SCENARIUSZ ZAJĘĆ TERENOWYCH Z GEOGRAFII

Marzena Szylin

nauczyciel geografii

Gimnazjum nr 1 w Kwidzynie

Temat: Wybrane pomiary rzek na przykładzie rzeki Narewki na obszarze

Puszczy Białowieskiej.

Czas trwania zajęć - około 3 h

WIADOMOŚCI:

Uczeń:

• definiuje pojęcia: ciek, rzeka główna, dopływ rzeczny, dopływ rzeczny I, II, III, IV... rzędu, lewy i prawy brzeg rzeki;

- wymienia przykładowe gatunki roślin wodnych

- wymienia co najmniej jedną metodę pomiaru prędkości płynięcia wody

• wymienia źródła zanieczyszczeń wód rzecznych.

UMIEJĘTNOŚCI:

Uczeń:

• określa główne i pośrednie kierunki świata,

• czyta mapę (orientować się w terenie na podstawie mapy),

• przelicza skalę mapy,

• mierzy szerokość rzeki,

• wykonuje pomiary głębokości koryta rzeki,

• rysuje przekrój poprzeczny koryta rzeki,

• wykonuje pomiary potrzebne do obliczenia prędkości płynięcia wody w korycie rzeki,

• oblicza ze wzoru prędkość płynięcia wody w korycie rzeki,

• analizuje głębokości koryta rzeki i dobiera odpowiednie piony hydrometryczne do pomiaru prędkości płynięcia wody,

• szacuje stopień zarośnięcia koryta rzeki na podstawie obserwacji bezpośredniej,

• analizuje związek między głębokością koryta rzeki, roślin rosnących w korycie rzeki i stopniem zarastania koryta a prędkością płynięcia wody w korycie.

POSTAWY:

- pracuje twórczo w grupie,

- samodzielnie dokonuje wyboru sposobu obliczeń,

- spostrzega związki zachodzące między przyrodą ożywioną i nieożywioną,

• przejawia silną potrzebę ochrony przyrody,

• ustosunkowuje się emocjonalnie do zagadnień ekologicznych.

METODY PRACY:

• obserwacja bezpośrednia,

• praca w grupach (z mapą, i kartą pracy terenowej),

• pogadanka

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

• instrukcje z zadaniami do rozwiązania,

• atlas roślin wskaźnikowych,

• plan miejscowości Białowieży w skali 1:25 000,

• dwie taśmy miernicze - na końcówce jednej z nich umocowany jest ciężarek

• 10 pływaków,

• stoper,

• kalkulator, nici, linijka, flamastry, klej

BIBLIOGRAFIA:

1. Atlas geograficzny, PPWK, w skali 1:2 250 000

2. Atlas roślin wskaźnikowych, 1996, PWN, Warszawa (załącznik do przewodnika umieszczonej w niniejszej bibliografii pod numerem 3)

3. Gutry - Korycka M., Werner - Więckowska H., 1996, Przewodnik do hydrologicznych badań terenowych, PWN, Warszawa

4. Karpiński J. J., 1972, Puszcza Białowieska, Wiedza Powszechna, Warszawa

5. Okołów C., 1989, Białowieża, PTTK „KRAJ”, Warszawa

FAZA WPROWADZAJĄCA:

1. Czynności organizacyjno - porządkowe.

2. Sprawdzenie wiadomości:

• Podanie synonimu słowa rzeka,

• Określanie lewego i prawego brzegu rzeki?

• Jak określić, którego rzędu jest dana rzeka?

• Jakie są zasady przeliczania skali mapy?

3. Nawiązanie do tematu lekcji:

• podanie i uzasadnienie tematu oraz celu zajęć,

• podział klasy na cztery grupy,

• zaznajomienie uczniów z kartami pracy dla poszczególnych grup,

• przypomnienie o bhp i dyscyplinie w czasie zajęć.

FAZA REALIZACYJNA:

1. Wręczenie grupom instrukcji i kart pracy - każda grupa ma inne zadanie do wykonania.

2. Odrębne, dokładne wytłumaczenie zadań grupie III.

3. Samodzielne wykonywanie zadań w terenie. Dwóch nauczycieli - opiekunów czuwa nad prawidłowym przebiegiem wykonywania zadań.

FAZA PODSUMOWUJĄCA:

1. Prezentacja zadań przez liderów z poszczególnych grup, omówienie wyników badań - wyciąganie wniosków.

2. Zapis końcowych wniosków.

3. Ocena aktywności uczniów przez nauczycieli prowadzących i uczniów biorących udział w zajęciach.

4. Zebranie materiałów, które posłużą jako dokumentacja pracy uczniów oraz elementy gazetki geograficznej w klasie.

KARTA PRACY

GRUPA I

Zadanie nr 1 - Ogólne wiadomości o badanej rzece.

1. Wymyśl nazwę swojej grupy. Uwaga! Nazwa musi się kojarzyć z rzekami.

2. Wybierz lidera grupy, który będzie przedstawiał wyniki pracy całej grupy.

3. Na konturowej mapie Polski zaznacz położenie Kwidzyna i Puszczy Białowieskiej (załącznik nr 1).

4. Na czarno - białym planie miejscowości Białowieża (załącznik nr 2) znajdź rzekę Narewkę, pokoloruj ją na niebiesko i zaznacz:

• strzałką kierunek jej płynięcia;

• znakiem „x” miejscowość, w której wykonujemy pomiary.

5. Na podstawie dostępnej literatury znajdź podstawowe informacje o Narewce.

Pomogą Tobie w tym poniższe pytania:

• Na podstawie fragmentu mapy fizycznej w skali 1:2 250 000 oblicz długość rzeki;

Mapa fizyczna Polski OBLICZENIA

1:2 250 000

Legenda: - granice państwa - rzeka Narewka - miejscowość, w której wykonano pomiary - kierunek płynięcia Narewki

• Jak nazywa się rzeka, do której wpływa Narewka?

• Którego rzędu jest to dopływ?

• Gdzie znajduje się źródło Narewki?

• Czy Narewka przepływa przez obszar Puszczy Białowieskiej?

• Podaj nazwy dopływów Narewki.

6. Wszystkie zebrane informacje przedstaw na arkuszu papieru A 1. Wykorzystaj

do tego materiały plastyczne, które otrzymałeś od nauczyciela.

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY I

NUMER 1:

Konturowa mapa Polski

Legenda: Kw. - Kwidzyn PB - Puszcza Białowieska

NUMER 2:

Plan miejscowości Białowieża

Legenda: - miejsce pomiarów - kierunek płynięcia wód Narewki - rzeka Narewka

ODPOWIEDZI NA PYTANIA GRUPY IKARTA PRACY

GRUPA II

Zadanie numer 2 - Pomiary koryta rzeki. Przekrój poprzeczny rzeki Narewki.

1. Wymyśl nazwę swojej grupy. Uwaga! Nazwa musi się kojarzyć z rzekami.

2. Wybierz lidera grupy, który będzie przedstawiał wyniki pracy całej grupy.

3. Do podstawowych pomiarów rzek należy przekrój poprzeczny przez koryto cieku. Pomiary będziecie wykonywać z mostu.

4. Lider wyznacza:

• dwie osoby do trzymania nieruchomo dwóch końców taśmy,

• jedną osobę do notowania wyników,

• dwie osoby do wykonywania pomiarów.

5. W poprzek przekroju rozciągnij taśmę mierniczą prostopadle do kierunku płynięcia wody tak aby początek taśmy (0, 00 m) znajdował się na lewym brzegu rzeki. Taśma ma być rozwinięta do momentu, kiedy zaczyna się brzeg prawy (ryc. 1).

Ryc. 1. Przykładowy przekrój poprzeczny przez koryto rzeki.

6. Każdy koniec taśmy musi być unieruchomiony aby w czasie pomiarów głębokości nie przesuwała się (dwóch uczestników grupy przytrzymuje taśmę).

7. Notuj, na którym centymetrze taśmy znajdują się linie brzegowe cieku.

8. Sondowanie koryta zacznij od brzegu lewego wzdłuż wytyczonego profilu.

9. Początkowe punkty, w których będziesz dokonywał pomiaru głębokości podane są w tabelce w załączniku nr 1. Pozostałe punkty pomiaru wyznaczcie sami. Będzie to uzależnione od kształtu dna (jego nierówności):

• jeżeli będą występowały nierówności musisz zagęścić punkty pomiaru głębokości aby uchwycić charakterystyczne załamania dna cieku;

• jeżeli nierówności nie będą występowały, następne punkty pomiarowe wyznacz co jeden metr.

10. Pomierzone wartości głębokości względem odległości od zera taśmy wpisz w odpowiednie rubryki w załączniku nr 1.

11. Po wykonaniu pomiarów wykreśl rzeczywisty przekrój poprzeczny cieku

(załącznik nr 2). Na profilu zaznacz numery poszczególnych pionów, w których

mierzyliście głębokość koryta

12. Po zakończeniu pomiarów nie zwijaj taśmy i przekaż wyniki grupie trzeciej aby mogła odpisać wyniki, które będą jej potrzebne do pomiarów.

ODPOWIEDZI NA PYTANIA GRUPY II

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY II

ZAŁĄCZNIK NR 1

Tab. 1. Parametry przekroju poprzecznego rzeki Narewki w dniu ........................ w miejscowości Białowieża

Odległość od lewego brzegu w metrach	0,1	0,2	0,25	0,50	1.0	2,0	3,0	4,0	5,0	6,0	7,0	8,0	9,0	10,0
Głębokość w metrach

Jeżeli szerokość koryta jest większa niż 15 metrów po 10 m pomiary wykonuj co 2 metry.

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY II ZAŁĄCZNIK NR 2
0,00		L [m] odległość od lewego brzegu
	h [m] głębokość   Ryc. 2. Przekrój poprzeczny przez koryto rzeki Narewki w dniu ....................................... w miejscowości Białowieża.

KARTA PRACY

GRUPA III

Zadanie numer 3 - Pomiary prędkości powierzchniowej w korycie cieku

metodą pływakową.

1. Wymyśl nazwę swojej grupy. Uwaga! Nazwa musi się kojarzyć z zadaniem, które wykonujecie.

2. Wybierz lidera grupy, który będzie przedstawiał wyniki pracy całej grupy.

3. Pomiary wykonasz na odcinku 10 metrów wzdłuż brzegu, tak aby most, z którego dokonywano pomiaru głębokości (grupa II) znajdował się w połowie odcinka pomiaru prędkości płynięcia wody.

4. Lider wybiera:

• dwie osoby stojące po dwóch stronach brzegu na wysokości linii startu (obie mają stopery)

• dwie osoby stojące po dwóch stronach brzegu linii mety,

• jedną osobę, która będzie wrzucała pływaki jeden metr od linii startu (aby nabrał prędkości równej prędkości płynięcia wody),

• jedną osobę, która będzie stała na moście i odczytywała przybliżoną odległość płynięcia pływaka od brzegu lewego,

• Jedną osobę do wpisywania wyników do tabelki.

5. Przepisz do tabelki (załącznik nr 1) pomiary głębokości koryta od grupy II.

6. Ustal ile powstanie pionów wzdłuż których będziecie dokonywać pomiarów:

• jeżeli szerokość rzeki nie przekracza 10 m wyznacz 4 piony hydrometryczne;

• jeżeli szerokość rzeki przekracza 10 m wyznacz 5 pionów hydrometrycznych.

PAMIĘTAJ !!!

Wybór pionów hydrometrycznych nie może być przypadkowy. Musi uwzględniać charakterystyczne załamania dna (najgłębsze i najpłytsze miejsca). Pion pierwszy i ostatni powinien być umieszczony w rzece możliwie jak najbliżej brzegów.

7. Osoba stojąca 1 metr przed linią startu wrzuca pierwszy pływak w ustalonej wcześniej odległości od brzegu (trzeba pamiętać, że będą to odległości przybliżone). W momencie przejścia pływaka przez linię startu osoby włączają stopery i mierzą czas (t) przepłynięcia pływaka do linii mety (odcinek 10 metrów - L). W momencie kiedy pływak będzie mijał linię mety osoby tam stojące krzyczą STOP. Bezpośrednio ze stopera odczytujecie czas przepływu pływaka i wpisujecie wyniki do tabelki (załącznik nr 1)

W każdym wybranym pionie wpuszczaj dwa pływaki czyli dokonuj dwóch pomiarów

w każdym pionie hydrometrycznym.

8. Po wpisaniu wszystkich danych oblicz średnie prędkości przepływu ze wzoru:

L gdzie:

v = v - to prędkość płynięcia wody,

t L - to długość odcinka wzdłuż którego były wykonywane pomiary,

t - to czas przepłynięcia pływaka od linii startu do linii mety.

9. Jeżeli wystąpiły trudności w wykonywaniu pomiarów - wypisz je w punktach pod tabelką w załączniku nr 1 podając przyczyny trudności.

ODPOWIEDZI NA PYTANIA GRUPY III

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY III

ZAŁĄCZNIK 1

Tab. 1. Pomiary prędkości płynięcia wody rzeki Narewki w dniu ............................ w miejscowości Białowieża.

Numer pionu	Głębokość całkowita pionu w metrach	Odległość płynięcia pływaka w metrach [ L ]	Czas płynięcia pływaka w sekundach [ t ]	Prędkość płynięcia wody w korycie rzeki [ v ]

KARTA PRACY

GRUPA IV

Zadanie numer 4 - Zarastanie cieków.

Roślinność wodna porasta brzegi i lustro wody rzeki. Roślinność ta składa się z wielu gatunków, które mogą wypełniać samo koryto lub być przytwierdzone do dna cieku. Dlatego PAMIĘTAJ aby brać pod uwagę tylko te rośliny, które występują masowo.

1. Wymyśl nazwę swojej grupy. Uwaga! Nazwa musi się kojarzyć z roślinami rosnącymi na brzegu lub w korycie rzeki.

2. Wybierz lidera grupy, który przedstawi wyniki pracy całej grupy.

3. Obserwacji dokonasz na odcinku 100. metrów na lewym i prawym brzegu rzeki. Po środku badanego odcinka musi znajdować się most.

4. Lider wybiera:

• trzy osoby badające lewy brzeg;

• trzy osoby badające prawy brzeg.

5. Każda z grup otrzymuje Atlas roślin wskaźnikowych (str. 20 - 32)

6. Chodząc wzdłuż rzeki zwracaj uwagę na rośliny, które występują masowo. Rozpoznaj okaz według atlasu, zapisz potrzebne informacje w tabelce nr 1 (załącznik nr 1).

7. Na podstawie tabelki nr 1 uzupełnij tabelkę nr 2 (załącznik nr 2). Pogrupuj wszystkie rośliny, które zamieściłeś w tabelce nr 1 według grup jakie podano w tabelce nr 2.

8. Spróbuj rozpoznać rośliny rosnące w wodzie dalej od brzegu - zachowując ostrożność.

9. Zaobserwuj, czy istnieje zależność między występowaniem gatunków lub zespołów roślinnych a głębokością koryta.

10. Zwróć szczególną uwagę na wodną roślinność 10 metrów od mostu po jednej i drugiej jego stronie.

11. Oszacuj, w procentach (%), jaką część zajmują pasy roślinne w korycie rzeki.

12. Zwróć również uwagę czy brzegi są porośnięte drzewami i krzewami. Zapisz swoje uwagi w załączniku nr 2 i dorysuj w załączniku nr 3.

13. Wody jak i pozostałe elementy przyrody nieożywionej są często zanieczyszczane przez człowieka. Wymień kilka źródeł zanieczyszczeń Narewki.

ODPOWIEDZI NA PYTANIA GRUPY IV

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY IV

Załącznik nr 1

Tab. 1. Rośliny wodne w korycie rzeki Narewki w dniu......................................... w miejscowości Białowieża.

ROŚLINY WODNE
ZANURZONE I CZĘŚCIOWO ZANURZONE W WODZIE	ZANURZONE WÓD WOLNIEJ PŁYNĄCYCH I STOJĄCYCH	O LIŚCIACH PŁYWAJĄCYCH	BAGIENNE

ZAŁĄCZNIKI DLA GRUPY IV

ZAŁĄCZNIK NR 2

Tab. 2. Zależność występowania gatunków lub zespołów roślinnych z głębokością koryta rzeki Narewki w dniu .........................

w miejscowości Białowieża.

GATUNKI ROŚLIN
ŻYJĄCE PRAWIE WYŁĄCZNIE W WODACH WARTKICH (v = 0,7 - 1,2 m/s)	ŻYJĄCE W CIEKACH O PRĘDKOŚCI UMIARKOWANEJ (v = 0,2 - 0,7 m/s)	UNIKAJĄCE PRĄDU

ZAŁĄCZNIK NUMER 3

GRAFICZNE PRZEDSTAWIENIE ROSLINNOŚCI PORASTAJĄCEJ BRZEGI

I KORYTO NAREWKI W DZNIU ....................................... W MIEJSCOWOŚCI BIAŁOWIEŻA

STOPIEŃ ZAROŚNIĘCIA KORYTA NAREWKI W DNIU ....................................

W MIEJSCOWOŚCI BIAŁOWIEŻA

INSTRUKCJA DLA NAUCZYCIELA - KARTA PRACY (ODPOWIEDZI)

GRUPA I

c) załącznik nr 1

Konturowa mapa Polski

Legenda: Kw. - Kwidzyn PB - Puszcza Białowieska

d) załącznik nr 2

Plan miejscowości Białowieża

Legenda: - miejsce pomiarów - kierunek płynięcia wód Narewki - rzeka Narewka

e)

Mapa fizyczna Polski

1:2 250 000

Legenda: - granice państwa - rzeka Narewka - miejscowość, w której wykonano pomiary - kierunek płynięcia Narewki

• Długość Narewki wynosi około 66 km.

• Rzeka, do której wpływa Narewka to Narew.

• Jeżeli przyjąć, że Narew jest dopływem Wisły to Narewka jest dopływem III rzędu

(Wisła - I rzędu, Narew - II rzędu, Narewka - III rzędu).

• Źródła Narewki znajdują się poza granicami Polski, na obszarze Białorusi. Wypływa ona z bagien zwanych Dzikim Nikorem (Karpiński J. J., Puszcza Białowieska, str. 38 - 39).

• Narewka przepływa przez środek Puszczy Białowieskiej.

• Dopływy prawe Narewki to: Jelonka, Orłówka, Hwoźna, Braszcza, Bobrówka.

Dopływy lewe Narewki to: Kliczyniówka, Łutownia, Przedzielna, Jelonka, Wakuszanka, Jabłonówka, Wieliczkówka.

• Uczniowie zamieszczają zdobyte informacje na arkuszu A1. Tuż przed zajęciami można powiększyć mapy z załącznika 1 i 2 i narysować tabelkę, do której wpiszą odpowiedzi.

GRUPA II

Nauczyciel:

• szczegółowo wyjaśnia metody pracy grupy,

• kontroluje prawidłowość wykonywanych pomiarów,

• rozdaje uczniom przykładowe przekroje poprzeczne przez koryto rzeki.

Nauczycielowi korzysta z Przewodnika do hydrologicznych badań terenowych str. 127 - 128 i 137 - 138.

Uczeń:

- rysuje przekrój poprzeczny przez koryto Narewki. Następnie zaznacza piony, wzdłuż których mierzona była głębokość koryta.

GRUPA III

Nauczyciel:

• rozdaje karty pracy,

• wyjaśnia metody pracy,

• pomaga uczniom wybrać charakterystyczne piony (na podstawie danych otrzymanych

od grupy II).

Nauczyciel korzysta z Przewodnika do hydrologicznych badań terenowych str. 137 - 141.

Uczeń:

• po wykonaniu pomiarów oblicza prędkość płynięcia wody,

• Na rycinie przedstawiającej przekrój poprzeczny przez koryto Narewki czerwonym kolorem zaznacza te piony, wzdłuż których dokonano pomiarów prędkości płynięcia wody i nad pionem wpisuje obliczoną prędkość,

GRUPA IV

Nauczyciel musi przeczytać rozdział z Przewodnika do hydrologicznych badań terenowych

str. 123 - 127.

WNIOSKI:

Po przedstawieniu wyników przez wszystkie grupy, zaznaczeniu wszystkich wyników na arkuszu A1 uczniowie formułują następujące wnioski:

1. W najgłębszych miejscach koryta jest największa prędkość płynięcia wody. Mniejsza prędkość występuje w płytszych miejscach i przy brzegach koryta.

2. Im większa prędkość płynięcia wody i większa głębokość tym mniej zarośnięte koryta.

3. O intensywności zarastania cieków decyduje na pewno kształt i głębokość koryta oraz prędkość płynięcia wody w korycie (im większa prędkość płynięcia wody i większa głębokość tym mniej zarośnięte koryta).

---