieństwach pod względem charakteru politycznego”
N.J.G. Pounds, 1963	„geografia polityczna jest zainteresowana obszarami zorganizowanymi”
W.A.D. Jackson, 1964	„nauka o zjawiskach politycznych w ich przestrzennym kontekście”
National Academy of Science - National Research Council, 1965	„nauka o wzajemnych oddziaływaniach między przestrzenią geograficzną a procesem politycznym
R.E. Kasperson, J.V. Minghi, 1969	„analiza przestrzenna zjawisk politycznych”
S.B. Cohen, 1973	„przestrzenne konsekwencje procesów politycznych”
K.R. Cox, 1979	„centralnym przedmiotem zainteresowania geografa politycznego jest: kto uzyskuje co, gdzie?”
A.D. Burnett, P.J. Taylor, 1981	„ studia polityczne wykonywane przez geografów stosujących techniki i idee związane z ich przestrzenną perspektywą”
M.J. Dear, 1988	„analiza systemów grup (klas) konfliktu w czasie i przestrzeni”

literatura polska

autor	Treść
J. Loth, 1925	„Zadaniem geografji politycznej jest badać państwo obiektywnie z najrozmaitszych geograficznych punktów widzenia”
J. Smoleński, 1931	„Geografia polityczna traktuje państwo jako całość, jako indywiduum, bez względu na dualistyczny charakter przedmiotu i pozostawiając geografji regionalnej rozpatrywanie wewnętrznych jego cech, zajmuje się jego wspólnemi właściwościami, jak położenie, granice, stosunek do otoczenia, tendencje rozwojowe”
S. Nowakowski, 1934	„Jeżeli sporne jest samo pojęcie państwa, to jeszcze bardziej sporna jest kwestja istoty geografji politycznej, której zasadniczem zadaniem jest badanie państwa pod względem geograficznym. Jedni uznają geografję polityczną za zasadniczy dział geografji człowieka (…), inni wysuwają bardzo poważne wątpliwości co do jej racji bytu, jako samodzielnej gałęzi wiedzy geograficznej”
J. Barbag, 1978	„dyscyplina zajmująca się wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych”
B. Czyż, 1993	geografia polityczna zajmuje się „zjawiskam rozmieszczonymi w przestrzeni i ich atrybutami przestrzennymi, będącymi wynikami procesu politycznego w takim rozumieniu, w jakim państwo (..) umownie nazywamy oragnizmem poltycznym”
S. Otok, 1996	„Wszyscy jednak uważają proces polityczny i przestrzeń za podstawowe atrybuty geografii politycznej”
Z. Rykiel, 2006	przedmiotem geografii politycznej jest: „czasoprzestrzeń polityczna, jej baza ekonomiczna i treść społeczna”

W definicjach geografii politycznej pojawiają się na ogół dwa konteksty

kontekst przestrzenny

• przestrzeń (geograficzna)

• przestrzenne różnice i podobieństwa (lub konsekwencje)

• analiza przestrzenna

kontekst przedmiotowy

• zjawiska polityczne, zdarzenia (wydarzenia) polityczne

• procesy polityczne

• instytucje i organizacje polityczne (grupy nacisku, grupy konfliktu)

inne wymiary

• ujęcie czaso-przestrzenne, dynamiczne (odwołanie się do kategorii „procesu”)

• interpretacje radykalne (korzyści z położenia w przestrzeni, konflikty)

• swoistość warsztatu naukowego geografa (ujęcie przestrzenne)

- często przez reprezentantów nauk politycznych (politologii) jest sprowadzana do uproszczonej analizy rozmieszczenia zjawisk politycznych lub też sięgając do kategorii geopolitycznych popada w klasyczny determinizm geograficzny

↑ czy więc w takiej wersji geografia polityczna nie staje się jedną z dyscyplin pomocniczych politologii?

Najprościej zatem można zdefiniować:

geografię polityczną jako naukę o oddziaływaniu przestrzeni (geograficznej)

i procesów politycznych

ale można też spróbować wypracować definicje, które będą odpowiadać poszczególnym orientacjom i nurtom w geografii

ujęcie/ nurt badawczy	treść defi nicji	słowa kluczowe
tradycyjny	geografia polityczna analizuje zjawiska polityczne i ich relacje ze środowiskiem geograficznym (przyrodniczym)	zjawiska polityczne, środowisko geograficzne
chorologiczny	geografia polityczna bada zjawiska (procesy) polityczne w kontekście przestrzennym lub też przestrzenne konsekwencje procesów politycznych	procesy polityczne, kontekst przestrzenny
radykalne	geografia polityczna zajmuje się analizą konfliktów i korzyści z „władania” określonymi miejscami przez dane grupy (klasy) społeczne w czasie i przestrzeni	konflikty, kontrola miejsc
behawioralne	geografia polityczna zajmuje się badaniem zachowań politycznych (i procesem podejmowania decyzji) grup społecznych, instytucji i organizacji oraz poszczególnych jednostek (ludzi) w przestrzeni społeczno-politycznej	zachowanie przestrzeń społeczno-polityczna
humanistyczne	geografia polityczna stara się zrozumieć znaczenie wartości politycznych, które kształtują przestrzeń życia człowieka i przywiązują do zrozumienia świata (rzeczywistości)	zrozumienie przeżyć człowieka w sferze politycznej
geopolityczne*	geografia polityczna skupia się na geograficznej perspektywie stosunków międzynarodowych państwa lub instytucji politycznych, zwłaszcza w odniesieniu do jego sąsiadów

* to ujęcie też często uważa się za deformacje metodologiczną i teoretyczną tradycyjnie rozumianej geografii politycznej

„Mówiąc o geografji politycznej, wyróżnić należy geografję wewnętrzno-polityczną i geografję zewnętrzno-polityczną. Pierwsza zajmuje się głównie strukturą gospodarczą i administracyjną, druga zaś stanowiskiem państwa wśród innych, sąsiadujących z niem jednostek politycznych”

(J. Loth, 1925, s. 8-9)

Dwie płaszczyzny rozwijania problematyki badawczej w geografii politycznej

• zewnątrzpaństwowy czyli badanie obszarów politycznych świata

• wewnątrzpaństwowy czyli badanie struktury wewnętrznej państwa

Współczesny podział polityczno-terytorialny świata

• ujęcie kartograficzne: mapa polityczna i jej zmiany jako przedmiot badań geografii politycznej

J. Barbag, 1974. Geografia polityczna ogólna, s. 161

„Polityczna mapa świata ulegała w przeszłości i w dalszym ciągu ulega licznym zmianom, odzwierciedlającym rozwój historyczny plemion, narodów oraz zmiany w układzie ich sił.”

S. Otok, 1996. Geografia polityczna,

s. 23

„Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co wynika z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji.”

s. 43

„Od zakończenia II wojny światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej świata, dotyczące zarówno granic politycznych, jak również układów geostrategicznych i gospodarczych. Liczba państw suwerennch wzrosła z 50 na początku XX w. do 192 w 1994 r. Proces politycznej dezintegracji, będący następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal.”

Z. Rykiel, 2006. Podstawy geografii politycznej, s. 184

„Pierwszy poziom to przemiany mapy politycznej świata. W tych kategoriach opisywano przemiany, o których mowa również w tradycyjnych podręcznikach geografi politycznej. W ramach Międzynarodowej Unii Geograficznej istniała też komisja o takiej nazwie. Przemiany mapy politycznej są jednak albo skrótem myślowym, albo świadomą postawą metodologiczną, u której leży naiwny geografizm, sprowadzający dalsze rozważania do czystego opisu.”

• ujęcie chorologiczne wzbogacone o badania rozwoju i dynamiki układów przestrzennych (por. Z. Chojnicki, 1973):

można realizować w kilku wersjach

• ujęcie rozwojowo-genetyczne: stosowane szczególnie na gruncie geografii historycznej (obszary rdzeniowe i rozwój terytorialny państw, sukcesja państw, itd.)

• ujęcie wzmocnione o dynamiczny strukturalizm przestrzenny (zob. Z. Chojnicki, 1973): analiza zmian i przekształceń organizacji przestrzennej i funkcjonowania systemów politycznych (szczególnie w układach wielkich regionów)

• analiza czasoprzestrzeni politycznej (zob. Z. Rykiel, 2006): analiza procesów przemian przestrzeni politycznej i ich mechanizmów; ujęcie to nawiązuje do przedstawionych powyżej wersji

Podejście dynamiczne wraz z ujęciem chorologicznym stanowi niezbędne ujęcie badania przestrzennych układów zjawisk politycznych, które ulegają współcześnie częstym zmianom i przekształceniom

uwaga: często ujęcia te są rozwijane i reinterpretowane w analizach nurtu

geopolitycznego

• ujęcie systemowe: analiza systemowa opiera się na teorii i właściwościach systemu, której szersze rozpowszechnienie nastapiło - także na gruncie geografii - na przełomie lat 60. i 70. XX w.

Występują dwa podstawowe sposoby widzenia systemu i jego wykorzystania w badaniach:

- pogląd, że systemy są tworami realnymi,

- pogląd, że istotniejsze w badaniu jest zastosowanie pojęć teorii systemu niż rozważanie czy dane obiekty złożone są obiektami konkretnymi.

Podejście systemowe, które pozwala lepiej uchwycić i przedstawić całą złożoność i skomplikowanie przestrzennych układów zjawisk politycznych, ich rozmieszczenia i zróżnicowania oraz związków z innymi zjawiskami społecznymi (ekonomicznymi, kulturowymi i ekologicznymi), które są przedmiotem geografii politycznej

System pojmuje się jako kategorię służącą do charakterystyki pewnych elementów tworzących pewne całości.

Podstawowe cechy systemu określają jego trzy aspekty:

skład: tzn. zbiór jego składników czyli części

otoczenie: tzn. zbiór obiektów nie będących jego składnikami, z którymi jest powiązany

struktura: tzn. zbiór relacji realnych, w szczególności powiązań łączących części systemu, jak również relacji między nimi a obiektami otoczenia.

Stąd podejmując analizę przemian politycznych świata można ją realizować w ujęciu systemowym, jak i wybranym poziomie (kontekście) przestrzennym. Istotną czynnością tego postępowania jest identyfikacja globalnego (lub regionalnego) systemu politycznego, nazywanego też systemem terytorialno-politycznym świata.

Identyfikacja systemu i jego własności

Poziom	Skład	otoczenie	Struktura
globalny /regionalny	państwa (+ terytoria niesuwerenne + wspólnoty powstańcze odwołujące się do zasa-dy samostanowienia)	inne systemy terytorialne, z którymi zachodzą wza-jemne oddziaływania, np. system ekonomiczny, system przyrodniczy	zbiór relacji i oddziaływań politycznych oraz ekono- micznych i kulturowych, które maja znaczenie polityczne; charakter relacji: - współdziałanie, - współzawodnictwo i ko- egzystencja - ukryty lub jawny konflikt - izolacja; normy prawa międzynarodo-wego i kody geopolityczne
	-superstruktury (mocarstwa) -organizacje ponad-państwowe	j.w.; przestrzeń kosmiczna	-relacje międzypaństwowe, -relacje ponadpaństwowe

Źródło:opracowanie własne

jednostka elementarna systemu (składnik systemu w wymiarze przestrzennym):

• państwo jako podstawowy składnik globalnego systemu politycznego (terytoria niesuwerenne traktuje się w tym ujęciu jako subelement składowy państwa)

• państwa + terytoria niesuwerenne (zależne): terytoria zależne traktuje się jako osobną kategorię składu politycznego systemu światowego, dlatego też ogół jednostek elementatnych nazywa się jednostkami polityczno-terytorialnymi

lub jednostkami polityczno-geograficznymi.

Pojawiają się również inne terminy o wątpliwej poprawności, jak

- kraje: termin używany potocznie, sprowadzany czasem do banału geograficzne-

go (zob. R. Mielcarek, 2005→minikraje Europy), ale i poddany porównaniu

z pojęciem państwa - w kategoriach analizy semantycznej - przez Z. Rykla

(2006), jednakże Z. Rykiel dość jednostronnie podchodzi do tej kwestii, wypreparowując pojęcie „kraju” dla potrzeb swojego dyskursu

- jednostki geopolityczne: termin kojarzony z kierunkiem badań politologiczno-

przestrzennych zwanych geopolityką; niejednoznacznie i krytycznie oceniany przez część geografów i innych naukowców

• jednostki polityczno-terytorialne + wspólnoty powstańcze i narody odwołujące się do zasady samostanowienia narodów (po II wojnie światowej ukształtowanej w prawie międzynarodo-wym, Karta NZ): najszersze ujęcie proponowane częściej w literaturze prawnomiędzynaro-dowej (zob. L. Antonowicz, 1993)

Stosując ujęcie systemowe można koncentrować się na różnych jego własnościach, a zatem realizować różnorakie podejścia, np.:

podejście strukturalne: koncentrujące swoją uwagę na wyodrębnieniu i charakterystyce części składowych systemu (w tym podsystemów)

podejście funkcjonalne: akcentujące przede wszystkim mechanizmy działania systemu, jak i jego części składowych (w tym podsystemów)

O funkcjach poszczególnych elementów w systemie polityczno-terytorialnym świata (lub wielkiego regionu) mogą też informować tzw. „kody geopolityczne” (wg P.J. Taylora i C. Flinta, 2000). Kody geopolityczne mają charakter operacyjny i składają się „ze zbioru założeń polityczno-geograficznych, które leżą u podstaw polityki zagranicznej poszczególnych krajów” (s. 62). Kody geopolityczne odnoszą się do trzech poziomów oddziaływań przestrzennych (s. 91):

- lokalnego: zbiór reguł i założeń sformułowanych względem państw sąsiednich

- regionalnego: zbiór założeń, będących przejawem aspiracji danego państwa w

strefie państw sąsiednich (regionu)

- globalnego: dotyczy państw prowadzących politykę globalną

P.J. Taylor i C. Flint w książce „Political Geography” (Geografia polityczna) wskazali, że źródeł przedstawionej przez nich koncepcji kodów należy szukać w pracach politologicznych:

- A.K. Henriksona (1980), który co prawda używał innego terminu na określenie założeń

strategicznych w realizacji polityki zagranicznej

oraz

- J.L. Gaddisa (1982), który przywołał pojęcie kodów (kodeksów) geopolitycznych

Na gruncie polskiej geografii politycznej Z. Rykiel (2006, s. 184-185) odwołuje się również do kodeksu geopolitycznego P.J. Taylora i C. Flinta jako jednego ze sposobów analizy przemian politycznych świata.

• kategorie analizy fragmentów globalnego systemu światowego

Poziom analizy	efekty analizy	uwagi: słabości interpretacyjne
jednostki polityczno-terytorialne	podział polityczny świata (konty-nentów, itp.) i jego zmiany	występowanie jednostek, których państwowość jest kwestionowana
państwa i obszary „geopolityczne”	regiony geostrategiczne (geopolityczne) świata	ustalanie i rangowanie potęgi (geo-) politycznej państw deformacje geopolityczne
obszary geopolityczne (w tym przestrzeń życiowa -„Lebensraum” narodów)	strefy wpływów państw	ustalenie wpływów pozatrak-tatowych poszczególnych państw determinizm geopolityczny
regionalizm ekonomiczny	regionalny układ ugrupowań integracyjnych	różny stopień poziomu integracji (formalna - realna)
podziały globalne	superstruktury: Północ - Południe; Zachód - Wschód - Trzeci Świat)	kryteria podziału strefy przejściowe (brak wyraźnych i jednoznacznych granic)

Ład powojenny: Pierwszy Świat, Drugi Świat i „Żelazna kurtyna”.

Po II wojnie światowej w Europie ukształtował się porządek międzynarodowy (porządek jałtański). Głównymi cechami tego porządku był podział na dwa zamknięte i rywalizujące bloki: Wschód (zwany Drugim Światem) i Zachód (Pierwszy Świat) oraz silna dominacja Związku Sowieckiego nad państwami Europy Środkowej i Wschodniej.

Porządek ten bywa nazywany jałtańskim ponieważ według niektórych opinii jego zarysy zostały ustalone przez trzy wielkie mocarstwa (Stany Zjednoczone, Związek Sowiecki, Wielka Brytania) na konferencji, która odbyła się w Jałcie na Krymie w dniach 4-11 lutego 1945roku. Według tego poglądu to właśnie w Jałcie Zachód zgodził się na podział Europy, przekazał Stalinowi kontrolę nad Europą Środkową i Wschodnią. Podział Europy kształtował się w wyniku radzieckiej polityki faktów dokonanych, czemu sprzyjało: duży potencjał wojskowy ZSRR, pozwalający na znaczną swobodę postępowania, nieuznawanie Europy Środkowej i Wschodniej przez mocarstwa zachodnie za strefę swoich interesów bezpieczeństwa oraz narastanie zimnej wojny w stosunkach ZSRR z USA i Wielką Brytanią.

W sowieckiej strefie wpływów pod koniec lat 40. znalazło się kilka krajów europejskich: część Niemiec (początkowo jako strefa okupacyjna, a od 1949 roku jako Niemiecka Republika Demokratyczna), Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania i Jugosławia (od 1948 roku komuniści jugosłowiańscy ograniczyli swoje kontakty i związki ze ZSRR). Państwa te łącznie ze Związkiem Radzieckim określano mianem Wschodu (lub Drugiego Świata). Granicę wyznaczającą strefy wpływów W. Churchill nazwał w 1946 roku „żelazną kurtyną”. Do państw typu komunistycznego zaliczono także niektóre państwa azjatyckie: Mongolską Republikę Ludową (od 1924 roku), Demokratyczną Republikę Wietnamu (od 1945 roku, uznaną przez Francję na Konferencji Genewskiej w 1954 roku), Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną (od 1948 roku) i Chińską Republikę Ludową (od 1949 roku). Od 1959 roku państwem komunistycznym stała się Republika Kuby - pierwsze państwo tego typu na półkuli zachodniej.

Podział „Północ - Południe” i rozpad systemu komunistycznego.

W latach 90. w stosunkach międzynarodowych dokonała się jakościowa oraz strukturalna zmiana - bipolarny układ Wschód - Zachód determinowany kryteriami ideologicznymi i bezpieczeństwa został zastąpiony przez nowy układ bipolarny stosunków Północ - Południe, w którego centrum uwagi są problemy zacofania i rozwoju gospodarczego Południa, stosunków międzynarodowych oraz form pomocy rozwiniętych państw Północy na rzecz biednych państw Południa.

Przyczyny utrzymania strukturalnego podziału na bogatą Północną i biedne Południowe są przedmiotem znacznych kontrowersji naukowych na gruncie ekonomii i stosunków międzynarodo- wych ścierają się bowiem dwa podejścia: a/ pierwsze - wywodzi się z ekonomii klasycznej, b/ a drugie - ze strukturalnych koncepcji ładu międzynarodowego.

PAŃSTWO JAKO PODSTAWOWY SKŁADNIK SYSTEMU POLITYCZNO-TERYTORIALNEGO

Elementy konstytutywne państwa ( →prawo międzynarodowe, politologia)

Elementy konstytutywne państwa	Stała ludność	Określone terytorium	władza najwyższa (suwerenna)
Spojrzenie politologiczne i prawno-międzynarodowe	obywatele - główny składnik ludności cudzoziemcy obywatele innych państw apatryci (bezpaństwowcy)	*obszar lądowy *obszar morski (morze terytorialne) *przestrzeń powietrzna	zdolność do utrzymywa-nia stosunków z innymi państwami *suwerenność (niezawisłość) *uznanie międzynarodowe
		struktura etniczna narody etniczne narody wielokulturowe mniejszości etniczne ↓	granice państwowe traktatowe nietraktatowe i linie demarkacyjne ↓	system władzy (formy ustrojowe państw) ↓ ^ zorganizowany system ekonomiczny ^ system krążenia i rozdziału ludzi, idei i dóbr.
aspekty politologiczne/ wymiar geograficzny	„państwo narodowe” (Nation-State)	terytoria sporne	rywalizacja ośrodków władzy (wojna domowa, rządy na uchodźstwie) → rozpad państwa lub secesja jego części
tradycyjne zainteresowania geografii	ludność konfikty społeczne i etniczne	powierzchnia dostęp do morza klasyfikacje granic	formy ustrojowe państw stolice

Geografia polityczna powinna dostarczyć wyników teoretycznych i diagnostycznych dotyczących stanu polityczno-gospodarczego państw, ich stowarzyszeń oraz relacji i powiązań między nimi w aspekcie przestrzennym i porównawczym.

koncepcja „geografii państw” jako subdyscypliny geografii politycznej

Liczba państw według kontynentów

Rok	Europa	Azja	Afryka	Ameryka	Oceania	Świat
1900	22-23	6-10	2	19-20	0	49-55
1950	28-30	23-25	4	22	2	79-83
1975	32	38-41	48	29-30	7-9	154-160
2000	43	46-49	53-55	35-36	14-16	191-199
2004	43	47-49	53-55	35-36	14-16	192-199

PODZIAŁ POLITYCZNY ŚWIATA

Dwa typy jednostek polityczno-terytorialnych (zwanych potocznie krajami):

1/ państwa,

2/ terytoria niesuwerenne (zależne)

Sposoby powstawania nowych państw:

1/ uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości

2/ zjednoczenie dwóch lub więcej państw prowadzące do powstania nowego państwa

3/ secesja (oderwanie się) części terytorium istniejącego państwa, umożliwiająca powstanie nowego państwa

4/ rozpad lub rozczłonkowanie państwa na kilka nowych państw

Proces likwidacji systemu kolonialnego na świecie, a zarazem uzyskanie przez terytoria zależne prawa do samostanowienia (i niepodległości) nazywa się dekolonizacją. Ze współczesnych państw 98 uzyskało niepodległość po II wojnie światowej.

Samostanowienie terytoriów typu kolonialnego (kolonie, protektoraty, kraje protegowane i terytoria powiernicze) mogła przybrać formę:

1/ ogłoszenia niepodległości,

2/ stowarzyszenia (w zasadzie dobrowolnego, potwierdzonego w referendum) z innym państwem (na ogół dotychczasową metropolią),

3/ integracji z innym państwem (w zasadzie z dotychczasową metropolią)

Niepodległość takie terytorium może uzyskać:

1/ całość terytorium uzyskuje niepodległość (zachowując lub zmieniając nazwę),

2/ dwa lub więcej terytoriów kolonialnych tworzy jedno państwo,

3/ z terytorium kolonialnego powstają dwa lub kilka państw.

Dekolonizacja na poszczególnych kontynentach

Europa: dekolonizacja miała charakter epizodyczny, bo w zasadzie nie było kolonii

• Malta - kolonia brytyjska - uzyskała suwerenność w 1964 r.

• Andora - pod zwierzchnictwem francuskim i hiszpańskim od 1278 r. (nie jest typową kolonią, bo nie ma zamorskiego charakteru w stosunku do państw zwierzchnich) - uzyskała niepodległość w 1993 r. (do tego czasu Andora płaciła daninę co dwa lata: raz biskupowi hiszpańskiemu 460 peset, raz prefektowi francuskiemu 960 franków)

Azja: zasadnicza dekolonizacja efektem II wojny światowej

Bliski Wschód: przyznanie niepodległości terytoriom mandatowym Ligi Narodów będących pod kontrolą Francji i Wielkiej Brytanii (do I wojny światowej - część państwa tureckiego)

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Syria	1941	Francja	faktyczne wycofanie wojsk alianckich w 1946 r.
Liban	1943	Francja	faktyczne wycofanie wojsk alianckich w 1946 r.
Jordania	1946	Wielka Brytania	Transjordania w 1949 r. włączyła w swoje granice Cisjordanię (tzw. Zachodni Brzeg - część Palestyny) i przyjęła obecną nazwę
Izrael	1948	Wielka Brytania	większa część Palestyny (w 1947 r. rezolucja ONZ w sprawie podziału tego terytorium między Żydów i Arabów)

Azja Południowo-Wschodnia i Wschodnia: uzyskanie niepodległości terytoriów okupowanych w trakcie II wojny światowej przez Japonię (kontynuacja walk o niepodległość z państwami europejskimi)

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Indonezja	1945	Holandia	próby przywrócenia zależności od Holandii - w kolonii Indie Holenderskie; uznanie przez Holandię niepodległości w 1949 r.
Filipiny	1946	Stany Zjednoczone	w latach 1898-1946 amerykańskie
Wietnam	1945	Francja	część Indochin Francuskich - proklamacja niepodległości w 1945 r.; interwencja francuska; uznanie przez Francję niepodległości w 1954 r. (Konferencja Genewska)
Laos	1953	Francja	części Indochin Francuskich; uznanie przez Francję niepodległości w 1954 r. (Konferencja Genewska)
Kambodża	1954	Francja
Korea Północna	1948	Japonia	po kapitulacji Japonii - radziecka strefa okupacyjna (1945-1948)
Korea Południowa	1948	Japonia	po kapitulacji Japonii - amerykańska strefa okupacyjna (1945-1948)

Azja Południowa: utrata „perły” w Koronie brytyjskiej, czyli Indii Brytyjskich

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	uwagi
Indie	1947	Wielka Brytania	część Indii Brytyjskich (z dominacją religii hinduistycznej); przyłączenie Indii Francuskich (kilka miast, na ogół portów) w 1954 r. i Indii Portugalskich (trzy miasta) w 1961 r.
Pakistan	1947			część Indii Brytyjskich (z dominacją religii muzułmańskiej)
Myanmar (Birma)	1948
Sri Lanka	1948			kolonia Cejlon

Druga faza dekolonizacji: od 1957 r.

Bliski Wschód: wycofywanie się Wielkiej Brytanii z regionów na „wschód od Suezu” w latach 1960-1971

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Cypr	1960	Wielka Brytania	zachowanie suwerenności brytyjskiej nad bazami wojskowymi Akrotiri i Dekelia
Kuwejt	1961			emirat pod kontrolą brytyjską do 1961 r.
Jemen	1967			południowa część państwa; wcześniej kolonia i protektorat Aden; w latach 1967-1990 niepodległe państwo Jemen Południowy
Bahrajn	1971			emirat pod kontrolą brytyjską
Katar	1971			emirat pod kontrolą brytyjską
Oman	1971			sułtanat pod kontrolą brytyjską
Zjednoczone Emiraty Arabskie	1971			emiraty pod kontrolą brytyjską - Oman Traktatowy (Oman as-Sulh)

Brytyjska koncepcja utworzenia silniejszego państwa: powołanie Federacji Emiratów Arabskich (1968-1971) składającego się z Bahrajnu, Kataru i 7 emiratów Omanu Traktatowego (sprzeczności i rywalizacja tych jednostek doprowadziła do rozpadu federacji)

reszta Azji

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Malezja	1957 (1963)	Wielka Brytania	w 1957 r. niepodległe Malaje; w 1963 r. przyłączenie innych kolonii: Sarawak, Sabah i Singapur
Malediwy	1965			do 1965 r. sułtanat pod kontrolą brytyjską
Brunei Darussalam	1984			do 1983 r. sułtanat pod kontrolą brytyjską
Timor Wschodni	1975	Portugalia	1975 proklamacja niepodległości przez partyzantów; wymuszona zbrojnie integracja z Indonezją (1976-1999); przejściowa administracja ONZ (1999-2002);

Afryka: wolność dla zniewolonych

4 państwa niepodległe do 1945 r.: Liberia, Etiopia, Egipt i Związek Południowej Afryki (obecnie RPA)

w latach 1951-1958: przede wszystkim Afryka Północna

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Libia	1951	Włochy	w trakcie II wojny światowej podział na trzy strefy okupacyjne: brytyjską, francuską i amerykańską
Maroko	1956	Francja (większa część), Hiszpania
Sudan	1956	Wielka Brytania
Tunezja	1956	Francja
Ghana	1957	Wielka Brytania	niepodległość pierwszej kolonii brytyjskiej w Czarnej Afryce
Gwinea	1958	Francja	niepodległość pierwszej kolonii francuskiej w Czarnej Afryce

1960: Rok Afryki - koniec Afryki francuskiej

Państwo	Ostatni kolonizator	Uwagi
Benin	Francja	Dahomej
Burkina Faso			Górna Wolta
Czad
Gabon
Kamerun			przyłączenie części Kamerunu Brytyjskiego
Kongo (Brazzaville)			Kongo Środkowe
Madagaskar
Mali			Sudan Francuski
Mauretania
Niger
Republika Środkowoafrykańska			Ubangi-Szari
Senegal
Togo
Wybrzeże Kości Słoniowej
Kongo (Kinszasa)	Belgia
Nigeria	Wielka Brytania	przyłączenie części Kamerunu Brytyjskiego
Somalia	Wielka Brytania (część północna), Włochy

Lata 60.: 1961-1968: koniec Afryki brytyjskiej

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Sierra Leone	1961	Wielka Brytania
Tanganika	1961	Wielka Brytania	Obecnie zasadnicza część Tanzanii
Algieria	1962	Francja	Północna część traktowana jako departamenty Rep. Francuskiej
Burundi	1962	Belgia
Rwanda	1962	Belgia
Uganda	1962	Wielka Brytania
Kenia	1963	Wielka Brytania
Malawi	1964	Wielka Brytania
Zambia	1964	Wielka Brytania
Gambia	1965	Wielka Brytania
Botswana	1966	Wielka Brytania
Lesotho	1966	Wielka Brytania
Mauritius	1968	Wielka Brytania
Suazi	1968	Wielka Brytania
Gwinea Równikowa	1968	Hiszpania

Lata 70.: zmierzch kolonializmu portugalskiego

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Gwinea Bissau	1973 (1974)	Portugalia	1973 r. ogłoszenie niepodległości przez partyzantów; uznanie niepodległości przez Portugalię w 1974 r.
Angola	1975	Portugalia
Mozambik	1975	Portugalia
Republika Zielonego Przylądka	1975	Portugalia
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca	1975	Portugalia
Komory	1975	Francja
Seszele	1976	Wielka Brytania
Sahara Zachodnia	1976	Hiszpania	wymuszona siłą integracja z Marokiem
Dżibuti	1977	Francja

Lata 80. i 90.: upadek apartheidu i rządów „białych osadników”

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Zimbabwe	1980	Wielka Brytania	do 1965 r. i w latach 1979-1980 kolonia brytyjska; w latach 1965-1979 rządy „białych osadników”
Namibia	1990	RPA	terytorium powiernicze ONZ w administracji RPA (w latach 1966-1990 formalnie cofnięte przez ONZ)

Ameryka: niepodległość dla kolonii brytyjskich w strefie Karaibów

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Jamajka	1962	Wielka Brytania
Trynidad-Tobago	1962	Wielka Brytania
Barbados	1966	Wielka Brytania
Gujana	1966	Wielka Brytania	państwo w Ameryce Południowej
Bahamy	1973	Wielka Brytania
Grenada	1974	Wielka Brytania
Surinam	1975	Holandia	państwo w Ameryce Południowej
Dominika	1978	Wielka Brytania
Saint Lucia	1979	Wielka Brytania
Saint Vincent i Grenadyny	1979	Wielka Brytania
Belize	1981	Wielka Brytania	państwo w Ameryce Środkowej
Antigua i Barbuda	1981	Wielka Brytania
Saint Kitts i Nevis	1983	Wielka Brytania

Oceania: spóźniony region z terytoriami powierniczymi

Państwo	Rok uzyskania niepodległości	Ostatni kolonizator	Uwagi
Samoa (Zachodnie)	1962	Nowa Zelandia	terytorium powiernicze ONZ
Nauru	1968	Australia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania (wspólnie)	terytorium powiernicze ONZ
Fidżi	1970	Wielka Brytania
Tonga	1970	Wielka Brytania	królestwo pod kontrolą brytyjską do 1970 r.
Papua-Nowa Gwinea	1975	Australia	terytorium powiernicze ONZ (północna część)
Tuvalu	1978	Wielka Brytania
Wyspy Salomona	1978	Wielka Brytania
Kiribati	1979	Wielka Brytania
Vanuatu	1980	Francja, Wielka Brytania (wspólnie)
Federalne Stany Mikronezji	1990	Stany Zjednoczone	terytorium powiernicze ONZ
Wyspy Marshalla	1990	Stany Zjednoczone	terytorium powiernicze ONZ
Palau	1994	Stany Zjednoczone	terytorium powiernicze ONZ

Samostanowienie terytorium kolonialnego w formie integracji z innym państwem

Terytorium	Rok integracji	Państwo, do którego je przyłączono	Jednostka administracyjna
Gwadelupa	1946	Francja	departament zamorski
Martynika	1946	Francja	departament zamorski
Gujana Francuska	1946	Francja	departament zamorski
Reunion	1946	Francja	departament zamorski
Alaska	1959	Stany Zjednoczone	Stan
Hawaje	1959	Stany Zjednoczone	Stan

terytorium mandatowe

Terytoria mandatowe były to terytoria kolonialne Niemiec w Afryce i Oceanii oraz terytoria Turcji na Bliskim Wschodzie przejęte w trakcie I wojny światowej przez Francję, Wielką Brytanię (i jej dominia Australię, Nową Zelandię, Południową Afrykę), Belgię i Japonię. Kontrolę nad tymi terytoriami potwierdziła Liga Narodów w 1920 r., a państwa sprawujące formalną opiekę nad tymi terytoriami określono mianem mandatariuszy Ligi Narodów.

terytorium powiernicze

Po II wojnie światowej (i likwidacji Ligi Narodów) nowa organizacja międzynarodowa ONZ powierzyła administrację terytoriami mandatowymi, będącymi jednocześnie byłymi koloniami niemieckimi tym samym państwom, które były mandatariuszami LN. Jedyny wyjątek stanowiła dawna Mikronezja niemiecka, którą z nadania LN administrowała Japonii, a po II wojnie światowej kontrolę nad tym terytorium przejęły Stany Zjednoczone Ameryki i nazwały je Powierniczymi Wyspami Pacyfiku.

Koloniami niemieckimi w Afryce, które po I wojnie światowej przekazano w administrację innych państw europejskich były: Togo (część francuska w 1960 r. uzyskała niepodległość jako Republika Togo, a część brytyjską przyłączono w 1957 r. do nowo powstałego państwa Ghana), Kamerun (część francuska i fragment części brytyjskiej utworzyły w 1960 r. państwo Kamerun, a fragment Kamerunu Brytyjskiego przyłączono do Nigerii), Ruanda-Urundi (pod nadzorem belgijskim; w 1962 r. powstały dwa państwa: Rwanda i Burundi) i Tanganika (pod kontrolą brytyjską; uzyskała niepodległość w 1961 r.) oraz Namibia (Afryka Południowo-Zachodnia).

kondominium

Kondominium był to rodzaj terytorium zależnego, zarządzane przez dwa państwa wspólnie, a nie poddane podziałowi. Ten rodzaj jednostki polityczno-terytorialnej występował bardzo rzadko. Do tej grupy terytoriów należały: Nowe Hebrydy (kondominium brytyjsko-francuskie w latach 1906-1980) oraz Canton i Enderbury (kondominium amerykańsko-brytyjskie w latach 1938-1979) - w Oceanii i Sudan (formalnie kondominium brytyjsko-egipskie w latach 1889-1951) w Afryce

konfederacja

Konfederacja jest związkiem państw, w którym realizowane są jego cele nie przez organ wspólny, jak w przypadku federacji, lecz przez organy władzy każdego z państw członkowskich z osobna.

enklawa

Za enklawę - w tradycyjnym ujęciu na gruncie geografii politycznej - uważa się terytorium obcego państwa położone na obszarze innego państwa i posiadające z nim wyłącznie granicę lądową (w 100%). Enklawa może być suwerenną jednostką polityczno-terytorialną (np. San Marino posiadające granicę wyłącznie z Włochami czy Lesotho - z RPA) lub częścią jakiegoś państwa (np. hiszpańska Llivia sąsiadująca wyłącznie z Francją).

eksklawa

Jeśli enklawa jest częścią jakiegoś państwa - to z jego punktu widzenia - stanowi eksklawę, czyli terytorium położone na zewnątrz zwartej części kraju. I tak Llivię można określić jako eksklawę hiszpańską położoną we Francji lub enklawę na obszarze Francji. Również na terenie Szwajcarii znajdują się dwie enklawy: Campione d'Italia i Büsingen. Pierwsza jest eksklawą włoską, a druga niemiecką.

Współcześnie zwłaszcza w publikacjach prasowych nadużywa się terminu enklawa, gdyż często określa się tym mianem izolowane terytoria, które graniczą z więcej niż jednym krajem oraz mają dostęp do morza, a więc nie spełnia warunków zawartych tradycyjnej definicji. Stąd też czasem nazywa się enklawą Obwód Kaliningradzki (pomimo, że graniczy z Polską i Litwą oraz leży nad Bałtykiem) czy Kabindę (pomimo, że leży na Atlantykiem i graniczy z Kongo (Brazzaville) i Kongo (Kinszasa)), ale nie nazywa się tak analogicznie położonej Alaski (która graniczy tylko z Kanadą i ma dostęp do morza). Terytoria te nie mają więc cech enklawy, a jedynie niektóre własności eksklawy (położenie zewnętrzne).

dependencja

Mianem dependencji określa się na ogół część terytorium zależnego, która w ramach jego struktury wewnętrznej posiada odrębny status i autonomię (np. Wyspa Wniebowstąpienia w ramach kolonii brytyjskiej Święta Helena).

dominium

Termin dominium użyto po raz pierwszy w konstytucji Kanady w 1867 r., a następnie tak określono kolonie brytyjskie zasiedlone - podobnie jak Kanada - przez osadników z Europy, tj. Australię (1901), Nową Zelandię (1907), Związek Południowej Afryki (1910, obecnie RPA) i Irlandię (1922). W 1926 r. na Konferencji Imperialnej Wielka Brytania potwierdziła samodzielność i suwerenność tych krajów. Za dominia uważano początkowo usamodzielnione byłe kolonie brytyjskie z znaczącym udziałem ludności pochodzenia europejskiego (z Wysp Brytyjskich) uznające monarchę brytyjskiego z a swoją głowę państwa.

WSPÓŁCZESNE FORMY USTROJOWE PAŃSTW

można scharakteryzować poprzez określenie:

• charakteru głowy państwa

• relacji pomiędzy podstawowymi organami władzy (głowa państwa - parlament - rząd/ aparat wykonawczy)

• politycznego stylu rządzenia państwem (zwanego reżimem politycznym)

• struktury prawno-terytorialnej państwa, a w szczególności relacji pomiędzy jego częściami a władzą centralną (stopnia autonomii tych jednostek terytorialnych)

oraz

• powiązania innych jednostek polityczno-terytorialnych z owym państwem

GŁOWA PAŃSTWA :

• stanowi jeden z najważniejszych organów władzy państwowej, posiadający szczególne znaczenie w stosunkach międzynarodowych (przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych, zawieranie umów, ogłaszanie stanu wojny)

• o zakresie władzy głowy państwa decyduje na ogół konstytucja lub tradycja pozakonstytucyjna (w przypadku monarchii absolutnych)

Już W. Nałkowski w podręczniku pt. „Zarys geografii powszechnej (rozumowej)” (1894, s. 104-105) pisał:

„Stosownie do sposobu rządzenia, czyli formy rządu, państwa dzielą się na monar-

chie i rzeczypospolite (respubliki); w pierwszych władza należy do jednego człowie- ka, monarchy (cesarz, król, sułtan, szach); w drugim władz składa się z wielu osób, wybieranych przez mieszkańców państwa. Ostatnia forma rządu napotyka się licznie tylko w Ameryce i po części w Europie (Francya, Szwajcarya); zresztą wszystkie państwa mają monarchiczną forme rządu. W wielu monarchiach, szczególniej w Azyi i Afryce, monarchowie mają władzę nad życiem i mieniem swych poddanych; monarchie takie zowią się despotycznemi.”

Z kolei we wspólczesnym podręczniku z zakresu politologii nastepująco definiuje się owe formy wladzy (zob. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), 2003. Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych. Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, s.253-255):

• Monarchia jest formą rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, cesarz, sułtan, faraon, szach), sprawujący tę władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub wraz z innymi organami państwa.Monarcha może uzyskać władzę przez dziedziczenie (monarchia dziedziczna) lub przez wybór (monarchia elekcyjna).

• Republika to forma rządu, w której głowa państwa (jednoosobowa albo kolegialna) wyłaniana jest na określony czas w drodze wyboru przez ogół obywateli bądź przez specjalne kolegium wyborcze.

Kolegialna postać głowy państwa

charakterystyka systemu politycznego	Przykłady
większość państw typu komunistyczne-go - na czele organu kolegialnego stał na ogół przewodniczący, który był utożsamiany ze stanowiskiem prezydenta; jednakże faktyczne dominującą pozycję w systemie władzy miał przywódca partii komunistycznej (niekiedy owi przywódcy stali także na czele kolegialnej głowy państwa)	Albania: Prezydium Zgromadzenia Ludowego z przewodniczącym
		Bułgaria: Rada Państwa z przewodniczącym
		Polska: Rada Państwa z przewodniczącym
		Jugosławia( wg konstytucji od 1974, faktycznie 1980-1991): Prezydium Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii z przewodniczącym
		Niemiecka Republika Demokratyczna: formalnie Rada Państwa z przewodniczącym (utożsamianym symbolicznie z głową państwa)
		Rumunia (do 1974): Rada Państwa z przewodniczącym
		Węgry: Rada Prezydialna z przewodniczącym
		ZSRR:
		Mongolia: Prezydium Wielkiego Churału z przewodniczącym
	współczesne państwa o złożonej strukturze polityczno-terytorialnej (i etnicznej)	Szwajcaria:
		Bośnia i Hercegowina:
	niektóre monarchie	Samoa Zachodnie (1961-62): dwaj wodzowie
		Andora (od 1993): dwaj współksiążęta

SZCZEGÓLNE PRZYPADKI USTROJU

forma ustrojowa związana z głową państwa	sposób wyłaniania głowy państwa	szczególne przypadki (odstępstwa)
monarchia	monarcha (suweren) sprawuje władzę dożywotnio (często dziedzicznie) i samodzielnie (lub z innymi organami władzy)	Malezja: monarcha wybierany jest na okres 5 lat (spośród głów poszczególnych stanów)
republika: prezydent lub prezydialna głowa państwa	najwyższe organy władzy wyłaniane są w drodze wyboru na ściśle określony czas działania	Turkmenistan: prezydent tego państwa S. Nijazow decyzją parlamentu (z 1999 r.) będzie swą funkcję sprawował dożywotnio (do śmierci w 2006 r.) Jugosławia: po uchwaleniu nowej konstytucji w 1974 (2.02) przejściowo utrzymano stanowisko prezydenta dla J. Broz-Tito - bez ograniczania jego czasu trwania (czyli dożywotnio)
dyktatura	pozakonstytucyjny sposób wyłaniania władzy (zamach stanu, wojna domowa, ingerencja zewnętrzna) często przyjmuje formalne ramy ustroju republikańskiego	Myanmar (Birma): od 1988 r. przewodniczący Państwowej Rady Przywrócenia Ładu i Praworząd-ności (SLORC) - które to stanowisko utożsamiane jest z funkcją prezydenta ( formalnie kontynuacja republiki) Hiszpania: w 1939-1975 na czele państwa Francisco Franco Baha-monde z tytułem „caudillo” (wódz), choć od 1947 r. postanowiono, że po śmierci caudillo państwo to będzie monarchią, stąd powołano Radę Regencyjną (z caudillo na czele) - w tym okresie oficjalnie używano nazwy „Państwo Hiszpańskie”, która ukrywała formę ustrojową tego państwa

„Formalny podział na republiki i monarchie nie ma współcześnie wielkiego znaczenia, ponieważ nie może on służyć zobrazowaniu szczegółowego zróżnicowania systemów politycznych.”

(K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, 2003, s. 255)

STRUKTURA TERYTORIALNO-ADMINISTRACYJNA PAŃSTWA

Ustrój terytorialno-prawny dotyczy:

• terytorialnego podziału państwa

• stosunków między organami centralnymi a terenowymi i poziomu decentralizacji władzy

• zakresu samorządności organów lokalnych

Analizując relacje pomiędzy całością państwa a jego częściami składowymi określa się tzw. ustrój terytorialny (lub terytorialno-prawny) państw. Współcześnie wyróżnia się dwie podstawowe formy ustroju:

• państwa jednolite: jednostki najwyższego rzędu są równorzędne, a władze wykonawcza i samorządowa podlegają określonej kontroli rządu centralnego

• państwa złożone: część lub wszystkie jednostki składowe państwa posiadają uprawnienia w zakresie spraw wewnętrznych, jak i nieraz w dziedzinie spraw zagranicznych zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych (czy w przypadku państw związkowych - władz federalnych)

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego można wyróżnić trzy typy państwa złożonego:

• państwo, którego części składowe mają ogólną kompetencję w sprawach zagranicznych i są uważane za tzw. państwa składowe

• państwo, w którym części składowe mają bardzo ograniczone uprawnienia w dziedzinie stosunków zagranicznych

• państwo, w którym autonomiczne części składowe co prawda nie mają uprawnień międzynarodowych, ale mają zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych pewne kompetencje w dziedzinie kontaktów z innymi państwami

Podstawową formą państwa złożonego jest państwo federacyjne, czyli innymi słowy o strukturze związkowej. Do podstawowych cech federacji należą:

• terytorium państwa federacyjnego pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością, gdyż składa się z odrębnych podmiotów federacji, które mają określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych;

• większość państw związkowych pozbawiła jednak swoje podmioty składowe pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych oraz prawa do secesji

państwa federacyjne

EUROPA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna		Przykłady jednostek		Podstawy wyodrębnienia jednostek
Austria	Państwo związkowe (konstytucja z 1920): 9 landów (krajów związkowych)		Karyntia, Dolna Austria, Górna Austria, Salzburg, Styria, Tyrol, Vorarlberg, Wiedeń		Kraje w ramach Cesarstwa w monarchii Austro-Węgier (od 1867)
						Burgenland
			Belgia	złożona federacja 3 regionów autonomicznych (terytorialnych) i niezależnie od terytorium 3 wspólnot językowych ( flamandzka, walońska, niemieckojęzyczna) na podstawie zmian konstytucyjnych w 1993		Flandria		Prowincje z dominacją ludności flamandzkiej
						Walonia		Prowincje z dominacją ludności walońskiej (francuskojęzycznej)
						Region Brukseli		Region stołeczny (formalnie z równorzędnością obu języków)
			Bośnia i Hercegowina	2 podstawowe części składowe („kraje”) + niesymetryczna jednostka samorządowa		Federacja Bośni i Hercegowiny		w wymiarze etnicznym - koncentracja ludności muzułmańskiej i chorwackiej
						Republika Serbska		w wymiarze etnicznym - koncentracja ludności serbskiej
						Brczko		Gmina, której przynależność miano rozstrzygnąć po 1995 r. (w 2000 r. uznano jej odrębność)
			Niemcy	16 landów (krajów związkowych), w tym 5 odtworzonych w b. NRD oraz przekształcenia statusu Berlina (Zachodniego)		Badenia-Wirtembergia, Bawaria, Brema, Hamburg, Hesja, Dolna Saksonia, Nadrenia Północna - Westfalia, Szlezwik-Holsztyn		Kraje utworzone częściowo na bazie istniejących wcześniej księstw i królestw (np. Saksonia, Bawaria)
						Saara		Kraj przyłączony do Niemiec w 1957 r.
						Berlin, Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia		Kraje utworzone w b. NRD
			Szwajcaria	26 kantonów (faktycznie 20 kantonów i 6 samodzielnych półkantonów - podniesionych w zasadzie do rangi kantonów w konstytucji z 1999)		Argowia, Berno, Fryburg, Genewa, Garus, Gryzonia, Jura, Lucerna, Neuchâtel, Sanki Gallen, Szafuza, Schwyz, Solura, Turgowia, Ticino, Uri, Valais, Vaud, Zug, Zurych
						Appenzell Ausser-Rhoden, Appenzell Inner-Rhoden, Bazylea - okręg, Bazylea- miasto, Nidwalden, Obwalden
Państwa federacyjne, które się rozpadły
Czechosłowacja
Jugosławia
Federalna Republika Jugosławii
ZSRR

AZJA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Przykłady jednostek	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Indie	Republika związkowa wprowadzona konstytucją z 1950 r. - współcześnie 28 stanów,	Stany: Andhra Pradesh, Arunachal Pradesh, Assam, Bengal Zachodni, Bihar, Chhattisgarh, Jharkhand, Dżammu i Kaszmir, Goa, Gudżarat, Hariyana, Himachal Pradesh, Karnataka, Kerala, Madhya Pradesh, Maharasztra, Manipuł, Meghalaya, Mizoram, Nagaland, Orisa, Pendżab, Radżasthan, Sikkim, Tamilnadu, Tripura, Uttar Pradesh, Uttaranchal,
				Terytoria: Andamany i Nikobary, Chandigarh, Dadra i Nagarhaweli, Daman i Diu, Lakszadiwy, Pondicherry, Narodowe Terytorium Stołeczne (Delhi)
		Malezja	Państwo federacyjne zgodni z konstytucją 1957 r. (odnoszącą się do Federacji Malajów)	Sułtanaty: Johore, Kedah, Kelantan, Negri Sembilan, Parang, Perak, Perlis, Selangor, Terengganu,
				Stany republikańskie: Malakka, Pulau Pinang, Sabah, Sarawak
				Terytoria federalne: Kuala Lumpur, Putrajaya, Labuan	Terytoria stołeczne
Nepal	Państwo zgodnie z konstytucją 2008 r. ma mieć charakter federacyjny (lecz jeszcze nie ustanowiono składników federacji)
Pakistan	Federacja prowincji	Prowincje autonomiczne: Beludżystan, Pendżab, Sindh, Północno-Zachodnia Prowincja Pogranicza
				Terytoria: Stołeczne (Islamabad), Azad Kaszmir, Obszary Północne, Terytoria Plemienne Administrowane Federalnie
Zjednoczone Emiraty Arabskie	Federacja emiratów	Adżman, Abu Zabi, Dubaj, Fudżajra, Ras al.-Chajma, Szarża, Umm al.-Kajwejn

AFRYKA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Przykłady jednostek	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Etiopia (Federalna Demokratyczna Republika Etiopii)	Zgodnie z konstytucją 1994 r. republika federacyjna	Regiony/ stany: Afar, Amhara, Bēnshangul-Gumuz, Dire Daua, Gambēla Hizboch, Oromia, Somali, Tigraj, Yedebub Bihēroch i Bihēresebochinna Hizboch; Miasta wydzielone: Addis Abeba, Harer	Część jednostek wyznaczona na podstawie dominacji etnicznej (np. Afar - Afarowie, Somali, Somalowie, Igraj - ludy Igraj)
Komory (Unia Komorów)	Państwo związkowe: luźna federacja wysp (zgonie z konstytucją 2001 r.)	Wyspy: Wielki Komor (N'gazidża), Mohéli (Mwali), Anjouan (Ndzuwani)	Odrębność wyspiarska
Nigeria	Od 1963 (konstytucja) republika federacyjna; obecna konstytucja 1995 r.	Stany: Abia, Adamawa, Akwa Ibom, Anambra, Bauczi, Bayelsa, Benue, Borno, Cross River, Delta, Ebonyi, Edo, Ekiti, Enugu, Gombe, Imo, Migawa, Kaduna, Kano, Katsina, Kebbi, Kogi, Kwara, Lagos, Nassarawa, Niger, Ogun, Ondo, Osun, Plateau, Rivers, Sokoto, Taraba, Yobe, Zamfara; Terytorium stołeczne (Abudża)
Republika Południowej Afryki	Konstytucja z 1996 r. nie reguluje ustroju terytorialno-prawnego RPA, ale prowincje posiadają własne organy władzy ustawodawczej i wykonawczej, co jest oznaką państwa federacyjnego	Prowincje: Gauteng, KwaZulu-Natal, Limpopo, Mpumalanga, Kraj Przylądkowy Północny, Kraj Przylądkowy Wschodni, Kraj Przylądkowy Północno-Zachodni, Kraj Przylądkowy Zachodni, Free State	Podział 4 prowincji tworzących Południową Afrykę w latach 1910-1994

AMERYKA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Przykłady jednostek	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Kanada	Od 1867 państwo (dominium) federacyjne, współczesna regulacja - akt konstytucyjny z 1982 r.	Prowincje autonomiczne: Alberta, Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Finlandia i Labrador, Nowa Szkocja, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec, Saskatchewan
				Terytoria: Północno-Zachodnie, Nunavut, Jukon (Yukon)
Meksyk	Republika federacyjna	Stany: Aguascalientes, Kalifornia Dolna, Kalifornia Dolna Południowa, , Campeche, Chiapas, Chihuahua, Coahuila, Colima, Durango, Guanajuato, Guerero, Hidalgo, Jalisco, Meksyk, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo Léon, Oaxaca, Puebla, Querètaro, Quintana Roo, San Luis Potosi, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tarnaulipas, Tlaxcala, Veracruz, Jukatan, Zacatecas
Stany Zjednoczone Ameryki	Republika związkowa (na mocy konstytucji z 1789 r.) - federacja 50 stanów i Dystryktu Kolumbii	Stany założycielskie: New Hampshire, Massachussetts, Connecticut, Rhode Island, Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Północna, Karolina Południowa
				Dystrykt Kolumbii	Wydzielony w 1790 r. ze stanu Maryland
				Inne stany: Maine, Vermont, Ohio, Indiana, Illinois, Michigan, Wisconsin, Minnesota, Iowa, Missouri, Dakota Północna, Dakota Południowa, Nebraska, Kansas, Wirginia Zachodnia, Georgia, Floryda, Kentucky, Tennessee, Alabama, Missisipi, Arkansas, Luizjana, Teksas, Montana, Idaho, Wyoming, Kolorado, Utah, Nevada, Waszyngton, Oregon, Kalifornia
				Stany, które uzyskały ten status w XX w.: Oklahoma (1907), Nowy Meksyk (1912), Arizona (1912), Alaska (1959), Hawaje (1959)
Argentyna	Od 1853 (ponowne zjednoczenie państwa) - republika związkowa	Prowincje: Buenos Aires, Catamarca, Chaco, Chubut, Córdoba, Corrientes, Entre Ríos, Formosa, Jujuy, La Pampa, La Rioja, Mendoza, Misiones, Neuquén, Rio Negro, Salta, San Juan, San Luis, Santa Cruz, Santa Fe, Tierra del Fuego (Ziemia Ognista), Santiago del Estero, Tucumán ; Dystrykt fedralny (Buenos Aires)
Brazylia	Państwo związkowe od upadku cesarstwa (1889)	26 stanów: Acre, Alagoas, Amapá, Amazonas (Amazonia), Bahia, Ceara, Espirito Santo, Goiás, Maranhão, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Minas Gerais, Pará, Paraíba, Parana, Pernambuco, Piauí, Rio de Janeiro, Rio Grande do Norte, Rio Grande do Sul, Rondônia, Roraima, Santa Catarina, São Paulo, Sergipe, Tocantins, Dystrykt federalny (Brasilia)
Wenezuela		stany: Amazonas, Anzoátegui, Apure, Aragua, Barinas, Bolivar, Carabobo, Cojedes, Delta Amaruco, Falcón, Guárico, Lara, Mérida, Miranda, Monagas, Nueva Esparta, Portuguesa, Sucre, Táchira, Trujillo, Vargas, Yaracuy, Zulia; Dystrykt stołeczny (Caracas), dependencje federalne

OCEANIA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Przykłady jednostek	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Australia (Związek Australijski)	Federacja stanów i terytoriów - konstytucja z 1901 r. (utworzenie dominium)	Stany: Nowa Południowa Walia, Queensland, Australia Południowa, Tasmania, Wiktoria, Australia Zachodnia,
				Terytorium Północne, Australijskie Terytorium Stołeczne (i Terytorium Zatoki Jarvis)
Sfederowane Stany Mikronezji (Stany Mikronezji)	Federacja stanów, zgodnie z pierwszą konstytucją z 1979 r.	Stany: Chuuk (Truk), Pohnpei (Ponape), Kosrae i Yap (Jap)
Nowa Kaledonia	Federacja 3 autonomicznych prowincji - zgodnie z porozumieniem z Numei (1998 r.)	Północ, Południe, Wyspy Lojalności

Państwo zróżnicowane składa się z jednostek administracyjnych najwyższego rzędu charakterystycznych dla państwa jednolitego oraz jednostek terytorialnych autonomicznych - charakterystycznych dla państwa związkowego.

Przez autonomię rozumie się wewnętrzne samozarządzanie części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o znaczeniu lokalnym lub regionalnym. Autonomia oznacza ograniczoną samodzielność. Statut terytorium autonomicznego jest ustanawiany i zatwierdzany (na ogół) przez organ ogólnopaństwowy).

Państwa zróżnicowane

EUROPA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Jednostka autonomiczna	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Finlandia		Wyspy Alandzkie
Dania		Grenlandia
				Wyspy Owcze
		Portugalia		Azory
				Madera
Norwegia		Svalbard
Mołdawia		Gagauzja
				Naddniestrze
Ukraina		Krym
Grecja		Hagion Oros

AZJA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Jednostka autonomiczna	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Azerbejdżan		Nagorny Karabach
				Nachiczewań
		Chińska Republika Ludowa	Reszta kraju podzielona na prowincje i miasta wydzielone	Kuangczi (Guangxi)
				Mongolia Wewnętrzna	Mongołowie
				Ningxia
				Tybet	Ludność tybetańska
				Sinkiang	Ujgurzy
				Hongkong	Specjalny region administracyjny (od 1997)
				Makau	Specjalny region administracyjny (od 1997)
Filipiny	Reszta kraju podzielona na jednostki administracyjne jednolite (regiony)	Autonomiczny Region Muzułmański Mindanao	Region zamieszkały przez Filipińczyków wyznających islam
Gruzja		Abchazja	Republika autonomiczna, która ogłosiła niepodległość w 2009 (wsparcie Rosji)
				Adżaria
				Osetia Południowa	Republika autonomiczna, która ogłosiła niepodległość w 2009 (wsparcie Rosji)
		Indonezja	Reszta kraju prowincje	Aceh Darussalam	Prowincja autonomiczna - ludność wyznająca konserwatywny islam (wynikający z tradycji sułtanatu)
				Yogyakarta	prowincja autonomiczna na Jawie z sułtanem na czele (od 1950)
				Papua	Prowincja autonomiczna przyłączona do Indonezji w 1963 - ludność papuaska
				Papua Zachodnia	Prowincja autonomiczna przyłączona do Indonezji w 1963 - ludność papuaska (wyodrębniona z Papui w 2005)
		Myanmar	Reszta kraju podzielona na prowincje - autonomia stanów raczej formalna (ze względu na dyktaturę)	Czin (Chin)	Stan zamieszkały przez Czinów
				Kaczin (Kachin)
				Kayah
				Karen (Kayin)
				Mon
				Rakhine	Stan zamieszkały przez Arakanów
				Szan (Shan)

AFRYKA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Jednostka autonomiczna	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Sudan		Sudan Południowy
Tanzania		Zanzibar
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca		Wyspa Książęca	Autonomiczne władze

AMERYKA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Jednostka autonomiczna	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Antigua i Barbuda		Barbuda	Autonomiczne władze
Saint Kitts i Nevis	Formalnie federacja, ale władze autonomiczne posiada tylko Nevis	Nevis	Autonomiczne władze

OCEANIA

Państwo	Struktura terytorialno-prawna	Jednostka autonomiczna	Podstawy wyodrębnienia jednostek
Papua Nowa Gwinea	Reszta kraju na prowincje	Bougainville	Prowincja autonomiczna (od 2005 własny prezydent i inne organy władzy)
Nowa Zelandia	Jeśli w skład Nowej Zelandii włączy się terytoria stowarzyszone - państwo zróżnicowane	Wyspy Cooka	Terytorium autonomiczne swobodnie stowarzyszone z Nową Zelandią
				Niue	Terytorium autonomiczne swobodnie stowarzyszone z Nową Zelandią

---