1.Miejsce historii wychowania wśród nauk pedagogicznych.

Historia wychowania jako nauka, jej cele i zadania
a) wychowanie można określić jako oddziaływanie dojrzałego pokolenia na młodociane w celu obudzenia w nim i rozwinięcia stanów fizycznych, moralnych i umysłowych. Dąży do uspołecznienia jednostki
b) historia wychowania jako nauka zaczęła się wyodrębniać dopiero w połowie XIX w. Początkowo były to dzieje myśli pedagogicznej poszczególnych filozofów wychowania
c) zadaniem historii wychowania jest badanie jak w poszczególnych stadiach swego rozwoju różne społeczeństwa organizowały u siebie wychowanie; jest szukanie związków między rozwojem społeczeństwa, jego ustrojem politycznym, gospodarczym, kulturalnym a ideałami wychowawczymi, praktyką i teorią pedagogiczną
d) do historii wychowania należą takie dzieje praktyki wychowawczej jak: dziej teorii pedagogicznej ( zajmującej się badaniem ustrojów szkolnych, ich genezą, rozwojem i upadkiem
e) w obrębie historii wychowania wyróżniamy : dzieje oświaty, dzieje praktyki pedagogicznej, j dzieje myśli i doktryn pedagogicznych Historia wychowania jest swoistą dyscypliną naukową oscylującą na pograniczu historii i pedagogiki , jednak z wyrażaną tendencją w stronę tej drugiej . Historia wychowania rekonstruuje , opisuje i wyjaśnia dzieje pedagogiki . Metody badawcze w zakresie rekonstrukcji procesu dziejowego grawitują ku naukom historycznym , w kwestii zaś jego analizy ku metodom badań charakterystycznych dla nauk o wychowaniu . Problematyka historyczno - pedagogiczna musi być bowiem rozpatrywana na tle ogólnego rozwoju dziejów .
Historycy , myśliciele pedagogiczni i filozofowie oraz teolodzy i inni pisząc prace poświęcone problematyce historycznej , pedagogicznej , filozoficznej , religijnej , politycznej itp. od dawna wprowadzali do nich informacje o charakterze historyczno - pedagogicznym , poświęcali tej problematyce obszerniejsze wzmianki , a często całe rozdziały .
Powszechnie za pierwszego historyka wychowania uważa się Christiana Schwarza (1766-1837) , profesora teologii ewangelickiej na Uniwersytecie w Heidelbergu , który swe refleksje teoretyczne poświęcił naukom o wychowaniu wydając w 1802 r. znaną pracę pt. Nauki o wychowaniu . Jeden z rozdziałów poświęcił historii wychowania . W 1829 r. wydał obszerniejsze dwutomowe dzieło poświęcone w całości historii wychowania pt. Historia wychowania

Za twórcę problematyki historii wychowania oraz ojca polskiej historiografii historyczno - pedagogicznej uznawany powszechnie w Polsce jest Hugo Kołłątaj (1750-1812) . Klasycznym jego dziełem , które jest przyjmowane jako faktyczny początek polskiej historiografii historyczno - pedagogicznej , było opracowanie pt. Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764) . Jest to swoisty raport o stanie oświaty , napisany po rozbiorach i opublikowany w wiele lat po zgonie autora , w 1841 r. Praca ta jest fragmentem obszerniejszego studium pt. Pamiętniki historyczne do objaśniania dziejów służące . Autor dokonał nie tylko prezentacji podstawowych problemów oświatowych , jak : dzieje języka polskiego , stan wychowania we wszystkich jego formach , rozwój sztuk wyzwolonych i umiejętności oraz ich oddziaływanie na życie ówczesnego społeczeństwa polskiego , ale także ustalenia swoistej dyrektywy metodologicznej historii wychowania . Przyjął on bowiem w badaniach ścisłą zależność form życia politycznego narodu , jego charakteru jako swoistej zbiorowości , stanu jego kultury materialnej i duchowej - od dobrobytu materialnego , od organizacji , infrastruktury i poziomu oświaty . Według niego wszelkie badawcze prace historyczne i rekonstrukcje minionych okresów rzeczywistości danego narodu , a także analizy dotyczące zagadnień współczesnych w różnych dziedzinach , jak i projektowanie wizji przyszłościowych , muszą brać swój początek w poznaniu szeroko pojętych problemów oświatowych społeczeństwa i ich roli w dziejach , w teraźniejszości oraz ich wpływu na przyszłośćHistoria wychowania należała zawsze do podstawowego kanony kształcenia nauczycieli . Myśliciele pedagogiczni zwali ją propedeutyką nauk o wychowaniu i wstępem do kultury pedagogicznej . Zadaniem uniwersyteckiego kursu historii wychowania jest wyprowadzanie genezy współczesnych prądów i kierunków odzwierciedlonych w aktualnych teoriach i praktyce pedagogicznej...

Aby mówić o pojęciu wychowania trzeba kilka słów powiedzieć o samej pedagogice, która jest tak jakby „ matką” wychowania. Pedagogika, nauka o wychowaniu, teoria działalności wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesu wychowawczego. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym. Pojęcie wychowanie jest nieodłączną częścią pedagogiki, więc początki jej powstania można traktować jako początki samego wychowania. Elementy teorii pedagogicznej, tzn. metodyczny namysł i świadoma refleksja nad celami, treściami, środkami i metodami wychowania, występują w kręgu kultury śródziemnomorskiej po raz pierwszy u starożytnych Greków. Za początek świadomej myśli pedagogicznej można uważać ruch sofistów (Protagoras z Abdery i in. , V w. p. n. e.); rozwinęli oni żywą działalność nauczycielską. głosząc, że „miarą wszechrzeczy jest człowiek” i że dzielność życiowa (cnota) i mądrość są wykształcane. Działalność sofistów przyczyniła się do rozkwitu gr. myśli pedagogicznej, myśli Sokratesa, Platona i Arystotelesa. Intelektualizm moralny Sokratesa i jego metoda nauczania przetrwały w teorii pedagogicznej do dziś. Podobnie teoria i dialektyka cnót Platona i Arystotelesa. Platońska Rzeczpospolita jest w znacznej mierze rozprawą o wychowaniu; Arystoteles m. in. trafnie ujął podstawowe zasady dydaktyki. Ideę wykształcenia ogólnego rozwinęła myśl hellenistyczna; kontynuowała ją myśl edukacyjna rzym. (Kwintylian, I w. n. e. , ideał wykształcenia retorycznego). Średniowiecze chrześc. rozwijało ideały ascetyczne, w edukacji szkolnej zaś próbowało godzić rzym. program szkolny (siedem - sztuk wyzwolonych) z duchem chrześcijaństwa. Taką pedagogiczną pracę adaptacyjną prowadzili ojcowie Kościoła w IV i V w. (św. Hieronim, św. Augustyn), a nawet jeszcze św. Tomasz z Akwinu (XIII w.) — pod wpływem Arystotelesa — zarówno cel wychowania, jak i cel życia określał jako dążenie i osiąganie szczęścia przez rozwijanie cnót i moralnych, i intelektualnych (przekształcone arystotelesowskie cnoty etyczne i dianoetyczne). Pedagogika nowożytna tkwi swymi korzeniami przede wszystkim w epoce odrodzenia i oświecenia. Humanizmowi epoki odrodzenia filozofia wychowania i pedagogika zawdzięcza ideę uprzywilejowania człowieka we wszechświecie, a w samym człowieku uprzywilejowania rozumu, inteligencji, woli działania — tego wszystkiego, dzięki czemu człowiek staje się „panem stworzenia” i „rzeźbiarzem samego siebie” (Erazm z Rotterdamu, Grovanni Pico della Mirandola, Luis Vives). Światłe humanist. programy oświat. prezentowały gimnazja (Johannes Sturm) i pedagogika innowiercza. W Polsce problemy edukacji szkolnej śmiało podejmowały dzieła Szymona Marycjusza i Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz pedagogika protestantyzmu i arianizmu. Modrzewski, jedyny z europejskich humanistów, uwydatniał rolę oświaty i wychowania dla organizacji i zarządzania państwem oraz dla wzrostu sprawiedliwości w stosunkach społecznych. Najpełniej nowe myślenie pedagogiczne wyrażała pedagogika Jana Ámosa Komeńskiego (XVII w.), który po raz pierwszy stawiał nauk. pytania dotyczące warunków skuteczności edukacji ze względu na naturę człowieka i rozwój społeczny. Kulturę edukacyjną nowożytnej Europy XVIII w. znamionowały wielkie filozoficzne systemy pedagogiczne: przyrodniczo zabarwiona myśl pedagogiczna Johna Locke'a (człowiek — tabula rasa `niezapisaną tablicą'), naturalistyczna filozofia swobodnego wychowania Jana Jakuba Rousseau, filozofia wychowywania „człowieka” i pielęgnowania jego godności Johanna Heinricha Pestalozziego, filozofia postępu przez powszechną oświatę publiczną Jeana Condorceta, pedagogika autonomii ludzkiej osoby oparta na kryt. filozofii Imanuela Kanta, skrajnie idealistyczna pedagogika woli Johanna Fichtego i in. Systemy te zamknęła filozoficzna pedagogika Johanna Friedricha Herbarta, który pragnął uczynić ją „naukową” przez oparcie na etyce w stanowieniu celów i na psychologii w wyznaczaniu metod postępowania wychowawczego. W Polsce w XVIII w. reformę szkolnictwa pijarskiego w duchu oświecenia zainicjował Stanisław Konarski, a szczytowym dziełem i osiągnięciem polskich reformatorskich dążeń wychowawczych było powołanie (1773) i działalność -Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w świecie szkolnej magistratury publicznej. Światłą myśl pedagiczną prezentowały Ustawy KEN oraz tacy pedagogowie i myśliciele z nią związani, jak: Grzegorz Piramowicz (rola nauczyciela), Antoni Popławski (zadania i metodyka wychowania moralnego), Hugo Kołłątaj (organizacja edukacji) czy Stanisław Staszic (rola wychowania w postępie społecznym i cywilizacyjnym). W epoce romantyzmu wielkie systemy pedagiczne filozofii „czynu narodowego” stworzyli Bronisław Trentowski i Kazimierz Libelt, prekursor przekształcania romantycznego czynu narodowego w czyn realnej pracy organicznej. W 2 połowie XIX w. nasiliły się pozytywistyczne tendencje „urealnienia” i „unaukowienia” pedagogiki. Szczególny oddźwięk i wpływ uzyskała utylitarystyczna pedagogika H. Spencera, w polskiej pedagogice — myśl pozytywistów warsz. (Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa i in.). Na przeł. XIX i XX w. oraz w XX w. rozwinęła się pedagogika empiryczna, eksperymentalna wspierająca się na rozwoju eksperymentalnych nauk biomedycznych i psychologicznych oraz empirycznej socjologii. Najwybitniejszym pol. przedstawicielem i propagatorem nowej empirycznej pedagogiki był J. W. Dawid. Ostatecznie jednak pedagogikę XX w. charakteryzują wielkie — często sobie przeciwstawne — nurty (prądy, kierunki) teoretyczne. Najważniejsze z nich to: nurt naturalistyczny ( naturalizm), indywidualizujący, wspierający się na różnych szkołach psychologicznych ( w Polsce — Jan Korczak, psychol. teorie wychowania Stanisława Szumana i in.); nurt socjol. (socjologizm pedag.), traktujący wychowanie jako funkcję społ. (Emil Durkheim, w Polsce — socjol. teorie wychowania Florian Znanieckiego, Jóaef Chałasińskiego, oraz pedagogika społeczna Paula Natorpa, w Polsce — Stanisława Karpowicza, a zwł. szkoła nauk. Heleny Radlińskiej i in.); nurt pedagogiki kultury, wspierający się na „przebudowie podstaw nauk humanistycznych” i teoriach wartości ( Wilchelm Dilthey, Eduard Spranger i in. , w Polsce — Bogdan Nawroczyński, Zygmunt Mysłakowski, Bogdan Suchodolski, i in.); nurt pedagogiki marksistowskiej, wiążącej dialektycznie i deterministycznie rozwój i wychowanie osobowości ludzkiej z rozwojem społ. ( Antoni Makarenko i in.)

2. Wychowanie wśród ludów pierwotnych - inicjacja.

- Ludy pierwotne kształtowały się w zależności od miejsca pobytu, które pełniło to społeczeństwo, od zajęć, położenia geograficznego.
- Bronisław Malinowski - opisał życie dzikich
- proces inicjacji - zbiegał się zazwyczaj z okresem dojrzewania, trwał od 2 tygodni do 1 miesiąca, polegał na wykonaniu zadania, egzaminu
- zarówno dziewczęta jak i chłopcy byli poddawani inicjacji
- w tym czasie starszyzna wyposażała dzieci w potrzebną im wiedzę
- w okresie wspólnoty pierwotnej wiedza przekazana w drodze inicjacji trafia łado wszystkich dzieci a nie tylko do wybranych, czy tylko z danej rodziny
- istniała grupa ludzi, która miała za zadanie przekazywanie pewnych treści, tajemnic wychowania,
- przedstawiciele zawodów przygotowywali swoich następców
- w czasie okresu niewolnictwa zawód jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdyż w innym wypadku mogłoby to prowadzić do konkurencji, wtedy też zaczyna się bardzo różnicować społeczeństwo
- hierarchizowanie społeczeństwa
- człowiek wyedukowany powinien mieć wiedzę i ukształtowany charakter

3. Homerycki ideał wychowania

Chronologicznie pierwszy, to ideał starogrecki, w zasadzie typowy dla wszystkich plemion w okresie tzw. homeryckim, przypuszczalnie od X do VII w. p. n. e. W tym czasie ukształtowała się już arystokracja rodowa, która na czele z królami rządziła poszczególnymi państwami. Aby zapewnić sobie niepodważalne prawo do władzy i przewodzenia arystokracja musiała stworzyć ideologie, która przekonywałaby wszystkich o całkowitej naturalności i trwałości funkcjonujących stosunków społecznych. Zakładano więc, że dzieci królewskie i arystokracji rodzą się mądre i dobre i z tego względu nie musi się ich wychowywać. Wychowanie ograniczano do ćwiczeń sprawności i to tych najbardziej potrzebnych, jak: posługiwanie się bronią, kierowanie bojowym rydwanem oraz do pewnych umiejętności politycznych, jak np. przygotowanie mów, które przekonywałyby podwładnych, wyrabiały w nich uczucia patriotyczne itp. Tak więc homerycki ideał wychowawczy arystokracji greckiej to dzielny żołnierz i zręczny polityk.

- na przestrzeni wieków będzie ulegał ewolucji, odnosi się do niewielkiej liczby społecznej i tylko do chłopców
- Achilles - rycerz homerycki, wywodził się z rodu królewskiego, w jego wychowaniu dostrzega się wiele wspólnych cech z rycerzem średniowiecznym
-„Iliada” i „Odyseja” Homera jest przedmiotem badań dla historyków. W „Iliadzie” występuje homerycki ideał wychowania, który w późniejszych latach ulegnie ewolucji
- rada starszych miała decydujący głos, król brał pod uwagę ich zdanie
- rycerz średniowieczny - walczył o honor króla, swojej pani, a na końcu siebie, brał udział w turniejach, natomiast rycerz homerycki - najważniejsza osoba własna, wywyższanie siebie, przyjmowanie współzawodnictwa
- człowiek starożytny jest człowiekiem słowa
- Achilles był człowiekiem wykształconym, umiał grac na lirze, potrafił przyrządzać lekarstwa, uczestniczył w łowach, umiał posługiwać się bronią, był człowiekiem dobrze wychowanym, miał dwóch nauczycieli, jeden dbał o stronę techniczną, drugi dbał o rozwój wewnętrzny, uczestniczył w różnych obchodach religijnych, musiał wiedzieć jak ma się zachować w określonych sytuacjach, dbał o swoją pozycję
- wychowanie intelektualne - wiadomości, które pozwalają rycerzowi funkcjonować w ówczesnym świecie
- wiadomości moralne - wiążą się z wychowaniem religijnym, duma z rodu, działań, zachowanie w myśl zasad, wie jak się zachować w każdej sytuacji, rycerz był zobowiązany do oddawania należnej czci drugiej osobie i równocześnie powinien żądać tej czci od drugiej osoby (w zależności od hierarchii społecznej)
- wychowanie fizyczne - umiejętność jazdy konnej, posługiwanie się bronią, dbanie o własną sylwetkę.

Wych intelektualne=moralne=fizyczne
- rycerz homerycki - współzawodniczy z innymi rycerzami, wojna, walka, turnieje, udowadnianie swojej wyższości, działający, aktywny na płaszczyźnie wojskowej
- w czasach późniejszych ideał wychowania homeryckiego zostaje przeniesiony do Aten i Sparty, jednak pod wpływem różnych czynników uległ on przekształceniom.
- ideał wychowania określony przez Hezjoda - człowiek pracujący, nie zyskał on aprobaty, ponieważ w ówczesnym świecie arystokrata miał odpoczywać a tylko w danych sytuacjach się wykazywać, a pracować mieli tylko zwykli ludzie

4. Wychowanie w Atenach

Państwo Ateńskie powstało w okresie od ok. X w. do ok. VII w. p. n. e.
Z czasem zaczęły pojawiać się w Atenach pierwsze szkoły dla wszystkich wolnych Greków. Miały one charakter całkowicie prywatny. Przepisy z VI w. p. n. e. ustalały obowiązek uczenia chłopców pisania i pływania, posiadania przez każdego ucznia swojego pedagoga- niewolnika. Obowiązek opłacenia przez państwo nauki chłopców- sierot wojennych. Zobowiązano rodziców do powszechnego kształcenia elementarnego, gimnastycznego i muzycznego synów oraz przeznaczano fundusze państwowe na budowę i utrzymanie boisk sportowych. Dzieci wolnych Ateńczyków od 7 roku życia poddawani byli systematycznej nauce. Dziewczęta pozostawały w domach pod opieką matki, zaś chłopcy pod opieką nauczycieli w szkołach. Każdym chłopcem opiekował się niewolnik - zwany pedagogiem. Nauczyciele rzemieślnicy najczęściej nauczali indywidualnie stosując niemal bez ograniczeń kary cielesne, jako jedyną metodę wychowawczą. W okresie ok. 3 lat uczeń pod opieką gramatysty opanował kolejno: alfabet, umiejętność sylabizowania, czytania i pisania. Od ok. 10 roku życia, w drugim okresie nauczania- uczniowie uczyli się pod opieką gramatysty na pamięć najważniejszych wyjątków z wzorców narodowych, poetów oraz zapoznając się z historią, geografią i polityką swojego narodu. Pod opieką nauczyciela muzyki, uczono się gry na flecie, śpiewu. Najważniejszy etap przygotowań do życia stanowiła nauka w gimnazjach, instytutach podtrzymywanych przez państwo, w których młody Ateńczyk w stanie od 13 do 18 roku życia zapoznawał się podstawowymi zagadnieniami wychowania obywatelskiego, tj. z polityką Aten, z obowiązkami wobec społeczeństwa i państwa.
W realizację sławnego celu wychowania ateńskiego i w przygotowanie chłopców, stanowiła dobrowolną, dwuletnią regularną służbę wojskową ( efebia ), która obejmowała pięciobój, przygotowanie wojskowe na lądzie i na morzu.

Ateny miały sprzyjające warunki klimatyczne, położenie, dostęp do morza, inwestowanie we flotę morską, rozwój handlowy, zaczęły wyrastać na przywódcę świata starożytnego
- nie każdy ateńczyk musiał umieć władać bronią
- indywidualne wychowanie swojego dziecka (chłopca)
- arystokracja stwarzała możliwości kształcenia się
- działalność polityczna i publiczna
- wraz z demokracją każdy człowiek ma prawo do edukacji jak ludzie z wyższych warstw, pojawienie się szkół
- muszą się pojawić nauczyciele
- IV w.p.n.e pojawiają się filozofowie, którzy wędrowali z Azji Mniejszej
- filozofowie - sofiści
- współzawodnictwo będzie przebiegać na płaszczyźnie polityki, chęć bycia najlepszym mówcą
- pojawili się sofiści

5. Spartański ideał wychowania

Organizację systemu wychowania spartańskiego przypisywano mitycznemu prawodawcy Sparty - LIKURGOWI.
Wychowanie w Sparcie obejmowało dzieci spartan, klasy panującej, wywodzącej się z wojowniczych, surowych plemion doryckich, które ujarzmiły i wyzuły z wszelkich praw ludność tubylczą. Wychowanie wyraźnie służyło utrzymaniu i utrwalaniu panowania Spartan.
Sparta była jak gdyby ciągłym obozem wojennym. Pretendując do hegemoni w Grecji, musiała w celu jej utrzymania prowadzić wojny. Niewolnicy i ziemia były wspólnotą własnościową całego państwa, będącego w zasadzie państwem rolniczym. Bezlitosny wyzysk niewolników, helotów ( chłopców ), perioków ( stan średni ) powodował niezadowolenie, co również wymagało czujności wojskowej. Stosowanie do tych okoliczności wychowanie w Sparcie było całkowicie w rękach państwa i miało charakter surowego wychowania fizyczno- wojskowego.
Państwo decydowało, które spośród nowo narodzonych dzieci nadają się do życia, a które jako słabowite należy skazać na śmierć przez porzucenie na górze Tajgetos. Państwo też organizowało wychowanie dzieci w instytucjach państwowych. Do lat 7 dziecko przebywało w domu, później od 7 do 30 roku życia młody Spartanin poddany był surowemu państwowemu reżimowi wychowawczemu:

Od 7 do 18 roku życia wychowywał się w państwowych instytucjach typu koszarowego, od 18 do 20 roku życia przygotowywał się bezpośrednio do służby wojskowej, którą pełnił później do 30 roku życia. Po 30 roku życia stawał się pełnoprawnym obywatelem. Istotą i ideałem wychowania spartańskiego było wychowywanie jednostek mocnych fizycznie, zahartowanych na wszelkie trudy, obywających się bez wygód i dostatków, zaprawionych do walki, zdyscyplinowanych, nieustraszonych i ofiarnych. Było to wychowanie dla państwa, nie dopuszczające żadnego indywidualizmu. Młodym Spartanom wpajano pogardę dla niewolników, a ich gotowość bojową nieraz sprawdzano w tzw. kryptejach, polegających na krwawym uśmierzaniu niezadowolenia niewolników i helotów. O wychowanie umysłowe nie dbano; ograniczało się ono głównie do nauki czytania, pisania, elementarnych rachunków, opowiadań oraz pieśni wojennych i patriotycznych. Szczególnie uczona i przyzwyczajano młodzież do możliwie krótkich, ale zręcznych odpowiedzi na pytania, stąd tzw. lakonizmy , rozmowy i pogadanki wychowawcze dotyczyły przede wszystkim tematyki moralnej, odzwierciedlającej interesy klasy panującej. - więcej niewolników niż ludzi wolnych, liczne powstania, Sparta nie miała dobrego położenia, ale leżała na szlaku komunikacyjnym
- Sparta była znana ze szkół muzycznych, z rodów spartańskich wywodzili się najlepsi zawodnicy igrzysk
- Sparta musiała postawić na wychowanie militarne, stworzyli wojska, zrezygnowanie z indywidualnego rysu, wychowanie człowieka żyjącego, współdziałającego w grupie, kształtowanie określonych cech charakteru
- nadzór nad wychowaniem młodzieży miało państwo, delegowała odpowiednie osoby do organizowania konkursów
- dzieci od 7 roku życia przebywały w tzw. koszarach, były objęte obszarem wychowania
- dziewczyny musiały nauczyć się władania bronią, odwagi i walki
- wychowanie moralne spełnia ważną rolę - ukształtowanie odwagi, pokazywanie historii Sparty, Wychowanie spartańskie miało surowy charakter. Kosztem wykształcenia intelektualnego rozwijano wychowanie fizyczne, które miało na celu przygotowanie młodzieży do służby wojskowej.
Każdy Spartanin od urodzenia był podporządkowany bezdusznym prawom państwowym. O życiu człowieka od urodzenia decydowała geruzja(rada starszych). Geronci oglądali każde nowonarodzone dziecko, o ile było silne i dobrze zbudowane rodzice mieli obowiązek je żywić i wychować, jeśli zaś było niekształtne i zbyt chude Rada Starszych nakazywała porzucić je w tzw. Odłogach, miejscowości pełnej przepaści, położonej koło gór Tajget. W społeczeństwie panowało przekonanie, że dla państwa lepiej będzie, by dziecko nie żyło skoro natura od początku nie dała mu zdrowia i siły. Niemowlęta przyzwyczajano do znoszenia samotności i ciemności, oduczano kaprysów i kwileń.
Dzieckiem do 7. roku życia zajmowała się rodzina, potem zostawały oddane władzom, niezależnie od płci i zamożności, wychowanie wyglądało podobnie. Uczono ich żelaznej dyscypliny a karą za przewinienia była chłosta. Przygotowania do służby w wojsku trwały do 20 roku życia, sama zaś służba zazwyczaj następne 10 lat Po ukończeniu 7 lat dzieci zabierano od rodziców i nastawał początek nauki szkolnej. Dzieci dzielono na dwie grupy: paides od r. 7 do 14, i efebów od 14 do 20. Po roku uczeń nazwał się rhogidas, a w następnych latach kolejno: prokomidzomenos, mikidzomenos, propais, pais (12-letni)melleiren, eiren. Uczyli się życia we wspólnocie, ćwiczyli sprawność fizyczną i sztukę pisania. Ważną rolę odgrywał duch rywalizacji występujący w grupach, szlachetne współzawodnictwo w szkole-agonistyka ,wybór naturalnych liderów, grupa chłopców-heteria. Wychowanie dziewcząt
Wychowywaniem dziewcząt zajmowało się państwo, wpajając im zalety potrzebne przyszłym matkom żołnierzy: miłość ojczyzny oraz hart fizyczny i moralny. 12 letnie dziewczynki wydawano za mąż za kandydata wybranego przez ojca. Mieszkanie w domu nie zwalniało ich od ćwiczeń fizycznych, uprawiały gimnastykę na równi z chłopcami. Przechodziły mini szkolenie w celu nauki obrony siebie, dziecka oraz obrony murów ojczystych, ćwiczyły się w biegach, rzucie dyskiem, nawet w zapasach. Ze względu na uroczystości religijne czy państwowe, podobnie jak w Atenach, uczyły się śpiewu i tańca. Nie wysportowana kobieta przynosiła wstyd mężowi.
Podstawowym zadaniem kobiety było urodzenie zdrowego i silnego dziecka ,najlepiej chłopca. W epoce hellenistycznej kobiety garnęły się do nauki, pojawiły się emancypantki, które walczyły o dostęp do studiów zastrzeżonych tylko dla mężczyzn.

Wychowanie chłopców
Po ukończeniu 12 lat chłopcy (jako pais) zaczynali życie w obozie, w koszarach. Od tej pory całkowicie uzależniali się od państwa. Życie w koszarach nie było łatwe. Systematycznie pracowano nad wyrobieniem w chłopcach takich nawyków i cech charakteru, jak posłuszeństwo prawom i przełożonym, wytrzymałość, odporność na ból i głód. Chłopcy musieli spać na posłaniach z twardej trzciny, chodzić boso, znosić bez skargi głód, chłód i spiekotę, golono włosy, wprowadzano mundur, który ranił skórę. Co najmniej raz do roku poddawano ich chłostom. Tylko kilka razy w roku mogli wykapać się i natrzeć ciało olejkami. Dla sprawdzenia odpowiedniego przygotowania i wytrzymałości młodego człowieka poddawano go podwójnej próbie: pierwsza próba była silna chłosta przed ołtarzem Artemidy Orthii, którą chłopiec powinien znieść bez jęku. Drugą próbę przechodzili młodzi ludzie tuż przed ukończeniem ćwiczeń, a więc przed przejściem do eirenów. Była to tzw. Kryteria a młodzieńcy mieli spędzić cały rok wędrując po górach.Po zadowalającym odbyciu kryptei młody Spartan był dopuszczony do udziału we wspólnych posiłkach mężczyzn, były to tzw. pheditie. Młodszymi uczniami zajmowali się nieco starsi, tzw. Ejrene (młodzieniec dojrzały), ich z kolei nadzorowali urzędnicy. Spartański wychowanek był zobowiązany do całkowitego posłuszeństwa wobec każdego dorosłego SpartaninaZa najważniejszy czynnik w wychowaniu używano zdobycie sprawności fizycznej poprzez ćwiczenia fizyczne i wojskowe. Ćwiczenia obejmowały gimnastykę, władanie bronią oraz zwroty w szeregu. Zaszczepiono też w młodzieży inne umiejętności, jak np. zręcznego kłamstwa i kradzieży. Uważano bowiem, że mogą one okazać się przydatne w walce z wrogiem. Oprócz nauki walki, zasad pisania i czytania, dziejów Sparty i jej praw, mitów o bogach i bohaterach chłopcy uczyli się także śpiewów chóralnych, ponieważ muzyka rozpalała ducha bojowego i pomagała żołnierzom w walce. Styl pieśni był prosty i surowy, tematy poważne i moralne. Pieśni te najczęściej sławiły poległych za Spartę, ganiły tchórzów lub były rodzajem obietnicy mówiącej o zachowaniu postawy godnej Spartiaty w przyszłości. Udział młodzieży w uroczystościach był obowiązkowy, ceniono to jako zaszczyt i wyróżnienie. U młodych spartan ceniono bystra orientację, wymagano szybkich a krótkich i jasnych, często ciętych, odpowiedzi; stad przysłowiowa lakoniczność wysławiania się. Młodzież miała wakacje letnie ,a w ciągu roku szkolnego było także wiele dni wolnych od nauki np.4-św. Posejdona, 6-św. Eumenesa, 7-ofiary i igrzyska publiczne, 10-św. Pytoklesa, 12-składanie ofiar ku czci Dionizosa, 19-procesja dla uczczenia muz, 26-św. Attlasa. Był jeszcze „dzień nauczyciela”, a piąty dzień każdego miesiąca był wolny od zajęć jako „dzień fundatora”. Przeznaczono ten dzień na rozrywki i zabawy. - do 18. dzieci obojga płci wychowywały się w państwowych zakładach wychowawczych typu koszarowego, gdzie uprawiały ćwiczenia fizyczne i wojsk.; -chłopcy do 20 roku życia przygotowywali się do służby w wojsku,(od 16-20 typowo taktyczne nauki, uczyli się np. jak prowadzić bitwy, dowódcze umiejętności), która trwała do 30 roku życia chłopcy. Po ukończeniu 20 lat przechodził do grupy męskiej w ich zespole spędzał całe życie: jadł, spał, walczył, często utrzymywał związki homoseksualne, przez 10 lat, nadal skoszarowany ,doskonalił się w sztuce wojskowej. Spartiaci służyli w ciężkozbrojnej piechocie, hoplitami. Ich uzbrojenie składało się z hełmu, pancerza i tarczy oraz włóczni i krótkiego miecza. Celem tego systemu było wychowanie ludzi sprawnych fizycznie, walecznych i zdyscyplinowanych. Gotowość bojową młodych sprawdzano podczas obław na niewolników (krypteje).; organizację wychowania w Sparcie przypisuje się Likurgowi; -po ukończeniu 30 lat otrzymuje pełnię praw dorosłego obywatela. Mógł się już ożenić, choć nie oznaczało to mieszkania we własnym domu z żoną. Państwo wydzieliło mu należną działkę ziemi wraz z helotami. Brał też udział w Zgromadzeniach Ludowych. Był to początek jogo służby wojskowej; wchodził do grupy kilkunastu mężczyzn w różnym wieku Spartiata cały czas przebywał w koszarach, w domu bywając tylko na przepustkach -dopiero po 40, jeśli jeszcze miał ochotę, mógł się przenieść do domu i wieść tzw. życie rodzinne. Nadal jednak pozostawał mu obowiązek spożywania wspólnych, składkowych posiłków ze swoimi towarzysz, ćwiczeń wojskowych, który ustawał dopiero z ukończeniem 60 lat życia.
Ideałem człowieka stał się małomówny, nieludzko wręcz sprawny żołnierz, ślepo wykonujący rozkazy przełożonych.

6. Działalność sofistów

Sofiści byli filozofami, uczonymi, którzy ze względu na praktyczną znajomość zasad dialektyki i retoryki oraz wszechstronne wykształcenie, szczególnie prawnicze i polityczne stali się swego rodzaju zaczynem w procesie demokratyzacji Aten. Sofiści nie tworzyli szkół, uczyli doraźnie i raczej młodzież dojrzałą lub dorastającą. Uczyli tego co było najpotrzebniejsze, a zarazem najmodniejsze. Przygotowywali młodych ludzi do działalności politycznej. Traktowali swoje umiejętności jako dobry interes, ponieważ za naukę brali pieniądze.
Stosowali oni plan siedmiu sztuk wyzwolonych ( dialektykę, geometrie, arytmetykę, astronomię, retorykę, muzykę, gramatykę ). Po ukończeniu siedmiu sztuk wyzwolonych uczeń mógł pójść na wyższe studia. Po dwuletniej nauce rozpoczynano 3-4 letnią naukę przemawiania. Uważali oni, że każdy chwyt jest dozwolony, aby dotrzeć do celu. Uważali również, że rządzący państwem powinien być twardy. Wymagano od nich w każdej chwili zawarcia głosu, jeśli było to potrzebne. Byli demokratami, opowiadającymi się za szerzeniem wiedzy oraz wychowania. Błędne jest przekonanie, iż wszyscy sofiści (czyli mędrcy) to filozofowie. Część spośród nich, jak na przykład Protagoras czy Gorgiasz w istocie tworzyli filozoficzne traktaty, niemniej jednak, większość była wędrownymi nauczycielami. Bardzo znaczną część sofistów stanowili tzw. "eleici", czyli członkowie szkoły filozoficznej z Elei. To właśnie eleici opanowali do perfekcji umiejętność prowadzenia dysput filozoficzno-naukowych, kładąc podwaliny pod dialektykę.
Pierwszorzędną rolę w dysputach, oraz w filozofii sofistycznej, zajmował człowiek oraz wszelkie bolączki trapiące jego ziemską egzystencję.
Najważniejszymi reprezentantami kierunku byli: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leoniro oraz Krytiasz Sofiści a świat bogów
Autorem-sofistą, piszącym o boskim świecie, był Protagoras. Szerzył w nim bardzo odważne, jak na antyczne czasy, przekonania dotyczące egzystencji istot boskich oraz ich wpływu na życie ziemskie człowieka. Przekonania Protagorasa były na tyle śmiałe, że dzieło uległo spaleniu zanim jeszcze trafiło do szerszego kręgu odbiorców. Do czasów współczesnych przetrwało jednak zdanie: "Co do bogów, nie mogę wiedzieć ani czy są, ani czy ich nie ma. Zagadnienie jest zawikłane, a życie ludzkie za krótkie, aby je rozwiązać."
Zagadnienie boskości trapiło także Krytiasza, który zwykł był mówić, że bogowie oraz ich świat, to nic innego, jak wymysł chytrych, greckich polityków.
Gorgiasz wtórował Protagorasowi oraz Krytiaszowi, mówiąc: "Nic nie istnieje - a jeśli nawet coś istnieje, to i tak jest niedostępne poznaniu ludzkiemu, choćby się zaś dało poznać, nie da się wyrazić ani drugiemu udzielić".
W przekonaniu sofistów, jako grupy filozoficzno-intelektualnej, tzw. "wola boska", to nic innego jak wytwór człowieczego umysłu, wymysł, którym nie należy się kierować. Tak bowiem oto, człowiek nie powinien zważać w życiu na wyimaginowaną, boską rzeczywistością, a na rozum. Sofiści a cnota
Mędrcy odrzucali twierdzenie jakoby cnota była wartością zarezerwowaną jedynie dla ludzi bogatych, dla arystokratów. Uważali oni także, że nie ma ona nic wspólnego z dziedzicznością.
Cnotą każdego człowieka, w przekonaniu sofistów, było to, że rodzi się równy. Ma on dokładnie takie same perspektywy rozwoju jak inny człowiek, od niego więc zależy tylko, czy będzie chciał się rozwijać, kształcić i wychowywać.
Poza tym, jak mówili mędrcy, cnocie podobnie jak innym wartościom, przysługuje ranga nabycia, a co za tym idzie, także nauczenia oraz przyswojenia. Sofiści a rozumienie prawdy, dobra oraz zła
Na gruncie filozoficznym, jednym z pojęć stworzonych przez sofistów był "relatywizm". Zakłada on, że wszelkie zjawiska mają charakter absolutnie względny. To co dla jednego człowieka jest dobre, dla innego może być złe. To co dla kogoś może wydawać się sprawiedliwe, dla kogoś innego wcale takie nie jest. Wszystko bowiem zależy od człowieka, oraz od stosunków łączących go z innymi ludźmi. Jak mawiał Protagoras: "Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy". Sofiści a wychowanie
W przekonaniu mędrców, człowiek wychowany to taki, który odznacza się cnotami publicznymi, ma harmonijnie ukształtowany charakter, wszechstronnie rozwinięty umysł, a do tego wiedzę encyklopedyczną oraz polityczny spryt.
Zorganizowany przez sofistów system szkolny przedstawiał się w następujący sposób. Po pierwsze, mędrcy nie tworzyli szkół jako takich. Zdobywanie przez uczniów wiedzy sprowadzało się do wysłuchania wygłaszanego przez sofistę wykładu. Bardzo często miały miejsce tzw. "popisowe wieczory", podczas których uczeni w zabawnej, żartobliwej, rozrywkowej wręcz formie, przekonywali zebranych do głoszonych przez siebie tez. Poza tym, mędrcy przeprowadzali kursy trwające od 1 do 2 lat (względnie od 3 do 4), niemniej jednak kursy te były odpłatne.
Nauczając, sofiści wykorzystywali takie metody kształcenia jak dedukcja czy umiejętność logicznego (pomysłowego nierzadko) myślenia.
Wykłady oraz rozmowy z zebranymi słuchaczami, szerzyły treści retoryczne, dialektyczne, polityczne, prawne, filozoficzne, astronomiczne, matematyczne, czy przyrodnicze. Ogólnie, przekazywaną przez uczonych wiedzę, można podzielić na tę merytoryczną oraz na tę formalną. Wiedza merytoryczna wzbogacała słuchacza intelektualnie. Z kolei wiedza formalna, miała zastosowanie praktyczne. Aby być dobrym mówcą, sofista musiał posiadać szereg cnót o charakterze publicznym. Musiał go cechować polityczny spryt, ukształtowany charakter oraz ogromna wiedza teoretyczno-encyklopedyczna.
Niestety na skutek przegranej przez Ateny wojny peloponeskiej, położenie materialne wielu obywateli państwa gwałtownie się pogorszyło. Ucierpieli na tym sofiści, którzy oskarżani przez Ateńczyków o podkopywanie rodzimej tradycji, nastawanie na wiarę, szkodzenie państwu, musieli licznie emigrować z miasta.
Niemniej jednak, działalność prowadzona przez lata przez sofistów w ateńskim polis, wprowadziła istotne zmiany w patrzeniu na kształcenie oraz wychowywanie młodzieży. Po pierwsze, mędrcy nauczyli Greków innego niż dotąd spojrzenia na cnotę oraz na społeczną funkcję wychowania. W głoszonych przez siebie poglądach nie odbiegali od realiów społeczno-politycznych ówczesnej Grecji oraz ateńskiego polis. Działalność sofistów przyczyniła się także do podniesienia znaczenia edukacji umysłowej młodych ludzi. Wzrosła rola wykształcenia humanistycznego oraz łączenia wiedzy teoretycznej z przyszłą polityczną służbą na rzecz kraju. Próby odpowiedzi na pytanie: czym jest sofistyka? Wymagają przede wszystkim osadzenia tego zjawiska w realiach historii i kultury greckiej. Wyrosło ono w określonych warunkach społeczno - politycznych i kulturowych w Atenach II połowy V wieku p.n.e. poczynając, w okresie zasadniczych zmian na politycznej mapie ówczesnej Grecji. Dokonały się one w wyniku wojen perskich, w których decydującą role odegrały Ateny. Znaczenie polityczne i ekonomiczne tego miasta, jakie uzyskało ono dzięki decydującej roli w zwycięstwie nad Persami, zapewniło mu hegemonię w ówczesnym świecie greckim. Z końcem wojen perskich ukształtowała się ostatecznie w Atenach nowa struktura polityczna - demokracja. Stawiała ona przed obywatelami określone zadania polityczno - społeczne, którym musiał on sprostać Nasuwa się w związku z tym pytanie: czy Ateńczycy byli odpowiednio przygotowani do realizacji tych zadań? Czy funkcjonujący dawny model wychowania i wykształcenia w zmienionych warunkach społeczno - politycznych wystarczał do odpowiedniego przygotowania obywatela do życia publicznego? Czy mógł on ukształtować świadomego swych obowiązków członka wspólnoty państwowej? Odpowiedź na te pytania wymaga choćby krótkiej rekonstrukcji dawnego modelu. Wypada zacząć od stwierdzenia, iż w Atenach wychowanie i wykształcenie młodzieży było indywidualną sprawą rodziców, a raczej ojca, jako, że kobiety były całkowicie pozbawione praw politycznych. Państwo przejmowało pieczę nad chłopcem dopiero wtedy, kiedy podlegał on obowiązkowi służby wojskowej tj. po ukończeniu 18 roku życia. Do tego czasu młody Ateńczyk był wychowywany przez ojca uczęszczając jednocześnie do szkoły i palestry. W szkołach uczono czytania i pisania, zajmowano się lekturą poematów Homera, Hezjoda i wierszy Solona - poetów uznawanych za uniwersalnych nauczycieli tego wszystkiego, co człowiek powinien wiedzieć: moralności, religii, obyczajów, powinności względem bogów, rodziców i współobywateli. Uczono arytmetyki i muzyki. Ogromną rolę odgrywało wychowanie fizyczne, którego celem było utrzymanie sprawności ciała. Szkoły ateńskie nie mogły nauczać młodego człowieka niczego więcej. Wykształcenie jakie zapewniały, miało jak widzimy charakter podstawowy i prymitywny, nie mogło więc stanowić podstawy działalności publicznej obywatela wymagającej sprawności w „mówieniu i działaniu” i mądrości politycznej. Ateński model wychowania i wykształcenia mógł spełniać swoje zadania zarówno w Atenach przed reformami demokratycznymi, jak i w państwach o innej strukturze politycznej, w warunkach gdy w świadomości społecznej żywe i silne było przeświadczenie o naturalnych różnicach między ludźmi, wynikających z ich pochodzenia. W połowie V w. p.n.e. powstała zatem historyczna konieczność zastąpienia dawnego modelu nowym, który kształtowałby odpowiednio człowieka - obywatela, zapewniając mu właściwe teoretyczne podstawy działalności praktycznej. Z potrzeby państwa demokratycznego i konieczności ich realizowania przez obywateli rodzi się postulat społeczny nowego typu człowieka, a co za tym idzie nowego typu cnoty - dzielności - arete. Pojęcie to jest jednym z najważniejszych  w greckiej filozofii, myśli pedagogicznej i kulturze.
W tej nowej sytuacji zrodziła się konieczność ustalenia i uzasadnienia obowiązków obywatela wobec państwa. Cnota - dzielność, jako stan doskonałości człowieka, zmieniła swój charakter: polegała przede wszystkim na świadomym zaangażowaniu, każdej jednostki w życie publiczne, na wypełnieniu obowiązków obywatelskich, pojmowanych jako nadrzędne wobec rodzinnych, zawodowych, którym podporządkowano nawet obowiązki religijne.

Dzielność arete nabierała więc charakteru dzielności obywatelskiej, politycznej. Najwyższym dobrem jest dobro państwa, które jest ściśle uzależnione od obywateli: od tego, czy przestrzegają prawa, zasad sprawiedliwości, czy dążą do zgody, czy przestrzegają norm wewnętrznego ładu,  wyrażających się w parenetycznych sformułowaniach takich jak „nic ponad miarę”. Solon - prawodawca i polityk, jeden z reformatorów struktury politycznej Aten - pierwszy stworzył zarys wizji nowej epoki. Dzielność takiego człowieka nie jest uwarunkowana pochodzeniem, szlacheckim rodowodem. Nie odpowiedział jednak na pytanie, jak taką dzielność osiągnąć? Nie dając odpowiedzi sygnalizował konieczność uzyskania wiedzy o związkach przyczynowo - skutkowych zachodzących między postępowaniem obywateli a funkcjonowaniem organizmu państwowego. Zasygnalizowana przezeń konieczność nabrała szczególnej wagi w szerokim aspekcie społecznym w okresie pełnego rozkwitu demokracji ateńskiej. Dał temu wyraz formułując nurtujące wówczas ludzi pytanie: czy i jak dzielności można się nauczyć? W demokratycznych Atenach powstały warunki sprzyjające działalności ludzi, którzy podjęli trud urzeczywistnienia postulatu nowego wykształcenia i wychowania. Do Aten przybyli sofiści podający się za nauczycieli mądrości i dzielności politycznej. Określenie sofista oznaczające dotychczas „mędrca” zaczęło nabierać znaczenia określonego  zawodu. Był to zawód wysokiej rangi, wykonywany przez ludzi odpowiednio przygotowanych. Składało się na to wiele elementów: przede wszystkim wiedza, a więc znajomość dialektyki, gramatyki, retoryki, matematyki, astronomii, historii, poezji, wiedzy o państwie, prawie, strategii. Sofista musiał mieć - w swym przeświadczeniu - wiedzę o szerszym zakresie; o całokształcie rzeczywistości przyrodniczej i społeczno - politycznej, oraz o mechanizmach nią rządzących. Musiał być filozofem, który wyniki własnych badań nad całokształtem rzeczywistości i wnioski z nich wypływające traktował jako teoretyczną podstawę nowego własnego modelu wykształcenia i wychowania, jako teoretyczną podstawę działalności praktycznej, zarówno w jej treści jak i formie.
Formy nauczania sofistów sprowadzały się w zasadzie do prowadzenia szkół retoryczno - dialektycznych, w których kształcili zarówno młodzież pragnącą zdobyć „sprawność w mówieniu jak i w działaniu” potrzebną w działalności politycznej, jak i przyszłych sofistów, oraz do wygłaszania systematycznie lub okazjonalnie wykładów na różne tematy. Zasięg ich oddziaływania był jednak szerszy, chociażby poprzez cieszące się dużą popularnością pisma i podręczniki. Powszechność proponowanego przez sofistów modelu wykształcenia i wychowania wynikała również z faktu, iż nie dokonywali oni, w przeciwieństwie do pitagorejczyków żadnej selekcji adeptów.  Do kręgu ich uczniów mógł wejść każdy, kogo było stać na zapłacenie za naukę, bo uczyli za pieniądze.
     Fakt ten ściągał na nich głosy potępienia. Przedmiotem zarzutów w stosunku do sofistów był fakt pobierania zapłaty za działalność pozostającą w sferze intelektualnej, duchowej, a więc sprzedawanie tego czego filozofowi sprzedawać nie przystoi.
     Sofiści pojawili się w Atenach z określonym programem działalności dydaktyczno - wychowawczej. Swój program sami określili jako nauczanie mądrości, cnoty - dzielności, umiejętności politycznej, a jego celem miało być kształtowanie dobrych obywateli. Na pierwszy plan wysunęła się nowa koncepcja człowieka jako przedmiotu badań nowej w swej strukturze filozofii. „Odkryty” przez sofistów „nowy człowiek” to człowiek nie zaprogramowany przez pochodzenie czy status społeczny, to człowiek, którego można ukształtować w procesie wychowania składającego się z trzech elementów:
? nauczania (didaskalia),
? uczenia się (mathesis),
? ćwiczenia (askesis).

Przedmiotem działalności wychowawczej sofistów była zatem duchowa, intelektualna sfera człowieka, od niej to bowiem zależy rozumna organizacja życia indywidualnego i społecznego. Podstawą uzyskania cnoty - dzielności było według sofistów kształcenie umysłu, co zdeterminowało określoną strukturę ich modelu wychowania (proces wychowania człowieka zaczyna się w momencie kiedy młody człowiek staje się pełnoprawnym, wchodzącym w życie polityczne obywatelem). Paideia pojęcie u sofistów obejmujące całokształt kultury duchowej, wszystkie czynniki pozytywnie kształtujące człowieka dla określonego praktycznego celu.
     Jednolitość modelu kształtowanego przez dwa pokolenia sofistów (starych i młodych) wyznaczają dwa podstawowe elementy:
? merytoryczny - wiedza o strukturze rzeczywistości przyrodniczej i społecznej (matematyka, astronomia, etyka, polityka, koncepcja ontologiczno - teoriopoznawcze, teorie dot. genezy państwa i prawa, natury człowieka, pochodzenia religii, języka, kultury,
? formalny - nauka dialektyki, retoryki, erystyki (sztuka prowadzenia sporów) , gramatyki, synonimiki.

Wprowadzenie elementu merytorycznego miało na celu ukształtowanie w człowieku opartego na naukowych podstawach stanowiska wobec świata, państwa, społeczności i samego siebie, a tym samym zrozumienie przezeń istoty dobra i zła, prawa i sprawiedliwości, co warunkowało prawidłowość jego działań. Element formalny służy zarówno kształtowaniu sprawności umysłu jako narzędzia poznania, jak i przede wszystkim dawał człowiekowi niezbędne narzędzie do realizacji własnych działań.
     Zarówno merytoryczna jak i formalna strona wychowania sofistycznego wymagała racjonalnych podstaw w postaci badań i przemyśleń filozoficznych. Funkcji tej nie mogła pełnić filozofia w swej dotychczasowej strukturze. Przedmiotem filozofii stało się zatem badanie „czym jest człowiek, czym w naturze różni się od innych w działaniu i doznawaniu” . PROTAGORAS:
Protagoras (485-411).  Spośród wszystkich pism Protagorasa dotrwało do naszych czasów tylko 12 fragmentów. Jeden z nich to urywek z traktatu „O bogach” autor stwierdza, że „ nie może mieć pewności , czy oni istnieją, czy też nie istnieją, ani też jaką mają postać, albowiem wiele względów nie pozwala zdobyć takiej wiedzy, a mianowicie niejasność przedmiotu i krótkotrwałość ludzkiego życia”. Drugi fragment, bardziej znany, rozszerza ów religijny agnostycyzm, czyniąc go zaprzeczeniem istnienia jakiejkolwiek absolutnej i uniwersalnej prawdy, jednej i tej samej dla wszystkich ludzi. Człowiek powiada on, jest miarą wszechrzeczy, które istnieją, że istnieją, i rzeczy, które nie istnieją, że nie istnieją. Innymi słowy prawda jest sprawą najzupełniej względną i subiektywną. To co komuś wydaje się prawdziwe lub fałszywe, jest jedną prawdą czy też jest jednym fałszem, o którym on może wiedzieć cokolwiek. To co komuś wydaje się rzeczywiste lub nierzeczywiste,  jest rzeczywiste lub nierzeczywiste jeśli chodzi o niego. I to wszystko. Nie ma sposobu przymierzenia mojej prawdy do twojej ani też nie ma żadnej podstawy, by powiedzieć, że to co mnie wydaje się prawdziwe jest bardziej prawdziwe od tego co tobie wydaje się prawdą. Każdy człowiek jest dla siebie trybunałem apelacyjnym. Gdy  zmienia się pogląd człowieka, zmienia się też jego prawda. Co wczoraj wydawało się prawdą, dziś wygląda na fałsz. Skoro więc to co danemu człowiekowi wydaje się prawdziwe, jest jedyną prawdą, jaką może posiadać i skoro prawda ta jest w niezgodzie z prawdami innych ludzi i z chwili na chwilę z samą sobą, to próżna jest spekulacja filozoficzna i jej wyniki są bez wartości. Nie ma „rzeczywistości”, którą może poznać rozum, poza wiecznie zmiennym nurtem doświadczenia zmysłowego; a nawet gdyby była, to nie byłoby sposobu by wiedzieć, który system filozoficzny najbardziej się do niej zbliża. Wszystkie systemy wydają się swym zwolennikom równie prawdziwe z racji równie przekonywujących; i ludzie nieustannie zmieniają swoje systemy i z jednakowym uporem i przekonaniem trzymają się raz tej, to znowu innej filozofii. GORGIASZ
W dziele zatytułowanym „O naturze czyli  o niebycie” odmawiał rozumowi mocy poznawania czegokolwiek rzeczywistego poza płynnym nurtem zmysłowego doświadczenia. Zajął się sprzecznościami wewnętrznymi, jakie wynikają z logicznej potrzeby ujmowania tego, co rzeczywiste, jako czegoś co równocześnie jest jedyne i wielorakie, stworzone i nie stworzone, skończone i nieskończone w przestrzeni i w czasie. Jedyna ucieczka przed tymi paradoksami to według niego przyjąć iż rzeczywistość nie jest ani jednością, ani wielością, ani nieskończona ani skończona, ani stworzona, ani nie stworzona - co jest niedorzeczne w równej mierze. Stąd nie może istnieć to co rzeczywiste. A następnie gdyby nawet istniało jakieś tworzywo pierwotne, nie moglibyśmy nigdy poznać jakie ono jest. Nie jest ono tym, czym się być zdaje, jako że zmysły kłamią notorycznie. I nie musi ono być takie jak je sobie przedstawia rozum; myśl bowiem zdolna jest równie łatwo wyobrazić sobie to, co nie istnieje, jak i to, co istnieje; i rozum nie posiada sam w sobie żadnego kryterium, by odróżnić idee, jakie mogą się odnosić do tego, co istnieje realnie, od tych idei, które mogą być czystym tworem wyobraźni. Wreszcie gdyby nawet można było poznać rzeczywistość, to wiedzy o niej nie można by przekazać innym osobom. Dzielić się myślami możemy tylko posługując się mową, a mowa jest tylko dźwiękiem. Jakże zaś dźwięk może przenosić z jednego umysłu do drugiego wiedzę o rzeczywistości, która dźwiękiem nie jest ?
    Argumenty wysunięte przez Protagorasa i Gorgiasza godziły nie tylko w spekulację filozoficzną; w nie mniejszym stopniu burzyły one autorytet wszelkich uznanych wzorców i instytucji moralnych i społecznych. Jeśli bowiem każdy człowiek jest miarą wszechrzeczy, to musi być też ostatecznym sędzią tego, co jest dobre czy też prawdziwe. To, co jemu wydaje się słuszne lub niesłuszne, jest takie dla niego; i nie może być słusznej podstawy, by się z nim spierać. Nikt nie może ustalać prawa moralnego dla innego człowieka, albowiem nie ma prawa moralnego, które można by ustalać. Powszechne i autorytatywne wzorce tego, co dobre i złe, nie istnieją, tak samo jak prawdy powszechne. Każdy człowiek ma prawo czynić to, co jemu wydaje się słuszne, podobnie jak każdy ma prawo wierzyć w to, co wydaje się mu prawdą. Nikt nie ma prawa, czy też podstawy, by go ganić. Jedynym możliwym argumentem jest siła. KALLIKLES
Nie ma danych co do tego, czy Protagoras i Gorgiasz stosowali kiedykolwiek logiczne konsekwencje swej nauki do etyki. Istotnie, obaj byli wysoce powarzani, byli czcigodnymi filarami ustalonego ładu moralnego i społecznego. Ale było wielu takich, co mogli je zastosować.
Kallikles wywodzi, że moralność konwencjonalna ma w intencji ludzi niższych, ”licznych słabych”, trzymać w ryzach „nielicznych mocnych”; „gdy tymczasem sama natura wyraża nam to, że jest rzeczą słuszną, by lepszy miał więcej niż gorszy a potężniejszy więcej niż słabszy”. Prawdziwa moralność, etyka, usankcjonowana przez naturę, poucza, iż sprawiedliwość, lub może raczej słuszność „polega na tym, by wyższy rządził niższym i posiadał więcej od niego”. TRAZYMACH
Posunął się dalej jeszcze w swych dedukcjach. Kallikles utrzymywał, wziąwszy wszystko razem, że jest taka rzecz jak moralność naturalna, która jest wzorem tego co słuszne i nie słuszne opartym na naturze aczkolwiek wzorzec ten odwracał potocznie przyjęte ideały poprawnego postępowania. Dla Trazymacha nie ma natomiast prawa naturalnego iż wyższy powinien rządzić niższym i posiadać więcej dóbr. Każdy kto zajmuje stanowisko na szczycie znalazł się tam z przypadku nie zaś z mocy słuszności; o tym zaś co ma być uznane za cnotę co zaś za występek decyduje arbitralnie wola tych co mają moc. Zasady moralne ustalone są z myślą o zapewnieniu przyjemności i pożytku grupie rządzącej tak iż „sprawiedliwość wszędzie polega na jednym i tym samym: na interesie mocniejszego”. Dobro i zło ustanawia się na drodze ustawodawczej wedle kaprysu ustawodawców; i nie istnieje ani jedno ani drugie niezależnie od ich decyzji. Różne grupy czy też formy rządów ustalają różne przepisy odpowiadające ich różnym potrzebom, a w wyniku czego, święty z jednego dnia zostaje nazajutrz grzesznikiem i odwrotnie. Jeżeli więc filozofia miała być zrehabilitowana to trzeba było znaleźć nowe i zdrowe podwaliny autorytatywnej prawdy i słuszności. Rzecz jasna że uwaga człowieka przesunęła się z wieczystego bytu na własną jego osobę. Umysł ludzki  stał się miarą wszechrzeczy ujawniło się też, że miara ta jest niedokładna. Nie tylko utracono nadzieję, osiągnięcia wspólnej dla wszystkich prawdy lecz i od wiary w potoczne wzorce i instytucje życia ludzkiego zażądano rozumowego uzasadnienia, którego ona dać nie potrafiła.
Sofiści jako twórcy nurtu filozoficznego zajmującego się przede wszystkim człowiekiem, dokonali zasadniczego przewrotu w greckiej filozofii, zmieniając zarówno przedmiot jej badań, strukturę, jak i cel, a tworząc racjonalne podstawy zjawiska kulturowego, określanego mianem oświecenia ateńskiego. Dzięki sofistom myśl racjonalna ogarnęła swym zasięgiem szerokie kręgi społeczeństwa, wkroczyła do polityki, literatury, historiografii i sztuki - oni to wychowali pokolenie Ateńczyków. Badania ich koncentrowały się wokół człowieka, tej problematyce podporządkowali swoje dociekania ontologiczne, teoriopoznawcze, etyczne, estetyczne i polityczne. Były one efektem świadomej decyzji przesunięcia punktu ciężkości zainteresowań filozoficznych z kosmosu na ziemię, decyzji o rezygnacji z ogarnięcia przez rozum „rzeczy niejawnych i niewidzialnych”. Skutkiem tak ukierunkowanych badań była filozoficzna koncepcja człowieka, który nie podlega prawom boskim ani prawom natury, człowieka, który jest twórczą porządku społecznego, „miarą wszechrzeczy”. Nowa koncepcja człowieka czyniła zeń istotę samodecydującą o sobie, samorealizującą się, przyznała mu wszelkie możliwości w kształtowaniu swego otoczenia społecznego, pełną swobodę w działaniach. Stworzony przez sofistów nowy model wychowania i wykształcenia, wraz z postulatem szeroko pojmowanej kultury umysłowej z jej funkcją kształtująco-wychowawczą, stał się nie tylko ośrodkiem powszechnego zainteresowania i aprobaty, lecz przede wszystkim sprawił, iż to, co stanowiło jego podstawę - filozofia - nie tylko straciła swój ezoteryczny charakter, lecz stała się nauką stanowiącą podłoże wszelkiej działalności praktycznej, co więcej - nauką politycznie zaangażowaną. SOKRATES (469-399)  „sprowadził filozofię z nieba na ziemię, do miast, do domów i kazał jej badać życie i obyczaje, co dobre, a co złe” - Cicero.
    Sokratesa zawsze przedstawiano jako ideał filozofa, człowieka nieustępliwego w swych poszukiwaniach prawdy i niedoścignionego w argumentacji, człowieka który umarł za swoje ideały.
    W żądnym wypadku nie był jedynie niezaangażowanym filozofem, roztargnionym profesorem, obojętnym wobec kwestii społecznych, którego poznajmy, aby go szanować lub wyśmiewać. Był człowiekiem z powołania i choć jego najważniejszą misją mogło być „ratowanie własnej duszy”, jak zawsze mówił spełniał również misje polityczną. Występował przeciwko demokracji i - jak się zdaje - równie zaciekle przeciwstawiał się wszystkim formom rządów, niektórych czele stali ludzie nie będący „ekspertami” w dziedzinie sprawowania władzy. Według Platona, Sokrates miał wizję państwa idealnego „republiki” rządzonej przez filozofów. Ateny, które znał Sokrates, rzeczywiście daleko odbiegały od jego ideału. Miastem żądziło30 tyranów, którzy stosując terror, systematycznie przeprowadzali egzekucje, swych współobywateli. Przywódcą tej 30 był Kritias, jeden z uczniów Sokratesa. Gdy 30 tyranów obalono, a Krytiasa zabito, przywrócona demokracja wzięła na Soktratesie odwet. Prawo amnestii uniemożliwiało ściganie przestępstw politycznych,, popełnianych w przeszłości, ale istniały wtedy sposoby na obejście prawa. Sokratesa oskarżono o „bezbożność i demoralizację młodzieży”. Sokratesa postawiono przed sądem - w 399 roku p.n.e. został stracony. Soktrates był zawsze przykładem samotnego myśliciela, broniącego wzniosłych ideałów i dającego im świadectwo. Sokrates nauczał m.in., że cnota jest najcenniejszą ze wszystkich posiadanych przez nas rzeczy, że prawda leży poza „cieniami” naszego codziennego doświadczenia i że właściwym zadaniem filozofa jest wykazywanie ludziom, jak niewiele naprawdę wiedzą. Często mówi się, że Sokrates umarł aby dać świadectwo swym cnotom i aby nie zdradzić ideałów, które od dawna szerzył stosując niezwykle przekonywującą argumentację. Sokrates umarł, być może, jak człowiek cnotliwy, ale jego związki polityczne, obecnie prawie zapomniane, w tamtych czasach z pewnością nadawały koloryt jego postaci. On sam twierdził, że umiera dla własnego dobra, „dla dobra swojej duszy”. Był postacią i wspaniałą i niejednoznaczną. Poglądy:
    „Poznaj samego siebie” - Wątpienie „wiem, że nic nie wiem” powinno, według nauki Sokratesa, doprowadzić do poznania samego siebie. Tylko taką indywidualistyczną drogą - uczył Sokrates - można dojść do zrozumienia sprawiedliwości, prawa, przepisów prawnych, moralności, dobra i zła. Zdaniem Sokratesa, trzeba koniecznie poznać samego siebie, poznać ducha ludzkiego i w nim znaleźć podstawę religii i moralności. W ten sposób podstawowy problem filozofii Sokrates rozwiązuje jak idealista; pierwotny jest dla niego duch, świadomość, natura zaś jest czymś wtórnym i nawet nieistotnym, czymś co nie zasługuje na uwagę filozofa. Wątpienie posłużyło Sokratesowi za przesłankę dla zwrócenia się do własnego „ja”, do subiektywnego ducha, do którego dalsza droga prowadziła do ducha obiektywnego, do rozumu boskiego. Idealistyczna etyka Sokratesa przeradza się w teologię.
    Rozwijając swoją religijno - moralną naukę, Sokrates, w przeciwieństwie do materialistów powoływał się na specjalny głos wewnętrzny, pouczający go jakoby w ważniejszych sprawach - na słynny „daimonion” TEOLOGIZM - dobro człowieka:
    Sokrates występuje przeciwko determinizmowi, buduje podstawy światopoglądu teologicznego, punktem wyjścia jest dla niego podmiot, ponieważ uważa, że wszystko na świecie ma na celu dobro człowieka.
    Jego teologia występuje w prymitywnej postaci. Narządy zmysłów człowieka, według tej nauki mają na celu wykonywanie określonych zadań: zadaniem oka jest patrzeć, uszu jest słyszeć, nosa - wąchać itp. Tak samo bogowie posyłają światło konieczne ludziom, by mogli oni widzieć, noc jest przeznaczona przez bogów na odpoczynek ludzi, światło księżyca i gwiazd ma pomóc w określeniu czasu. Bogowie troszczą się o to, by ziemia rodziła pożywienie dla ludzi, i w tym celu wprowadzili odpowiednią kolejność zmian pór roku; mało tego, ruch słońca odbywa się w takiej odległości od ziemi, aby ludzie nie ucierpieli z powodu nadmiernego gorąca lub nadmiernego zimna. Swojej nauki Sokrates nie sformułował  w piśmie, lecz rozpowszechniał ją w bezpośrednich rozmowach, w swoistej metodycznie, zmierzającej do określonego celu dyskusji. Nie poprzestając na kierowniczej roli w ramach swego filozoficzno-politycznego koła Sokrates wędrował po całych Atenach i wszędzie - na placach, na ulicach, w miejscach zgromadzeń publicznych, na polanie pod miastem - prowadził dyskusje z Ateńczykami i cudzoziemcami, stawiał przed nimi filozoficzne, religijno-moralne zagadnienia, wiódł z nimi długie spory, starał się im wykazać, na czym polega, według jego przekonania, prawdziwie moralne życie, występował przeciwko materialistom i sofistom i sofistom, prowadził ustną propagandę swojego etycznego idealizmu. CNOTA:
    Specjalne znaczenie przypisywał Sokrates poznaniu istoty cnoty. Człowiek moralny powinien wiedzieć, czym jest cnota. Z tego punktu widzenia moralność i cnota pokrywają się ze sobą. Ażeby być cnotliwym, koniecznie trzeba znać cnotę jako taką, jako „coś powszechnego”, stanowiącego podstawę wszystkich poszczególnych cnót.
    METODA SOKRATYCZNA:
    Znalezienie tego „czegoś powszechnego” miała zdaniem Sokratesa, ułatwiać jego specjalna metoda filozoficzna.
    „Metoda sokratyczna”, która miała na celu ujawnienie „prawdy”  przy pomocy dyskusji, sporu, polemiki, stała się źródłem idealistycznej „dialektyki”. Zasadnicze części składowe metody „sokratycznej” są następujące: ironia, Maieutyka,  jeśli chodzi o formę, indukcja , definicja,  jeśli chodzi o treść.
Metoda „sokratyczna” - to przede wszystkim metoda konsekwentnie i systematycznie zadawanych pytań, mających na celu doprowadzenie współrozmówcy do sprzeczności z samym sobą, do uznania własnej niewiedzy. Na tym właśnie polegała „ironia” Sokratesa. IRONIA I MAIEUTYKA
    Jednakże Sokrates stawiał sobie za zadanie nie tylko „ironiczne” wykrywanie sprzeczności w twierdzeniach współrozmówcy, lecz także przezwyciężenie tych sprzeczności w celu dojścia do „prawdy”. Toteż dalszy ciąg i dopełnienie „ironii” stanowiła „maieutyka” - „sztuka położnicza” Sokratesa (aluzja do zawodu jego matki). Sokrates chciał przez to powiedzieć, że pomaga swym słuchaczom narodzić się do nowego życia, do poznania tego „czegoś powszechnego”, jako podstawy prawdziwej moralności.
INDUKCJA I DEFINICJA
    Zasadniczym celem metody „sokratycznej” było znalezienie tego, co „powszechne” w moralności, ustalenie wspólnej podstawy oddzielnych, poszczególnych cnót. To zadanie należy rozwiązać za pomocą swoistej „indukcji” i „definicji”.
     Rozmowa Sokratesa wychodzi z faktów codziennego życia, ze zjawisk konkretnych. Porównuje on poszczególne fakty etyczne, wydziela z nich elementy ogólne, analizuje je, żeby ujawniać przeszkadzające w ich scaleniu rozbieżne elementy i wreszcie, w oparciu o wykryte istotne cechy, sprowadzić je do wyższej jedności. Taką drogą dociera on do pojęcia ogólnego. Tak na przykład badanie poszczególnych przejawów sprawiedliwości lub niesprawiedliwości umożliwiało definicję pojęcia i istoty zarówno sprawiedliwości, jak i niesprawiedliwości w ogóle.
„ Indukcja” i „definicja” w dialektyce Sokratesa wzajemnie się uzupełniają. ”Indukcja” - wyszukanie wspólnych cech w poszczególnych przejawach cnoty drogą ich analizy i porównania,
„Definicja” - jest ustaleniem rodzajów i gatunków cnoty, ich wzajemnych stosunków, ich wzajemnego „podporządkowania”. POGLĄDY ETYCZNE: Prawda i moralność są to dla Sokratesa pojęcia rozsądku, lecz uważał, że mądrym i rozsądnym jest ten, kto wiedząc czym jest piękno i dobro, czyni je, a wiedząc, na czym polega zło, stara się go unikać.
Czyny sprawiedliwe i w ogóle wszystkie czyny oparte na cnocie są dobre i piękne. Dlatego, też ludzie, którzy o tym wiedzą, nie popełniają żadnego innego czynu przeciwnego, a ludzie, którzy o tym nie wiedzą nie mogą takiego czynu dokonać, a nawet jeśli usiłują go dokonać, popełniają błąd. Tak więc pięknych i dobrych czynów dokonują tylko ludzie mądrzy zaś nie mogą takich czynów dokonywać, a nawet jeżeli usiłują ich dokonać, popełniają błąd. A ponieważ czyny sprawiedliwe i w ogóle wszystkie piękne i dobre czyny oparte są na cnocie, jasne jest, że zarówno sprawiedliwość, jak każda inna cnota jest mądrością.
Prawdziwa moralność, zdaniem Sokratesa, to wiedza o tym, co jest piękne i dobre, a zarazem i korzystne dla człowieka, co sprzyja jego szczęśliwości, szczęściu życiowemu. TRZY CNOTY GŁÓWNE:
umiarkowanie (wiedzę o tym, jak poskramiać w sobie namiętności);
odwagę (wiedzę o tym, jak pokonywać w sobie uczucie strachu)
sprawiedliwość (wiedzę o tym, jak przestrzegać praw boskich i ludzkich).
IDEAŁ OBYWATELA:
Starał się kierować wychowaniem politycznym obywatela ateńskiego tak, aby przygotować odnowę politycznego panowania arystokracji.
Sokrates nie „wstydzi się naśladować króla perskiego”,  ponieważ król perski uważa rolnictwo i rzemiosło wojenne za zajęcia najpiękniejsze i najkonieczniejsze. Ziemia oraz rzemiosło wojenne od wieków należą do szlachetnych panów, do arystokracji rodowej, do właścicieli ziemskich. Sokrates wysławia rolnictwo, albowiem pozwala ono przyrzekać „złote góry niewolnikom” oraz „zachęcać do pracy robotników i zmuszać ich do posłuszeństwa. Rolnictwo jest matką żywicielką wszystkich innych sztuk” źródłem zaspokajania potrzeb życiowych „dobrze urodzonego pana”, najlepszym dla niego zajęciem i najlepszą nauką. Rolnictwo zapewnia ciału piękność i siłę, pobudza do dzielności, wydaje doskonałych i najbardziej oddanych ogólnemu dobru obywateli. Sokrates przeciwstawia przy tym rolnictwo, miejskim zawodom i rzemiosłom, jako szkodliwym dla ciała i rujnującym duszę. Staje po stronie zacofanej wsi przeciwko miastu z jego rzemiosłami, przemysłem i handlem. Trzeba było wychowywać zwolenników tego ideału. Sokrates rozprawia o odwadze, rozsądku, sprawiedliwości, skromności, bogobojności. Chciałby widzieć w obywatelach ateńskich ludzi odważnych, lecz skromnych, nie wymagających, rozsądnych, sprawiedliwych wobec przyjaciół, ale nie wobec wrogów. Dobry obywatel powinien wierzyć w bogów, składać im ofiary, i w ogóle spełniać wszystkie obrzędy religijne, ufać w łaskę bogów i nie pozwalać sobie na zuchwalstwo badania świata i nieba, planet. Słowem, dobry obywatel powinien być pokornym, bogobojnym i posłusznym narzędziem w rękach „dobrze urodzonych panów”.
METODA NAUCZANIA:
Uważał, że wartość ma dla człowieka tylko wiedza zdobyta jego własnym wysiłkiem umysłowym. Przyswojenie zaś gotowej wiedzy jest nieużyteczne bądź wprost zgubne. W swojej działalności praktycznej największy nacisk kładł na metodę HEURYSTYCZNĄ, przy pomocy, której umysł ludzki powinien zdobywać wiedzę. Posługując się HEUREZJĄ zmuszał rozmówców do odkrywania we własnych umysłach tkwiącej tam stale wiedzy i prawd moralnych. Koncepcja duszy Sokratesa jest bardzo niejasna i otwarta. Nie jest to koncepcja czysto religijna, ani też nie implikuje żadnej metafizycznej czy też teologicznej doktryny. Nie ma również żadnego związku z naturalistycznymi czy fizycznymi teoriami, takimi jak tradycyjny pogląd, zakładający, że dusza jest ożywiającym „oddechem”. Nie jest nawet jasne czy Sokrates szuka jakiegokolwiek potwierdzenia swoich przypuszczeń, że dusz jest nieśmiertelna, a w „Obronie...” mówi tylko tyle, że byłoby miło, gdyby to  okazało się prawdą. Życie i umieranie dla dobra swej duszy ma tutaj związek jedynie z charakterem i spójnością osobowości, a nie z oczekiwaniem przyszłej nagrody.
     Najważniejsze pojęcie cnoty (oraz analiza cnót), które wyłania się z różnych dialogów sokratycznych, jest w najlepszym wypadku  nie usystematyzowaną serią przykładów i kontrprzykładów, związanych z podkreśleniem znaczenia cnoty jako cechy koniecznej, aby być dobrym człowiekiem i prowadzić zacne życie. Nie pojawia się tam nic, co można by było nazwać teorią cnót, ani też lista konkretnych przymiotów, które mogą być uznawane za cnoty albo cnotami nie są. KRYTYKA SOFISTÓW
PLATON:
sofistyka ma do czynienia z niebytem, igra ona z cieniami rzeczy;
wprowadza ludzi w błąd, mając przy tym na celu korzyści materialne,
ARYSTOTELES:
przedmiotem mów sofistów jest nie istota rzeczy, lecz jedynie akcydentalne, przypadkowe ich określenia, sofistyka jest tylko „ mądrością pozorną”,
za swój punkt wyjścia biorą wieloznaczność słów,
sofista może przedłużać zbytnio swoje przemówienie pod pretekstem, że trudno od razu ogarnąć wiele rzeczy,
może tez przemawiać zbyt prędko.

7. Platon i Sokrates dwa filary wychowania starożytnej Grecji

PLATON (427 - 347 p. n. e. )
 
Pierwszy filozof grecki, który opracował podstawy systemu szkolnego. Platon uważał, że obywatel jest absolutną własnością państwa i dlatego jego wychowanie jest podstawowym obowiązkiem. Uważał, że czas i jakość wychowania powinny być zależne od jakości posiadanej duszy.
Urzędnicy kojarzyli pary, był wyznaczony wiek rodziców: matka: 20 - 40, ojciec: 30 - 50. dzieci rodzone w innym wieku należało uśmiercać. Platon zalecał szeroką opiekę nad kobietami - zapewnienie im spokoju. Z chwilą urodzenia, niemowlę było zabierane od matki i oddawane pod opiekę nianiek. Matki mogły tylko karmić, jednak nie wiedząc, które dziecko jest jej.
Pod koniec życia Platon zmienił zdanie na temat noworodków. Dzieci były zabierane od matek w 3 roku życia. Od 3 do 10 roku życia u dziecka trwał okres przedszkolny, z tym, że do 6 roku życia wychowanie było koedukacyjne. Zabawy i gry, ale grupowe miały uczyć karności, rozwijać poczucie piękna, wrażliwości moralnej. Ważną role w wychowaniu dziecka w/g. Platona odgrywała higiena i odpowiednie odżywianie. Od 10 roku życia do 16 rozpoczynał się okres szkolny. Dzielił się on na 3 - letnie kształcenie elementarne i 3 - letnie kształcenie literacko - muzyczne . W obydwu podokresach ważną rolę odgrywało nauczanie matematyki z elementami geometrii i astronomii. Zarówno kształcenie elementarne jak i średnie miało być przeznaczone dla przyszłych żołnierzy i filozofów. Zamknięciem edukacji obowiązkowej dla chłopców i dziewcząt była 3 - letnia efebia, przeznaczona na ćwiczenia fizyczne i wojskowe.
Najlepsi spośród efebii rozpoczynali 10 - letnie studia poświęcone filozofii, matematyce, astronomii i teorii muzyki. Po ich ukończeniu w 30 roku życia rozpoczynała się 2 - letnia selekcja, podczas której wybierano nieliczną grupę najwybitniejszych, którzy mieli zostać filozofami i wysyłano ich na dalsze 5 - letnie studia - głównie dialektyki. Kandydatów na filozofów kierowano na 15 - letnie praktyki w urzędach. SOKRETES (469-399 p.n.e.) - Ateńczyk, filozof, będący najlepszym przykładem pedagoga, nauczyciela. Powodowała to jego postawa i talent pedagogiczny.
Stał on na stanowisku, że skuteczność nauczania i wychowania jest uzależniona od samodzielnego zdobywania wiedzy.
Trzeba wychowywać tak, aby pod nieobecność nauczyciela uczeń sam wiedział, co należy, a czego nie należy czynić. Uważał on cnotę za dobro bezwzględne, która przynosi człowiekowi pożytek zarówno w życiu publicznym jak i osobistym. Ten pogląd spowodował, że uznawany jest on za twórcę wychowania moralnego. Twierdził też, że cnota jest wiedzą. Wiedza o tym, co dobre, a co złe pozwoli na świadomy wybór i podjęcie właściwych decyzji. Sporo miejsca poświęcał też sprawom pojęciowym, uważając, że wiedza pojęciowa umożliwia wykształcenie naukowe.
W swoich naukach stosował metodę zwaną metodą sokratyczną. Polegało to na doprowadzaniu fałszywej tezy do absurdu, poprzez pozorne jej chwalenie przy pomocy zręcznych pytań, a następnie, znów przy pomocy pytań nakierowanie współrozmówcy na poprawną definicję, ale w taki sposób, aby sam doszedł on do właściwych wniosków . 2/ PLATON (427-347 p.n.e.) -Ateńczyk, uczeń Sokratesa. Założył własną szkołę nazywaną Akademią Platona. Poświęcił się pracy w tej szkole i pracy pisarskiej.
W swoich dziełach: „Rzeczpospolita”, „Prawa”, „Protagoras” i „Menon” poświęca wiele miejsca psychologicznemu uzasadnieniu celów wychowania. Uważał on, że najważniejsze w wychowaniu są: harmonijnie ukształtowane ciało i dusza. Dał szerokie pojęcie etycznych postaci wychowania. Był twórcą czterech cnót, które odpowiadają podstawowym funkcjom duszy: umiarkowanie ( panowanie nad samym sobą), odwaga, mądrość oraz sprawiedliwość. Platon głosił, że wychowanie powinno realizować ideę dobra i do niej się zbliżać. Podkreślał też polityczny i społeczny charakter wychowania. Polityczny - gdyż wychowanie jest sprawą państwa, i to państwo powinno zapewnić nauczycielom warunki do realizacji idei dobra. Społeczny, - bo człowiek jest częścią społeczeństwa i trzeba go przygotować do życia w tym społeczeństwie. Uważał, że dziewczęta powinny otrzymywać takie samo wychowanie jak chłopcy. Dzielił on wychowanie człowieka na różne okresy i w związku z tym proponował utworzenie poszczególnych instytucji wychowawczych w zależności od wieku dziecka. Wszelkie instytucje powinny być państwowe i obowiązkowe. Nakazywał dbać o wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny jak również umysłowy i moralny młodzieży. Platon (gr., Pláton, ur. 427 p.n.e prawdopodobnie w Atenach (wg niektórych świadectw na wyspie Eginie), zm. 347 p.n.e. w Atenach) - powszechnie uznawany za jednego z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie idealizmem platońskim.
Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych, system Platona w ten czy inny sposób obecny jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej. Uważa się, że to od Platona zaczyna się właściwa filozofia europejska, rozumiana jako systematyczna nauka, a nie przypadkowe spekulacje. Życie Platona
Właściwe imię Platona, otrzymane po dziadku, brzmi Arystokles. Według najpopularniejszej hipotezy, przezwisko Platon (od gr. platos - szerokość, obszerność, rozległość) zostało nadane przez jego nauczyciela gimnastyki Aristona z Agros lub któregoś ze współuczniów na określenie jego masywnej budowy ciała. Inne koncepcje mówią, że to przezwisko wywodzi się od obfitującego w słowa stylu pisarskiego Platona lub też od szerokości jego czoła.
Jego ojciec pochodził ze znakomitego, ateńskiego rodu Kodrosa, matka natomiast miała wśród swoich przodków Solona. Pozycja społeczna rodziny Platona jest istotnym faktem biograficznym, ukierunkowała bowiem jego zapatrywania polityczne.
Otrzymał staranne wykształcenie, które według zasad greckich polegało na kształtowaniu harmonii ducha i ciała (tzw. kalokagatia), a więc obejmowało zarówno naukę jak i rozwój fizyczny. Studia filozoficzne rozpoczął najpierw pod kierunkiem Kratyla, zwolennika Heraklita. Rodzina kształciła go na kupca - w tym celu Platon odbył kilka podróży do Azji Mniejszej i na Kretę. W wieku 18 lat, w czasie jednej z podróży morskich został porwany przez piratów i sprzedany jako niewolnik. Na targu niewolników rozpoznał go jednak jeden z krewnych i wykupił. Przygoda ta musiała silnie wpłynąć na psychikę Platona. Zgodnie z przekazem zawartym w jego pismach, w wieku 20 lat spotkał Sokratesa i został jego najwierniejszym uczniem. Studiował u niego przez 8 lat. Wyrok śmierci wydany na Sokratesa za wypowiadanie niepopularnych poglądów zniechęcił Platona do demokratycznego systemu rządów. Po śmierci Sokratesa opuścił wraz z innymi współuczniami Ateny i przez 12 lat podróżował po Grecji, Egipcie i Wielkiej Grecji. Powrócił w 40.roku życia do Aten i tu założył swą Akademię Ateńską. Według pewnych opinii pierwszymi dziełami filozoficznymi Platona były dialogi Sokratesa ze sceptykiem Filonem. Do dziś jest przedmiotem sporu, czy Platon wkładał w usta Sokratesa własne poglądy, czy też dialogi są faktyczną wykładnią poglądów Sokratesa.
W 387 p.n.e. założył sławną Akademię Ateńską. Miała ona wydać wykształconą klasę "filozofów-władców", zgodnie z poglądami politycznymi Platona. System Platona przechodził wielorakie zmiany, nigdy nie osiągnął stanu spójności i konsekwencji. Filozof sam zdawał sobie sprawę z faktu, że rozum nie rozwiąże wszystkich zagadek bytu, w jednym z listów napisał bowiem:
O tym, na czym naprawdę mi zależy (...) nie ma i nie będzie żadnego mego pisma, bo nie jest to racjonalne, jak matematyka, i nie daje się ująć w słowa. Ale gdy długo zmagałeś się z rzeczą, nagle zapala się w duszy jakby światło. Kto nie jest wewnętrznie zrośnięty i spokrewniony z tym, co moralne i piękne, ten (...) nigdy nie pozna prawdy o dobru i złu.
Filozofia Platona, zwłaszcza w postaci neoplatonizmu w ujęciu Plotyna i Porfiriusza została później zaadaptowana przez myśl chrześcijańską. Nurt franciszkański tej myśli wciąż odwołuje się do tradycji platońskiej. Filozofia Platona
Ontologia
System Platona był próbą rozstrzygnięcia dylematu jaki dręczył filozofów przedplatońskich. Dylemat ten wynikał z rozważań nad znaczeniem pojęcia bytu. Grecy mieli tradycję rozumienia bytu w kategoriach absolutnych, tzn. przyjmowali od czasu Parmenidesa, że coś, co naprawdę "jest" powinno być zawsze i powinno być niezmienne. Jak ujął to Parmenides Byt jest, a niebytu nie ma, czyli coś co jest naprawdę, musi istnieć wiecznie i musi być niezmienne, bo inaczej jest tylko jakimś "pseudobytem", który jest stale zagrożony zmianą lub zniknięciem. Ten pogląd stał w sprzeczności z rzeczywistością obserwowaną zmysłami, która jest pełna zmian i niestabilności.
Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynie odbiciem wiecznotrwałych, niezmiennych idei. Zdaniem Platona, relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Wymagało to przyjęcia istnienia swoistego mechanizmu "emanacji" idei w przedmioty materialne. Mechanizm ten jest - zdaniem Platona - niedoskonały; na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność, zmienność i niedoskonałość świata materialnego. Teorię zmiany zaczerpnął Platon od Heraklita. Zmiana była dla Platona złem, ponieważ z każdą zmianą wszystkie rzeczy oddalają się coraz bardziej od pierwotnych idei. Przeciwieństwem zmiany jest stałość, która wg Platona jest czymś boskim. Dlatego świat materialny jest zły, a świat duchowy - jako niezmienny - jest dobry. Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie". Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i doskonałych obiektów, takich jak np. bryły platońskie, które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu. Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.
Naczelnymi ideami u Platona były: prawda, piękno i dobro. Idea była dla Platona piątym i ostatnim etapem, który należy przejść, żeby osiągnąć doskonałość. Pozostałe to kolejno: nazwa, definicja, obraz i wiedza.
Dusza i Demiurg - Budowniczy Świata
Oba światy - świat idei i świat materialny są według Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka dusza i Demiurg - boski budowniczy świata.
Według Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do poruszania się samej z siebie. Z ideą nieśmiertelności duszy wiąże się idea jej preegzystencji: istniała ona przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata postrzeżeń szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość. Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem Platona w przyrodzie istnieje harmonia i ład. Jest to zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata, a zatem jego stworzenie. Istotą, która zbudowała świat materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony wzorował się on na ideach, co powoduje pewne zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości. Z drugiej strony zbudował świat z odwiecznie istniejącej materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon) co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.
Teoria poznania - metoda dialektyczna
Z koncepcji istnienia świata idei i rozumienia duszy wynikała platońska teoria poznania. Zdaniem Platona dusze posiadały doskonałą wiedzę o świecie idei, w nim preegzystując, ale na drodze ze świata idei do ciała człowieka tę wiedzę traciły. Zapominanie to jednak nie było zupełne i człowiek ma możliwość przypomnieć sobie znane niegdyś idee. Uczenie się jest więc w istocie nie poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei. Tęsknotę wobec świata idei, będącą motorem poznania rozumowego Platon nazywa Erosem. Wierzył w reinkarnację, którą pojmował w ten sposób, że człowiek ma się odradzać dopóty, dopóki nie nastąpi pełne przypomnienie.
Aby dusza nie zbłądziła, proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Dużo istotniejsze dla Platona jest studiowanie "samego siebie" w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych ideach. Pomocny w tym miał być system edukacji oparty na dialektyce. Polegał on na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez, ich przyjmowanie lub odrzucanie. Etyka i Teoria Państwa
Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany jest intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem.
Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy części teorię cnoty. Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części rozumnej jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych. Idealne państwo polega na podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa: stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia; stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne. Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja arystokracji. Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że arystokraci muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w ramach grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście wg Platona należy unikać. Głosił tzw. mit o krwi i ziemi, według którego ludzie z poszczególnych grup społecznych posiadają w sobie pewien metal. I tak filozofowie - złoto, strażnicy - brąz, a żywiciele - żelazo. Platon uważa, że klasa najwyższa musi pozostać "czysta". Nie dopuszcza mieszania się różnych metali, ponieważ każda mieszanka jest zmianą i prowadzi do degeneracji. Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie, ponieważ jedynie oni posiadają prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję idealnego państwa, do którego realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym co przez miano filozofa rozumiał Sokrates i Platon. Dla Sokratesa filozof to osoba poszukująca wiedzy, dla Platona to dumny posiadacz wiedzy.
Nadrzędną wartością dla Platona jest sprawiedliwość. Aczkolwiek pojęcie to jest rozumiane całkiem inaczej niż to przez nas obecnie. Dla Platona najważniejsze było państwo i jego dobro. Wszystko co prowadzi do dobra państwa jest dobre. Nawet kłamstwo rządzących jest pozytywne jeśli służy wyższemu celowi, czyli dobru państwa. Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił to co do niego należy. Każdy ma pewne zdolności i powinien je realizować. Podstawę państwowości stanowi wychowanie. Najzdolniejsi powinni kontynuować edukację przechodząc kolejne szczeble "wtajemniczenia" odpowiadające kolejnym etapom przypominania sobie świata idei. Stan filozofów powinien być produktem kształcenia oraz starannego doboru. Nauka ta obejmować winna 10. letnie studia w zakresie matematyki, astronomii i teorii harmonii (muzyki), 5. letnie studia dialektyki oraz 15. letni okres praktycznej działalności politycznej. Dwa wyższe stany powinny całkowicie poświęcić się dobru wspólnoty, wyrzec egoizmu i własności prywatnej (także kobiet i dzieci). Platon nie chciał wtajemniczać zbyt młodych ludzi, ponieważ uważał, że mają zbyt wiele zapału i są skłonni reformom. A każda reforma jest zmianą, a więc czymś złym. Platon przeprowadzał krytykę istniejących ustrojów państwowych. Jego zdaniem rządy najlepszych (arystokracja) wyradza się w rządy najdzielniejszych (timokrację), następnie w rządy bogatych (oligarchię), zmienionego w wyniku przewrotu przez demokrację, torującą drogę rządom jednostki (tyranii). Sam Platon bezskutecznie próbował wcielić w życie swoje idee na Sycylii. Następnie jego idee państwa stanowego stały się podstawą koncepcji średniowiecznych, w których filozofów zastąpili duchowni, a strażników - rycerze. Późniejsza krytyka uznawała Platona za prekursora totalitaryzmu ze względu na postulowaną całkowitą reglamentację wszystkich aspektów życia. Sokrates urodził się w roku 469 przed naszą erą, zmarł w roku 399 przed naszą erą. Pochodził z Aten, jego rodzicami byli biedny rzemieślnik oraz akuszerka. Swoje życie poświęcił nauczaniu oraz obywatelskiemu uświadamianiu Ateńczyków. Wielkimi uczniami Sokratesa byli Platon oraz Ksenofont.
Poglądy głoszone przez Sokratesa:
• podzielał stanowisko sofistów na temat cnoty
• podzielał stanowisko sofistów dotyczące budzenia w słuchaczach wątpliwości, na temat rozważanych kwestii (np. czy to co dla jednego jest dobre, dla innego także dobrym będzie)
• za swój największy obowiązek uznawał potrzebę szerzenia wiedzy wśród Ateńczyków, był racjonalistą
• uważał, że moralność oraz system wartości kształtuje się w umyśle człowieka na drodze przeżywanych przez niego doświadczeń, tym samym Sokrates odrzucił twierdzenia, jakoby człowiek miał być miarą wszechrzeczy
• moralnemu osądowi powinny podlegać tylko takie działania, które są konsekwencją postępowania rozumowego, natomiast nie działania przypadkowe lub mające swe źródła w przyzwyczajeniach
• krytykował (podobnie jak sofiści) świat boskiej egzystencji
• nie zgadzał się z opinią sofistów, iż człowiek może być dla siebie autorytetem, autorytet bowiem buduje się w oparciu o uznanie oraz szacunek opinii publicznej. Sokrates był nietypowym wychowawcą. Swych podopiecznych nauczał we wszystkich możliwych miejscach, począwszy od parku, na boisku skończywszy. W swe naukowe rozważania wciągał przypadkowych ludzi, urzędników państwowych, rzemieślników czy robotników. Za uczestnictwo w dysputach nie pobierał stałych opłat, a jedynie dobrowolne datki. Jak już zaznaczyłam, nauki Sokratesa nie miały charakteru uczonych wykładów, a rozmów i dysput, prowadzonych w kierunku poznania prawdy (metoda tzw. heurystyczna). Często tak formułował myśli, aby uczestnik rozmowy był przekonany, że uczony nie zna odpowiedzi na stawiana pytania. W rzeczywistości to uczony wydobywał błędne przekonania rozmówcy i zmuszał go do tego, by przyznał się do nich (tzw. ironia sokratyczna).
Najpopularniejsze słowa Sokratesa to: "Wiem, że nic nie wiem". Platon
Urodził się w roku 427 przed naszą erą, zmarł w roku 347 przed naszą erą. W przeciwieństwie do Sokratesa, Platon pochodził z bogatej, arystokratycznej rodziny. To właśnie w jego pochodzeniu należy doszukiwać się przywiązania do konserwatyzmu w zarządzaniu państwem, oraz niechęci do sofistycznych myśli demokratycznych. W Atenach Platon po raz pierwszy zetknął się z uczonym Sokratesem, oraz z głoszonymi przez niego tezami. Pozostał pod ich urokiem aż do śmierci mistrza, tj. przez 8 kolejnych lat. W gaju Akademosa stworzył tzw. Akademię, w której nauczał oraz szerzył swoje poglądy. Platon był autorem takich prac i traktatów jak: "O prawach", "O państwie", "Obrona Sokratesa", czy "Rzeczpospolita". Poglądy głoszone przez Platona:
• stworzenie państwa idealnego, określanego mianem "Rzeczpospolitej"; na czele tegoż państwa staliby rządcy, czyli filozofowie, nie posiadający jednak własności indywidualnej oraz życia osobistego oraz rodzinnego; drugi stan tworzyliby strażnicy, czyli wojownicy, pałający się obroną granic państwa; w skład trzeciego stanu wchodziliby pozbawieni praw politycznych żywiciele; w Rzeczpospolitej funkcjonowałoby także niewolnictwo; wszyscy zamieszkujący ją ludzie sprzyjaliby ideologii społecznej, lansowanej przez arystokrację; ci którzy sprzeciwialiby się takiemu uregulowaniu stosunków wewnątrzpaństwowych, mieliby być z Rzeczpospolitej wydaleni
• przekonanie, że ciało oraz dusza są od siebie wzajemnie niezależne
• twierdzenie, że ludzka dusza składa się z trzech części, a mianowicie z głowy, w której "mieszka" rozum, z piersi w której tli się uczuciowość oraz zmysłowość, oraz z tułowia, w którym drzemie pożądanie; odpowiednikiem duszy oraz jej trzech poziomów jest państwo oraz jego trzy stany, czyli rządcy-filozofowie (głowa), wojownicy (piersi) oraz żywiciele (tułów)
• przekonanie o istnieniu świata idei oraz świata rzeczy realnych; ten pierwszy jest doskonały, jest wartością samą w sobie, podczas gdy ten drugi jest tylko marnym i niedoskonałym odwzorowaniem pierwszego ze światów
• przekonanie, że zanim dusza zamieszka w ludzkim ciele, przebywa w doskonałym świecie idei; tym samym poznanie to nic innego, jak przypominanie sobie świata idei
• przekonanie, że ludzki charakter oraz ludzkie skłonności, zostają uwarunkowane z chwilą przyjścia na świat
• przekonanie, iż bogowie obdarowują człowieka cnotą

Poglądy wychowawczo-edukacyjne Platona:
• dusza jest skarbnicą wiedzy
• zasadniczym celem wychowania jest troska o dobro rządców-filozofów; los ogółu ma absolutnie drugorzędne znaczenie
• kontrolę nad wychowaniem winno sprawować państwo
• prawa kształcenia odmawia się niewolnikom
• matki winny rodzić dzieci będąc w wieku od 20 do 40 roku życia, zaś ojcowie winni je płodzić mając od 30 do 50 lat; dzieci, które przyszłyby na świat w innym, niż wskazany, wieku rodziców, winny zostać zgładzone niezwłocznie po urodzeniu
• wychowaniu winni podlegać tak chłopcy, jak i dziewczęta
• potrzeba cenzurowania nauczanych w szkołach wierszy oraz pieśni
• potrzeba edukowania muzycznego dzieci
• państwo nie tylko sprawuje opiekę nad wychowaniem dziecka, ale także jest jego (państwa) właścicielem
• wychowanie dziecka winno się rozpocząć z nastaniem trzeciego roku jego życia
• w wieku do 6 roku życia, chłopcy oraz dziewczynki, powinni przebywać wspólnie, wspólnie się wychowywać oraz wspólnie odbywać ćwiczenia duchowe, fizyczno-ruchowe oraz estetyczne
• w 10 roku życia należy rozpocząć edukację, w tym do 13 roku życia dziecko winno odbywać zajęcia z nauki czytania, pisania oraz liczenia

• w 13 roku życia należy rozpocząć edukację literacką (opartą o słowo mówione) oraz muzyczną
• pomiędzy 17 a 20 rokiem życia winny mieć miejsce zajęcia gimnastyczne ukierunkowane na doskonalenie sprawności wojskowej
• w 20 roku życia młodzi mężczyźni powinni przechodzić coś na wzór testu (sprawdzianu), ci którzy by mu podołali mieli odbywać dalsze studia, tym którym nie udałoby się go zdać, pozostawała kariera strażnicza
• pomiędzy 20 a 30 rokiem życia miano odbywać studia matematyczne
• pomiędzy 30 a 35 rokiem życia wybitni studenci mieli przyjmować lukratywne stanowiska wojskowe
• w 50 roku życia mężczyzna był gotowy do pełnienia politycznej służby w państwie
• istotą, fundamentem wszelkich nauk pobieranych przez Greka w trakcie jego życia, była dialektyka; tylko jej zgłębienie gwarantowało zrozumienie nauki o ideach Akademia Platońska
O powstaniu Akademii traktuje następująca opowieść. Kiedy Platon udał się na zaproszenie Dionizosa Starszego, do Syrakuz, nawiązał przyjaźń z niejakim Dionem, szwagrem Dionizosa. Ten ostatni, lękając się głoszonych przez Platona poglądów (zwłaszcza w kontekście politycznym), zdecydował o konieczności wydalenia filozofa z miasta. Niewiele się zastanawiając, Dionizos odsprzedał Platona jednemu z właścicieli statków. Dowiedziawszy się o tym, z niewoli wykupił filozofa, niejaki Annikeris. Wdzięczni za ten gest uczniowie Platona, zebrali stosowną kwotę, chcąc ją zwrócić Annikerisowi. Ten odmówił, przekazując pieniądze filozofowi. Platon postanowił zbudować za nie swoją Akademię.
W Akademii Platońskiej mieli się kształcić przyszli rządcy państw, uczeni oraz politycy. Wszelkie nauki były bezpłatne. Uczeni, mieli w niej dyskutować, pracować, pogłębiać naukowe studia, oraz wykładać wiedzę już zdobytą młodszym pokoleniom. Tym samym, rodziła się pierwsza w dziejach kadra studencka oraz naukowo-uniwersytecka. Tworzyli ją tak uczniowie, jak i uczeni. Do ich dyspozycji pozostawała także doskonale wyposażona biblioteka. Fundamentalną rolę pośród nauk akademickich zajmowała filozofia oraz dialektyka praktyczna. Sztuki dyskutowania uczono wykorzystując technikę ujawniania oraz przezwyciężania błędów oraz niejasności w toku rozumowania rozmówcy.
Studia akademickie rozpoczynano od nauki przedmiotów matematycznych, a więc arytmetyki oraz geometrii. Jak głosiło akademickie motto, "Ci, którzy nie są wykształceni matematycznie nie mają wstępu do Akademii".
Z prawnego punktu widzenia, Akademia Platońska, była rodzajem związku religijnego. Dzięki temu, posiadała ona gwarancję bezpieczeństwa, oraz możliwość długoletniego funkcjonowania. Szkołę zamknięto dopiero w 527 roku naszej ery, w okresie rządów sprawowanych przez cesarza Justyniana. Fakt, że Akademia Platońska przetrwała tak długi okres czasu, nie oznacza, że pozostała ona wierna nauce oraz poglądom, głoszonym przez swego twórcę. Wręcz przeciwnie. Uważa się ją za najmniej odporny i najbardziej podatny na obce wpływy oraz ingerencję, twór akademicki czasów starożytnych. Życie Sokratesa
Był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Miał trzech synów, których matką była jego żona, Ksantypa [1]. Mieszkał w Atenach, gdzie nauczał prowadząc dysputy z przypadkowymi przechodniami na ulicach miasta, zyskując zarówno popularność jak i wrogość. Sokrates trzykrotnie brał udział w wyprawach wojennych (w ciężkiej piechocie pod Potidają, pod Delium i pod Amfipolis), w których odznaczył się męstwem, podobnie jak odwagą cywilną w życiu politycznym. W wieku 70 lat został oskarżony (poprzez spisek) o bezbożność i psucie młodzieży przez przywódcę demokratów Anitosa, mówcę Likona i poetę Meletosa. Został skazany na karę śmierci, którą wówczas było wypicie trucizny, odrzucił prośbę przyjaciół, którzy chcieli go uwolnić z więzienia wbrew prawu. Ostatnie jego chwile opisane są przez jego największego ucznia, Platona, w dialogu Fedon. Nie jest jednak do końca jasne, w jakim stopniu jest to literacka fikcja. Cierpiał na katalepsję. Sokrates jest postacią historyczną, ale nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jedyne, co o nim wiemy, to relacje jego ucznia Platona (w postaci spisanych dialogów) oraz Ksenofonta, a także przekazy Arystotelesa, Arystofanesa i historyków greckich. Uczniowie Sokratesa różnili się w wielu sprawach, a w ich pismach Sokrates występuje często jako retoryczny autorytet, wykładający poglądy autora. Jednak mimo kwestii spornych pewne poglądy uważa się za rzeczywiście sokratejskie.
Pierwszym świadectwem o filozofie jest komedia Chmury Arystofanesa, wystawiona w 423 p.n.e., czyli jeszcze za życia i działalności Sokratesa, traktująca go (prześmiewczo) jako jednego z sofistów i burzycieli ładu społecznego. Prawdopodobnie Chmury stanowią jedyny utwór literacki, w którym występuje filozof, napisany za jego życia.
Sokrates przechadzać się zwykł po mieście, zaczepiając napotkanych ludzi - często zamożnych, wpływowych i na stanowiskach - i rozmawiając z nimi o różnych ważnych dla życia społecznego i indywidualnej moralności sprawach (np. o tym czym jest sprawiedliwość lub dobro) stosował swoją metodę elenktyczną. Polegała ona na ujawnianiu konsekwencji głoszonych poglądów, z których wiele okazywało się sprzecznych między sobą. Dyskusje te były przyczyną rosnącej niechęci do Sokratesa, która objawiła się podczas jego procesu opisanego w Obronie Sokratesa Platona. Całość podejścia do własnej wiedzy i przekonań Sokratesa streszcza przypisywane mu zdanie "wiem,że nic nie wiem"("scio me nihil scire"). Tradycyjnie przedstawia się Sokratesa jako wroga demokracji, wskazując na jego krytykę rzeczywistości ateńskiej i ludzi kierujących sprawami państwa, a także na fakt, iż wśród jego uczniów znajdowali się znani wrogowie ustroju demokratycznego (np. Alkibiades, Platon, Kritiasz). Możliwa jest jednak również inna interpretacja, zaproponowana przez Karla Poppera w dziele Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Według niej istotna dla demokracji jest wolność słowa umożliwiająca swobodną krytykę dostrzeżonych błędów i swobodną dyskusję o napotkanych problemach. Wolność słowa jest czynnikiem większej efektywności państw demokratycznych, aby jednak w pełni mogły się ujawnić pozytywne jej skutki, konieczne jest pobudzenie obywateli do krytycyzmu (w tym samokrytycyzmu) i samodzielności intelektualnej. Taką właśnie rolę budziciela - bąka siadającego na grzbiecie gnuśnej ateńskiej kobyły - przyjął na siebie Sokrates, w pełni wykorzystując intelektualne możliwości stwarzane przez demokrację i wskazując, co dla dalszego rozwoju demokracji jest najważniejsze. Niestety, chaos polityczny i kryzys państwowości ateńskiej w okresie tuż po zakończeniu wojny peloponeskiej stał się przyczyną procesu wytoczonego Sokratesowi i jego śmierci. Zręczni propagandyści z obozu arystokratycznego (Platon, Ksenofont) wykorzystali ją następnie w swojej antydemokratycznej kampanii. Kontrowersje budzi trucizna użyta do egzekucji Sokratesa. W tradycji literackiej jest to cykuta (szalej jadowity, Cicuta virosa), jednakże analiza objawów prowadzi do wniosku, że najprawdopodobniej był to szczwół plamisty (Conium maculatum).
W starożytności obie te rośliny określano łacińskim cicuta.
Poglądy
• Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił, że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, szlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią ("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").
• Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą ("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym."). Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego, że cnoty można się nauczyć, a od nas samych zależy, czy dobro to nabędziemy. • Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:
o metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);
o metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.
• Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych wypadków odwagi. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi nam z pism Ksenofonta i Platona. Arystoteles
Urodził się w roku 384 przed naszą erą, w miejscowości Stagira w Macedonii, zmarł w roku 322 przed naszą erą. Życie Arystotelesa od samego początku związane było z macedońskim dworem. Najpierw w charakterze nadwornego lekarza, pracował na nim ojciec filozofa. Z czasem sam Arystoteles został mianowany nauczycielem królewskiego syna, niejakiego Aleksandra Wielkiego.
Od 17 roku życia filozof był związany z Platońską Akademią. Początkowo będąc jej
studentem, później także i wykładowcą. Arystoteles uchodził za jednego z największych uczniów Platona. We wczesnym okresie swej filozoficznej drogi, chłonął naukę mistrza, będąc wielkim zwolennikiem głoszonych przez Platona tez. Z czasem ta bierna fascynacja ustąpiła pola krytycyzmowi, oraz własnemu postrzeganiu najważniejszych zagadnień w życiu człowieka.
Historia nadała Arystotelesowi miano najwybitniejszego uczonego czasów starożytnych. Jego wielkim entuzjastą był Karol Marks, który nazywał Arystotelesa "Aleksandrem Wielkim greckiej filozofii". Określenie to nie było przypadkowe. Marks uważał bowiem, że tak jak zasługą oraz wielkim dokonaniem Aleksandra było zjednoczeniem pod swym berłem całego państwa greckiego, tak wielkim wkładem Arystotelesa w filozofię, było jej uporządkowanie oraz zebranie wszystkich dotychczas funkcjonujących na jej gruncie spostrzeżeń oraz poglądów. Na marginesie, Arystoteles popierał politykę podbojów realizowaną przez Filipa II oraz Aleksandra Wielkiego, twierdząc, że staną się one nowym krokiem ku wielkości państwa. Poglądy filozoficzne Arystotelesa:
• przekonanie, że dusza oraz ciało nie mogą bez siebie egzystować, dusza jest bowiem z ciałem ściśle zespolona
• dusza umiera tak jak umiera ciało
• w każdym człowieku współistnieją ze sobą trzy rodzaje dusz; żadna z nich bynajmniej nie zależy od stanu społecznego czy stopnia zamożności greckiego obywatela; te trzy rodzaje dusz to: dusza roślinna (odpowiedzialna za odżywianie się oraz rozmnażanie się człowieka, jak również za jego rozwój fizyczny), dusza zwierzęca (odpowiedzialna za umiejętność postrzegania przez człowieka otaczającego go świata, oraz za sferę jego uczuciowości oraz emocjonalności), wreszcie dusza myśląca (odpowiedzialna za rozwój intelektualny, rozum)
• ludzka dusza kryje w sobie pierwiastek tzw. rozumny oraz nierozumny
• przekonanie, że człowiek rodzi się z cnotą, niemniej jednak jego obowiązkiem jest ciągłe jej pielęgnowanie, doskonalenie oraz ćwiczenie
• przekonanie, że polityka jest najistotniejszą sferą ludzkiej działalności
• przekonanie, że poza światem rzeczy realnych nie istnieje żaden inny świat
• przekonanie, że idee mają swoje odzwierciedlenie w przedmiotach (rzeczach); gdyby nie istniały rzeczy nie istniałyby także idee Poglądy Arystotelesa na wychowanie:
• do 7 roku życia dziecko winno się wychowywać na forum swej rodziny
• potrzeba monitorowania treści twórczych (literackich czy muzycznych)
• potrzeba edukowania muzycznego dzieci oraz młodzieży; w przekonaniu Arystotelesa muzyka miała mieć kojący wpływ na odpoczynek człowieka, miała sprzyjać wyrabianiu u ludzi młodych dobrych nawyków, miała pomagać w ćwiczeniu oraz doskonaleniu ludzkiego umysłu
• zwolennik wychowania państwowego (nad wychowaniem oraz kształceniem dzieci oraz młodzieży mieli czuwać nadzorcy publiczno-państwowi)
• przeciwnik twierdzenia, jakoby państwo miało być właścicielem dziecka
• zwolennik wychowywania w grupie (zbiorowości)
• w przekonaniu Arystotelesa, po ukończeniu 5 roku życia dziecko powinno się już przysłuchiwać naukom pobieranym przez inne dzieci
• z nastaniem 7 roku życia powinna się rozpocząć regularna nauka
• w okresie pomiędzy 7 a 14 rokiem życia dziecko powinno zdobywać wiedzę tzw. elementarną, powinno uczyć się muzyki oraz rysunku
• w okresie pomiędzy 14 a 21 rokiem życia młodzież powinna doskonalić swoją sprawność fizyczną (Arystoteles odradzał łączenia ze sobą wysiłku fizycznego oraz intelektualnego)
• przekonanie, że nie ma nic gorszego od pracy fizyczny, pracy upadlającej umysł i nie pozwalającej rozwijać się zakorzenionej w człowieku cnocie Liceum
Z nastaniem roku 335 przed naszą erą, Arystoteles ponownie znalazł się w Atenach, w których założył swoją szkołę, Liceum. Przez 12 kolejnych lat (aż do swej śmierci), nie tylko nią kierował, ale także uczył w niej, dbając o edukację intelektualną oraz wychowanie swych podopiecznych. Inicjatywę Arystotelesa wspierał Aleksander Wielki, przekazując Liceum środki finansowe niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania, oraz pomoce naukowe.
Podobnie jak placówka założona przez Platona, tak Liceum, było instytucją o charakterze filozoficznym, kształcącą głównie w kierunkach logicznym oraz naukowym. Naukowe wykłady nie były jednak jedyną formą edukowania młodzieży. Arystoteles na wielką skalę rozwinął bowiem tzw. "twórczość literacko-naukową". Opierała się ona na kulcie badawczym i wykorzystywała wszelkie dostępne w szkole środki oraz materiały naukowe. W Liceum z wielkim zainteresowaniem korzystano z doskonale zaopatrzonej biblioteki, z map, oraz z wszelkich pomocy naukowych.
W Liceum z pasją oddawano się takim przedmiotom humanistycznym jak historia społeczna, dzieje literatury oraz sztuki, czy dzieje systemów politycznych świata antycznego. Studiowano także nauki matematyczno-przyrodnicze.
W szkole obowiązywał podział na mniejsze grupy (klasy). Kryterium wyróżnienia był stopień zaawansowania pojedynczego ucznia w odbywanych przez niego studiach. Istotną rolę odgrywał także posiadany przez daną jednostkę staż naukowy. Podobny podział obowiązywał także wśród kadry naukowej. Wśród naukowców wyróżniano: pracowników starszych, samodzielnych, młodszych oraz nowicjuszy. Każda z osób tworzących kadrę naukową, współpracowała z zespołem, a jednocześnie miała obowiązek wykonania powierzonego jej zadania indywidualnego. Każdy tak uczeń, jak i uczony miał prawo skorzystania z dobrodziejstwa Liceum.
Sam Arystoteles zasłużył się nauce zoologicznej. Jako pierwszy bowiem, stworzył atlas blisko 500 zwierząt. W sporządzanych przez siebie opisach, szczególnie wiele miejsca poświęcał badaniom anatomicznym oraz fizjologicznym. Nic więc dziwnego, że współczesna nauka przypisuje mu statut prekursora w zakresie nauki anatomicznej oraz fizjologicznej właśnie. Arystoteles opracował także metodę klasyfikowania zwierząt w oparciu o wyodrębnione gatunki oraz rodzaje, jak również zaprezentował pierwszą systematykę świata tychże zwierząt.

8. Wychowanie w Rzymie w okresie królewskim

IDEAŁ WYCHOWANIA W RZYMIE ( OKRES REPUBLIKI, KRÓLEWSKI I CESARSTWA )
Kiedy Rzym był małym państwem , izolującym się od wpływów kultury greckiej, ideałem wychowawczym był dzielny żołnierz i dobry obywatel- rolnik. Twardzi i surowi żołnierze potrzebni byli do obrony kraju i ewentualnego pomnażania jego obszaru. Idea zaś dobrego rolnika wynikała z faktu umocnienia się w Rzymie arystokracji. Od IV w. p. n. e. Umacnia się ustrój republikański i ideałem staje się dobry mówca o wykształceniu retorycznym. W okresie cesarskim retoryka traci moc środka zdobywania władzy politycznej. Poszerza się tylko zakres pojęcia " dobry mówca- z techniki pięknego mówienia na treści nauk społecznych'' WYCHOWANIE W RZYMIE
 
Wychowanie w Rzymie miało charakter rodzinny. Chłopcy pozostawali pod opieką ojca, który przygotowywał ich do roli rolnika, żołnierza i obywatela. Pod opieką ojca uczyli się także czytania. Po skończeniu 16 roku życia niektórych młodych rzymian wysyłano pod opiekę mężów stanu w celu uzupełnienia wychowania obywatelskiego oraz nabrania ogłady. Uwiecznieniem przygotowania do życia była 2 - letnia służba wojskowa.
Pełne wychowanie domowe obejmowało tylko synów bogatych Rzymian; dzieci plebejuszów już od V w. p. n. e. uczęszczały do szkół, gdzie uczono prawa, w okresie cesarskim do programu nauczania dołączono czytanie przetłumaczonej na łacinę "Odysei". Nauka trwała od rana do wieczora. Szkoły elementarne były instytucjami prywatnymi. Wychowanie moralne, obywatelskie należało do rodziców. W szkołach elementarnych uczona chłopców i dziewczęta.
Moda na język i kulturę grecką wśród najwyższych warstw rzymskich spowodowała, że obok nauczania domowego - prywatnego zaczęto zakładać szkoły średnie z greckim językiem. Podstawą nauczania była literatura grecka na czele z Homerem. W szkole rzymskiej nie znalazł miejsca w - f ani muzyka. Przedmiotem najważniejszym była retoryka . Szkoła średnia rozpadła się na 2 części: gramatyczną i retoryczną . Szkoły retoryczne można było uznać za uczelnie wyższe o charakterze zawodowym. W tej szkole młodzież opanowywała przede wszystkim sztukę pięknego i przekonywującego mówienia, uczyła się historii, prawa wiedzy politycznej, opracowanie i wygłaszanie mów. Rektorzy zrobili pięć razy tyle co literatorzy na mocy dekretu cesarza Dioklecjana. Czas nauki trwał od 3 do 6 lat w zależności od tego, czy młody Rzymianin uzupełniał jeszcze studia prawnicze.
Program nauczania w szkole gramatycznej obejmował język grecki i łaciński, gramatykę, poezję grecką a z czasem również łacińską, oraz elementy innych nauk, jak: arytmetykę, geometrię, geografię. W szkole gramatycznej nauka trwała 3 lata.
Krokiem na przód były studia wyższe, akademickie. August (cesarz rzymski), zapoczątkował odbudowe i reorganizację wielkiego ośrodka nauki w Aleksandrii. Wespazjon założył wielką bibliotekę w Rzymie, Marek Aureliusz odnowił działalność starych ateńskich ośrodków nauki. Akademii platońskiej, liceum Arystotelesa, szkoły stoików i Europejczyków. Teodozjusz II założył w Konstantynopolu w roku 425 pierwszy uniwersytet państwowy. 2/ WYCHOWNIE W CESARSTWIE RZYMSKIM
Wychowanie moralno-obyczajowe było nadal w rękach rodziny.
Dzieci z bogatych domów pobierały jak dotąd nauki w domu, lecz już pod okiem nauczycieli greckich ( tłumnie przybywających do Rzymu w poszukiwaniu pracy), którzy uczyli je języka greckiego i literatury greckiej.
Również w szkolnictwie rzymianie przejęli po części grecki program kształcenia i jego formy. Nauka dzieliła się odtąd na trzy stopnie: elementarny, gramatykalny i retoryczny .
W szkołach elementarnych - ludus, nadal panowało równouprawnienie płci (nauczano zarówno chłopców jak i dziewczęta), jednakże w czasach cesarstwa uczono w nich oprócz łaciny, również języka greckiego i literatury greckiej.
Szkoły gramatykalne miały charakter szkół średnich. Obejmowały one chłopców między 12, a 15 rokiem życia i trwały przeważnie od trzech do czterech lat. Nauczano w nich obok łaciny również języka greckiego, gramatyki i literatury ( głownie greckiej), sztuki recytatorskiej, geometrii (ograniczonej do miernictwa), arytmetyki (głownie rachunków), astronomii ( sztuki obliczania kalendarza) i muzyki ( okrojonej do wiadomości teoretycznych pomocnych przy nauce poetyki).
Po zakończeniu kształcenia ogólnego, młodzież uboższa kontynuowała pracę zawodową swych ojców, natomiast zamożniejsza rozpoczynała kształcenia w szkołach retorycznych.
Szkoły retoryczne obejmowało wykształcenie wyższe o charakterze zawodowym. Ich zadaniem było kształcenie mówców i urzędników państwowych. Młodzież opanowywała w nich literaturę, prawo i przede wszystkim sztukę krasomówstwa ( retorykę) oraz ćwiczyła się w oratorstwie politycznym i sądowym . Nauka w tych szkołach trwała właściwie od dwóch do trzech lat, ale zdarzało się, też, że młodzież pozostawała w nich nawet do sześciu lat (uzupełniając i pogłębiając swoją o wiedzę z zakresu prawa).
Taki system kształcenia utrzymywał się w cesarstwie rzymskim aż do jego upadku w V w. Wychowanie w Rzymie, początkowo było prywatna sprawą obywatela, gdyż brak było państwowych instytucji w tym zakresie - dopiero w okresie republiki a następnie cesarstwa, za problem ten zaczęło być odpowiedzialne miasto. Wcześniej jednak wszystkie szkoły pozostawały w rękach prywatnych nauczycieli, którymi w większości przypadków byli grecy. Do szkół tych najczęściej uczęszczały dzieci z biednych rodzin, zarówno dziewczęta, jak i chłopcy. Zaś w domach bogatszych, dzieci uczyły się pod okiem i opieką własnego prywatnego nauczyciela domowego. Program szkół początkowych (ludus) ograniczał się zazwyczaj do czytania, pisania i rachowania, którego nauczycielem był tzw. kalkulator. Szkoła średnia - gramatyczna- pełniła funkcje szkoły, w której skupiano się głównie na literaturze rodzimej, jej zrozumieniu i objaśnianiu. Z biegiem czasu w szkole tej zaczęto zajmować się tylko poezją, gdyż proza była w programie dalszej szkoły retorycznej. Obok szkół gramatycznych zaczęły powstawać też konkurencyjne Gramatyczne Szkoły Łacińskie, które skupiały się na objaśnianiu autorów łacińskich, wzorowane na programie greckim. Oba rodzaje szkół gramatyczne i elementarne były prywatne i płatne, a ich właścicielami i nauczycielami byli głównie Grecy. Często też sprawami wychowania zajmowali się w nich niewolnicy. Szkół tych istniało zawsze od kilku do kilkunastu. Z biegiem czasu, szkoły gramatyczne uległy pewnym przekształceniom - do programu nauczania włączone zostały miedzy innymi takie przedmioty jak: geometria, arytmetyka, astronomia, dialektyka, muzyka i początkowo także retoryka. Było ty przedmioty uważane za konieczne dla człowieka ogólnie wykształconego. Ukończeniem cyklu nauczania była szkoła retoryczna, odpowiednik szkół wyższych, która skupiała się przede wszystkim na nauczeniu przemawiania, czyli retoryki, która mogła mieć swoje oparcie tylko w wykształceniu ogólnym. Szkoły te, znacznie zyskały na znaczeniu, gdy otwarto Retoryczne Szkoły Łacińskie, które udostępniały wyższe wykształcenie masom młodzieży. Program nauczania obejmował ćwiczenia w zakresie kompozycji, argumentacji, krytyki, mów sądowych, i wszystkiego, co przygotowywało do osiągnięcia perfekcji w przemawianiu. Nauka tam odbywała się w języku łacińskim. Główną zasadą w systemie metodyki wychowawczej stało się powiedzenie Cycerona: docere, movere, delectare.
Omawiając szkolnictwo w starożytnym Rzymie nie sposób pominąć Marka Fabiusa Kwintyliana - pedagoga i retoryka. Kwintylian (ok. 40 - 95 r.) z pochodzenia Hiszpan, w dzieciństwie przybył do Rzymu wraz z ojcem. Kształcił się u ówczesnych najlepszych retorów. W 69 roku otrzymał od cesarza Wespazjana jako pierwszy z Rzymian posadę publicznego profesora wymowy, co pozwoliło rozwinąć także jego szkołę, która działała dwadzieścia lat.
Kwintylian opowiadał się za wyższością szkoły publicznej nad wychowaniem jednostkowym, domowym, wszechstronnie tę tezę argumentując. Jego ideałem wychowawczym był mąż moralny, czyli vir bonus, w połączeniu z zaletami doskonałego mówcy - orator perfectus, czyli mąż prawdziwie obywatelski - vir verte civilis. Wychowanie opierał na wrodzonych skłonnościach, na nauczaniu i nawykach. Za niezwykle ważny element procesów edukacyjnych uważał nauczyciela, któremu stawiał bardzo duże wymagania. Koncepcja kształcenia mówcy według Kwintyliana
Ideał wychowawczy, do którego dążył w swoich poglądach Kwintylian, powinien odznaczać się, zaletami moralnymi, wszechstronną wiedzą. Powinien być znawcą dorobku kulturalnego ludzkości i doświadczonym działaczem politycznych.
Dziecko należy otoczyć odpowiednią opieką już od najmłodszych lat, na przykład pod okiem osób o wykształceniu filozoficznym i odznaczających się poprawną wymową. Kwintylian przekonywał, że predyspozycje do nauki są naturalnie wrodzone u każdego dziecka, jeżeli natomiast dziecko szybko je straci, winę ponosi nieodpowiednie wychowanie. Aby nawet najmłodsze dzieci mogły się rozwijać, nauka powinna być jak najbardziej zbliżona do zabawy, dzieci nie powinno się karać ani wymuszać na nich czegokolwiek, bo to może prowadzić do zniechęcenia do nauki. Wychowawca powinien postawić raczej na rozwój ambicji i nagradzanie sukcesów. Dzieci w pierwszej kolejności powinny opanować język grecki, następnie łacinę.
Kwintylian nie krytykował kształcenia dzieci w domu na poziomie elementarnym, podkreślał natomiast zalety nauki w grupie na poziomie szkoły średniej. Dążył, więc do przełamania uprzedzeń rodziców wobec szkół publicznych.
Rodzice dzieci bali się zwłaszcza, że szkoła, w której kształcą się dzieci o różnym poziomie moralnym, może wywierać demoralizujący wpływ na dziecko. Kwintylian odpierał ten zarzut, uważając, że częściej dziecko ulega demoralizacji przez źle dobranego nauczyciela w wychowaniu domowym.
Rodzice twierdzili też, że dziecko uczy się łatwiej, szybciej, sprawniej i lepiej, jeżeli ma prywatnego nauczyciela, gdyż ten tylko jemu poświęca uwagę.
• Kwintylian twierdził jednak, że nauczyciele większej grupy to ludzie o większych ambicjach, zdolnościach i wiedzy, gdyż ciąży na nich większa odpowiedzialność. Ponadto dziecko w szkole uczy się nie tylko od nauczyciela, a także od rówieśników.
• Najważniejszym jednak argumentem Kwintyliana przekonanie o tym, że przygotowanie do kariery mówcy, wymaga nauki w szkole, gdyż dziecko musi przyzwyczaić się do występów przed licznym gronem słuchaczy. Ponadto według niego, tylko w wychowaniu zbiorowym można rozwinąć ambicję i odwagę. Kwintylian propagował, więc wśród ludzi nauczanie i wychowanie w szkołach publicznych. Sam ustał, jakimi zasadami i metodami powinna się kierować. Według niego każdy nauczyciel powinien dążyć do poznania charakteru i zdolności ucznia, aby móc zrealizować najodpowiedniejszy program nauczania i metody wychowawcze. Szkoła nie powinna zbyt eksploatować ucznia, powinna organizować przerwy pomiędzy lekcjami, lub nawet zabawy, gdyż uczniowie wypoczęci są bardziej sumienni i wykazują więcej chęci do nauki. Potępiał Kwintylian ostro kary fizyczne, co było wyzwoleniem się spod wpływów pedagogiki greckiej. Uważał, że poniżają one godność człowieka, nie zmieniają wcale zachowania ucznia, a często są za to stosowane przez nauczycieli domowych, chcących zmniejszyć złe skutki własnej pracy. • Szkoła średnia - szkoła Gramatysty, brak było określonego wieku uczęszczających tam chłopców, powinni oni po prostu wykazywać się umiejętnością czytania i pisania. Szkoła ta miała dawać fundament umysłowy dla przyszłego mówcy. Szkoła gramatysty, dzieliła swój program na dwie części:
1. Nauka gramatyki: części mowy, deklinacje, koniugacje, błędy, barbaryzmy, etymologia i ortografia.
2. Lektura i interpretacja dzieł poetyckich - recytacja, streszczanie, opowiadanie.
Aby zrozumieć omawiane utwory trzeba poznać niemal wszystkie dziedziny wiedzy: należy mieć wiedzę encyklopedyczną.
Prócz tego zalecał Kwintylian nauczanie arytmetyki i geometrii, a także - w przeciwieństwie do innych Rzymian - gimnastykę, twierdząc, że dobry mówca musi posiadać odpowiednią postawę. Wobec obawy rodziców, co do tak rozłożystego programu, Kwintylian argumentował:
• Różnorodność nie pozwala na zmęczenie, do nowych przedmiotów przystępuje się z większą chęcią i zapałem.
• Ciężko jest dziecku skupiać uwagę cały czas na jednym zagadnieniu.
• W dzieciństwie uczymy się łatwo i szybko.
Uwieńczeniem cyklu nauki miała być:

Szkoła retoryczna - czas przejścia do niej, zależał od dojrzałości i poziomu wykształcenia, wypadał mniej więcej na 13 -14 rok życia, program dzielił się na trzy części:
1. Ćwiczenia w pisaniu i mówieniu przemówień na różne tematy.
2. Studiowanie dzieł prozaików i ich interpretacja.
3. Nauczanie przepisów i reguł retorycznych.
W uczniach należy rozwijać też zasady moralne, gdyż ich przemówienia powinny pozostawać w zgodzie z wartościami moralnymi.

SZKOLNICTWO ELEMENTARNE

Cesarstwo rzymskie nie wniosło poważniejszych zmian ani do metod wychowawczych, ani do programu szkolnego. Odnosi się to szczególnie do szkoły elementarnej, która w czasach cesarstwa stała się wyłącznie instytucją kształcącą dzieci biednych rodziców. Zewnętrznym wyrazem tych zmian był zanik szkół w centralnych dzielnicach Rzymu i przeniesienie ich na przedmieścia. Rozszerzył się nieco ich program oraz wprowadzono elementy geografii i astrologii.
Nie uległy też żadnym zmianom metody nauczania. Opierało się ono nadal na dyktowaniu przez nauczyciela wszystkich wiadomości i uczenia się ich przez uczniów na pamięć. Po opanowaniu czytania uczniowie szkoły elementarnej uczyli się na pamięć utworów poetyckich, które nauczyciel objaśniał pod względem językowym, budowy wiersza oraz mitologicznym (najczęściej wybierano utwory o treści moralno - dydaktycznej).

SZKOŁY ŚREDNIE

Nauka dostępna tylko dla młodzieży warstw uprzywilejowanych, była ona znacznie mniej rozpowszechniona, ale bardziej potrzebna niż szkoła elementarna. Nauczającego w szkole gramatystę otaczano powszechnym szacunkiem i lepiej wynagradzano. Najważniejszą częścią programu była lektura i objaśnianie utworów poetyckich - Homer, Hezjot, Wergiliusz, Horacego i innych. Znajomość poezji uważano za podstawę wykształcenia średniego i najlepsze przygotowanie do nauki retoryki. W początkach cesarstwa retoryka oddzieliła się ostatecznie od szkoły średniej i dała początek szkolnictwu wyższemu zbliżonemu do dzisiejszych szkół zawodowych.

SZKOŁY RETORYCZNE

Rzymska szkoła retoryczna nie tylko nie odwracała się od życia, ale przygotowywała młodzież do aktywnego udziału w nim. Pod koniec istnienia republiki oraz w początkach cesarstwa dokonywały się nie tylko olbrzymie zmiany ustrojowe, ale także administracyjne. W związku z tymi zmianami wykształcił się ideał dobrego obywatela - żołnierza, który wystarczał całkowicie do zaspokojenia potrzeb publicznych małego państwa, ale był nieużyteczny w nowych warunkach oraz ideału wykształconego urzędnika państwowego, który miał oprócz łaciny znać grekę, aby w ten sposób łatwiej oddziaływać na masy hellenistycznego świata. Uważano, iż każdy mówca oprócz wykształcenia ogólnego posiadał także wykształcenie prawnicze oraz dobrą znajomość wszystkich spraw życia publicznego.
Wielu młodych chłopców po ukończeniu retoryki uzupełniało swoje wykształcenie prawnicze albo pod opieką biegłych adwokatów, albo też w 5 - letniej szkole prawniczej, która powstała w Rzymie w okresie cesarstwa. Opanowana przez nich wiedza retoryczno - prawnicza była niezbędna przy redagowaniu różnorodnych pism urzędowych, wydawaniu zarządzeń regulujących bieżące potrzeby życia, a także przy wygłaszaniu mów, które w ówczesnych stosunkach nie znających ani prasy, ani innych sposobów propagandy, były niemal jedynym sposobem oddziaływania na opinię publiczną.
Szkoły retoryczne spełniały ponadto bardzo doniosłą rolę w szerzeniu kultury rzymskiej wśród podbitych ludów i zdobywaniu wśród nich zwolenników.

Studia w szkoła tych rozpoczynały się od opracowania krótkich zadań na tematy moralne i prawne. Szczególną uwagę zwracano w nich na różnorodne rodzaje konfliktów między przepisami prawa a powinnościami moralnymi obywateli. Następnie uczniowie przechodzili na dłuższy czas do bardzo szczegółowej lektury utworów, która pogłębiała ich wiedzę ogólną i była kopalnią pięknych zwrotów, wyrażeń i metafor użytecznych przy układaniu mów. Wreszcie przystępowali do trzech rodzajów mów:
• Doradczych, w których rozważano co należy robić i jak postąpić w różnych skomplikowanych sytuacjach,
• Sądowych, oskarżających albo obrończych,
• Panegirycznych.
Długość czasu poświęcanego na studia retoryczne była różna. Zależało to od zdolności ucznia, nauczyciela i tego czy młody człowiek chciał być adwokatem czy urzędnikiem. Najczęściej trwały one 3 lata i kończyły się w 20 albo 21 roku życia młodzieńca.

9. Rzym przejmuje grecką kulturę i ideał wychowania

Małe, ale już uformowane gospodarczo i administracyjnie państwo rozpoczęło pod koniec III w. p. n. e. ekspansję terytorialną.. Opanowali nie tylko cały półwysep apeniński, odnieśli zwycięstwo nad Kartaginą, umocnili się nad brzegiem morza wewnętrznego (śródziemnego) i zetknęli się z kulturą świata hellenistycznego. Olbrzymi dorobek umysłowy klasycznej Grecji uświadomił rzymskim dowódcom, iż dalszy podbój terenów hellenistycznej kultury jest nie możliwy, jeśli Rzym, choć częściowo nie zbliży się do niej poziomem umysłowym. Głównym założeniem była nauka, choć części społeczeństwa , języka greckiego. Ta świadomość otworzyła drzwi wielu senatorskich domów dla gości tłumnie przybywających z Grecji. W wielu senatorskich domach rozpoczęto naukę języka greckiego, przy niestarannie ukrywanej podejrzliwości wobec kultury hellenistycznej i samych Greków. Nauka ta miała charakter czysto polityczny, traktowano ją jako obowiązek obywatelski. Opanowanie języka greckiego przez arystokratyczną młodzież, z której rekrutowano dowódców wojskowych i kandydatów do wyższych władz cywilnych, ułatwiło dalsze podboje krajów hellenistycznych. ( 197 P.n.e. Macedonia, 190 p.n.e. Mała Azja, 167 p.n.e. Illiria, 146p.n.e. Kartagina ). Grecja stała się prowincją rzymską. Rozrost terytorialny małego dotąd państewka sprzyjał bogaceniu się dwóch klas społecznych. Mowa o stanie senatorskim i ekwickim ( wywodzący się plebejuszy, którzy na dostawach wojskowych i operacjach finansowych dorobili się olbrzymich majątków). Snobizm obydwu stanów prowokował ich do wyróżniania się na tle ogółu nie tylko klejnotami, lecz także posiadaną wiedzą. Doprowadziło to do powszechnego w bogatych domach nauczania języka greckiego i literatury oraz do powstania pierwszych szkół średnich, prywatnych prowadzonych przez greckich nauczycieli. Byli oni wolnymi samodzielnymi pracownikami lub niewolnikami. Jednym z nich był Liwius Andronicus, tłumacz "Odysei" Homera późniejszej lektury szkolnej zastępującej XII tablic. Kultura hellenistyczna tylko w niewielkim stopniu wpłynęła na szkoły elementarne wprowadzając do ich programu lekturę "Odysei" i kilka utworów poetyckich greckich poetów. Dopiero pod koniec II w. p. n. e. powstały szkoły elementarne z obowiązkowym językiem greckim. Były to jednak szkoły elitarne i z tego względu dostępne tylko dla najbogatszych warstw społecznych.

10. Organizacja szkolnictwa w wiekach średnich

Kościół mimo pierwszych prób godzenia wiedzy świeckiej z religią, co wynikło z jej własnych interesów do nauki starożytnej i szkól ją kultywujących odnosił się niechętnie. Stały one bowiem w sprzeczności z nowymi, chrześcijańskimi ideałami wychowawczymi. Po likwidacji cesarstwa rzymskiego niektóre szkoły działały dalej, bądź to silą tradycji, bądź to na skutek nowych władców.
Szkoły irlandzkie prowadzili uczeni - kapłani pogańscy - zwani druidami, ich zamiłowanie do uprawiania i przekazywania kultury klasycznej były tak wielkie, że nie odstąpili od nich nawet po przejściu na chrześcijaństwo. W szkołach przyklasztornych uczyli dalej języka, literatury greckiej i rzymskiej. Uprawnienie nauk pogańskich było możliwe głównie ze względu na odległość od Rzymu. Pierwsze poczynania na rzecz zahamowania ciemnoty i zacofania, odrodzenia i nauk i szkolnictwa podjął na pocz. IX \\\"w. Karol Wielki. Organizację oświaty rozpoczął monarcha od ściągania na swój dwór uczonych i założenia tam szkoły pałacowej. Treść nauczania obejmowały siedem sztuk wyzwolonych, a więc: gramatykę, dialektykę. retorykę, geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę oraz architekturę, medycynę, redagowania zarządzeń i dekretów itp. Do studiów w szkole pałacowej przygotowywała specjalnie zorganizowana szkoła elementarna. Przy szkole pałacowej utworzono coś w rodzaju towarzystw naukowego nazywanego akademią, gdzie wygłaszano wykłady na różne tematy, czytano własne utwory itp. Chcąc umacniać własne imperium Karol rozpoczął wprowadzać reformy mające na celu ograniczenie zbyt wielkich swobód kleru i zakonników. Nakaz wprowadzić obowiązek nauczania kleru i pisania a następnie podstaw siedmiu sztuk wyzwolonych. Kolejnym posunięciem było polecenie zakładania szkól przy kościołach, klasztornych i biskupstwach dla wszystkich chętnych do nauki chłopców. Program miał obejmować naukę: czytani, pisma, rachunków i śpiewu. W niektórych szkołach posługiwano się podręcznikami skopiowanymi przez mnichów z łacińskich oryginałów. Począwszy od X w. rozpoczyna się okres gwałtownego rozwoju szkolnictwa, szczególnie w miastach włoskich. Działały tam szkoły zawodowe uczące m.in. potrzebnej w handlu matematyki oraz liczne łacińskie szkoły średnie .

11. Treści nauczania siedmiu sztuk wyzwolonych


7 sztuk wyzwolonych                                      
Siedem sztuk wyzwolonych jako podstawa programowa szkolnictwa średniowiecznego. Według cicerona  domagał się on aby mówca posiadał wszechstronne wykształcenie w zakresie 7 sztuk Gramatyka , retoryka , dialektyka , arytmetyka , geografia , astronomia, muzyka

SIEDEM SZTUK WYZWOLONYCH
-ułatwiał zrozumienie prawd religijnych, ksiąg kościelnych
trivium gramatyka, retoryka, dialektyka
quadrivium
arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia
gramatyka łacina, czytanie, pisanie
dzielono na stopień wyższy i niższy
etyka redagowanie urzędowych dokumentów, list, nie ma sztuki pięknego mówienia
dialektyka nie cieszyła się pogodzeniem, w 11 w. Powstała filoz. Scholastyczna , doprowadził do rozwoju
arytmetyka cztery działania przy użyciu palców
astronomia obliczanie kalendarza świąt , ogólne definicje ,poszczegól. Ich cechy charakterystyczne, jaką odgrywają rolę wew wszechświecie
geometria ogólne wiadomości z dziedziny geografii opisów ziemi
muzyka śpiewanie hymnów religijnych psalmów
wykluczono nauki praktyczne (architektura, prawo, medycyna, przyrodnicze, elem. filozofii materialistycznej).

Siedem sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales, właściwie siedem umiejętności godnych człowieka wolnego) - podstawa wykształcenia w okresie późnej starożytności oraz średniowiecza. Owe siedem sztuk dzielone było na dwie mniejsze grupy - trivium i quadrivium.
Kanwą tego podziału było monumentalne, encyklopedyczne dzieło Warrona z Reate, zatytułowane Disciplinarum libri IX (Dziewięć ksiąg naukowych).
Termin pochodzi od Marcjanusa Kapelli, który w V wieku stworzył podręcznik wszystkich wykładanych w szkole nauk (składający się z siedmiu ksiąg) i nazwał je siedmioma sztukami wyzwolonymi. Kasjodor w VI wieku w swoich Institutiones dostosował podręcznik Kapelli na użytek Kościoła. W średniowieczu uzyskanie tytułu magistra siedmiu sztuk wyzwolonych stanowiło podstawę do dalszych studiów uniwersyteckich na kierunkach prawa, medycyny lub teologii.

Trivium
Trivium obejmowało gramatykę, co w owym czasie oznaczało biegłość w łacinie, dialektykę, czyli logikę i retorykę, czyli sztukę układania mów. Trivium było na ogół wstępem do kolejnego etapu nauki.
Od słowa trivium pochodzą współcześnie używane:
• triwia - konkurs zagadek
• trywialne - pospolite, oczywiste
Quadrivium
Na średniowiecznych uniwersytetach quadrivium uważane było za przygotowanie do studiów filozofii i teologii. Obejmowało ono geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę. Quadrivium można traktować jako naukę o liczbach: czystych (arytmetyka), rozważanych w przestrzeni (geometria), w czasie (muzyka), ruchu i przestrzeni (astronomia).

12. Powstanie uniwersytetu  w Krakowie

Powstanie Uniwersytetu Krakowskiego - przyczyny społeczno - polityczne

a) jedną z przyczyn powstania UK w I364roku byle: potrzeby zjednoczonego państwa, które nic mogło się obejść bez ludzi wykształconych : prawników i polityków, istniejąca dawna szkoła katedralna mc mogła wystarczyć
b) inna, przyczyną było wskazanie w piśmie do papieża przez K.. W. , że podróże z Polski do zagranicznych uniwersytetów są zbyt uciążliwe i połączone z różnymi niebezpieczeństwami
c) K. W. postanowił założyć UK, ponieważ młodzież dla osiągnięcia wyższego wykształcenia udawała się na studia zagraniczne
d) K. W. zakładając UK miał na celu: obronę Polski przeciw narodowi niemczyzny, chciał uzależnić swoje państwo pod względem oświatowym i prawno- politycznym Niemców
e) (JK został zorganizowany na wzór uniwersytetów włoskich, szczególnie Bolonii i Padwy. Tak. więc w skład UK wchodzili sami scholarze, magistrzy i profesorowie Wewnętrzna organizacja uniwersytetu
a) dyplom fundacyjny uniwersytetu wydany przez króla z 12. maja 1364 roku, zaznaczał wyraźnie, że nowa uczelnia ma być świecką szkolą państwową, wzorowana na Uniwersytecie bolońskim i padewskim.
b) aby zachęcić przybywanie do Krakowa studentów z całego kraju i nie tylko zachęcała poprzez , zwalnianie kandydatów z wszelkich cel. zapewniała im powaga królewską bezpieczeństwo na drogach. gwarantowała całkowita niezależność od miejscowych sądów kościelnych i miejskich
c) UK obejmował 3 wydziały ( najpierw miało ich być 4 ale papież nie wydal zgody na wydział teologiczny) : PRAWA ( był uprzywilejowany, składał się z 8 katedr- 3 z nich miały organizować wykłady i ćwiczenia z prawa kościelnego, a 5 z prawa rzymskiego); MEDYCYNY ( 2 katedry medyczne, ) i SIEDMIU SZTUK WYZWOLONYCH (znajdował się na Zamku Wawelskim wykładał tylko jeden profesor)
d) Wydział medycyny i siedmiu sztuk wyzwolonych . były konsekwentnym dopełnieniem królewskich zamiarów szerzenia i pogłębienia znajomości nauk świeckich w odbudowującym się państwie
e) Oprócz polskich studentów( najwięcej ze Śląska) -kształcili się lam uczniowie : Niemiec, Włoch
f) 1369 K. W wydaje nowy przywilej dla UK gwarantujący mu pełną autonomię oraz niezależność
sądownictwa rektora
g) 1 370 śmierć KW przerywa działalność UK na 30 lat

Królowa Jadwiga i jej działanie na rzecz odbudowy (odnowienia) Uniwersytetu
Ze śmiercią króla K. Wielkiego i wzrostem nieładu wewnętrznego Uniwersytet zamarł. Zaprowadzenie chrześcijaństwa na Litwie na nowo wzbudziło potrzebę Uniwersytetu polskiego, tym razem w celu dostarczenia wykształconego kleru dla umocnienia wiary na rozległych obszarach, zjednoczonych z Polska..
Jadwiga w 1937r. uzyskała od papieża zgodę na założenie wydziału teologicznego w Krakowie i sprowadziła głośnego z nauki prof. Mateusza Krakowianina? w celu przygotowania organizacji i dobrania mistrzów dla mającego się odnowić Uniwersytetu.
Umierając zobowiązała wykonawców testamentu do wykonania jej planów. Rok po jej śmierci 16. VII. I400r. Jagiełło wydal akt fundacyjny i tego dnia otwarto uniwersytet, w pełnym już składzie.
Zgodnie z nowymi zadaniami Uniwersytet różnił się w swej organizacji od kazimierzowskiego: na czele wydziałów stanęła teologia. Powstanie Uniwersytetów stanowiło przełom w rozwoju nauki średniowiecznej (i nie tylko średniowiecznej). Pierwsze Uniwersytety powstały w XII w. Były to: Uniwersytet w Bolonii i Uniwersytet w Paryżu. Ich cechy i organizacja miały być dziedziczone przez niemal wszystkie późniejsze średniowieczne uczelnie. W pewnym oderwaniu od tych wzorców funkcjonowały uniwersytety angielskie - powołany w 1214 Oxford i w 1231 Cambridge.
Uniwersytet Paryski i Boloński różniły się między sobą sposobem organizacji oraz dziedzinami wiedzy, na które kładziono główny nacisk. Paryż był "królestwem teologii", natomiast Bolonia była "królestwem prawa". Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka. Po pierwsze, Uniwersytet Paryski powstał z połączenia szkół zależnych od kościoła, podlegał papieżowi a kadra uczelni i studenci utrzymywali się z benificjów. Kościół miał więc tutaj dużą kontrolę nad sposobami i treścią nauczania. Dlatego też w Paryżu rozwijała się głównie teologia i scholastyczna filozofia. Uczelnia Paryska była tzw. korporacją mistrzów, co znaczy tyle, że to raczej mistrzowie - nie scholarzy - wybierali władzę uczelni, tworzyli prawa, zarządzali majątkiem, opracowywali metody nauczania i decydowali o tym, czego uczono.
Uniwersytet w Bolonii natomiast był tzw. korporacją scholarów, uczyła się tam głównie młodzież z zamożnych rodzin, które płaciły za studia. Student zatem miał duży wpływ na wszystkie te decyzje, które w Paryżu należały do mistrzów. Taki sposób finansowania czynił nauczanie w Bolonii bardziej niezależnym od wpływów ze strony kościoła. Rozwijała się tutaj nie tyle teologia co nauki prawne, głównie zaś prawo rzymskie.
W Europie Środkowej pierwszym Uniwersytetem był Uniwersytet Praski, który powstał w roku 1348. Jego istnienie miało okazać się bardzo ważne dla Akademii Krakowskiej.
Studium Generale w Krakowie powołano 12 maja 1364 za sprawą starań Kazimierza Wielkiego. Nowo powstała Akademia Krakowska nie posiadała wydziału teologii i była wzorowana na uczelniach włoskich a zatem to raczej scholarzy niż mistrzowie sprawowali władzę. Podobnie jak na uniwersytetach włoskich w Krakowie podstawowym przedmiotem zainteresowania miały być nauki prawne. Chęć stworzenia wysoko wykwalifikowanej kadry administracyjnej była zresztą jednym z głównych powodów powołania Akademii. Uczelnia nie zdołała jednak spełnić pokładanych w niej nadziei, w roku 1370 podupadła a środowisko naukowe przeniosło się na inne uczelnie - w większości do Pragi. Właściwe losy Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczynają się z chwilą odnowienia uczelni w roku 14002. Wielki w tym udział miała królowa Jadwiga oraz Władysław Jagiełło, zaś pierwszym rektorem został Stanisław ze Skarbimierza. Uniwersytet powołany w 1400 różnił się od tego z 1364. Po pierwsze była to uczelnia "pełna" - z czterema wydziałami, w tym z teologią, która wówczas była uważana za królową nauk. Odnowiona Akademia Krakowska oparta była na wzorcach paryskich (inaczej niż powołana w 1364) a więc to mistrzowie kształtowali życie uczelni. Wydział teologii i paryski charakter uniwersytetu bardzo pasowały do celów, jakie stawiano przed Akademią Krakowską. Powołana ona była bowiem - jak czytamy w tekście odnowienia Studium Powszechnego - m.in. po to:

[...] aby mieszkańców i poddanych ziem naszych litewskich, tych zwłaszcza, którzy w zastarzałym pozostając błędzie ciemności, byli naszymi towarzyszami, a których przyjęciem wiary katolickiej do łona Świętej Matki Kościoła przywiedliśmy z woli Tego, który niebiańskimi i ziemskimi rzeczami rozporządza i włada, przyzwyczajeniem, praktyką i poznaniem uczynków nabożnych, bez których wiara sama jest próżna na synów światła nawrócić z pomocą i współdziałaniem tych, których umysły mądrości i nauki pełność ozdobiła, to jest ludzi w podstawach i tajnikach pisma biegłych, których radą także tron królewski się umacnia, a cnotliwymi ich czynami Rzeczpospolita stale w zdrowie i siły wzrasta. Nawrócenie Litwy było więc jedną z ważniejszych motywacji odnowienia Akademii Krakowskiej. Jednocześnie w owym czasie narastał konflikt polsko - krzyżacki. Połączenie Polski z Litwą było dla zakonu niewygodne. W swoich początkowych latach Akademia Krakowska stała się miejscem intelektualnego fermentu związanego z tym sporem. Chodziło o krzyżacką doktrynę prawną Henryka z Suzy, w myśl której innowiercy stoją poza prawem. Doktryna ta pozwalała zadekretować wojny krzyżackie jako "wojny sprawiedliwe". Dla Polaków sytuacja tego typu była nie do przyjęcia. Polemikę z krzyżackim rozumieniem wojny sprawiedliwej podjęli prawnicy krakowscy, na czele z pierwszym rektorem UJ Stanisławem ze Skarbimierza oraz z Pawłem Włodkowicem. Osiągnięcia "krakowskiej szkoły prawnej" stały się glebą, na której wyrosła polska doktryna tolerancji religijnej. Dzięki niej - kiedy w XVI wieku Europa była areną religijnych walk - Polska stała się oazą religijnej tolerancji w wyniku czego napływali tutaj licznie prześladowani w Europie innowiercy. Po odnowieniu Akademia Krakowska niemal od razu stała się silnym ośrodkiem naukowym o dużym zasięgu oddziaływania. Szczęśliwe dla Uczelni okazały się problemy na Uniwersytecie Praskim związane z napiętą sytuacją wynikającą z działalności Husa i sporów między nacją niemiecką i czeską. Kiedy przebywanie w Pradze stało się niebezpieczne, wielu uczonych i studentów z Pragi przybyło do Krakowa. Wymienić w tym miejscu można chociażby: Hieronima z Pragi, Jana Szczekne, Jana Isnera, Mikołaja z Gorzkowa, Bartłomieja z Jasła i wielu, wielu innych. To właśnie przybysze z Pragi zbudowali w dużej mierze potęgę Akademii Krakowskiej w pierwszym jej okresie. Prestiż uczelni wzrastał przez cały XV wiek. Wiek XVI przyniósł upadek poziomu nauczania i stopniową marginalizację UJ. Powstanie Uniwersytetu Krakowskiego związane było z ogólnym zapotrzebowaniem społeczeństwa (dotychczas chcący studiować musieli wyjeżdżać za granicę ? w XII w. popularne były wyjazdy na studia do Paryża lub Bolonii), było rezultatem rozsądku politycznego i zapobiegliwości króla. Kazimierz Wielki pierwsze starania zmierzające do utworzenia uniwersytetu podjął już w1351r., niestety nie uzyskał wówczas aprobaty papieża Klemensa VI, jak i jego następcy Innocentego VI. Dopiero za pontyfikatu papieża Urbana V, w 1362r. Kazimierz Wielki ponowił swe starania. Przywilej założenia uniwersytetu król wystawił 12 maja 1364r.: ?My Kazimierz, bacząc na to, co dobre, postanowiliśmy w mieście naszym Krakowie wyznaczyć miejsce, na którym by studium generalne kwiknęło. Wszystkim pospołu i każdemu z osobna przyrzekamy i dobrą wiarą zaręczamy, iż niżej podpisane artykuły nie naruszone strzec i zachowywać będziemy. W szczególności zaś dla rektorów uniwersytetu, doktorów, mistrzów, scholarów, pisarzy, sprzedawców ksiąg, bedełów oraz ich domowników chcemy być panem łaskawym? . Uniwersytet Krakowski był stworzony według modelu uczelni z Bolonii, a jego zasadniczym celem było przygotowanie ludzi do potrzeb dyplomacji oraz administracji państwowej i kościelnej. Niestety po śmierci króla w 1370r. działalność uczelni ustała. W roku 1364 został wydany przez Kazimierza Wielkiego akt fundujący powstanie 11 katedr - 8 prawniczych, 2 medycznych i 1 sztuk wyzwolonych na nowym uniwersytecie - drugim po praskim w Europie -zwanym Akademią Krakowską. Pozostając pod opieką kanclerza państwa miała akademia szeroką autonomię. Jej głównym celem było dostarczenie królestwu wykwalifikowanej kadry urzędniczej. Podstawowym zadaniem założycieli uniwersytetu było przenoszenie wzorców włoskich - Bolonia - na grunt ówczesnego królestwa polskiego. Prowadzili go przedstawiciele polskiej elity intelektualnej w osobach arcybiskupa Jarosława Bogorii ze Skotnik, kanclerza Janusza Suchywilka, późniejszego biskupa krakowskiego Floriana Mokrskiego - wszyscy trzej byli wychowankami akademii Bolońskiej. Rychła smierc fundatora zakończyła działania mające na celu zapewnienie dlszego rozwoju uniwersytetu. Dopiero Jagiełło w 1400 roku po śmierci Jadwigi zajął się odnawianiem kaakdemii. Miała ona słuzyć trzem celom - chrystianizacji Litwy, a więc integracji kulturowej, służbie Rzeczypospolitej - poprzez dostarczanie urzędników i podniesieniu kultury umysłowej na terenie królestwa polskiego. Organizacja tym razem wzorowana była na prayskiej Sorbonie, przewidywała42 katedry (11 teologii, 8 prawa, 1 medycyny i 22 sztuk wyzwolonych). Stała się więc akademia prędko centrum humanistycznej nauki w średniowiecznej europie wschodniej. Ale nie tylko - Marcin król z Żurawicy stworzył podstawy wielkiej krakowskiej szkoły matematycznej i astronomicznej, Mateusz z Krakowa - profesor teologii, jeden z reformatorów kościoła, teoretyk koncyliarymu - Jakub z Paradyża, Jakub Parkoszowic, pierwszy twórca traktatu o ortografii polskiej, Stanisław ze Skalbimierza -autor tezy o wojnie obronnej jako jedynej sprawiedliwej, Paweł Włodkowic

UNIWERSYTET KRAKOWSKI
-założony przez K.Wielkiego w 1364, wzorowany na bolońskim
-kandydaci byli zwalniani od ceł, niezależność od miejscowych sądów
-wydział prawniczy, medyczny, 7 sz. wyzwol.
-mieszkali w całym mieście
-na czele stał rektor wybierany przez studentów
-państwo zapewniało studentom opiekę prawną
-w imieniu króla wydawano dyplomy naukowe
-1410 przejęcie uniw. Przez Władysława Jagiełłę
-usunięcie prawa rzymskiego
-wzór un. Paryski
-mieszkali w jednym domu
-szkoła podporządkowana potrzebom religijnym i nadzorowana przez biskupa krakowskiego
-działalność na założeniach i metodach filoz. Scholastycznej
-bujnie rozwija się astronomia, nauki matem.

Kazimierzowi Wielkiemu zawdzięcza Polska i Kraków fundację Studium Generale. Akademia Krakowska została założona Anno Domini 1364, w dniu 12 maja. Było to przedsięwzięcie kulturalne na miarę dziejową. Wskrzeszone Królestwo Polskie odczuwało od samego początku brak wykształconych ludzi. Po uniwersytecie w Pradze czeskiej, Kraków stał się drugim ośrodkiem naukowym w Europie środkowej.
 Wiele starań poczyniono, by papież Urban VI wyraził zgodę na powstanie uczelni. Wprawdzie przypisuje się jej początek na rok 1364, lecz dopiero w około 31ata później Studium rozpoczęło swoją działalność. Akademia była uczelnią państwową, a nad nadawaniem stopni naukowych miał czuwać królewski kanclerz. Organizacja uczelni oparta była na włoskich wzorcach. W początkach swego istnienia Akademia stanowiła tzw. niepełną uczelnię, gdyż papież nie wyraził zgody na wprowadzenie wydziału teologicznego. Rozpoczęły więc działalność trzy wydziały. Pierwszym był wydział sztuk wyzwolonych, posiadający l katedrę, w skład której wchodziły: triwium (nauka gramatyki, retoryki i dialektyki) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia ,muzyka).Po ukończeniu tegoż wydziału uzyskiwało się stopień bakałarza, który umożliwiał studiowanie prawa lub medycyny. Wydział prawniczy posiadał 5 katedr prawa rzymskiego i 3 katedry prawa kanonicznego, natomiast wydział medycyny-2 katedry .Wraz z ukończeniem w/w wydziałów otrzymywało się tytuł magistra, co uprawniało do studiów na wydziale teologicznym. Ukończenie teologii dawało tytuł doktora. W początkach swego istnienia, wobec braku ostatniego w krakowskim Studium Generale, nie było możliwe kształcenie teologów, stąd akademia tzw. niepełna.
 Zgodnie z aktem fundacyjnym studenci mieli prawo wyboru rektora spośród swego grona. Nauka odbywała się w języku łacińskim. Stosowano metody słowne takie jak wykłady, dyskusje, komentowano pisma uczonych. Wynagrodzenie profesorów pochodziło z dochodów żup solnych w Wieliczce i ze skarbu państwa. Pierwotna siedziba Wszechnicy prawdopodobnie znajdowała się na Wawelu, a ponoć zamiarem Kazimierza Wielkiego było wystawienie budynków w mieście Kazimierz (dzisiejszej dzielnicy Krakowa).Przedwczesna śmierć monarchy w 1370 roku spowodowała upadek Studium.
 Królowa Jadwiga z Andegawenów i jej małżonek, król Władysław Jagiełło zainteresowali się losem uczelni. Jadwiga zabiegała na dworze papieskim w Awinionie o reaktywację Studium, przeznaczając na ten cel majątek osobisty zapisany testamentem. Papież Bonifacy IX wyraził zgodę na wprowadzenie wydziału teologicznego, gdyż absolwenci tegoż byli potrzebni Litwie, która pod koniec XIV wieku przyjęła chrzest. Około 1400 roku Wszechnica rozpoczęła działalność jako "pełna" z wydziałem teologicznym. Tym razem zorganizowana była na wzór paryski, rektora wybierało grono profesorskie. Dla potrzeb Akademii zakupiono domy i parcele w pobliżu kościoła św.Anny, pobudowano kolegia i bursy dla żaków. Dzisiaj teren ten wyznaczają w południowo-zachodnim kwartale starego Krakowa ulice: św. Anny, Jagiellońska i przylegający do nich fragment Plant. Jagiełło polecił zakupić budynki stanowiące najstarszą część Collegium Maius. Otoczył uczelnię szczególną opieką, podobnie jak następne pokolenia Jagiellonów. Akademia z biegiem czasu uzyskała miano Jagiellońskiej.
 Wkrótce Uniwersytet zasłynął na międzynarodowym forum. Był znakomitą szkołą myśli politycznej. Pierwszy rektor uczelni-Stanisław ze Skalbmierza (Skalbmierza), autor "De bello iusto" ("0 wojnie sprawiedliwej") zaliczany jest do twórców prawa międzynarodowego, podobnie jak Paweł Włodkowic, uczestnik soboru w Konstancji 1414-1418.
 W II połowie XV wieku rozwinęły się matematyka i szkoła astrologiczna, której przedstawicielami byli Marcin Król z Żurawicy, Marcin Bylica z Olkusza, Marcin Biem, Jan z Głogowa, Wojciech z Brudzewa, Maciej Miechowita, Adam z Bochenia oraz światowa chluba uczelni-Mikołaj Kopernik.
 U schyłku średniowiecza Kraków i jego Uniwersytet był u szczytu świetności. Szybki rozwój uczelni i jej wysoki poziom przyciągały studentów nie tylko z kraju, ale także z zagranicy. Koniecznością stała się dalsza rozbudowa. Wielkim gmachem ówczesnego miasta był Collegium Maius. Po pożarze w 1493 roku budynki uniwersyteckie połączono w całość zgrupowaną wokół arkadowego dziedzińca: powstał ganek obiegający podwórzec oraz sklepienia kruźganków, zbudowano obecną Aulę, bibliotekę zwaną "Librarią". Budynki uczelni także powstały poza pierwotnym obszarem: przy ul.Brackiej, ul.Gołębiej i ul.Grodzkiej (Collegium luridicum). Do Akademii wciąż napływała młodzież z całej niemal Europy środkowej. Różnojęzyczny tłum żaków podnosił znaczenie podwawelskiego grodu. Słynęła Alma Mater z filozofii, medycyny, matematyki, astronomii i astrologii.
 Ruch reformacyjny zahamował jednak rozwój Uniwersytetu. W I poł. XVI wieku uczelnia odrzuciła reformację, skutecznie wyeliminowała druki innowiercze, a wprowadzona cenzura doprowadziła do opuszczenia przez profesorów i żaków murów miasta. Z czasem studiują tu tylko Polacy i Litwini, a i tych ubywa, gdyź wybierają zagraniczne ośrodki uniwersyteckie, przede wszystkim Padwę i Bolonię. Powoli zmierzch świetności otaczał Wszechnicę, choć jeszcze do najlepszych wychowanków zaliczyć należy Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzejewskiego, Mikołaja Reja i Marcina Kromera.
 W XVII wieku nastąpił upadek znaczenia Akademii, która walczyła z jezuitami, popieranymi przez Zygmunta III Wazę. Gdy król wraz z dworem przeniósł się do Warszawy, począł podupadać Kraków i Uniwersytet. Mimo zastoju uczelnia rozbudowywała sieć szkół średnich w następstwie reformy nauczania z 1586 roku. Jako jedno z pierwszych powstało Collegium Nowodworskiego przy ul. Św. Anny. Z biegiem czasu zostanie ono przeniesione jako I Liceum Ogólnokształcące im. B. Nowodworskiego do budynku przy ul. Na Groblach. Pogłębienie kryzysu nastąpiło w początkach XVIII wieku. Dopiero około jego połowy zaczęły pojawiać się pierwsze korzystne zmiany: wprowadzono prawo polskie, geografię, inżynierię wojskową, języki niemiecki i francuski.
 Pod koniec XVIII wieku nadeszły dla Uniwersytetu bardziej sprzyjające czasy .Hugo Kołłątaj, z ramienia Komisji Edukacji Narodowej, zainicjował dzieło reformy uczelni krakowskiej. Reorganizacja rozpoczęła się od 1777 roku, a w 1780 roku nadano Akademii miano Szkoły Głównej Koronnej. H. Kołłątaj, jako jej rektor, unowocześnił system nauczania. Zostały wprowadzone przedmioty matematyczno-fizyczne, założono ogród botaniczny, obserwatorium astronomiczne, powstały kliniki. W miejsce łaciny wprowadzono język polski.
 Działalność uczelni prowadzona była zgodnie z założeniami doby Oświecenia. Gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów chyliła się ku upadkowi, społeczność uniwersytecka wzięła czynny udział w powstaniu kościuszkowskim w 1794 r. Władze uczelni przekazały na cele insurekcji prawie wszystkie kosztowności.
 Rok 1795 - rok III rozbioru Polski był dla naszych rodaków wielkim ciosem. Przestało istnieć państwo, lecz kultura i nauka stały się czynnikami integrującymi naród. Po zagarnięciu Krakowa przez Austriaków zaistniało niebezpieczeństwo unicestwienia uczelni. Dzięki staraniom J. Śniadeckiego i J. Boguckiego Uniwersytet pozostał, choć zaborca usilnie dążył do zatarcia jego polskiego charakteru. Gdy w 1809 roku Austria przegrała z Francją, Kraków wcielono do Księstwa Warszawskiego, a Uniwersytet poddano zabiegom centralizacji. W okresie Wolnego Miasta Krakowa 1815-1846 Akademia poddawana była presjom i szykanom ze strony zaborców, sprawujących "opiekę" nad miastem. Jednak szacowna "nauk przemożnych perła" oparła się ograniczeniom. W 1817 roku przyjęła nazwę funkcjonującą do dzisiaj - Uniwersytet Jagielloński.
 Zabór austriacki, pod którym był Kraków od 1846 roku, przyniósł dla ziem tzw. Galicji autonomię. Uniwersytet w II pół. XIX wieku wkracza w swój drugi złoty okres. Społeczność akademicka nie dopuściła do germanizacji, językiem wykładowym był język polski .Do Krakowa przyjeżdżali Polacy z pozostałych zaborów, pragnąc kontynuować studia.
 Uniwersytet Jagielloński ponownie stał się jedną z liczących się uczelni w Europie. W jego murach Z. Olszewski i K. Wróblewski po raz pierwszy na świecie skropili tlen i azot z powietrza, N. Cybulski odkrył funkcję adrenaliny, T. Browicz - zarazek duru brzusznego. M. Smochulowski pracował nad kinetyczną teorią materii, L. Marchlewski - badał chlorofil. Świadomość historyczną Polaków budowali M. Bobrzyński i J. Szujski.
 Ówczesny poziom naukowy to nie tylko wielcy naukowcy, ale zmodernizowana infrastruktura. Tuż przed wybuchem I wojny światowej liczba katedr wynosiła 97, a uczelnia liczyła ponad 3000 studentów. Zaznaczyć należy, że juź w 1897 roku pojawiły się pierwsze studiujące kobiety.
 Kraków stał się kolebką czasów nowożytnych. W ramach monarchii austro-węgierskiej rozwinęło się bujnie życie naukowe i kulturalne, a prym wiódł Uniwersytet Jagielloński. To właśnie tu ukształtowała się niepokorna inteligencja wyrosła z ducha oświeceniowego, romantyczna i pozytywistyczna zarazem. Po I wojnie światowej i po upadku państw zaborczych powstała niepodległa Polska. Kraków, położony na peryferiach ojczyzny, pozostał nadal centrum kultury i nauki m. in. dzięki Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Wszechnica krakowska wprawdzie nie była już jednym z dwóch (obok uczelni we Lwowie) polskim uniwersytetem, lecz pracownicy jej zasilili reaktywowane bądź nowo powstałe ośrodki akademickie.
 W okresie II Rzeczpospolitej Alma Mater znacznie zastała rozbudowana, m. in. oddano do użytku budynek Biblioteki Jagiellońskiej (tzw.Jagiellonkę), kliniki, utworzono nowe kierunki studiów.
 Wraz z kryzysem ekonomicznym 1929 -1933 nadeszły gorsze czasy dla uczelni. Brak finansów zahamował rozwój, a zmiana polityki od 1926 roku wpłynęła na pewne ograniczenia w autonomii uczelni. Uniwersytet Jagielloński mimo tych trudności utrzymał nadal wysoką pozycję naukową w świecie. Przykładem są osiągnięcia naukowe takich ludzi jak: T. Banachiewicz, J. Rozwadowski, J. Łoś, K. Nitsch, T. Lehr-Spławiński, T. Ważewski, K. Michalski, A. Krzyżanowski, T. Sinko, R. Dyboski czy W. Konopczyński.
 Najazd hitlerowski na Polskę we wrześniu 1939 roku położył kres rozwojowi Alma Mater. Okupant z premedytacją przystąpił do niszczenia polskiej inteligencji chcąc zadać narodowi najboleśniejszy cios. Dnia 6 listopada 1939 roku w ramach Sonderaktion Krakau podstępnie aresztowano 183 pracowników naukowych, w tym 144 z UJ. Aresztowanych wywieziono do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, także Dachau i Oświęcimia, wielu z nich poniosło męczeńską śmierć. Również wśród zamordowanych przez Rosjan w Katyniu i Charkowie byli pracownicy i wychowankowie Alma Mater. Mimo szykan Uniwersytet nie poddał się. Wznowił działalność w tajnym nauczaniu, w którym wzięło udział około 800 studentów. Po oswobodzeniu Krakowa z okupacji hitlerowskiej UJ rozpoczyna działalność na przełomie lutego i marca 1945 roku. Do 1948 roku trwa szybka odbudowa i reorganizacja. Totalitaryzm stalinowski kładzie cień na całą Polskę, w tym na uczelnię krakowską. Nowy okupant - sowiecki i komunistyczne władze próbują rozbić Uniwersytet Jagielloński. Wszechnica straciła wydziały: lekarski, farmacji, rolniczy, leśny, Studium Wychowania Fizycznego i Wydział Teologiczny. Z części z nich utworzono nowe uczelnie. Z zajmowanych stanowisk usunięci zostali naukowcy "niewygodni" komunistycznej władzy. Często legitymacja PZPR więcej znaczyła niż wiedza. Nadszarpnięto uniwersytecką dewizę: "Plus ratio quam vis" czyli "więcej znaczy rozum niż siła". Nie wszyscy pracownicy naukowi ulegli presji. Nadal uczelnia może się poszczycić takimi postaciami jak: S. Pigoń, J. Kleiner, H. Niewodniczański, J.Dąbrowski, W.Szafer,W.Wolter,S,Szuman. Znane jest nazwisko ostatniego docenta Wydziału Teologicznego Karola Wojtyły, późniejszego papieża Jana Pawła II. Mimo nieprzychylnej atmosfery powstawały wielkie dzieła, nauczyciele akademiccy kształcili nowe pokolenia.
 Gdy wraz z rokiem 1956 nastąpiła tzw. "odwilż", powrócili wcześniej usunięci profesorowie, przywrócono samorządność, leczjuż kontrolowaną. W 1968 roku jak przez całą Polskę .przeszła przez UJ fala demonstracji przeciw reżimowi. Najaktywniejsi uczestnicy zostali usunięci z uczelni. Po obaleniu w 1989r. systemu komunistycznego, ranga kulturalna i naukowa Uniwersytetu uległa jakby pomnożeniu. By jednak Uniwersytet Jagielloński błyszczał jako "nauk przemożnych perła" potrzebne są środki finansowe na jego rozbudowę. Polityka oświatowa wymaga wielu korekt. Dlatego też powtarzamy za przodkami "Ne cedat academia" - niech akademia nie ustępuje.
 Uniwersytet Jagielloński jest najstarszą i najszacowniejszą nieprzerwanie istniejącą, pomimo różnych wydarzeń historycznych, polską instytucją.

14. Wychowanie rycerskie i w rzemiośle

Dzieci rycerzy wczesnośredniowiecznych uczyły się sztuki wojennej od swych ojców. W miarę rozwoju społecznego należało już się uczyć bardziej systematycznie. Młody szlachcic musiał posiąść nie tylko umiejętności wojenne, ale poznać dość skomplikowaną etykę dworską oraz przyswoić zasady potrzebne dobremu chrześcijaninowi. W celu zdobycia tych umiejętności chłopca wysyłano na dwór magnacki. Jego edukacja składała się dwóch etapów. W pierwszym trwającym najczęściej od 7 do 15 r. ż. Pełnił funkcje pazia, która polegała na usługiwaniu panu. a głównie pani dworu. Oprócz poznawania etyki dworskiej uczono go śpiewania, układania ballad rycerskich, pieśni miłosnych i gry w szachy. Poza tym zapoznawano chłopca ze sztuką jazdy konnej i władania bronią. Na niektórych dworach uczono chłopców czytania, pisania a nawet łaciny. Edukacja pazia kończyła się nadaniem mu tytułu giermka, z czym łączyło się prawo noszenia miecza. Młodzieńca przydzielano pod opiekę wybranego rycerza, któremu towarzyszył na dworze w czasie turniejów i innych uroczystości oraz w wyprawach wojennych. Zakończeniem wychowania rycerskiego było uroczyste pasowanie giermka na rycerza. Uroczystość ta odbywała się z reguły po 21 r. ż. Pasowanie na rycerza było jednocześnie aktem pełnego uprawnienia młodego szlachcica. Wychowaniem dworskim, choć w znacznie mniejszym zakresie obejmowało też dziewczęta.

17. Poglądy pedagogiczne Stanisława Konarskiego

Reforma szkolna S. Konarskiego polegała przede wszystkim na zbliżeniu szkoły do życia, społeczeństwa i narodu. Wszystkie przedmioty nauczania miały według Konarskiego , przedstawiać pozytywne wzory, którymi miął się kierować przyszły obywatel. W tym celu Konarski wprowadził do programu nauczania naukę prawa, polityki, historii ojczystej. Polecił uczyć astronomii, geografii,matematyki. Jako język wykładowy w miejsce łaciny miał wejść język polski. Unowocześnił programy nauczania. Wprowadzono zajęcia fizyczne. Urządzono także pracownie i obserwatorium astronomiczne. Konarski polecił nauczanie nad obowiązkowe muzyki, śpiewu, tańca, fechtunku, jazdy konnej oraz bilarda i palanta. Reformy Konarskiego stały się potem źródłem inspiracji dla szkolnictwa jezuickiego. Zastąpiono metodę wkuwania metodą opartą na zrozumieniu. Obok łaciny uczono języków nowożytnych: niemiecki i francuski. Reforma Konarskiego miała podwójne znaczenie: zmuszała jezuitów do unowocześnienia ich szkół i przede wszystkim w szkołach pijarskich wychowywano pokolenie przyszłych bojowników o nową postać życia politycznego w Polsce. Zadania bowiem, które stawiał sobie Konarski, obliczane były na cele polityczne, Dowiódł tego w swym anonimowym dziele pt.: "O skutecznym rad sposobie". Jest ono o reformie obrad sejmowych, a przede wszystkim przeciwko "liberum veto". Generalnie dzieło było poświęcone reformom ustrojowym. W ten sposób autor torował drogę zmianie ustroju, której dokonać miało następne pokolenie. Konarski uporządkował prawa polskie w "Volumina Legum" - "Zbiory praw". Jest to uporządkowanie praw Rzeczypospolitej ustawionych przez sejm. Postać Konarskiego stawia wzór dla następnego pokolenia. Jego zasługi uznał Stanisław August medalem z napisem "Temu, który odważył się być mądrym".Rola Stanisława Konarskiego                                                  
Był zakonnikiem pijarem , niechętny jezuitom napisał dzieło o „skutecznym rad sposobie” w 1740 założył kolegium nobilum była to szkoła nowoczesna , kształciła przyszłych działaczy państwowych. Była to szkoła dla dzieci szlachty, kształcenie obejmowało 3 cechy: posłuszeństwo, sprawiedliwość, miłość do ojczyzny-patryjotyzm . Uczono tam geografii, filozofii, fizyki, matematyki, musztry, jazdy konnej, tańca. Przy jego udziale wydano zbiór przepisów który określił warunki kształcenia nauczycieli i pracy zawodowej dokonał reformy kolegiów pijarskich skrócił czas nauki łaciny zwiększył natomiast czas nauki historii. Konarski walczył o uzdrowienie życia publicznego i gospodarczego STANISŁAW KONARSKI I JEGO REFORMA
Żył w latach 1700-1773. Był pedagogiem, księdzem, pisarzem i poetą. Założył Szkołę Rycerską (tzw. Collegium Nobilium), do której mogli uczęszczać bogaci szlachcice. Swój zakład wychowawczy podporządkowywał on jednak woli magnatów. Co ciekawe każdy wychowanek miał swojego lekarza. Zakazano nauki w języku ojczystym. W swoim dziele pt. "Mowa o kształtowaniu uczciwego człowieka i dobrego obywatela" twierdzi, że uczciwość w wychowaniu powinno stawiać się nad piękną mowę czy tez jakieś specjalizacje. Języków należy uczyć za pomocą nowych, adekwatnych do ówczesnych czasów dzieł. Dużym szacunkiem cieszył się wzorzec moralnego ascety oraz religijne i zgodne z zasadami etyki życie, dlatego też postanowiono te ideały realizować w kształceniu. Dzieciom należy wpoić umiłowanie ojczyzny, w każdym momencie powinny wykazać postawę patriotyczną. Dobry obywatel powinien mieć także gorące serce, odznaczać się obowiązkowością, pracowitością, filantropią oraz miłością bliźniego. KONARSKI STANISŁAW (imię zakonne), właśc. Hieronim Konarski (1700-73), pedagog, reformator szkolnictwa, pisarz polit., publicysta, poeta i dramaturg, pijar; prekursor pol. oświecenia. W 1725-27 studiował w Collegium Nazarenum w Rzymie, gdzie następnie był nauczycielem retoryki; po rocznej podróży po Francji, Niemczech i Austrii dla uzupełnienia studiów, 1730 powrócił do kraju, gdzie rozpoczął prace nad edycją kompletnego zbioru praw pol. 1740 otworzył w Warszawie elitarną szkołę dla młodzieży szlacheckiej R Collegium Nobilium, a następnie doprowadził - mimo silnej opozycji - do zreformowania całego szkolnictwa pijarskiego w Polsce wg oprac. przez siebie programu
Reforma szkolna Konarskiego stanowiła punkt zwrotny w walce o modernizację nauczania w Polsce XVIII w.; jej celem było przede wszystkim wychowanie patriotyczne i obywatelskie młodzieży, a także zaznajomienie jej z osiągnięciami nauki nowoż. (lektury dzieł B. Pascala, J. Bernoulliego, Galileusza, I. Newtona, Kartezjusza i in.); zadania reformy realizował także pijarski teatr szkolny, dla którego Konarski tłumaczył i inspirował przekłady klasyków franc.: P. Corneille'a, J. Racine'a, Woltera, a także napisał dramat wzorowany na tragedii klasycyst. Tragedia Epaminondy (wyst. 1756), w którym wykorzystał wątek antyczny dla ukazania. konieczności reform polit. w Polsce; był też Konarski autorem wierszy o tematyce patriotycznej i obywatelskiej W podręcznikach retoryki: ( O poprawie wad wymowy 1741) i późniejszym ( O sztuce dobrego myślenia 1767) Konarski wypowiedział walkę barok. manierze językowej, podkreślając związki retoryki z logiką; prace te są zwykle cytowane wśród tych, które torowały drogę myśli oświec. w Polsce. Konarski był związany politycznie najpierw ze Stanisławem Leszczyńskim, później z programem R Familii i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim (uczestnik R obiadów czwartkowych). W dziele O skutecznym rad sposobie (t. 1-4 1760-63), stanowiącym manifest polit. jego działalności, pierwszy w Polsce przeprowadził gruntowną krytykę R liberum veto, domagając się reformy sejmu; traktat ten jest zaliczany do najświetniejszych w pol. literaturze polit.; 1771 król wyróżnił Konarskiego medalem z napisem Sapere auso ['temu, który odważył się być mądry']. IDEAŁ WYCHOWANIA OBYWATELA ( KONARSKI )
Główny nacisk Konarski położył na wychowanie obywatelskie i wiedzę o rzeczywistości przez którą rozumiał języki nowożytne, historie, prawo państwa, ekonomię, filozofię, geografię, matematykę, i fizykę eksperymentalną.

Stanisław Konarski (1700 - 1773). Właściwe nazwisko to Hieronim Franciszek Konarski. Wykształcony, wszechstronny, miał światły umysł i szerokie horyzonty. Był pijarem. Po powrocie do kraju rozpoczął reformy szkolnictwa pijarskiego. Prekursor teatrów wolnych. Rozwój teatru. Poprzez teatr szkolny, którym żywo się zainteresował, starał się udostępnić rodakom arcydzieła literatury francuskiej, między innymi tłumaczył sztuki obce i napisał "Tragedię Epaminondy" (1756). Dziedziną jednak, w której najbardziej się zasłużył, było szkolnictwo. Zainicjowana przez niego reforma miała dla oświaty tego okresu znaczenie przełomowe. W 1740 r. Konarski otworzył w Warszawie nowoczesny na owe czasy zakład naukowy dla synów magnackich i zamożnej szlachty z wypracowanym przez siebie programem nauki - Collegium Nobilium. Generalnie jednak przeprowadził reformy wszystkich szkół pijarskich . Pod jego kierunkiem opracowano "Ustawy szkolne", z których czerpali pomysły późniejsi reformatorzy systemu oświaty. Przeprowadzone reformy:

Językiem wykładowym w miejsce łaciny miał wejść język polski. Unowocześnić programy nauczania. Wprowadzono zajęcia fizyczne. Urządzono także pracownie i obserwatorium astronomiczne. Reformy Konarskiego stały się potem źródłem inspiracji dla szkolnictwa jezuickiego. Zastąpiono metodę wkuwania metodą opartą na zrozumieniu. Obok łaciny uczono języków nowożytnych: niemiecki i francuski.
>> Wprowadzenie logiki, retoryki, etyki. Wprowadzenie przedmiotów: fizyka, matematyka, botanika, historia (powszechna i ojczysta), geografia. Wzorem polszczyzny była literatura współczesna. Wszystkie reformy były kontynowane przez KEN. Głośną polemikę wywołał traktat z dziedziny retoryki pt: "De emendalis elopuentiove cithis" ("O poprawie błędów wymowy" - 1741), gdzie Konarski krytykował makaronizmy, wtrącanie obcych zwrotów panegirycznych, przesadny styl. Za wzór postawił polszczyznę pisarzy XVI wieku. Głównie Jana Kochanowskiego. Autor żąda, aby pisać w sposób komunikatywny, stylem prostym, czystym, walczył o przyszłość polszczyzny. Reforma Konarskiego miała podwójne znaczenie: zmuszała jezuitów do unowocześnienia ich szkół i przede wszystkim w szkołach pijarskich wychowywano pokolenie przyszłych bojowników o nową postać życia politycznego w Polsce. Zadania bowiem, które stawiał sobie Konarski, obliczane były na cele polityczne, Dowiódł tego w swym anonimowym dziele pt: "O skutecznym rad sposobie". Jest ono o reformie obrad sejmowych, a przede wszystkim przeciwko "liberum veto". Generalnie dzieło było poświęcone reformom ustrojowym. W ten sposób autor torował drogę zmianie ustroju, której dokonać miało następne pokolenie. Konarski uporządkował prawa polskie w "Volumina Legum" - "Zbiory praw". Jest to uporządkowanie praw Rzeczypospolitej ustawionych przez sejm. Postać Konarskiego stawia wzór dla następnego pokolenia. Jego zasługi uznał Stanisław August medalem z napisem "Temu, który odważył się być mądrym". DZIAŁANOŚĆ I ZASŁUGI STANISŁAWA KONARSKIEGO NA POLU OŚWIATY POLSKIEJ W XVII WIEKU.
-wybitny polak, patriota
-Pochodził z rodu senatorskiego, wcześnie został sierotą
-Naprawdę miał na imię Hieronim w wieku 10 lat został oddany do kolegium pijarskiego w Piotrkowie trybunalskim i w wieku 15 lat przyjął święcenia i nadano mu imię Stanisław.
-Napisał „O skutecznym rad sposobie” -dzieło polityczne w którym określił swoje poglądy polityczne. Głownie wyrażał konieczność reformy ustroju państwa ( w Polsce była monarchia parlamentarna), wzmocnienia władzy królewskiej, odbudowy roli sejmu, ograniczenia liberum-veto
- Szkoła dla bogatych z internatem, płatna, bardzo droga.
-Model wychowania. Absolwent to dobry chrześcijanin, zdrowy, uczciwy i światły obywatel. Rozumny i odpowiedzialny człowiek, patriota. -Program kształcenia obejmował m.in. wiedze o aktualnym stanie państwa , historia Polski i Powszechna, polityczna, Geografia europy, matematyka wyższa, fizyka eksperymentalna i przyroda, nauczanie języków obcych ( łacina, greka + nowożytne francuski, włoski lub hiszpański)-specjalnie sprowadzano gazety w innych językach, jezyka polskiego i gramatyki, religia
- Szkoła kształciła elitę, którzy później będą rządzić.
-Konarski podjął się również reformy szkolnictwa pijarskiego opisanych w „ustawach szkolnych” przez niego. Zaproponował- 1) Nowe programy nauczania i nową organizację tych szkół 2) Określił całą pragmatykę nauczycielską (prawa i obowiązki) 3) Określił zakres wykształcania nauczycielskiego (prawa i obowiązki) 4) określił cos na wzór nadzoru pedagogicznego (kontrole)
„Temu który odważył się być mądrym”- medal od Króla Augusta Poniatowskiego. KONARSKI STANISŁAW - reformator szkolnictwa, pisarz społeczno-polityczny i filozoficzno-religijny, ur. 30 IX 1700 w Żarczycach k. Chęcin, zm. 3 VIII 1773 w Warszawie.  Po nauce w latach 1706-1715 w szkole pijarów w Piotrkowie wstąpił do zakonu. W Podolińcu na Spiszu odbył nowicjat, a po złożeniu w 1717 ślubów zakonnych kontynuował tam naukę w zakresie przedmiotów językowych (tzw. humaniora) i filozofii, jednocześnie podejmując pracę nauczycielską. Od 1722 uczył retoryki w warszawskim kolegium pijarów. Dzięki protekcji wuja J. J. Tarły (bpa poznańskiego) od 1725 studiował w rzymskim Collegium Nazareum, gdzie uczył też retoryki i poetyki. Podczas podróży naukowych do Francji pogłębił znajomość literatury klasycznej i franc., a także nowych metod wychowania (tzw. szlacheckie akademie rycerskie) i kształcenia, głównie w zakresie historii i filozofii, asymilującej zdobycze nowożytnego - empirycznego i matematycznego przyrodoznawstwa. Po powrocie 1730 do kraju podjął, we współpracy z bpem J. A. Załuskim, kompletną edycję ustawodawstwa pol., wydając (poprzedzony zarysem dziejów prawodawstwa pol., które wiązał z historią parlamentaryzmu) 1 t. Volumina legum (Wwa 1732) oraz przygotowując materiały do następnych pięciu t. (wyd. do 1739 przez warszawskich pijarów). Pozostawał w kręgu działalności politycznej Tarły i S. Poniatowskiego (Rozmowa pewnego ziemianina ze swoim sąsiadem o teraźniejszych okolicznościach roku 1733, I- III, Wwa 1733, L 1733 ). Po śmierci Augusta II popierał kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego, m.in. szukając wsparcia we Francji. Stopniowo jednak oddalał się do życia politycznego, podejmując, z polecenia władz zakonnych, reformę szkolnictwa, początkowo (1736-1737) w Krakowie i Rzeszowie, a następnie (1738-1741) w Wilnie, gdzie walczył m.in. z jezuitami o prawo do prowadzenia pijarskiego kolegium, i (od 1745) we Lwowie. Działania reformatorskie urzeczywistnił jednak głównie w Warszawie, otwierając w 1740 Collegium Nobilium, w którym pełnił do 1756 funkcję rektora. Zadania uczelni określił w mowie De viro honesto et bono cive ab ineunte aetate forzando (Wwa 1754; Mowa o kształtowaniu człowieka uczciwego i dobrego obywatela, w: tenże, Pisma wybrane, Wwa 1955, II 105-158) wygłoszonej na otwarcie nowej siedziby Collegium. Duże znaczenie przypisywał teatrowi, zwł. dramaturgom franc. (P. Corneille, J. Racine, Molier, Wolter), których utwory wystawiano w oryginale (komedie) lub w pol. tłum. (tragedie, niektóre z nich przekładał); sam jest autorem wystawionej w 1756 Tragedii Epaminondy (wyd. w: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce 2 (1882), 253-323). Zmierzał do podniesienia kultury języka. Napisał Grammatica latina ad usum iuventutis Scholarum Piarum (Wwa 1741, 1743), łączącej gramatykę łac. z pol. i zawierającą słownik łac.-pol. (ponad 2000 słów) oraz wybór frg. z poezji łac. Praca ta spełniała również funkcję elementarza z zarysem arytmetyki (od 1743 także z katechizmem). Kształtowaniu kultury językowej, oprócz wydania pism Salustiusza (Opera omnia. In usum iuventutis scholasticae, Wwa 1759), poświęcił pracę De emendandis eloquentiae vitiis (Wwa 1741; wybór w tłum. pol. O poprawie wad wymowy, w: Literatura polska [...], II: Wypisy z literatury polskiej i powszechnej, Lw 1938, oraz w: tenże, Pisma wybrane, II 5-54), gdzie przeciwstawił się łacinie odchodzącej od wzorów klasycznych, głównie kosztem naruszenia logiki wypowiedzi, oraz eksponującej przesadnie kunsztowną metaforykę. Działalność reformatorską umożliwiły K. pełnione funkcje zakonne (w 1742 został prowincjałem) oraz poparcie prymasa A. I. Komorowskiego i króla Augusta III, dzięki którym uzyskał w 1749 w Rzymie nominację dla M. Komorowskiego na wizytatora pol. prowincji pijarów z szerokimi uprawnieniami w zakresie reform szkolnych. Doprowadziło to w 1753 do przyjęcia przez kapitułę prowincji Ordinationes visitationis apostolicae […] pro Provincia Polona […] Scholarum Piarum (I-V, Wwa 1753-1754 [właśc. 1755 lub 1756]; Ustawy szkolne, Kr 1925; Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji szkół pobożnych, w: tenże, Pisma pedagogiczne, Wr 1959, 1- 419), wyd. po uzyskaniu u papieża Benedykta XIV zatwierdzającej je brewe, zamieszczonego wraz z przepisami normującymi reformę szkolną, opracowaną przy udziale M. Komorowskiego, K. F. Mąkolskiego, A. Orłowskiego i A. Wiśniewskiego. Oprócz przepisów reformujących ustrój prowincji, przebieg nowicjatu i kształcenie zakonników, konstytuowały one nowy system szkolny, ze szczególnym uwzględnieniem Collegium Nobilium, które było wzorcem dla wszystkich szkół pijarskich. Ordinationes [...], postulując troskę państwa o całość szkolnictwa, zapowiadały przepisy Komisji Edukacji Narodowej. Całościową reformą Rzeczypospolitej zajął się K. w opublikowanym anonimowo traktacie O skutecznym rad sposobie albo O utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów (I-IV, Wwa 1760-1763; wybór w: tenże, Wybór pism politycznych, Kr 1921, 57-290; także w: Pisma wybrane, I 105-306), wychodzącym poza tradycyjną moralistyczną analizę zjawisk społecznych w kierunku poszukiwania obiektywnych czynników nieprawidłowości i mechanizmów rozwoju społecznego. Podtrzymując w nim ideały demokracji szlacheckiej, z dominacją stałego sejmu i odpowiedzialnej przed nim wzmocnionej władzy centralnej, domagał się zniesienia liberum veto. W kolejnych pismach propagandowych przekonywał opinię pol. i zagraniczną o sensowności głosowania większościowego, rezerwując jednomyślność jedynie do spraw najistotniejszych (zmiana rządu, zwiększenie liczebności wojska, wypowiedzenie wojny; od 1762 nie zerwano ani jednego sejmu, a od 1768 decydowano większością głosów w sprawach gospodarczych). Ideały K. urzeczywistnił Sejm Czteroletni, którego ponad połowę posłów (ponad 1000) stanowili wychowankowie szkół pijarskich. Reformowanie szkoły ujawniło się także w podręczniku retoryki, kształtującej umiejętność wystąpień publicznych, czego wymagała pol. Kultura polityczna o charakterze parlamentarno-samorządowym (De arte bene cogitandi ad artem bene dicendi necessaria, I-III, Wwa 1767; frg. O sztuce dobrego myślenia koniecznej dla sztuki dobrej wymowy, w: Pisma wybrane, II 55-103). K. polemizował tu z G. Lengnichem domagającym się równouprawnienia dysydentów, jak również występował przeciwko projektowi prymasa G. Podolskiego, postulującego ustanowienie narodowego synodu. W O religii poczciwych ludzi (Wwa 1769, Kr 1887) K. zaatakował oświeceniową moralność oddzieloną od religii, proponując karanie osób kolportujących pisma atakujące religię i dobre obyczaje. Praca ta naraziła go na krytykę ze strony nuncjusza A. M. Duriniego. K. postulował w niej konieczność podporządkowania się Kościoła w sprawach „doczesnych” władzy świeckiej, ale być może faktycznym źródłem akcji nuncjusza były różnice w ocenie popieranej przez Duriniego konfederacji barskiej, przeciw której opowiedział się K., widząc w niej dzieło fanatyzmu i „bezbożnych filozofów” (Providentiae divinae evidens argumentum, consideratio historica de summo regis periculo 1771 3 Novembris; też w tłum. pol. pt. Boskiej Opatrzności dowód oczywisty. Uwaga historyczna nad strasznym niebezpieczeństwem życia Najjaśniejszego Pana roku 1771, dnia 3 listopada; frg. w: tenże, Wybór pism politycznych, Kr 1921, 324-329). Odparciu zarzutów służyła łac., poszerzona wersja O religii poczciwych ludzi pt. De religione honestorum hominum (Wwa 1771), bardziej polemiczna w formie, ale opuszczająca drażliwą wypowiedź o uprawnieniach władz kościelnych i świeckich. K. opublikował wzorowane na Horacym Opera lyrica (Wwa 1767; Wiersze wszystkie z łacińskich na polskie przełożone, Wwa 1778, 13-128, 158- 168, 201-214, oraz w: Pisma wybrane, II 383-453).  Bogatą korespondencję K. wydali m.in.: W. Konopczyński (Stanisław K. 1733-1771, Wwa 1962), H. Biegeleisen (korespondencja z Tarłą z 1738-1746, Przewodnik Naukowy i Literacki 11 (1883), 930-940, 1015-1040, 1124-1171) i M. Garbaczowa (Epistolae familiares Stanisława K., I-II, Ki 1995-97). W uznaniu reformatorskiej działalności K. król Stanisław August Poniatowski kazał wybić medal „Sapere auso” (wykonany w 1771, ale z datą 1765), nagradzający K. za żarliwy patriotyzm połączony z odważną asymilacją zdobyczy naukowych i kulturowych Oświecenia. K. jest współtwórcą dominującego zwł. we wczesnym pol. Oświeceniu modelu oświeconego Sarmaty, który dla odrodzenia zdrowych elementów pol. tradycji narodowej krytycznie wykorzystał współczesne rozwiązania cywilizacyjne. Celowi temu podporządkował reformę szkolnictwa, utylitarystycznie godzącą tradycję z wymogami postępu. Była ona dziełem praktyka oryginalnie wykorzystującego najnowsze wzory pedagogiki, zwł. postulaty J. Locke'a i Ch. Rollina. Łącząc model wychowania szkoły wyznaniowej z moralizmem Oświecenia, K. akcentował rolę wychowania, w którym widział warunek trwałej przemiany mentalności elit politycznych i kulturalnych, a w dalszej perspektywie reform społeczno-politycznych Rzeczypospolitej. Zmieniając treści wychowania, K. zmodyfikował również jego metody, podtrzymał jednak typowy dla szkoły wyznaniowej fundament religijny, traktowany jako warunek skuteczności wychowawczej. Wyrażał się on w formie studium wiedzy religijnej (katechizm, tzw. nauki duchowne, czyli lectiones spirituales, kazania), praktyk religijnych (codzienna msza, rekolekcje, częsta spowiedź, komunia św., adoracja Najświętszego Sakramentu, modlitwy okolicznościowe, a w Collegium Nobilium także poranne rozmyślania) oraz ciągłych zachęt potwierdzanych przykładem życia wychowawców i nauczycieli. Akcentował integralny związek religii z zachowaniami moralnymi, których odpowiednie kształtowanie wspomagał, zwł. w Collegium, argumentacją naturalną w formie tzw. nauki moralnej (przejętej przez szkoły językowe, a następnie przez Komisję Edukacji Narodowej), odwołującej się, oprócz miłości Boga i troski o zbawienie, także do honoru i dobrego imienia.  K. kontynuował model porenesansowej szkoły językowo- humanistycznej, którą ubogacał, poszerzając wykształcenie realne. Zachowując uprzywilejowaną pozycję łaciny z elementami greki, wprowadzał w szerszym zakresie naukę języka pol. nauczanego jednak za pomocą, gramatyki łac.; głównie jednak otworzył szkołę na myśl nowożytną przez nauczanie języków (np. w Collegium Nobilium - franc., niem., nadobowiązkowo wł.) oraz (w formie osobnych przedmiotów) prawa, historii (oprócz biblijnych i starożytnych, także nowożytnych i pol.) i geografii. Zachowując (analogicznie do Rollina, a wbrew Locke'owi) istotną w pol. warunkach polityczno- obyczajowych retorykę, uczynił ją jednym z podstawowych narzędzi wychowania. Retoryce podporządkował też twórczość literacką.  Z młodzieńczych dokonań K. cenniejsze są wiersze religijne, które wyróżniają się poprawnością formalną i szczerością uczuć. Późniejsze liryki, nawołujące do miłości ojczyzny i cnoty, mieszczą się w nurcie klasycyzmu, przy czym ważniejsze są dokonania łac. niż pol. Większe zainteresowanie badaczy budzi twórczość dramatyczna K., stanowiąca pierwszą w literaturze pol. oryginalną próbę dramatu opartego na wzorach franc. klasycyzmu.  W problematyce społeczno-politycznej, akceptując tradycję pol. republikanizmu szlacheckiego z dominującą rolą sejmu, K. koncentrował się na sposobach usprawnienia jego działalności oraz wzmocnienia władzy wykonawczej. Podkreślał znaczenie pol. prawodawstwa zgodnego z prawem naturalnym, którego ostatecznym dawcą jest Bóg. Postulował polepszenie doli chłopów i podźwignięcie z upadku miast. Bardziej radykalny charakter miały jego postulaty polityczne. Źródła bezwładu państwa republikańskiego upatrywał w nieskuteczności sejmu, dlatego podjął ostrą polemikę z utrwaloną w tradycji, choć nie mającą podstaw prawnych i precedensu w dziejach demokracji europejskiej, instytucją liberum veto. Postulował wykorzystanie większości głosów jako zasady sprawowania władzy na wszystkich jej poziomach, a w miejsce magnatów fundamentalną rolę w państwie wyznaczył szlachcie- posesjonatom, którzy mieli wybierać na powiatowych sejmikach posłów (600) iprzedstawianych królowi kandydatów na senatorów (200). Władzy ustawodawczej, z dominującą rolą sejmu, podporządkowywał władzę wykonawczą w formie stałej Rady Rezydentów, której większość pochodziła także z wyboru sejmu (24 na 45). Oznaczało to podporządkowanie sejmowi elekcyjnie wybieranego króla (z czasem opowiedział się za dziedzicznością tronu). Uwikłana w kontekst społeczny jest także religijno-filozoficzna twórczość K. Odradzając ideał filozofii chrześcijańskiej, K. polemizował z prądami zagrażającymi religii, a tym samym usuwającymi podstawowy fundament ładu społeczno-moralnego. W dyskusji tej odwoływał się do aktualnej w dobie Oświecenia argumentacji racjonalnej, a znajomość Pisma Świętego, ojców Kościoła i orzeczeń Nauczycielskiego Urzędu Kościoła wykorzystywał jedynie do potwierdzenia racjonalnych wywodów. Wykazywał niesprzeczność chrześcijaństwa z zasadami rozumu, a wobec jego osłabienia grzechem pierworodnym uzasadniał konieczność odwołania się do prawd wiary. W tym kontekście za niezbędny uważał społeczny wymiar chrześcijaństwa w odniesieniu do kultu publicznego i aktywności duchowieństwa, które troszczy się o rozwój wartości religijnych służących zbawieniu. W apologetycznym wykładzie teologii K. zwraca uwagę preferowanie charakterystycznego dla Oświecenia moralizmu, którego wyrazem jest eksponowanie niezastąpionej wartości wychowawczej prawd chrześcijańskich. Nasilenie się antyreligijnych i antykościelnych wątków w Oświeceniu skłoniło K. do uzupełnienia pozytywnej oceny kultury, a zwł. cywilizacji nowożytnej, o krytykę kultury laickiej. Ideał „uczciwego człowieka i dobrego obywatela” (między którymi zachodzi różnica jedynie formalna) poszerzył o krytykę oświeceniowego ideału „honnete homme” („człowieka poczciwego”, głoszonego np. przez Woltera i J. J. Rousseau). Odmówił mu autentyczności moralnej, ponieważ sprowadza się on jedynie do pozoru cnót motywowanych troską o dobrą opinię (zachowanie honoru), co prowadzi do zagubienia wewnętrznego wymiaru moralności oraz zerwania jej więzi z religią („poczciwy człowiek” nie musi być równocześnie „poczciwym chrześcijaninem”). Względy apologetyczne skłoniły K., aby w duchu oświeceniowego funkcjonalizmu religijnego ukazać wartość religii objawionej, która zawiera treści użytecznie społeczne, a nade wszystko kształtuje cenne w tym wymiarze postawy moralne. W perspektywie integralnego zespolenia cnoty jednostki ze szczęściem społecznym, zrozumiała jest opinia K., że zepsucie obyczajów płynące z zacierania różnicy między dobrem a złem moralnym uniemożliwi ratunek ginącej Polski. Przekonanie to uzasadnia nie tylko krytykę postaw deistów, ale nawet ich karanie - ci, którzy podważają religię, są wrogami społeczności, a deizm prowadzi do ateizmu.

18. Cele i zadania Collegium Nobilium

REFORMA SZKÓL PIJARSKICH. POWSTANIE COLLEGIUM NOBILIUM
PIJARSKIE SZKOLNICTWO, szkoły prowadzone od XVII w. przez R pijarów ; początkowo gł. szkółki dla ubogich dzieci, z czasem także szkoły średnie; pierwszą szkołę pijarską zał. 1597 w Rzymie św. Józef Kalasanty - była to pierwsza w Europie publiczna i bezpłatna szkoła elementarna, która z założenia nie wprowadzała żadnej dyskryminacji stanowej i rel. uczniów. Kalasancjusz przywiązywał wielką wagę do wychowania rel.-moralnego, a także do nauki języka ojczystego i rachunków; jego zalecenia i dewiza pietas et litterae ['pobożność i nauka'] kształtowały pedagogikę pijarską. Szkolnictwo pijarskie rozpowszechniło się w Europie w XVII w. (Hiszpania, Włochy - m.in. Collegium Nazarenum w Rzymie, Austria, Węgry, Czechy, Polska). Do Rzeczypospolitej pijarzy przybyli 1642, z czasem posiadali w obydwu prowincjach (koronnej i litew.) siedziby ze szkołami bezpłatnego nauczania w ok. 50 miejscowościach (m.in. Podolińcu, Krakowie, Warszawie, Wilnie, Piotrkowie Trybunalskim, Chełmie, Rzeszowie, Międzyrzeczu Koreckim, Lidzie, Szczuczynie). Rozkwit szkolnictwa pijarskiego nastąpił w czasach saskich, dzięki reformie Stanisława Konarskiego ; stanowiła ona przełom w dziejach szkolnictwa pol.; zapoczątkowała proces jego unowocześniania w zakresie treści nauczania, kładła nacisk na wychowanie obywatelskie i patriotyczne; wzorcową szkołą realizującą nowy program było elitarne Collegium Nobilium, otwarte 1740 w Warszawie. Pod rządami R Komisji Edukacji Narodowej szkolnictwo pijarskie zachowało pewną samodzielność, tworząc w jej ramach osobny wydział. Utrata niepodległości przez Rzeczpospolitą i kolejne powstania nar. spowodowały upadek szkolnictwa pijarskiego; 1734-36 zostało zlikwidowane w zaborze austr., w pozostałych - po 1832. W okresie międzywojennym odtworzona prowincja pol. miała 2 szkoły podstawowe i 4 średnie; po 1945 - liceum ogólnokształcące w Krakowie (istnieje do dziś); 1993 otwarto szkołę pijarską w Warszawie. Wychowankami szkół pijarskich byli m.in. S. Małachowski, I. Potocki, T. Kościuszko, J. Lelewel, S. Moniuszko, W. Bogusławski, S. Goszczyński, I. Domeyko. Collegium Nobilium ks. Stanisława Konarskiego było szkołą dla elit arystokratycznych, przyszłych rządców Polski. Dzisiaj ? w dobie Collegium Nobilium Novum ? wyzwaniem dla naszej Ojczyzny jest przygotowanie nowych elit o szerokich, humanistycznych horyzontach i rzetelnej wiedzy, mądrych i skutecznych w działaniu, ludzi kultury i głębokiej duchowości, oddanych dobru społeczności, stawiających służbę innym ponad własny interes. Obserwacja otaczającej rzeczywistości przekonuje, że u początku XXI wieku potrzeba Polsce ludzi sumienia, niezachwianych autorytetów, osób uczciwych i ofiarnych, obywateli zjednoczonej Europy kochających swój Naród i swoją Ojczyznę. Wobec wielu zagrożeń społecznych, zwłaszcza dotykających młode pokolenie, Collegium Nobilium Novum stanowić będzie mądrą, twórczą i atrakcyjną odpowiedź, służąc w ten sposób Ojczyźnie, społeczeństwu i jednostce. I. Podstawowe cele Collegium Nobilium Novum
? integralne wychowanie człowieka ? kształtowanie jego sfery duchowej, intelektualnej i fizycznej,
?wyrabianie w dzieciach i młodzieży postaw opartych na chrześcijańskiej wizji człowieka i świata,
?zapewnienie bezpieczeństwa i solidnego wychowania w jedności z rodziną,
?zagwarantowanie wysokiego poziomu kształcenia,
?kształtowanie postawy otwartości na osoby z niepełnosprawnościami,
?przygotowanie do zaangażowania w sprawy społeczne oraz w życiu publicznym kraju.

II. Podstawowe zasady Collegium Nobilium Novum
1. Ewangelia normą podstawową
Collegium Nobilium Novum, jak każda szkoła pijarska będąca narzędziem ewangelizacji, za swoje podstawowe odniesienie, inspirujący program oraz cel swych wysiłków uznaje Ewangelię Jezusa Chrystusa ? Dobrą Nowinę o człowieku powołanym do wolności i miłości ? i w jej świetle planuje, ocenia i doskonali swoje działanie
Ewangelia rzuca blask prawdy na działania dydaktyczne, przyczyniając się do kształtowania w uczniach chrześcijańskiej wizji świata. W świetle Ewangelii podejmowane są wysiłki wychowawcze zmierzające do wyrobienia w wychowanku Chrystusowej postawy mądrości, otwartości i dialogu. Duszpasterstwo szkolne prowadzone w duchu Ewangelii prowadzi przede wszystkim do osobowego spotkania z Chrystusem.

2. Chrześcijańska wizja człowieka
U podstaw działania Collegium Nobilium Novum znajduje się chrześcijańska wizja człowieka ? dziecka Bożego zdolnego prowadzić proces własnego rozwoju. Przyjęcie antropologii chrześcijańskiej pozwala na pełne i wyczerpujące uchwycenie sensu egzystencji człowieka. Dlatego uczeń jest postrzegany w świetle swego celu ostatecznego, wspomagany na drodze rozeznawania powołania życiowego, inspirowany w wysiłku zachowania równowagi między promocją ducha i wartości duchowych a zaangażowaniem na rzecz świata zewnętrznego. Odwołanie Szkoły do antropologii chrześcijańskiej wyraża się obecnością wartości nadprzyrodzonych i odniesienia do nich w różnych momentach życia szkoły.

3. Zasada integralnego nauczania i wychowania
Trwałym i charakterystycznym rysem szkolnictwa pijarskiego jest zmierzanie do osiągnięcia w wychowanku spójności wiary, kultury i życia. W tym względzie Collegium Nobilium Novum znajduje pełne oparcie w misji samego Kościoła; opiera się na takim planie wychowawczym, w którym harmonijnie łączy się wiara, kultura i życie. Ostatecznym bowiem celem wysiłku podejmowanego przez szkołę jest nie tylko służenie promocji osoby czy bieżącemu szczęściu wychowanka, ale przede wszystkim jego osobiste zbawienie oraz odnowa społeczeństwa. W ten sposób uczniowie Collegium Nobilium Novum wniosą swój własny wkład w ewangeliczną przemianę polskiego społeczeństwa służąc dobru państwa i jego obywateli.

4. Troska o wychowanie religijne z poszanowaniem wolności
Od zawsze pijarskie ośrodki edukacyjne troszczyły się o religijne wychowanie uczniów i ich formację w wierze. Ale zarazem od samego początku respektowały i nadal respektują wolność osoby w zakresie przekonań religijnych. Ta odważna myśl założyciela pijarów, św. Józefa Kalasancjusza, uwidoczniła się z całą wyrazistością, gdy w ławach szkolnych umieścił obok siebie dzieci katolików, protestantów i Żydów. W ten sposób, jako zakon oddany oświacie sprawiamy, że oprócz innych cech szkoły pijarskiej właściwością jej jest to, że stwarza w społeczności szkolnej atmosferę przesiąkniętą ewangelicznym duchem wolności i miłości... Collegium Nobilium Novum sankcjonuje i promuje postawy poszanowania wolności, tolerancji i zrozumienia, zwłaszcza w zakresie przekonań religijnych.

5. Wysoki poziom kształcenia
Collegium Nobilium Novum stawia sobie za cel wysoki poziom kształcenia. Drogą ku temu jest właściwy dobór nauczycieli, rzetelność pracy dydaktycznej, solidna infrastruktura, indywidualizacja wychowania i kształcenia, wielość pozalekcyjnych propozycji edukacyjnych, indywidualne ścieżki dla uczniów najzdolniejszych, praca z uczniem słabszym, promocja indywidualnych uzdolnień, umiejętność motywacji, rozbudzanie osobistych poszukiwań naukowych, wyrabianie tęsknoty za prawdą. Jednocześnie akcentując znaczenie wiedzy, Collegium nigdy nie traci z pola widzenia niezbywalnej godności osoby ucznia oraz prawdy, że jego "być" jest istotniejsze niż "mieć", nawet jeśli to "mieć" odnosi się do sfery niematerialnej tj. zasobu wiedzy i umiejętności

. Skuteczność nauczania połączona z atrakcyjnością
Wiek XXI jeszcze bardziej niż poprzedni domaga się w zakresie edukacji takich form dydaktycznego przekazu, które będą nie tylko skuteczne, ale również atrakcyjne, niestandardowe, łatwe w percepcji, oddziaływujące nie tylko na intelekt ale także na uczucia i wolę, wreszcie ? trwałe w skutkach. Polecenie wpisane w pierwsze Konstytucje Zakonu Szkół Pobożnych, by posługiwać się możliwie najłatwiejszą metodą także i dzisiaj znajduje swój wyraz w wykorzystaniu w Collegium Nobilium Novum nowych technologii, środków przekazu i zdobyczy techniki. Jednak celem kształcenia ? w zamyśle organu prowadzącego ? nie jest wyłącznie przekazanie szerokiej wiedzy czy doprowadzenie do nabycia określonych umiejętności. Ostatecznym celem jest wyrobienie u uczniów umiejętności najważniejszej, jaką jest umiejętność życia: Dlatego uznajemy za przedmiot nauczania nie tylko treści, ale i samą metodę, zmierzając do tego, by wychowanek uczył się poznawać, uczył się czynić, uczył się żyć z drugimi, uczył się być.

7. Rozumienie szkoły jako wspólnoty wspólnot
Szkoła pijarska nie jest wyłącznie miejscem edukacji. Jest miejscem relacji i międzyosobowych odniesień. Uczenie szacunku, tolerancji, współżycia, poszanowania inności to istotne zadania Collegium Nobilium Novum. Drogą ku temu jest wspólnota, która zawsze jest czymś więcej niż zbiorowiskiem czy zespołem osób. W efekcie mówimy o wspólnocie wspólnot: uczniów, nauczycieli i rodziców. Umiejętność współpracy, koordynacji działań, wyznaczania wspólnych celów oraz ich osiągania decyduje o atmosferze Collegium i podnosi walor edukacyjny.

8. Współpraca z rodziną
Rodzice są pierwszymi i głównymi wychowawcami dzieci. Oznacza to, że Collegium Nobilium Novum nie może właściwie wypełnić swej funkcji, jeśli nie prowadzi aktywnej współpracy z rodzicami, a rodzice ze szkołą. Właściwa integracja szkoły z rodziną jest podstawowym warunkiem, dzięki któremu będzie można dostrzec i rozwinąć możliwości uczniów, odkrywane tak w jednym, jak i w drugim środowisku. Głównym beneficjentem tak ułożonej współpracy jest uczeń Collegium, a korzyści nie wyrażają się wyłącznie w przyswojeniu określonej wiedzy, ale również obejmują takie wartości jak wychowanie religijne, moralne, seksualne, orientację zawodową, wybór odpowiedniego powołania.

9. Bezpieczeństwo ucznia
Nasze czasy znamionuje coraz szerzej odczuwane poczucie zagrożenia, przemocy, nietolerancji i agresji. Te tendencje wyrażają się nie tylko w formie fizycznej ale także religijnej, intelektualnej, psychicznej i etycznej. Collegium Nobilium Novum stawia sobie za cel zapewnienie bezpieczeństwa na wszystkich płaszczyznach tak, aby uczeń wzrastał w harmonii z otoczeniem, w przyjaźni i atmosferze zrozumienia.

10. Otwartość na wszystkich, zwłaszcza osoby niepełnosprawne
Collegium Nobilium Novum jest szkołą otwartą na każdego ucznia i nie czyni różnic ze względu na pochodzenie, status społeczny, ekonomiczny, polityczny czy narodowościowy. Stawiając przed szkołą odważne cele jednocześnie stwierdzamy, że nie jesteśmy selektywni ani elitarni: staramy się doceniać i popierać wartość wszystkich poprzez akceptowanie każdego, dlatego będziemy upatrywać ideał wychowania w obecności czynnej, w komunikowaniu, słuchaniu tego, co wyraża wychowanek. W szczególny sposób Collegium otwiera swoje podwoje przed dziećmi niepełnosprawnymi, dzieci rodziców samotnie wychowującymi swoje potomstwo, pochodzącymi z rodzin wymagających wychowawczego wsparcia.

Językiem wykładowym w miejsce łaciny miał wejść język polski.
Unowocześnić programy nauczania.
Wprowadzono zajęcia fizyczne.
Urządzono także pracownie i obserwatorium astronomiczne.
Reformy Konarskiego stały się potem źródłem inspiracji dla szkolnictwa jezuickiego. Zastąpiono metodę wkuwania metodą opartą na zrozumieniu.
Obok łaciny uczono języków nowożytnych: niemiecki i francuski. >> Wprowadzenie logiki, retoryki, etyki.
Wprowadzenie przedmiotów: fizyka, matematyka, botanika, historia (powszechna i ojczysta), geografia.
Wzorem polszczyzny była literatura współczesna. Wszystkie reformy były kontynowane przez KEN.
Głośną polemikę wywołał traktat z dziedziny retoryki pt: "De emendalis elopuentiove cithis" ("O poprawie błędów wymowy" - 1741), gdzie Konarski krytykował makaronizmy, wtrącanie obcych zwrotów panegirycznych, przesadny styl. Za wzór postawił polszczyznę pisarzy XVI wieku. Głównie Jana Kochanowskiego. Autor żąda, aby pisać w sposób komunikatywny, stylem prostym, czystym, walczył o przyszłość polszczyzny.

Reforma Konarskiego miała podwójne znaczenie: zmuszała jezuitów do unowocześnienia ich szkół i przede wszystkim w szkołach pijarskich wychowywano pokolenie przyszłych bojowników o nową postać życia politycznego w Polsce. Zadania bowiem, które stawiał sobie Konarski, obliczane były na cele polityczne, Dowiódł tego w swym anonimowym dziele pt: "O skutecznym rad sposobie". Jest ono o reformie obrad sejmowych, a przede wszystkim przeciwko "liberum veto". Generalnie dzieło było poświęcone reformom ustrojowym. W ten sposób autor torował drogę zmianie ustroju, której dokonać miało następne pokolenie. Konarski uporządkował prawa polskie w "Volumina Legum" - "Zbiory praw". Jest to uporządkowanie praw Rzeczypospolitej ustawionych przez sejm. Postać Konarskiego stawia wzór dla następnego pokolenia. Jego zasługi uznał Stanisław August medalem z napisem "Temu, który odważył się być mądrym".

Założone przez niego w 1740 roku słynne Collegium Nobilium, było szkołą przeznaczoną dla synów ówczesnej arystokracji, którzy podobnie jak ich ojcowie, mieli w przyszłości objąć rządy w Rzeczypospolitej. Konarski chciał wychować ich na światłych ludzi i prawych obywateli, dla których dobro kraju jest najważniejsze.

Nauka trwała 7 lat. W programie nauczania Konarski ograniczył rolę języka łacińskiego i położył nacisk na wykształcenie potrzebne w życiu. W kursie Collegium Nobilium pojawiły się więc nowe przedmioty: geografia, historia powszechna i ojczysta, nauki matematyczne i przyrodnicze, prawo i ekonomia. Zupełną nowością było położenie dużego nacisku na naukę języków nowożytnych, przede wszystkim francuskiego oraz niemieckiego, a także języka ojczystego. Nie zaniedbywano oczywiście także religii, którą Konarski uważał za fundament moralności. Doszły również przedmioty kształcące sprawność fizyczną - ćwiczenia, musztra, szermierka, jazda konna i taniec.
Nowością były nie tylko same przedmioty, ale także metody nauczania. Zwracano uwagę na łączenie teorii z praktyką. I tak na przykład języka francuskiego wychowankowie uczyli się przez konwersacje z nauczycielem, a nawet ze służbą, która miała obowiązek tylko w ten sposób porozumiewać się z paniczami. Oprócz tego czytano obcojęzyczne czasopisma i książki, wystawiano francuskie sztuki teatralne. Naukę geografii prowadzono z zastosowaniem, rzadkich wówczas i kosztownych, pomocy naukowych, takich jak globus i atlasy. W nauczaniu historii ważne były odpowiednio dobrane lektury.
Głównym celem pracy w kolegiach pijarskich było wychowanie poprzez naukę. W szczególny sposób wychowaniu służyły religia, filozofia z etyką i polityka. Postaw obywatelskich młodzież uczyła się także na specjalnych szkolnych sejmikach oraz podczas wspólnych wyjść na obrady sejmowe i do Zamku Królewskiego.

Collegium Nobilium zapewniało również wygodne warunki życia. Gmach urządzony był zgodnie z wymaganiami higieny. Posiadał, oprócz sal, w których prowadzono zajęcia, łazienki, gabinet lekarski, jadalnię, bawialnię, bibliotekę, salę ćwiczeń, ogród. Każdy wychowanek miał osobny pokój, a na czterech paniczów przypadał jeden lokaj.
Proponując tak bogaty program nauczania i wychowania, Konarski wymagał jednocześnie pełnej dyscypliny. Wychowankowie musieli ściśle przestrzegać porządku dnia oraz zasad obowiązujących w zachowaniu i ubiorze. Opornych spotykały kary. Nie były to jednak zazwyczaj kary cielesne, które Konarski pragnął całkowicie usunąć jako środek hańbiący człowieka. Uważał, że skuteczniejsze od rózgi jest oddziaływanie osoby nauczyciela.
Nauczyciel w szkołach pijarskich i oświeceniowych był przede wszystkim autorytetem etycznym. Miał być nauczycielem ludzkim, kulturalnym, rozsądnym, który dla młodzieży jest mistrzem i przewodnikiem po labiryncie ludzkiego życia. Miał nieustannie przestrzegać uczniów przed niewłaściwym używaniem zdobytych umiejętności. Miał wskazywać, że nie wolno manipulować odbiorcami mów, listów i wszelkich wystąpień publicznych, ukazywać, że mają wszystko podporządkować cnocie i uczciwości. Jakże dziś jest nam to potrzebne, zwłaszcza w życiu politycznym i społecznym. Starannie dobrane ćwiczenia praktyczne to dopiero połowa sukcesu szkół pijarskich. Drugą część stanowiła wykwalifikowana kadra nauczycielska nie tylko pod względem naukowym, pedagogicznym, ale także moralnym. Nauczyciele ci byli wykształceni i dobrze przygotowani do zawodu, potrafili skłonić wychowanków do pracy, nauczyć swobodnego formułowania wypowiedzi oraz wyegzekwować od uczniów wiedzę. Tak przygotowani nauczyciele przyczyniali się do skutecznego funkcjonowania szkolnictwa pijarskiego.
Wiedział zatem dobrze Konarski, że sukces edukacyjny zależy w dużej mierze od osobowości nauczyciela, który dla wychowanka powinien być nie tylko wykładowcą, ale także mistrzem. Jest to jedna z głównych zasad pedagogiki, którą musi realizować współczesna szkoła, a zarazem postulat wypływający ze współczesnej reformy edukacyjnej, w której mają być promowani tacy właśnie nauczyciele. Collegium Nobilium - szkoła wyższa, założona w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego w 1740, początkowo jako Collegium Novum (nazwę zmieniono jesienią 1741) na ulicy Długiej, następnie przeniesiona do specjalnie dla niej wybudowanego gmachu przy ulicy Miodowej (mieści się tam obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza), a po latach przeniesiona na Żoliborz do jurydyki Szymanowska, gdzie działała do roku 1832.
Była to placówka z nowoczesnym, jak na ówczesne czasy, szerszym programem nauczania w porównaniu np. do ówczesnego kształcenia w szkołach jezuickich. Kładziono w niej mniejszy nacisk na naukę łaciny i greki, a większy na nauki przyrodnicze, matematykę i języki nowożytne oraz filozofię. Zapoczątkowała ona reformę szkół pijarskich. Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty (np. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe) oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej "cycerońskiej" retoryki.
Efekty późniejszych reform i zmian były m.in.: Sejm Wielki i jego największy sukces - Konstytucja 3 Maja
Kolegium dzieliło się na 5 klas, nauka trwała 8 lat (klasy II, IV oraz V były dwuletnie).

Znani nauczyciele:
• Onufry Kopczyński
• Michał Dymitr Krajewski
• Adam Stanisław Naruszewicz
• Antoni Wiśniewski
Znani studenci:
• Ludwik Szymon Gutakowski
• Tadeusz Mostowski
• Stanisław Mycielski
• Ignacy Potocki
• Stanisław Kostka Potocki
• Tomasz Kajetan Węgierski

19. Działalność Komisji Edukacji Narodowej

KEN i jej działania na rzecz rozwoju szkolnictwa i oświaty
a) państwowy zarząd oświaty w Polsce ( 1773 - 1794) , który powołał pod protektorem króla Stanisława Augusta, a odpowiedzialnością przed sejm. Król powołał 8 członków i komisarze, duchowni, świeccy, 4 senatów, 4 posłów sejmowych
b) pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, realizowała nowoczesne programy, metodę i organizację nauczania, zreformowała szkolnictwo średnie i wyższe
c) do najważniejszych zasług w zakresie oświaty należą:
- wychowania obywatelskie i państwowe
- jednolity system szkolny
- stworzenie samorządu szkolnictwa
- zreformowanie szkól średnich i wyższych - podniesienie wagi społecznej nauczyciela - polskie podręczniki
- zajęcie się oświata ludu
- zajęcie się wychowaniem dziewcząt
- powiązanie wychowania umysłu z fizycznym i moralnym
- wprowadzenie bardziej racjonalnych metod dydaktyczno - wychowawczych

Komisja Edukacji Narodowej powstała 14 października 1773 roku. Wzięła pod swój "dozór i rozporządzanie" wszystkie szkoły publiczne z wyjątkiem Korpusu Kadetów
.Do głównych osiągnięć KEN należało utworzenie w Warszawie w 1765 roku Szkoły Rycerskiej. W pierwszych latach istnienia szkoła miała charakter niemal wojskowy. Szkoła Rycerska kształciła nie tylko przyszłych wojskowych, ale także przyszłych urzędników państwowych. Program ogólnokształcący obejmował takie przedmioty jak łacina, język francuski, niemiecki, historia powszechna i Polski, geografia, filozofia, matematyka, geometria oraz literatura polska. Program ten uzupełniano fechtunkiem jazdą konną oraz muzyką.
KEN zajęła się także reformą Akademii Krakowskiej.Reforma polegała na odnalezieniu dawnych funduszy uczelni spensjonowaniu większości profesorów zastępując ich młodszymi wprowadzeniu wykładów w języku polskim i dokonaniu reorganizacji całej struktury szkoły, która zmieniła nazwę na Szkołę Główną.
Komisja Edukacji Narodowej przejęła eks-jezuicką Akademie Wileńską i przekształciła ją w Szkołę Główną Litewską. Sprowadzono do niej z zagranicy kilku profesorów i tym samym podniesiono poziom nauk matematycznych, przyrodniczych oraz medycznych.
Przy obu szkołach głównych KEN utworzyła 4-letnie seminaria nauczycielskie

Równocześnie z tymi pracami KEN zajmowała się reformą szkół średnich.Reforma polegała na podziale całego kraju na wydziały szkolne. Na czele każdego wydziału stała jedna szkoła wydziałowa i rektor. Szkoły wydziałowe miały 6 klas z rocznym kursem nauki z wyjątkiem klasy VI, która była dwuletnia. Szkoły podwydziałowe składały się z 3 dwuletnich klas.
Najistotniejszym posunięciem reformatorskim KEN była reforma programów nauczania szkół wszystkich szczebli.Plany nauczania szkół średnich uległy zasadniczym zmianom. Język łaciński stracił swoje uprzywilejowane stanowiska, zaś język polski nauczany obok łaciny stał się językiem wykładowym. Na pierwszy plan wysunięto przedmioty matematyczno-przyrodnicze. W nowym przedmiocie "historia naturalna" wyodrębnione zostały: nauka o ogrodnictwie, rolnictwie, botanika i mineralogia. Poważne miejsce zajęła nauka fizyki. Pionierskim pomysłem było wprowadzenie do planu szkoły średniej takich przedmiotów jak higiena i historia kunsztów i rzemiosł. Wprowadzono także przedmioty takie jak: historia narodowa, nauka moralna i prawo. Reasumując do najważniejszych zasług Komisji Edukacji Narodowej w zakresie oświaty i wychowania należy:
1. Zerwanie z kościelnym monopolem na kształcenie i położenie nacisku na wychowanie obywatelskie i państwowe.
2. Stworzenie jednolitego systemu szkolnego.
3. Stworzenie samorządu szkolnictwa.
4. Zreformowanie szkół wyższych i średnich oraz opracowanie nowoczesnych programów kształcenia w szkołach wszystkich typów według zasady społecznej użyteczności,powiązania treści z życiem i potrzebami kraju.
5. Podniesienie rangi społecznej nauczyciela i jego kwalifikacji.
6. Opracowanie polskich podręczników.
7. Zajęcie się oświatą ludu wynikające z zasad fizjokratyzmu
8. Zajęcie się wychowaniem dziewcząt.
9. Ścisłe powiązanie wychowania umysłowego z fizycznym i moralnym.
10. Wprowadzenie bardziej racjonalnych metod dydaktyczno-wychowawczych.

Komisja Edukacji Narodowej(KEN) przeprowadziła następujące reformy w szkolnictwie:
o gruntowna reformacja Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
o podjęcie prób założenia uniwersytetu w Warszawie
o przejęcie zwierzchnictwa nad szkołami średnimi oraz przygotowywanie kadry nauczycielskiej
o rozbudowanie badań matematyczno - przyrodniczych
o sekularyzacja programów nauczania oraz grona pedagogicznego
o wprowadzenie jako języka wykładowego - języka polskiego
Za panowania KEN- u istniały 74 szkoły średnie, które uległy podziałowi na 10 szkół wydziałowych wraz z podlegającymi im szkołami podwydziałowymi, dla których zostały opracowane nowe programy nauczania. Komisja inicjowała również zakładanie kolejnych szkół elementarnych (parafialnych) które dostępne były dla dzieci chłopskich, organizowała seminaria nauczycielskie oraz opracowywała nowoczesne podręczniki.

W 18 wieku byl coraz silniejszy obóz postepowy w Polsce, który zmierzal do gruntownej reformy ustaw (ustroju RP). Zmierzal do przeciwdzialania anarchii magnackiej, zniesienia "liberum veto", odnowy roli sejmu. Dazono do zerwania z wychowaniem koscielnym, zakonnym na rzecz wychowania panstwowego.
Akademia Jagiellonska zachowywala sie opornie wobec reformacji, trwala na pozycjach katolickich, stronili od niej wszyscy innowiercy. Pod wzgledem naukowym przestala dorównywac uniwersytetom zagranicznym, co powodowalo, ze mlodziez szlachecka zaczela poszukiwac wyksztalcenia wyzszego poza zagranica. Skutkiem odplywu z uczelni uczniów zamoznych, akademia miala coraz mniej mecenasów i ubozala. Uczylo sie w niej wtedy wiecej mieszczanstwa niz szlachty. Próby reformowania tej uczelni nie dawaly rezultatów i dlatego Akademia Jagiellonska podupadala systematycznie.
Mlodziez szlachecka ksztalcila sie w Kolegiach Jezuickich lub wyjezdzala za granice. Kolegia Jezuickie ksztalcily szlachte w bezwartosciowej erudycji, retoryce i spekulacjach filozoficznych z nastawieniem dewocyjnym i nietolerancyjnym. Podobnie szkolnictwo parafialne, miejskie i wiejskie bylo bardzo nikle, ubogie i na niskim poziomie. Ich zadaniem bylo glównie nauczanie katechizmu i uswiadamianie ludnosci o obowiazkach religijnych. Nadzór nad nauczycielami mialo duchowienstwo a przede wszystkim proboszcz. Wladza swiecka nie troszczyla sie w ogóle o los szkól parafialnych. Nawet w miastach szkoly te liczyly tylko po kilkunastu uczniów (chlopców). Oplakany stan oswiaty i szkolnictwa w 18 wieku wymownie przedstawil Hugo Kollataj w dziele "Stan oswiaty w ostatnich latach panowania St. Augusta" . Byl on wybitnym mezem stanu i pedagogiem. W swoim dziele twierdzil m.in., ze najwyzsze warstwy spoleczne przestaly wlasciwie mówic po Polsku i przeszly calkowicie na jezyk francuski.
Szkoly ówczesne prowadzone przez zakony jezuitów, bernardynów i pijarów uczyly ogól szlachecki laciny (panowala ona w urzedach, sadach, trybunalach). Mowa ojczysta byla calkowicie zaniedbana. System wychowania opieral sie na karach cielesnych (rózgi, zamykanie w ciemnicy). Czas szkolny byl wypelniony nieuzytecznymi cwiczeniami , suchymi konceptami retorycznymi.
Pod koniec 18 wieku narastaja przemiany ideologiczne, spoleczne i polityczne oraz dzialania rewolucyjne. Wzrastaja tendencje do sekularyzacji szkolnictwa. Powoduja odradzanie sie ruchów oswiatowych, dlatego tez w 1773 roku papiez Klemens XIV pod wplywem opinii publicznej kasuje zakon Jezuitów i w zwiazku z tym nastepuje zamkniecie licznych Kolegiów Jezuickich. Obradujacy w tym czasie sejm dochodzi do wniosku, gdyz w celach organizacji nowego systemu edukacji nalezy powolac specjalny urzad a na cele oswiatowe przeznaczyc wielkie majatki skasowanych zakonów.

Tak powstaje Komisja Edukacji Narodowej jako konsekwencja rozwoju ekonomicznego i intelektualnego kraju. Pierwsza w Europie centralna panstwowa wladza szkolna. Nie podlega ona zadnemu ministerium lecz jest zalezna od Sejmu. Jej dzialalnosc jest najbardziej postepowym kierunkiem reformowania oswiaty polskiej ocenianych wysoko przez dzialaczy zagranicznych.
Na czlonków KEN zostali powolani mezowie ówczesnej Polski: biskupi Masalski, Poniatowski, podkanclerzy Chreptowicz i ksiaze Czartoryski, Zamoyski i Potocki i inne osoby oddane sprawom dydaktycznym i pedagogicznym kraju.
Po raz pierwszy na gruncie polskim zostala sformulowana zasada powszechnej edukacji, chociaz ze zróznicowaniem na poszczególne stany z zadaniem aby kazdy stan byl ksztalcony wg: swoich potrzeb. Stad wziely sie 4 rodzaje szkól wg: projektu Franciszka Bielinskiego.
dla chlopców - uczyla czytania, pisania, religii, rachunków, a takze poczatków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa dla mieszczan - obok wiadomosci elementarnych miala byc nauka niemieckiego, poczatków prawa, rzemiosla i handlu dla szlachty - nauczanie poczatkowe w domu szkoly srednie - dwustopniowe , pierwszy - trzyletni z nauka jezyków obcych, drugi - czteroletni poswiecony naukom realnym dla duchownych - seminaria duchowne po ukonczeniu szkoly szlacheckiej. W programie znajdowaly sie sposoby uczenia dzieci.
W 1775 roku zostaje powolane Towarzystwo do Ksiag Elementarnych - jest to doradczy wydzial naukowo - pedagogiczny KEN - u. Dostarcza dobrych ekspertów, znawców techniki szkolnej, wizytatorów, autorów podreczników. Podstawowe ustawy i przepisy wydal w 1781 i 1783 roku. Najwieksza zasluga KEN bylo to, ze zerwala z tradycyjnym od czasów sredniowiecza monopolem kosciola na wychowanie i oswiate. Jako instytucja swiecka powolana na drodze ustawodawczej wychowanie mlodziezy ustanowila funkcja panstwowa, dokonala tego w 1773 roku, o co dopiero 20 lat pózniej walczyla rewolucja francuska.
KEN - przeprowadzila reforme szkolnictwa wyzszego Uniwersytetów Krakowskiego i Wilenskiego które byly w zastoju. Szczególne zaslugi polozyl w tym wzgledzie H. Kollataj reformujac Akademie Krakowska. Mlodzi uczeni wnosza nowego ducha do uczelni oraz gleboka wiedze zamilowanie do nauki i badan naukowych. W uniwersytetach zaczyna rozwijac sie mysl teoretyczna i badawcza. KEN inicjuje i popiera badania naukowe zwlaszcza w dziedzinie nauk matematyczno - przyrodniczych. KEN - organizuje na nowo szkoly srednie zwane wydzialowymi. Opracowala dla nich przepisy, wprowadzila nowy program nauczania bardziej przystosowany do zycia (obejmuje on j. polski, j. obce z ograniczeniem laciny, przyrode matematyke, fizyke, chemie, geografie, historie i tzw. nauke moralna.
Doceniajac range i wage zawodu nauczycielskiego KEN tworzy osobny stan nauczycielski znany stanem akademickim nauczyciela i zapewnia mu uniwersyteckie wyksztalcenie, w seminariach akademickich przy szkolach glównych. KEN tworzy takze seminaria dla nauczycieli szkól parafialnych. Szkoly parafialne po raz pierwszy staja sie w szerokim zakresie dostepne dla dzieci chlopskich.
W przepisach dla nauczycieli KEN stwierdza, ze dzieci mozna tylko wyrózniac za pilnosc, cechy charakteru a nie za urodzenie. W szkole parafialnej uczono czytania i pisania po polsku, rachunków oraz zajec ogrodniczych i rolniczych. Pod wplywem grup konserwatywnych KEN musial sie wycofac ze swych dazen do rozbudowy sieci szkolnictwa elementarnego i zrównania dzieci chlopskich z mieszczanskimi i szlacheckimi. Przy pomocy Towarzystwa do Ksiag Elementarnych KEN opracowala i wydala pierwsze podreczniki do nauki szkolnej. Niektóre na bardzo wysokim poziomie "Elementarz dla szkól parafialnych" "Gramatyka jezyka polskiego" oraz podreczniki matematyki, przyrodoznawstwa, logiki i inne. Szereg podreczników przetlumaczono z jezyków obcych.
Grzegorz Piramowicz opracowal wskazówki dla nauczycieli pod tytulem "Powinnosci nauczyciela w szkolach parafialnych". Z edukacja umyslowa i moralna KEN wiaze scisle WF, cwiczenia i gry ruchowe na swiezym powietrzu oraz cwiczenia przydatne do sluzby wojskowej.
KEN stworzyl dla dziewczat pewne formy wychowania przeciwstawiajac sie modnemu wychowaniu francuskiemu. Nakazujac wychowywac dziewczeta tak by "wiedzialy" i byly czynna czescia narodu.
KEN - pracowala przez 20 lat, az do upadku RP. Praca jej nie byla latwa biorac pod uwage wzrost nastrojów konserwatywnych wsród szlachty w II okresie polskiego oswiecenia. Musiala pokonywac nieprzewidziane przeszkody. Jej szkoly zwalczali dawni Jezuici a takze zachowawcza czesc szlachty, która nie chciala posylac swych dzieci do szkól nielacinskich.
Na pracy KEN ciazylo pietno stanowosci, mimo to jest niepodwazalna jej mysl pedagogiczna, jej praca i dzialalnosc byla postepowa i owocna. Z jej szkól wyszlo wielu swiatlych i postepowych ludzi reformatorów RP. Na tradycjach KEN opieralo sie pózniej wielu pózniejszych postepowych polskich poczynan oswiatowych. W okresie porozbiorowym KEN i jej spuscizna staly sie "chlebem oswiaty polskiej". Zawdzieczamy jej stworzenie systemu oswiatowego (szkolnego) w Polsce. Zreformowanie szkól wyzszych i opracowanie programu nauczania oraz podreczników szkolnych. Stworzenie odrebnego stanu nauczycielskiego, i organizacja administracji szkolnej. Wydaniu szeregu ustaw regulujacych zadania systemu oswiaty i wychowania, opracowanie praw i obowiazków nauczycieli, administracji szkolnej a takze szerzenie postepowych idei pedagogicznych. Swoistym wyrazem uznania dzialalnosci KEN bylo nadanie zasluzonym nauczycielom, pedagogom medalu KEN. Przyjeto tez obchodzenie corocznie swieta KEN jako swieta nauczycieli w pazdzierniku, miesiacu w którym powstala KEN (1773-1794).

REFORMA ORGANIZACYJNA I PROGRAMOWA SZKOLNICTWA PRZEZ KEN
Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników. Do ważniejszych należy zaliczyć:
•  Wyjątkowo ciężką sytuacje społeczno- polityczna kraju, grążącą upadkiem Rzeczpospolitej
•  Reformatorskie idee oświecenia na zachodzie
•  Polskie powstanie tradycji, oświaty i wychowania

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (KEN), pierwsza na ziemiach pol. i w Europie centralna świecka władza oświat ., powołana 1773 po rozwiązaniu zakonu jezuitów; miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organiz. nowego systemu szkolnego; reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki; przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem; początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litew., później liczbę komisarzy powiększono; pierwszym prezesem został bp I. Massalski, 1776 zastąpił go bp M. Poniatowski (późniejszy prymas), brat króla; do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organiz. szkolnictwa trwały do 1780. Ostatecznie administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym na tzw. wydziały szkolne; podległość szkół w stosunku do władzy centr. miała charakter hierarchiczny: KEN podlegały uniwersytety, zw. szkołami gł., im - szkoły wydziałowe (po jednej w każdym wydziale), tym zaś - szkoły podwydziałowe (po kilka w wydziale, łącznie z zakonnymi); od szkół podwydziałowych miały być zależne szkoły parafialne, tych jednak było znacznie mniej niż planowano, a więzy z wyższymi szczeblami szkolnictwa - słabe. Ze względu na trudności w przejmowaniu majątku pojezuickiego KEN nie mogła utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom; pozostałe, tzw. szkoły akademickie albo nar., podlegały bezpośrednio KEN. W 1775 KEN powołała Tow. do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął I. Potocki, sekretarzem został G. Piramowicz. Zadaniem Tow. było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono "wydziałem pedag." KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym; z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych pod red. G. Piramowicza (1785), tegoż autora Powinności nauczyciela (1787), O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778-81), M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.
Przy udziale członków Tow. zostały oprac. 1780-83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane - pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień adm. i pedag. związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych. Reforma programów nauczania przeprowadzona przez KEN w szkołach średnich (wydziałowych i podwydziałowych) ograniczała ich dotychczasowy profil filol.-retoryczny na rzecz treści rzeczowych i utylitarnych; mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono przedmioty przyr. i fiz., historię, geografię, a także elementy nauk roln. i med.; całkowicie nowym przedmiotem była "nauka moralna", oparta na prawie naturalnym. Także w szkołach parafialnych starano się rozszerzyć program nauczania, ale niewielu nauczycieli prowadziło je zgodnie z zaleceniami KEN. Nauczanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa odbywało się w języku polskim. Reforma Akad. Krak. (Szkoły Gł. Koronnej), przeprowadzona 1777-80 przez H. Kołłątaja, i reforma Akad. Wil. (Szkoła Gł. Wielkiego Księstwa Litew.), przeprowadzona 1780-81 przez M. Poczobuta-Odlanickiego, doprowadziły do wyrugowania z programu studiów uprawianego w tych uczelniach arystotelizmu, gł. na rzecz racjonalizmu, czemu towarzyszyła rozbudowa katedr wiedzy mat.-przyr. i nauk med.; 1780 przy Szkole Gł. Koronnej powołano projektowane przez KEN seminarium dla kandydatów (gł. świeckich) do stanu akademickiego. KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli pol. oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowocz. - na owe czasy - system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk; wiele wskazań zawartych w  Ustawach zachowało aktualność po dzień dzisiejszy; Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794. Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany. Głównym inicjatorem powstania Komisji był ksiądz Hugo Kołłątaj. KEN była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty. Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski. Najbardziej zasłużonymi, "oficjalnymi" członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Jednak od samego początku faktycznymi "pracownikami" Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Dzięki osobistemu protektoratowi króla i "Familii" Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie obcinała środki finansowe. Pierwszy okres działalności 1773-1780 W okresie tym wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową.Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich. Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety - w Wilnie i Krakowie. W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w jęz. polskim. Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej - Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką Biblioteki Narodowej. Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych zasadach z chłopcami) - były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół - bardzo często byłych jezuitów. Zapędy reformistyczne Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół - napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r. Drugi okres działalności (1781-1788) był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym okresie i zapełniania ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie.Pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych - Akademii Krakowskiej i Wileńskiej - które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych - trochę na wzór dzisiejszych kuratoriów oświaty. W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał. Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom. Trzeci okres Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty. Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę na szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną. Podsumowanie działalności 1)całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich 2)opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia 3)utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach. 4)publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka. 5)reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej 6)utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 7)wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej. 8)wprowadzenie elementów wychowania fizycznego. 9)zaczęto nauczać w języku Polskim-nauka w języku łacińskim była zakazana. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język. Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa. Na przełomie XVIII i XVII w. stan szkolnictwa w Polsce był nadal zły. Szczególnie niepokoił - w porównaniu z osiągnięciami niektórych krajów Europy - stały upadek szkół ludowych.

Po reformach pijara Stanisława Konarskiego, dalszego poważnego wyłomu w tradycyjnym szkolnictwie dokonał nowy król Rzeczypospolitej Stanisław August Poniatowski. Złożona przez niego w 1765 roku Szkoła Rycerska była na naszych ziemiach szkołą państwową, świecką, wychowującą przyszłych oficerów i działaczy politycznych na zasadach patriotyzmu i postępu. Twórcą i komendantem szkoły wojskowe, od dawna postulowanej w Pacta conventa, a nazwanej Akademią Szlacheckiego korpusu Kadetów, był Książe Adam Kazimierz Czartoryski. Napisany przez niego „katechizm rycerski” zawierał kodeks zachowania się w szkole i zasady etyki obywatelskiej i musiał być przez każdego ucznia opanowany pamięciowo. Korpus Kadetów nie był, jak to wynika ze sformułowania treści „Katechizmu”, wyłącznie szkoła wojskowa, ale w równym stopniu i szkołą kształcenia obywatelskiego. Czartoryski pragnął, by absolwenci warszawskiej szkoły rycerskiej mogli być użyteczni zarówno zarówno służbie wojskowej, jak i cywilnej. I dlatego uczono tam przez lat siedem nie tylko budownictwa fortyfikacji wojskowych, ale również i budownictwa cywilnego, fechtunku i innych przedmiotów wojskowych, a także języków obcych (łacina, francuski, niemiecki). Szkoła była zakładem świeckim, ale nadal stanowym. Przez lat trzydzieści zaszczepiała oświatę w duchu Oświecenia i dała ojczyźnie uczniów wyróżniających się wybitną działalnością, takich, jak m. In.: Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Otton Kniaziewicz, Józef Sierakowski, Michał Sokolnicki, Józef Longin Sowiński i wielu innych.
Bardzo szybko, mimo silnych sprzeciwów wrogów polskiego państwa i postępu, król Stanisław August Poniatowski doprowadził 14 października 1773 r. do uchwalenia przez sejm ustawy o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej, pierwszej w Europie państwowej i świeckiej władzy szkolnej.

Odpowiedzialna przed parlamentem KEN, oparta o zasadę kolegialności, miała pełną niezależność prawne-administracyjną, a od 1776 r. również materialną, w oparciu o przejęte majątki pojezuickie. W skład Komisji weszli inicjatywy króla dwaj biskupi, wileński - Ignacy Massalski, płocki - Michał Poniatowski, oraz sześciu dostojników świeckich: Joachim Chreptowicz, August Sułkowski, Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czrtoryski, Andrzej Zamoyski i najmniej spośród nich czynny Antoni Ponikowski. Liczba komisarzy do roku 1794 wzrosła do 38. Obok J. Chreptowicza, A.K. Czartoryskiego, I. Potockiego
i A. Zamoyskiego wyróżnili się aktywną działalnością: Franciszek Bieliński, Julian Ursyn Niemcewicz; uczeni: Feliks Oraczewski, Andrzej Gawroński, Dawid Pilchowski oraz Hieronim Stroynowski. Funkcje sekretarzy pełnili: znany fizjokrata francuski o postępowych poglądach oświatowych, Pierze Dupont de Nemours, Grzegorz Piramowicz. Byli to ludzie światli, poziwązani z kulturą zachodnią, ale klasowo związani z interesami szlachty, a niektórzy z nich nawet, jak I. Massalski i A. Sułkowski, wykorzystywali fundusze edukacyjne dla celów osobistych. Poniatowski z kolei podporządkował prace oświatowe Komisji interesom swego rodu. Pierwszym prezesem KEN został biskup Ignacy Massalski, usunięty w 1776 r. z tego stanowiska, a po wybuchu insurekcji warszawskiej, powieszony za zdradę kraju przez lud stolicy. Jego następcą aż do końca istnienia Komisji był późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas, biskup płocki, Michał Poniatowski.

Mimo silnych zależności klasowych wysiłki i osiągnięcia KEN były bardzo poważne.
Uwzględniając różne wpływy i przyczyny natury polityczno-społecznej możemy działalność KEN podzielić na trzy okresy, zgodnie z periodyzacją historyków Oświecenia, a mianowicie 1773-1780; 1781-1788 i 1789-1794.

W pierwszym z nich (1773-1780) Komisja Edukacji narodowej wywalczyła po trzech latach zabiegów w sejmie prawo zarządzania już uszczuplonym funduszem jezuickim. Następnie dokonała nowej organizacji dawnych szkół jezuickich oraz przyjęła trójstopniową, opartą o podział stanowy, zasadę organizacji szkolnictwa. Szkoły parafialne, nadal bardzo nieliczne, były przeznaczone dla dzieci chłopów i rzemieślników, a szkoły powiatowe i wojewódzkie, tzw. większe, głównie dla młodzieży szlacheckiej. Dużym osiągnięciem było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, mającego opracować przede wszystkim programy i niezbędne podręczniki szkolne. W pierwszych latach (1774-1776) KEN opracowała szereg podstawowych przepisów, dotyczących szkół średnich, parafialnych
i edukacji dziewcząt. Nie były one jednak w pełni realizowane, gdyż spotykały się z oporami ciemnej, reakcyjnej szlachty oraz większości nauczycieli, którymi z reguły byli duchowni, często jezuici. Podjęcie w r. 1777 reformy Akademii Krakowskiej umocniło rolę KEN, zadecydowało o rozwoju nowych kadr nauczycielskich, a więc i o rozwoju szkolnictwa. Początki działalności KEN to zarazem okres walki nowatorstwa z siłami wstecznymi. Zakończył się on chwilowym zwycięstwem reakcji, która na sejmie w 1780 r. odrzuciła kodeks Zamoyskiego, co zahamowało prace KEN w zakresie szkolnictwa elementarnego.
W okresie drugim (1781-1788) wzmogła się praca Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, ukazały się dalsze podręczniki, opracowano projekt Ustaw zatwierdzony w
r. 1783, a przede wszystkim zakończona została reforma Akademii krakowskiej (przez Hugona Kołłątaja) oraz Akademii Wileńskiej (przez Marcina Poczobutta). Od tego czasu tzw. Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie objęły odpowiednio nadzór nad szkolnictwem w Koronie oraz na Litwie. Szkoły akademickie odegrały znaczną rolę w procesie zeświecczenia szkolnictwa. Również i szkoły zakonne, podporządkowane KEN, ulegały nowatorskim prądom, m. in. Dzięki napływowi nauczycieli duchownych - absolwentów zreformowanych uczelni.

Trzeci okres (1789-1794) cechował stopniowy upadek Komisji, która w czasie obrad sejmu czteroletniego stała się obiektem ataków. Dokonano wówczas wprawdzie uzupełnień do Projektu Ustaw (1790), ale były one kompromisem na rzecz ugrupowań wstecznych. Targowica w sierpniu 1792r. zażądała przywrócenia zakonu jezuitów, a sejm grodzieński (1793) poddał autonomiczną KEN pod zwierzchnictwo Departamentu Edukacji Narodowej
i wyłączył spod jej kompetencji wychowanie prywatne, czyli przywrócił zakonom zarząd nad ich szkołami. Czołowi działacze KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych zmuszeni byli do tułaczki politycznej. Podstawowym zadaniem KEN było opracowanie zbioru przepisów szkolnych. Został on przygotowany przez członków Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1781 r. a więc po odrzuceniu kodeksu Zamoyskiego, w okresie wzrastających ataków na dzieło Komisji. Zgodnie z założeniami inicjatorów „Projektu ustaw” miał potwierdzić wielkość oraz wagę podjętej pracy oraz być prawną podstawą obrony reform Komisji Edukacji Narodowej. Zawierał on 26 artykułów skodyfikowanych w przepisy, dotyczące szkół głównych i stanu akademickiego, szkolnictwa parafialnego, konwiktów
i pensji, spraw dydaktycznych, zagadnień wychowawczych, świadczeń społecznych dla nauczycieli oraz problematyki administracyjnej i wewnętrznej. Został on poddany weryfikacji w czasie specjalnej wizytacji generalnej oraz narady powizytacyjnej na posiedzeniu Towarzystwa w 1782 r. W wyniku tych działań została opracowana w 1783 r. ostateczna redakcja „Ustaw Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych”. Analiza całości materiałów świadczy o wielkości dzieła, które było przepojone myślą postępowania i patriotyczną, głębokim humanitaryzmem stosunku do nauczycieli i wiarą w nową szkołę, oraz w nowe społeczeństwo. W porównaniu jednak z przepisami z lat 1773-1776 widać wyraźnie cofnięcie ideowe oraz osłabienie fali reformatorskiej w wyniku narastającego sprzeciwu obozu reakcji. W tym kierunku poszła trzecia redakcja z roku 1790, już nie ogłoszona. Trwałymi osiągnięciami może poszczycić się Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, faktyczne ministerstwo oświaty, utworzone przez KEN 10 lutego 1775 r. i kierowane przez
I. Potockiego. Sekretarzem towarzystwa był Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Towarzystwo opracowało program szkoły średniej, dostosowując zakres wychowania obywatelskiego do potrzeb powstającej gospodarki kapitalistycznej. Doboru przedmiotów nauczania dokonano w oparciu o klasyfikację nauk Bacona i „Encyklopedię” francuską.

Towarzystwo wydało 27 podręczników, podręczników, z czego tylko 5 było opracowanych przez uczonych zagranicznych. Elementarz wydany w 1785 r. może być potwierdzeniem rzetelnego zainteresowania KEN szkolnictwem dla ludu. Większość podręczników dotyczyła dziedziny humanistyki, ale dzięki staraniom Towarzystwa, mimo ogromnych trudności, w końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się pierwsze podręczniki z tzw. historii naturalnej, czyli „Botanika” i „Zoologia”. Wiele jednak potrzebnych podręczników, jak np. z geografii, chemii, ogrodnictwa, rolnictwa, mineralogii, nie było wydanych, a to z braku kompetentnych autorów i z powodu wysokich naukowo-dydaktycznych wymagań Towarzystwa. Jednak pierwsze podręczniki na skutek bardzo długiego procesu ich przygotowania docierały do szkół dopiero od 1780 r. Najcenniejszym dorobkiem wydawniczym KEN były tzw. „Przepisy dla nauczycieli”, czyli przewodniki metodyczne, propagujące nauczanie poglądowe, metody analityczne jako postulat prawa natury oraz podające literaturę naukową przedmiotu. Służyły one podnoszeniu poziomu naukowego
i metodycznego nauczycieli. Kolejnym poważnym osiągnięciem KEN w dziele przygotowania kadry nauczycielskiej było przeprowadzenie latach 1777-1781 reformy Akademii Krakowskiej
i Wileńskiej. Po długich dyskusjach uznano, że jedynie zreformowanie Akademie Krakowska i Wileńska mogą przygotować pilnie potrzebne kadry nauczycielskie. Obowiązek zreformowania Akademii Krakowskiej powierzono młodemu wówczas Hogonowi Kołłątajowi (1750-1812) w roku 1777, a Wileńskiej Marcinowi Poczobuttowi (1728-1810)
w roku 1780. W okresie ostatnich lat działalności Szkoły Głównej Królestwa, czyli byłej akademii krakowskiej i Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego (byłej akademii wileńskiej), rozwinęły się badania naukowe, zasłynęli wtedy tacy wybitni uczeni, jak:
Jan Śniadecki, Wawrzyniec Gucewicz, Hieronim Stroynowski, Stanisław Bonifacy Jundziłł
i wielu innych także i obcego pochodzenia. Reforma obu uniwersytetów, mimo ostrych sprzeciwów, okazała się dziełem przenoszących ogromne korzyści.
W konsekwencji przeprowadzonych reform zorganizowano nową hierarchię szkół. Władzę nadrzędną zachowała KEN, natomiast wszystkie szkoły w Królestwie i na Litwie podlegały bezpośrednio obu Szkołom Głównym, a ich rektorom wszyscy nauczyciele szkół średnich. Stanowili oni, zgodnie z dekretem z 29 IX 1780 r., stan akademicki, przeznaczony „do dawania publicznej edukacji”.
Po zreformowaniu obu uniwersytetów i utworzeniu stanu akademickiego przystąpiono do przygotowania kadry nauczycielskiej. Dnia 2 X 1780 r. otwarto seminarium dla profesorów przy Szkole Głównej w Krakowie pod kierownictwem A. Popławskiego, a w r. 1783 przy Szkole Głównej w Wilnie. W tym też roku przystąpiono do zorganizowania seminarium krakowskiego i pogłębienia jego świeckości. Okres studiów trwał z zasadzie 4 lata, program opierał się o wykłady wybranego przedmiotu, cotygodniowe konwersatoria na temat interpretacji Ustaw KEN, nauczanie języków obcych, sporadyczną praktykę szkolną, funkcje korepetytora oraz o pracę samokształceniową w osobnej seminaryjnej bibliotece. Studenci mogli otrzymywać stypendia, a w wypadku szczególnych walorów specjalne nagrody. Kandydaci do zawodu nauczycielskiego kształcili się w atmosferze postępowej, zgodnie z poglądami fizjokratów, w duchu narodowym i patriotycznym. Ilość świeckich absolwentów seminarium profesorskiego przy Szkole Głównej w Krakowie przekroczyła w latach 1780-1793 liczbę stu.
Na szczególne podkreślenie wśród najwcześniejszych osiągnięć KEN zasługuje fakt podjęcia prób zreorganizowania oświaty dla ludu. Już od końca 1773 r. postulowano zorganizowanie szkolnictwa parafialnego.
Aktem jakby zamykającym wysiłki KEN nad rozwojem szkół parafialnych było powołanie do życia w 1786 r. seminariów w Kielcach i Łowiczu.
Sprawa rozwoju szkół parafialnych mimo sprzeciwów wrogów postępu i ich hamujących poczynań zyskiwała stopniowo aprobatę kół szlacheckich, jak również chłopstwa. Potwierdza ten fakt wzrost szkół elementarnych na ziemiach etnicznie polskich z ok. 175 w 1778 r. do ok. 300 w 1791 r. Uchwalona przez sejm czteroletni ustawa nakazywała wszystkim proboszczom utrzymywania bakałarza dla udzielania nauczania początkowego, czyli wprowadzała rodzaj przymusu szkolnego. Nie mogła ona jednak spowodować radykalnych przemian, gdyż Targowica i sejm grodzieński obaliły dzieło komisji Edukacji narodowej, oddając szkoły parafialne z powrotem pod zarząd zakonów. Następnym dokumentem świadczącym o wielkiej trosce Komisji Edukacji Narodowej o rozwój oświaty ludowej było wydanie w 1785 r. długo oczekiwanego „Elementarza dla szkół parafialnych”. W pracach przygotowawczych nad nim brali udział wszyscy członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Ostatecznie „naukę czytania i pisania” przygotował Onufry Kopczyński, autor pierwszej gramatyki polskiej.
Część (I) stanowiła pierwszy polski elementarz, oparty na metodzie
analityczno-syntetyczno-wyrazowej, stanowiącej wówczas ogromny postęp w nauczaniu początkowym, a podejmowaniu przez pedagogów dopiero w XIX w. Ponadto, dzięki wskazówkom metodycznym, elementarz Kopczyńskiego stanowił duże osiągnięcie i był chlubą polskiej myśli pedagogicznej. Również część (II) „Nauka rachunków”, ujęta poglądowo przez Andrzeja Gawrońskiego, znanego matematyka i astronoma, spełniła postulaty dydaktyczne KEN. Wartościom wychowawczym służyć miała część (III) „Nauka obyczajowa”, opracowana w ścisłym związku z tzw. prawem natury przez Grzegorza Piramowicza. Ukazując najistotniejsze sprawy życia, pragnął autor wytworzyć w dziecku wiejskim uczucie miłości i ofiarności dla ojczyzny, ale zarazem i posłuszeństwa wobec pana oraz panującego ustroju feudalnego. Idea Komisji Edukacji Narodowej mimo upadku państwowości polskiej nie zamarła, lecz przeciwnie stopniowo urastała do wyżyn ideału. Z jej dorobku i z zasad przez nią opracowanych przyjmowano w okresie rozbiorów, w warunkach walk z germanizacją i rusyfikacją, ideał całkowitego unarodowienia nauczania oraz obywatelskiego i patriotycznego wychowania
Znaczenie komisji Edukacji Narodowej mimo niekiedy tylko połowicznych jej sukcesów były ogromne. To pierwsze w Europie świeckie ministerstwo oświaty dokonało w imieniu państwa ujednolicenia całego systemu szkolnego. Przeprowadziło reformę szkolnictwa średniego i wyższego oraz rozpoczęło walkę o stworzenie szkoły elementarnej, obowiązkowej dla całej młodzieży, niezależnie od jej pochodzenia. Prace Komisji Edukacji narodowej były przez cały wiek XX punktem wyjścia dla autorów dalszych projektów reform szkolnictwa polskiego. Komisja Edukacji Narodowej (KEN) (pełna nazwa: Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca) - centralny organ władzy oświatowej powołany w Polsce przez sejm rozbiorowy 14 października 1773 na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego.
Komisja była pierwszym ministerstwem oświaty publicznej w Polsce i pierwszą tego typu instytucją w Europie. Została powołana głównie dlatego, że do 1773 edukacja podstawowa i średnia były w Rzeczypospolitej organizowane i kontrolowane przez zakon jezuitów. System stworzony przez jezuitów funkcjonował całkiem sprawnie, choć cechował go swoisty konserwatyzm i nietolerancja religijna. W 1773 zakon jezuitów został nagle rozwiązany przez papieża Klemensa XIV, co w Polsce zagroziło całkowitym upadkiem edukacji, ale też dało impuls do głębokich reform szkolnictwa.
Historia Komisji
Początki
Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki zakonu jezuitów, który został zlikwidowany przez papieża. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był pijar, ksiądz Hugo Kołłątaj, który jednak odgrywał w jej działaniu rolę "szarej eminencji". Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty.
Pierwotny skład Komisji liczył 8 osób: 4 senatorów i 4 posłów[1] reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie. Pierwszym prezesem został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, który na tym stanowisku dokonał wielu nadużyć finansowych w szkołach litewskich i w 1776] został usunięty z tego stanowiska. Najbardziej zasłużonymi, oficjalnymi członkami byli posłowie wywodzący się z magnackich rodzin i rodzin powiązanych z tzw. Familią, m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Zamoyski. Ponadto w pierwszym składzie Komisji był biskup płocki Michał Poniatowski oraz August Sułkowski i Antoni Poniński. Jednak od samego początku faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół Hugona Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom. Do najbardziej zasłużonych "ekspertów" zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dawida Pilchowskiego, Hieronima Stroynowskiego oraz Grzegorza Piramowicza. Pierre Samuel DuPont de Nemours - wcześniej osobisty sekretarz króla, został przez niego wyznaczony początkowo do roli wpływowego sekretarza Komisji i był nim aż do czasu emigracji do USA, gdzie jego syn stworzył później podwaliny przyszłego koncernu chemicznego DuPont.
Dzięki osobistemu protektoratowi króla i "Familii" Komisja miała niemal zupełną swobodę działań, choć w początkowym okresie opozycja w Sejmie starała się jej podkładać kłody pod nogi poprzez próby obcinania środków finansowych.
Pierwszy okres działalności (1773-1776)
W okresie tym wywalczono w Sejmie przejęcie tego, co zostało po majątku jezuitów, co dało Komisji dużą niezależność finansową.
Eksperci pod wodzą Hugona Kołłątaja opracowali trzystopniowy model szkół podstawowych i średnich.
Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe - do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety - w Wilnie i Krakowie.
W ramach reformy edukacji podstawowej stworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało pionierskie podręczniki - wymagające często (zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych i ścisłych) tworzenia polskiej terminologii tych nauk, która do dzisiaj jest podstawą terminologii chemicznej, fizycznej i matematycznej stosowanej w jęz. polskim.
Po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego, marszałek Sejmu wydał zarządzenie przejęcia Biblioteki Załuskich. Komisja Edukacji Narodowej w imieniu państwa nią zarządzała, a pierwszym kustoszem został członek Komisji Edukacji Narodowej - Ignacy Potocki. Biblioteka ta stała się pierwszą polską biblioteką publiczną, prekursorką Biblioteki Narodowej.
Opracowano także szereg przepisów i programów dla szkół podstawowego i średniego szczebla (np. dopuszczających dziewczęta do nauki na równych prawach z chłopcami) - były jednak one często ignorowane lub bojkotowane przez nauczycieli z tych szkół - bardzo często byłych jezuitów.
Zapędy reformistyczne Komisji w zakresie szkół elementarnych zostały w końcu zablokowane przez Sejm poprzez odrzucenie kodeksu tych szkół - napisanego przez Kołłątaja, a przedłożonego przez Zamoyskiego w formie projektu ustawy w 1780 r.
Drugi okres działalności (1776-1783)
Drugi okres działalności był w zasadzie kontynuacją prac podjętych w pierwszym okresie i zapełniania ram reformy, której granice zakreśliły kompetencje Komisji wywalczone w pierwszym okresie.
Pewnym novum była tylko reforma dwóch szkół wyższych - Akademii Krakowskiej i Wileńskiej - które oprócz pełnienia obowiązków typowych dla uczelni wyższych, zajęły się także bezpośrednim nadzorem szkół średnich i podstawowych - trochę na wzór dzisiejszych kuratoriów oświaty. W szkołach średnich i w mniejszym stopniu w podstawowych, stara kadra nauczycielska oparta na klerze wywodzącym się z zakonu jezuitów była stopniowo wymieniana na absolwentów zreformowanej Akademii, dzięki czemu opór szkół średnich i podstawowych przed reformami stopniowo malał.
Komisja miała też silny wpływ na szkoły zakonne, które pozostawały częściowo niezależne, ale mimo wszystko musiały przynajmniej formalnie podporządkowywać się jej zarządzeniom.
Trzeci okres działalności (od 1783 do 1792)
Od roku 1789 rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja. Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako swoisty minister oświaty.
Ostateczny cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład. Wielu członków Komisji (z Kołłątajem na czele) i tak musiało opuścić kraj po zwycięstwie Targowicy, gdyż wydano na nich zaoczne wyroki śmierci w związku z ich ogólną działalnością polityczną. Podsumowanie dokonań Komisji
• całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich
• opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia
• utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
• publikacja nowatorskich podręczników szkolnych - w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka.
• reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej
• utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
• wprowadzenie historii Polski i historii naturalnej.
• wprowadzenie elementów wychowania fizycznego.
• zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku łacińskim była zakazana.
Działalność Komisji jest trudna do przecenienia w historii Polski. Kilkudziesięciotysięczna kadra nauczycielska wychowana przez Komisję kontynuowała działalność w jej duchu jeszcze długo po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości wychowując kolejne pokolenia względnie nowocześnie wykształconej młodzieży, dzięki której w ogóle przetrwała polska kultura i język.
Niektóre podręczniki (np. podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego) były w użyciu jeszcze u zarania II Rzeczypospolitej, a z podręczników gramatyki i historii wydanych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych uczyli się praktycznie wszyscy najwybitniejsi pisarze i poeci XIX w. - od Adama Mickiewicza po Bolesława Prusa.

20. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych

Powołane w 1775r.Towarzystwo spełniało rolę wydziału naukowo-organizacyjnego KEN w ramach działalności opracowano program nauczania, zorganizowano nadzór pedagogiczny, nawiązano współpracę z zagranicą. W ciągu kilku lat przygotowano 27 podręczników, z których 5 opracowali uczeni zagraniczni. Pierwsze podręczniki ukazały się już w 1780 r. Wiele z nich stanowiło szczytowe osiągniecie na świecie pod względem metodycznym i merytorycznym; należą do nich m. in. „ Nauka moralna\\\" Antoniego
Popławskiego; elementarz dla szkól parafialnych oraz pierwszy podręcznik dla nauczycieli szkół parafialnych „ Powinność nauczycielu\\\" G. Piramowicza

TOWARZYSTWO DO KSIĄG ELEMENTARNYCH, organ Komisji Edukacji Narodowej, działający 1775-92 ( spełniało rolę wydziału naukowo- organizacyjnego KEN ); powołane do opracowania nowych programów i podręczników dla zreformowanych szkół, z czasem przejęło nadzór nad całym procesem edukacyjnym oraz prowadziło prace ustawodawcze; nawiązało ścisłą współprace z zagranicą. W ciągu kilku lat przygotowano 27 podręczników z których 5 opracowali uczeni zagraniczni pierwsze podręczniki ukazały się w 1780 r. do najwybitniejszych jego działaczy należeli: I. Potocki (przewodn. 1775-89), G. Piramowicz (sekr. 1775-87), H. Kołłątaj, O. Kopczyński, K. Narbutt, A. Popławski, F. Zabłocki (sekr. 1788-92), A. Gawroński, J. Wybicki, P. Czenpiński oraz dyrektorzy nauk w Szkole Rycerskiej - Ch. Pfleiderer i M. Hube.

IZBA EDUKACJI PUBLICZNEJ, Izba Edukacyjna, nacz. organ władzy oświat. w Księstwie Warsz., utworzony 1807 z eforatu Liceum Warszawskiego; na jej czele stał S.K. Potocki, członkami byli m.in. S. Staszic, O. Kopczyński i S.B. Linde. Izba Edukacji Publicznej przyjęła zasadę ścisłego powiązania systemu szkolnego z administracją państw.; dążyła do upowszechnienia szkolnictwa elementarnego; ustawa szkolna 1808 wprowadziła obowiązek szkolny (po raz pierwszy na ziemiach pol.), nakładając zarazem na społeczności lokalne, miejskie i wiejskie, powinność tworzenia i utrzymywania szkół elementarnych - spowodowało to szybki wzrost liczby tych szkół w Księstwie Warsz., a następnie Królestwie Pol.; ustawa wprowadzała obowiązek szkolny dla dzieci miejskich w wieku od 6 do11- 12 lat i wiejskich od 8 do 11- 12 roku życia. Oprócz wiedzy elementarnej , higieny i religii program nauczania przewidywał w zależności od środowiska wiedzę rolniczą, ogrodniczą, elementy miernictwa, handlu i rzemiosła. Powstały 3- letnie seminaria nauczycielskie w Poznaniu i Łowiczu, prowadzone na wysokim poziomie przez wybitnych pedagogów. na szczeblu szkolnictwa średniego powołała szkoły wydziałowe i podwydziałowe o kierunku realnym oraz szkoły departamentowe (gimnazja), z przewagą nauk ścisłych; z inicjatywy Izby Edukacji Publicznej powstały w Warszawie szkoły wyższe: 1808 Szkoła Prawa i 1811 przydana jej Szkoła Nauk Adm., a 1809 Szkoła Lekarska; od 1809 podlegał jej uniw. w Krakowie; do prac nad podręcznikami Izba Edukacji Publicznej powołała 1810 Tow. Elementarne, na którego czele stanął S.B. Linde; 1812 przekształcona w  R Dyrekcję Edukacji Narodowej. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775-1792) to instytucja utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej w roku 1775 w Warszawie. Głównym zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów i podręczników szkolnych zgodnych z nowym programem edukacyjnym. W sumie przygotowano 27 pozycji, w tym 5 opracowanych przez zagranicznych uczonych.
Efektem jego prac było między innymi stworzenie takich podręczników jak: "Elementarz dla szkół parafialnych" oraz "Gramatyka dla szkół narodowych z przypisami". Przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych był Ignacy Potocki, a głównym sekretarzem Grzegorz Piramowicz. Znaczne zasługi w działalności Towarzystwa położył Hugo Kołłątaj. Członkami byli też Onufry Kopczyński, Kazimierz Narbutt, Józef Wybicki oraz dyrektorzy naukowi w Szkole Rycerskiej - Ch. Pfleiderer (niemiecki profesor matematyki) i Michał Jan Hube. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zakończyło działalność w roku 1792. Głównym twórcą i pomysłodawcą "Elementarza dla szkół parafialnych" był Tomasz Satkowski. Powstanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
  W pierwszym etapie swej działalności KEN zamierzała utworzyć „Akademię Nauk, Sztuk i Kunsztów” jako organu doradczego o charakterze towarzystwa naukowego. Zamiar ten nie doszedł jednak do skutku i zamiast akademii ustanowiono na posiedzeniu Komisji w dniu 10 II 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które rozpoczęło swoją działalność 7 III 1775 roku.
Głównym jego zadaniem było opracowanie nowych podręczników umożliwiających realizowanie nowych treści programowych oraz inspirowanie, ocenianie wszelkich posunięć programowo-dydaktycznych i uprawianie propagandy przeprowadzanych reform oświatowych.
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych stanowiło organ wykonawczy Komisji Edukacji Narodowej. W skład jego wchodzili wybitni polscy pedagodzy, znający problemy polskiej szkoły z praktyki pedagogicznej, mianowicie: Ignacy Potocki, Antoni Popławski, Grzegorz Piramowicz, Jan Albertrandi, Józef Koblański, Kazimierz Narbutt, Grzegorz Kniażewicz, Adam Jakukiewicz, Szczepan Hołłowczyc, Onufry Kopczyński, Christian Pfleiderer, Feliks Łojko, Andrzej Gawroński, Paweł Czempiński i wielu innych.                                                             
Przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych został Ignacy Potocki a sekretarzem Grzegorz Piramowicz, który oddał bardzo duże usługi dla Komisji i Towarzystwa. Po kilkuletniej działalności KEN,  Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych postanowiło opracować kodeks, czyli zbiór przepisów pedagogicznych, organizacyjnych i administracyjnych zreformowanego systemu szkolnego. Pracę podjęli członkowie Towarzystwa pod kierownictwem  G. Piramowicza. Rozdziałami odnoszącymi się do uniwersytetów zajął się Hugo Kołłątaj, do szkół średnich - Piramowicz, szkół parafialnych - Narbutt, karności szkolnej - Kopczyński, spraw gospodarczych i administracyjnych - Hołłowczyc, Jakukiewicz i Koblański.  
W 1781 roku projekt kodeksu wszedł w życie szkolne z zaleceniem ścisłego go przestrzegania.
Nauczanie według nowych programów i metod wymagało odpowiednio zredagowanych podręczników. Baza podręcznikowa na początku działalności KEN posiadała stan krytyczny. Zalecana przez Komisję literatura zagraniczna wymagała od nauczycieli znajomości języków obcych albo nie wszędzie była dostępna. W takiej sytuacji Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych niezwłocznie podjęło prace nad wydaniem podręczników. W maju 1775 roku wydano w kraju i za granicą „Obwieszczenie od KEN względem napisania książek elementarnych do szkół wojewódzkich”, rozpisując konkurs na podręczniki do historii naturalnej, fizyki, arytmetyki, algebry, geometrii, mechaniki, logiki, wymowy i poezji. Wyboru autorów reszty podręczników Towarzystwo dokonało samodzielnie. Dobre rezultaty konkursu widoczne były w podręcznikach do matematyki, nauk moralnych, fizyki i gramatyki. Autorem, wybranego spośród 13 projektów, podręcznika do matematyki był matematyk z Genewy Szymon Lhuillier. Podręcznik ten w tłumaczeniu A. Gawrońskiego był poprawnie, logicznie i przestępnie napisany. Oddał on duże usługi w nauczaniu arytmetyki, geometrii i algebry. Udanym podręcznikiem był również „Wstęp do fizyki dla szkół narodowych” Jana Michała Hubego, dyrektora Szkoły Rycerskiej. Wiadomości w nim zawarte opierały się wyłącznie na doświadczeniu i eksperymencie. Podręcznikiem humanistycznym o dużych walorach poznawczych i metodycznych była „Gramatyka dla szkół narodowych” napisana przez Onufrego Kopczyńskiego. Autor wyposażył swój podręcznik w bardzo szerokie przypisy dla nauczycieli. „Gramatyka” była przystosowana do nauczania łącznego języka łacińskiego
i polskiego (język polski nie mógł być odrębnym przedmiotem, gdyż występowały przeciw temu koła konserwatywne). Ukazały się również podręczniki do nauk moralnych i politycznych, do wymowy i poezji,
języka łacińskiego, logiki, zoologii, botaniki, mechaniki, historii i wielu innych. Możliwości wydawnicze Towarzystwa były ograniczone, jednak w sumie udało się wydrukować 27 podręczniki i 4 wypisy.
Jakże to było mało dla zaspokojenia potrzeb polskiego szkolnictwa, ale jak wiele trudu i pracy kosztowało to członków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA DO KSIĄG
ELEMENTARNYCH

Właściwym ministe¬rium oświaty stało się założone w 1775 r. z inicjatywy Ignacego Po¬tockiego i działające pod jego przewodnictwem Towarzystwo do Ksiąg E1ementarnych. W jego skład weszli nauczyciele¬-praktycy, ludzie nie tylko światli i uczeni, ale również obeznani ze szkołą i programami. Na pierwszych członków Towarzystwa powołano eks-jezuitów; Jana Albertrandiego, Jana Jakukiewicza, Józefa Ko¬blańskiego, Grzegorza Kniaziewicza; pijarów: Kazimierza Narbutta i Antoniego Popławskiego; duchownego świeckiego: Szczepana H󳬳owczyca oraz dyrektora korpusu kadetów, Chrystiana Pfleiderera. Se-kretarzem został mianowany eks-jezuita Grzegorz Piramowicz.
W ciągu siedemnastoletniej kadencji Towarzystwa pracowało w nim aż 23 członków, wśród nich wielu ,wybitnych, jak: Hugo Kołłątaj, Onu¬fry Kopczyński, Andrzej Gawroński, Józef Wybicki, Paweł Czempiń¬ski, Franciszek Zabłocki, oraz cudzoziemcy: Dubois - profesor Szkoły Rycerskiej, Stefan Roussel - eks-jezuita, Szymon L\'Huillier - ge¬newski matematyk, członek wielu instytucji naukowych. Udział tych członków w Towarzystwie miał raczej charakter prestiżowy.
Działalność Towarzystwa zmierzała zasadniczo w czterech kierun¬kach: stworzenia programów szkolnych, opracowania podręczników, nadzoru i kontroli szkolnictwa oraz prac ustawodawczych. Pierwszą czynnością Towarzystwa było ustalenie programu dla szkoły średniej, realizującego wychowanie obywatelskie oraz odpowiadającego rozwijającym się wówczas elementom kapitalistycznego układu. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych starało się ułożyć program szkolny według naukowych zasad podziału wiedzy ludzkiej, oparty na pra¬widłowym związku między poszczególnymi gałęziami wiedzy. Nowy program cechowała równowaga w nauczaniu, polegająca na tym. że przyznając poważne miejsce przedmiotom matematyczno - przyrodni¬czym, zachował on jednocześnie gramatyczno-retoryczny kierunek kształcenia. Po raz pierwszy zostały wprowa¬dzone w tak szerokim zakresie nauki przyrodnicze: botanika, zoologia, mineralogia, nauki rolnicze, fizyka, mechanika, hydraulika. chemia, początki medycyny i higieny. Nauka wymowy, aczkolwiek za¬chowała starą nazwę, miała zawierać nową treść, sprzyjającą wycho¬waniu narodowemu i obywatelskiemu. Łacina zeszła de facto do roli drugorzędnej. Nauka języka ojczystego miała rozmiłować młodzież w kulturze narodowej, rozbudować uczucia patriotyczne. Zadaniom wychowania obywatelskiego służyć miała nauka historii Polski, nauka prawa; świecka nauka moralna,, niezależna od nauki chrześcijańskiej, wyeliminowanej z programu klas wyższych. Mimo pewnych kompro¬misów program Towarzystwa stanowił prawdziwy przewrót w do-tychczasowym systemie kształcenia.
Warunkiem realizacji tak nowocześnie i w pewnym sensie rewolu¬cyjnie pomyślanego programu były podręczniki. To zadanie miało spełnić Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Prace nad podręcznikami

Pracę nad podręcznikami rozwiązywano na drodze tzw. komisu lub konkursu, wciągając do niej uczonych polskich i zagranicznych. Metodę komisu, czyli zlecania napisania podręczników, stosowano zwy¬kle wobec autorów polskich i przedmiotów mających pewną tradycję w dotychczasowym nauczaniu oraz wymagających orientacji w życiu kraju. O konkursie natomiast na książki elementarne zawiadomiło uczonych w kraju i za granicą Obwieszczenie, w którym przedstawiono pokrótce założenia ideowe szkół, zamieszczono wskazówki me¬todyczne i układ nauk; według których podręczniki miały być opra¬cowane.
W wyniku nawiązania kontaktów naukowych z Zagranicą prace Towarzystwa zyskały na powadze i znaczeniu w kręgach społeczeń¬stwa polskiego, zainteresowały eksperymentem polskim świat pedago¬gów i uczonych obcych, a w rezultacie przyniosły szereg konspektów i kilka podręczników. Wśród 27 wydanych w ciągu działalności To¬warzystwa podręczników było pięć opracowanych przez uczonych cu¬dzoziemców.
Ogółem na konkurs zgłoszono 23 prospekty, - aż 10 do matematyki. W ogromnej większości nie spełniły one nadziei Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, zarówno ze wzglę¬dów naukowych, jak i dydaktycznych. Oceny ich dokonywano według kryteriów wypracowanych na sesjach Towarzystwa. Czyniono to indy¬widualnie i zbiorowo, z dokumentacją pisemną i głosowaniem, co wska¬zuje, że do ich jakości przykładano wielką wagę. Takie postulaty przekazał członkom Towarzystwa Piramowicz w mo¬wie rocznicowej 7 marca 1776 r. Była ona nie tylko sprawozdaniem z dokonanej pracy, ale takie odpowiedzią na ataki zacofanej szlachty, zarzucającej Komisji naruszenie ustalonego porządku społecznego i dą¬żenie do przewrotu poprzez nowe wychowanie. Sekretarz Towarzy¬stwa starał się wykazać nie tylko bezzasadność oskarżeń, ale również podkreślał, że reforma szkół jest zgodna z interesami szlachty.
Odbyty w tym samym ( 1776) roku sejm przyniósł Komisji zwy¬cięstwo, ponieważ uchwalił wniosek upo¬ważniający Andrzeja Zamoyskiego do podjęcia pracy nad nowym kodeksem praw. W tej atmosferze niewątpliwie zrodziła się ini¬cjatywa opracowania podręcznika dla szkół parafialnych. Była ona wymownym dowodem zainteresowania się Komisji Edukacji oświatą ludu. Pracę nad elementarzem ukończono jednak dopiero w 1785 r. Większość podręczników opracowanych przez autorów polskich objęła przede wszystkim dziedzinę humanistyki. A więc ukazały się Wypisy łacińskie dla klas I-111 (1777-1780), łączące wiedzę językową z nauką o rzeczach w ten sposób, że ilustrowały fragmentami z dzieł łacińskich zagadnienia z historii, przyrody oraz nauki moralnej. Z in¬nych podręczników należy wymienić: Historię powszechną na klasę III. J. Kajetana Skrzetuskiego oraz na klasę IV Wincentego Skrzetuskiego (1786), następnie Gramatykę dla szkół narodowych Onufrego Kop¬czyńskiego na trzy pierwsze klasy ( 1778-1783 ) z układem gramatyki dla szkół narodowych, przeznaczonym dla nauczycieli ( 1785 ) oraz Moralną naukę A. Popłatwskiego dla klas I-III ( 1778-1787 ) . Naj¬później, bo w ostatnim roku istnienia Towarzystwa, ukazała się długo oczekiwana Wymowa i poezja Piramowicza. Nie można pominąć podręczników do nowej dziedziny nauki, która była źródłem nieporozumień dydaktycznych i ideowych, tj. do historii natura1nej. Dzieje podręczników z tej dziedziny są obrazem wahań naukowych i trudności ze strony autorów, tak że praca nad nimi - mimo wielkiego zapotrzebowania w terenie - ciągnęła się od roku 1777 do 1785, a nawet 1789. W tych latach wyszła Botanika dla szkół narodowych w układzie Jana Krzysztofa Kluka i Zoologia czyli zwierzę to pismo - przy współautorstwie Kluka i Czempińskiego, oba podręczniki używane w szkołach polskich jeszcze w pierwszej ćwierci XIX w. Komisja Edukacji Narodowej otwarła zatem drogę do szkoły dziedzinie wiedzy tak potrzebnej w kraju o strukturze rolniczej. Piramowicz określił jej rolę stwierdzeniem, że tylko człowiek „w grubej nieświadomości żyjący\'\' może nie dostrzegać jej istotnej wartości.,
Okres prac wydawniczych Towarzystwa obejmuje 15 lat, tj. od 1777 do 1792 r. Najważniejszy ruch zaznacza się w latach 1778-1787. Niestety, cykl przygotowania podręczników, druku oraz kolportażu w agendach Towarzystwa trwał bardzo długo, napotykał trudności nie tylko merytoryczne, ale także w drukarniach i transporcie, tak że pierwsze podręczniki Komisji dotarły do szkół dopiero około roku 1780. W 1783 r. przejęła. wydawnictwo podręczników Szkoła Główna w Krakowie, organizując ich kolportaż własnym siłami.
Niewielki stosunkowo dorobek wydawniczy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych nie zaspokoił potrzeb szkół. Nie ukazały się książki do geografii, chemii, historii kunsztów, higieny, ogrodnictwa i rolnictwa, mineralogii, do języków nowożytnych, a nawet do nauki chrześcijańskiej. Najważniejszą niewątpliwie przyczyną był brak autorów kompetentnych w danym zakresie wiedzy. Wysokie wyma¬gania co do wartości ideowej, rzeczowej i dydaktycznej sprawiły, że wiele prospektów odrzucono. Ponadto sprawa terminologii naukowej sprawiała autorom polskim dodatkowe trudności.
Dociekliwość naukowa i poczucie odpowiedzialności wychowawczej, aby ,,żadnego fałszywego wyobrażenia młodemu nie dawać\'\', spra¬wiły, że autorzy musieli podręczniki nieraz kilkakrotnie przerabiać. mimo że szkoły i nauczyciele na nie czekali. W prowadzeniu słowiczków terminów naukowych; stosowano nawet zwięzłe notatki na marginesach dla łatwiejszej orientacji i utrwalenia wiadomości, zamieszczano modne w tym czasie tabele, wykresy, ryciny.
Najcenniejszą wszakże zdobyczą dydaktyczną były tzw. Przypisy dla nauczycieli, pełniące funkcję przewodników metodycznych. Pisane przez znawców przedmiotu i dydaktyków były niekiedy świetne w koncepcji, podawały środki upoglądowienia nauczania, literaturę naukową przed¬miotu, uczyły stosowania metody analitycznej, którą uważano za postu¬lat prawa natury. W myśl zasady głoszonej przez Popławskiego, że wiedzieć, to nie to samo, co umieć nauczyć, starano się w ten sposób podnieść poziom naukowy i metodyczny nauczycieli.
W rezultacie podręczniki, które się ukazały w ramach wydawnictw ¬Komisji Edukacji Narodowej, stały na wysokości zadania, a niekiedy miały charakter pionierski. Wprowadzając nowe przepisy; programy i podręczniki Towarzystwo włożyło wiele wysiłku w nadzór i kontrolę pracy szkół i nauczycieli, realizujących nowy kierunek edukacji. Wizytacje szkół

Pierwsze wizytacje, które odbyły się w 1774 r. przed powstaniem Towarzystwa, przeprowadzili już to sami komisarze według przydzie¬lonych sobie departamentów, już to ich delegaci. Miały one głównie charakter ekonomiczno-organizacyjny. Orientowały Komisję o stanie przyjętych pod jej władzę szkół, o ich wyposażeniu, obsadzie nauczy¬cieli. Następne, według Instrukcji do wizytowania szkół z roku 1777 miały na celu zapoznanie się z całokształtem życia szkolnego.
Jedną z ciekawszych wizytacji, która wywołała wielkie uznanie komi¬sarzy oraz echo wśród społeczeństwa, była wizytacja departamentu ruskiego, przeprowadzona przez Adama Czartoryskiego w okresie od 23 maja do 14 lipca 1780 r. w asyście członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Adama Jakukiewicza, który po upływie 6 lat zwiedzał ponownie ten teren. Czartoryski interesował się - jeśli chodzi o sprawy pedagogiczne - głównie poziomem nauki i stosowaniem podręczników, wglądał nawet w prace pisemne uczniów, przy okazji podkreślał troskę Komisji o poziom łaciny, polemizując w ten sposób z opinią szlachty.
Z czasem zaczęto powoływać do obowiązków wizytatorskich człon¬ków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, jako bardziej kompeten¬tnych w sprawach pedagogicznych. Od chwili wprowadzenia w życie Ustaw Komisji Edukacji Narodowej przejęły ten obowiązek szkoły główne. Członkowie Towarzystwa, studiując wnikliwie raporty szkół wszelkich stopni, zasięgając opinii społeczeństwa, odbywając częste wizytacje, starali się ustawicznie ulepszać swoją pracę. Specjalne wizytacje po 1781 r., związane z projektem ustaw szkolnych oraz z faktem dotarcia w tym czasie do nauczycieli i uczniów pierwszych podręczników wydanych przez Towarzystwo, sprzyjały w znacznym stopniu podniesieniu się poziomu nauczania w szkole, zdyscyplinowaniu personelu szkoły, zmuszały nauczycielstwo, złożone w większości z eksjezuitów, do . przestrzegania nowych przepisów i posługiwania się nowymi podręcznikami.
Raporty szkół, wizytacje, śledzenie opinii publicznej i potrzeb ówczesnego społeczeństwa wraz z poprzednio wydanymi przepisami szkolnymi przyniosły Towarzystwu obfity materiał do przygotowania Ustaw Komisji Edukacji. Ustawy Komisji Edukacji

Ten pierwszy kodeks praw i zadań szkolnictwa należy do trwałych osiągnięć Komisji Edukacji Narodowej. Znamy trzy redakcje Ustaw: z roku 1781, 1783 i 1790. Ostatnia, nie ogłoszona współcześnie, zawiera niewielkie na ogół zmiany, głównie w odniesieniu do szkół głównych. Natomiast Ustawy Komisji Edukacji Narodowej w-dane w roku 1783 stanowią podstawową redakcję i są wynikiem długiej pracy zarówno członków Komisji Edukacji, jak i Towarzystwa do ksiąg Elementar¬nych.
Pomysł dokonania zbioru Ustaw przypisał Grzegorz Piramowicz Antoniemu Popławskiemu. Postanowienie podjęcia tej pracy zapadło ostatecznie na posiedzeniu Towarzystwa w dniu 27 grudnia 1780 r. pod przewodnictwem Ignacego Potockiego, który podał projekt zebrania w całość wydanych dotychczas przez Komisję Edukacyjną -przepisów, uniwersałów, okólników itd.
Inicjatywa prezesa Towarzystwa miała głębsze tło. Mijał rok 1780, rok upadku kodeksu Zamoyskiego i wzrostu sił reakcji atakującej Komi¬sję. Jeszcze na początku roku rozgorzała walka w Krakowie, skierowana przez biskupa Sołtyka przeciwko Kołłątajowi i reformie uniwersytetu. Groziło unicestwienie dzieła Komisji. Dotychczasowym jej pracom należało nadać trwały kształt, ułatwić wniknięcie ich w społeczeństwo, stworzyć rzeczowy dowód do obrony.
Praca nad kodyfikacją trwała około sześciu miesięcy, w wyniku czego opracowano Projekt ustaw i przedłożono go w dniu 3 września 1781r. na zjeździe rektorów i prorektorów w Warszawie pod przewodnictwem prezesa Poniatowskiego, a w Wilnie pod prezydencją Chreptowicza. Projekt zawierał 26 artykułów, będących zbiorową pracą członków Towarzystwa, z których każdy podjął się opracowania wybranych punktów. Piramowicz opracował sprawy dydaktyczne, Kołłątaj szereg punktów odnoszących się do szkół głównych i stanu akademickiego, Hołłowczyc i Jakukiewicz zajęli się zagadnieniami administracyjnymi, i wewnętrznymi, Narbutt wziął pod opiekę szkolnictwo parafialne oraz konwikty i pensje, Kopczyński zagadnienia wychowawcze, a Koblański sprawę świadczeń społecznych dla nauczycieli. Ostateczny kształt redakcyjny nadał Ustawom sekretarz Towarzystwa i w tej postaci znalazły się one w rękach zwierzchników szkolnych.
Chcąc się przekonać, w jakim stopniu Projekt ustaw zda egzamin życiowy, poleciła Komisja 5 kwietnia 1782 r. odbyć generalną wizytację kilku wizytatorom, m. in. kilku członkom Towarzystwa, współautorom Ustaw. Była to pewnego rodzaju poufna misja, wymagająca dużego doświadczenia i wnikliwości. Sprawozdanie z wizytacji odbyło się w listopadzie tegoż roku w obecności rektorów obu szkół głównych na posiedzeniu Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
Tą drogą zebrane uwagi stanowiły materiał do ostatecznej redakcji Ustaw w roku 1783. Zmiany szły w kierunku redukcji rozdziałów, przesunięcia ich kolejności, dokładniejszego sprecyzowania powinności i praw nauczycieli. Gruntowną zmianę przeprowadził Kołłątaj w artykułach dotyczących szkół głównych, a to ze względu na nowy układ wydziałów. Wypracowano szereg form kontroli i dokumentacji, które pozwalały władzom wnikać w życie i pracę szkół oraz podnosić ich poziom. Ten imponujący obraz prac Komisji wykazuje jednak w stosunku do \"pierwiastkowych\" przepisów z lat 1773-1776 pewne cofnięcie się ideowe. Śmiałe przedsięwzięcia członków młodej magistratury szkolnej, będących pod wpływem teoretycznych koncepcji pedagogicznych Zachodu oraz konkretnej sytuacji w kraju, którą spodziewano się poprawić między innymi drogą wychowania - w ciągu lat walki i przeciwną falą straciły swoją siłę reformatorską.
Niemniej zawartość Ustaw, ich wskazania wychowawcze i dydaktyczne, stosunek do nauczycieli cechuje głęboki humanitaryzm, wiew myśli postępowej, patriotyczna świadomość tworzenia zrębów nowej szkoły i nowego społeczeństwa. Jakże wiele mówią słowa Piramowicza w rozdziale o nauczycielach: \"Ktokolwiek się podejmuje tej usługi ojczyźnie swojej, roztrząsać ma dobrze obowiązek, który bierze na siebie, siły, które przynosi. Uczyć się sam • powinien (...) \".

---