Skrypt  dla Ośrodka Szkolenia  Zawodowego dla Niewidomych  w Krakowie      Opracowany przez  doc. dr hab. Janinę  Sokołowską_Pituch                      Anatomia    Anatomia jest to nauka o budowie organizmu żywego ustroju. W zależności  od badanego organizmu jest: anatomia roślin, zwierząt i człowieka.   Nazwa anatomia pochodzi od sposobu badania, którym jest rozcinanie,  dzielenie na części badanego ustroju, zaś rozcinanie nosi nazwę po grecku  anatemnein. Rozcinanie, preparowanie zwłok jest podstawową metodą badawczą,  ale nie wystarczającą, uzupełnia się ją badaniem przyżyciowym przy pomocy  aparatu rentgenowskiego. Suma obserwacji dokonanych gołym okiem bez użycia  aparatury powiększającej stanowi anatomię makroskopową, która daje ogólny  obraz postaci i budowy człowieka. Dla szczegółowego badania budowy  organizmu potrzebne są przyrządy powiększające, tj. mikroskopy, które  obecnie pozwalają dojrzeć najdrobniejsze cząstki składowe komórki, tkanek i  narządów, co w sumie daje anatomię mikroskopową. Anatomia zajmuje się  człowiekiem dorosłym. Badanie organizmu w czasie jego rozwoju od momentu  zapłodnienia do momentu przyjścia na świat jest zadaniem embriologii czyli  nauki o rozwoju zarodka - (embrion to nazwa grecka zarodka). Anatomia i  embriologia razem wchodzą w skład nauki o postaci i budowie żywego  organizmu zwanej morfologią od greckiego słowa morfe czyli postać. Nauka o  czynnościach organizmu nosi nazwę fizjologia. Anatomia i fizjologia razem  tworzą naukę o żywym ustroju zwaną biologią. Anatomia i fizjologia są  ściśle ze sobą związane, budowa jest podstawą czynności, zaś czynność  wpływa na budowę narządu czy zespołów narządów.   Znajomość budowy i czynności organizmu prawidłowego i w stanie zdrowia  pozwala na poznanie zmian chorobowych, odchyleń od normy w zakresie budowy  co określa się jako zmiany patologiczne. Anatomię prawidłową przeciwstawia  się anatomii patologicznej. Anatomia prawidłowa ma więc znaczenie nie tylko  czysto poznawcze, teoretyczne ale przede wszystkim praktyczne dla lekarza i  innych pracowników służby zdrowia.  Przedstawiając wyniki badań makroskopowych czy mikroskopowych opisujemy  komórki, tkanki czy narządy, tworzymy anatomię opisową. W zależności od  sposobu ujmowania opisu mamy anatomię opisową w ścisłym tego słowa  znaczeniu i anatomię topograficzną. Anatomia opisowa jest zarazem anatomią  systematyczną, ujmuje opisy narządów ułożonych w układy czyli systemy,  kolejno jeden układ po drugim np. układ pokarmowy, oddechowy, krążenia itd.  Anatomia topograficzna opisuje wzajemne ułożenia narządów w stosunku do  siebie i w stosunku do miejsca, np. układ narządów w klatce piersiowej czy  w jamie brzusznej. Znajomość wzajemnych stosunków narządów w okolicach  ciała jest konieczna dla chirurga, stąd inna nazwa tego rodzaju anatomii,  anatomia chirurgiczna lub kliniczna. Pewną odmianą nauki o postaci i  budowie ciała jest anatomia plastyczna czyli artystyczna, której  przedmiotem badań jest powierzchnia zewnętrzna ciała, wzajemne proporcje  poszczególnych części ciała, rzeźba zewnętrzna organizmu. Jest to w pewnym  stopniu uzupełnienie wiadomości potrzebnych lekarzowi, wyrabia jego zmysł  obserwacji, konieczna jest jednak dla artysty, stąd jej nazwa - anatomia  artystyczna.  Człowiek wchodzi w skład przyrody żywej, należy do świata zwierzęcego i  może być porównywany do tego świata zarówno w okresie rozwoju i postaci  dojrzałej. Mamy więc anatomię porównawczą.   Człowiek wykazuje pewną typową, charakterystyczną budowę ciała, ale  wykazuje również daleko idącą zmienność osobniczą. Nie ma dwóch osób o  identycznych twarzach, wymiary tułowia lub kończyn różnią się zależnie od  ogólnych rozmiarów ciała, narządy wewnętrzne nie są u wszystkich jednakowej  wielkości, jednakowego kształtu i zawsze położone identycznie. Inaczej  mówiąc obserwuje się zmienność mniejszą lub większą w budowie organizmu  określonego jako prawidłowy, normalny. Anatomia opisowa człowieka dorosłego  jest więc opisem jednostki typowej o średnich wymiarach, jest oparta na  wynikach badań różnych osobników, których zmienność mieści się w granicach  normy.     Komórka    Komórka jest najmniejszą cząstką żywego organizmu, zdolną do wykonywania  samodzielnych procesów życiowych. Każda komórka składa się z podstawowych  części, jakimi są ciało komórkowe i jądro. Komórka ma określony kształt,  zależny od warunków w jakich żyje i od wykonywanej przez nią czynności.  Komórka żyjąca w płynnym środowisku ma kształt kulisty, komórka żyjąca w  stałym środowisku ma kształty różne. Są komórki owalne, wielościenne,  płaskie, walcowate, wydłużone, wrzecionowato, gwiazdkowate, posiadające  liczne wypustki, które często uniemożliwiają określenie kształtu komórki.  Wielkość komórek jest bardzo rozmaita, jednak jest ona mierzona w mikronach  czyli w tysięcznych częściach milimetra. Krańcowe wymiary sięgają od kilku  mikronów do kilkudziesięciu, nawet około stu mikronów. Niektóre komórki jak  np. mięśni prążkowanych mogą mieć długość kilku lub kilkudziesięciu  centymetrów, ale grubość kilku do stu mikronów. Komórka żywa posiada pewne  właściwości, pewne przejawy życiowe. Należy do nich przemiana materii,  ruch, wrażliwość i rozmnażanie. Przemiana komórki polega na pobieraniu  pewnych substancji, przerabianiu ich, następnie na wbudowaniu cząsteczek  tych substancji w ciało komórki i na wydalaniu substancji komórce  niepotrzebnych. W komórce zachodzą stale pewne procesy chemiczne związane  głównie z procesem oddychania komórki. Substancje dostarczone komórce są  jej potrzebne do przebudowy jej składników, do wzrostu i powiększania jej  masy, do czynności np. wydalniczych. W procesie oddychania komórka pobiera  tlen, a wydala dwutlenek węgla. Komórki młode powiększają swoje rozmiary,  następnie stabilizują się czyli wielkość ich nie ulega zmianie, wreszcie  komórki starzeją się, niejednokrotnie zmniejszają się i umierają. Komórki  mające zdolności wydzielania, przerabiają dostarczone substancje i  wytwarzają stale pewien produkt zwany wydzieliną, który jest dalej  wykorzystywany przez organizm lub jest wydalany na zewnątrz jako substancja  ustrojowi niepotrzebna. Przykładem mogą być komórki wątroby wydzielające  żółć, która pomaga w trawieniu tłuszczów, lub hormony przysadki mózgowej w  pływające regulująco na wydzielanie innych gruczołów dokrewnych, lub pod  wydzielany z ustroju na zewnątrz. Przemiana materii w komórce jest związana  z przemianą energii, np. z wydzielaniem ciepła, z energią mechaniczną,  chemiczną czy nawet elektryczną. W przemianie materii biorą udział zarówno  jądro jak i cytoplazma. Ruchy komórki są możliwe dzięki wytwarzaniu przez  komórkę energii mechanicznej. Ruch pełzakowaty umożliwia komórce  przesuwanie się po podłożu stałym dzięki temu, że cytoplazma tworzy  wypustki, do których przesuwa się reszta ciała komórkowego. Na powierzchni  komórek mogą istnieć specjalne delikatne wypustki cytoplazmy zwane  migawkami, które poruszają się w określonym kierunku i przesuwają cząstki  znajdujące się na powierzchni komórek. Specjalnym rodzajem ruchu jest  kurczenie się komórki, która skracając swoje wymiary zmienia zarazem swoje  położenie lub położenie innych elementów, do których jest przymocowana.   Wrażliwość komórki i jej pobudliwość jest to zdolność do reagowania na  bodźce działające na komórkę. Pod wpływem działania jakiegoś bodźca  powstaje w komórce stan pobudzenia, który przenosi się w komórce z miejsca,  na które zadziałał na dalsze części komórki, inaczej mówiąc komórka ma  zdolność przewodzenia. Przykładem komórek o zdolnościach przewodzenia i  dużej wrażliwości są komórki nerwowe.   Rozmnażanie się komórek umożliwia zwiększanie się liczby komórek ustroju  wielokomórkowego. W procesie rozmnażania się komórka dzieli się na dwie  potomne, zbudowane tak jak ona sama. Dzięki mnożeniu się komórek jest  możliwe utrzymanie się gatunku. Są dwa rodzaje podziału komórki: podział  bezpośredni i pośredni. Podział bezpośredni polega na podziale jądra i  ciała komórkowego w następstwie przewężania się komórki bez poprzedzających  zmian w jądrze. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że bierzemy do ręki  miękką bryłkę o kształcie kuli i ściskając ją palcami w środku doprowadzimy  do podziału jej na dwie mniejsze kulki. Taki podział nie występuje w  ustroju człowieka w warunkach zdrowia. Podział pośredni jest podziałem  skomplikowanym, w którym najważniejsze zmiany występują w jądrze komórki.  Główny składnik jądra chromatyna, tworzy szereg nitek zwanych chromosomami.  Chromosomy dzielą się następnie i liczba ich podwaja się. Nowo utworzone  zestawy chromosomów oddalają się od siebie i wchodzą w cytoplazmę, która  uległa znacznemu przewężeniu w centrum komórki i ostatecznie komórka dzieli  się na dwie potomne, z których każda zawiera taką samą liczbę chromosomów,  jak komórka macierzysta. Zachowanie stałej liczby chromosomów umożliwia  utrzymanie się gatunków. Liczba chromosomów jest dla danego gatunku stała i  niezmienna. Człowiek posiada 46 chromosomów w jądrze komórkowym.   Specjalnym rodzajem komórek jest podział redukcyjny. Dotyczy on komórek  płciowych to znaczy jajowych i plemników. Komórki płciowe w procesie  dojrzewania przed zapłodnieniem wyrzucają połowę chromosomów czyli redukują  ich liczbę do połowy. Wskutek tego po zapłodnieniu czyli po połączeniu się  obu komórek płciowych liczba chromosomów jest taka, jak we wszystkich  innych komórkach. Nie można łączyć komórek płciowych zawierających różne  liczby chromosomów.   Czas życia komórki jest różny. Są komórki żyjące krótko np. komórki krwi,  są komórki żyjące długo, jak żyje cały organizm np. komórki nerwowe. Śmierć  komórki występuje albo wskutek procesu starzenia się komórki, albo pod  wpływem czynników szkodliwych.     Budowa komórki     Każda komórka składa się z cytoplazmy i jądra. Cytoplazma otoczona jest  błoną komórkową, jądro oddzielone jest od cytoplazmy błoną jądrową.  Cytoplazma posiada budowę chemiczną, zawiera szereg składników  występujących w postaci pierwiastków takich jak węgiel, siarka, potas,  chlor, sód, wapń i inne, ciała białkowe oraz wodę. W cytoplazmie zawarte są  liczne drobniejsze elementy składowe, które biorą udział w przemianie  materii komórkowej, w jej czynnościach wydzielniczych. Jądro komórkowe  zawiera substancję zwaną chromatyną, która w okresie podziału komórki  rozpada się na chromosomy. Jądro może zawierać jąderko. Jądro bierze udział  we wszystkich procesach życiowych komórki zazwyczaj komórka posiada jedno  jądro, ale mogą być komórki wielojądrzaste.     Tkanki    Tkanką nazywamy zespół komórek o podobnej budowie, zdolnych do  wykonywania pewnych czynności. Tkanki posiadają również istotę  międzykomórkową.   Wyróżnia się cztery lub pięć rodzajów tkanek. Są to: tkanka nabłonkowa,  łączna, mięśniowa i nerwowa lub tkanka nabłonkowa łączna, krew, mięśniowa i  nerwowa. Krew pochodzi rozwojowo z tej samej tkanki co tkanka łączna, stąd  nie wszyscy wydzielają ją z grupy tkanki łącznej.     Tkanka nabłonkowa     Tkanka nabłonkowa zwana krótko nabłonkiem bierze swą nazwę stąd, że  pokrywa błony leżące na powierzchni zewnętrznej ciała tj. skórę i błony  wyścielające jamy ciała lub przewody. Nabłonek pokrywający skórę nazywamy  naskórkiem, wyścielający jamy ciała nabłonkiem surowiczym, zaś nabłonek  wyścielający ściany naczyń krwionośnych śródbłonkiem. W zależności od  kształtu komórek nabłonka wyróżnia się nabłonek płaski, kubiczny czyli  brukowy i cylindryczny czyli walcowaty. Na podstawie ułożenia komórek  nabłonka może być nabłonek jednowarstwowy, wielowarstwowy i wieloszeregowy  lub wielorzędowy. Nabłonek może spełniać czynność ochronną, wydzielniczą,  może przyjmować bodźce jako nabłonek zmysłowy. Nabłonek płaski posiada  komórki cienkie jak łuski, zazwyczaj wieloboczne, jeśli jest to nabłonek  jednowarstwowy, to komórki układają się na podłożu tkanki łącznej i ściśle  przylegają do siebie. O nabłonku płaskim wielowarstwowym mówimy wówczas  jeśli warstwa powierzchowna nabłonka wielowarstwowego składa się z komórek  płaskich. Pozostałe warstwy mają komórki jednokształtne. Nabłonek płaski  jednowarstwowy występuje w świetle naczyń jako śródbłonek, pokrywa  powierzchnie błon wyścielających jamy ciała. Nabłonek ten posiada zdolności  wchłaniania i przepuszczania płynów i gazów. Nabłonek płaski wielowarstwowy  pokrywa skórę jako naskórek, pełniąc rolę przede wszystkim ochronną.   Nabłonek kubiczny zwany brukowym lub kostnym ze względu na podobieństwo  do kamienia w kształcie sześcianów ułożonych do brukowania ulic, układa się  najczęściej w warstwy pojedyncze. posiada również zdolności przepuszczania  pewnych substancji.   Nabłonek walcowaty lub cylindryczny posiada komórki wąskie i wysokie,  najczęściej układa się w warstwy pojedyncze. Wyściela ściany przewodu  pokarmowego i innych przewodów. Może posiadać na swej powierzchni migawki  wykonujące ruchy. Komórki tego nabłonka mają zdolności wydzielnicze.   Nabłonek wielorzędowy lub wieloszeregowy składa się z komórek o różnej  wysokości, ułożonych na błonie łącznotkankowej jedna obok drugiej, wskutek  czego jądra tych komórek znajdują się na różnych wysokościach, tworzą  szeregi zwykle jeden nad drugim, co daje podstawę określenia: nabłonek  wieloszeregowy.   Nabłonek ochronny - jest to naskórek czyli nabłonek wielowarstwowy  płaski, pokrywający powłokę zewnętrzną ciała. Zewnętrzne komórki naskórka  tracą jądra i przekształcają się w płytki zrogowaciałe oporne na działanie  czynników chemicznych i mechanicznych. Nieuszkodzona warstwa naskórka  chroni skórę przed wtargnięciem zarazków. Zrogowaciałe komórki tworzą włosy  chroniące organizm przed utratą ciepła i paznokcie. Warstwa zrogowaciała  stanowi warstwę chroniącą tkanki leżące głębiej przed wysychaniem. Pod  wpływem czynników mechanicznych w postaci drażnienia czy ucisku warstwa ta  grubieje. Warstwa zrogowaciała ulega stałemu złuszczaniu. Naskórek nie  wchłania substancji suchych, stąd można brać do ręki niektóre trucizny,  natomiast wchłania je, jeśli są zawarte w płynach lub tłuszczach, stąd  stosowanie maści leczniczych. Naskórek chroni skórę przed działaniem  promieni pozafiołkowych. Pod wpływem promieni powstaje barwik melanin,  którego obecność powoduje pochłanianie promieni. W krajach czy okolicach  silnie nasłonecznionych np. w Afryce, ludzie posiadają skórę brunatną aż do  zupełnie czarnej, natomiast ludzie mieszkający na północy jak Eskimosi  posiadają skórę jasną. Pod wpływem działania promieni wytwarza się barwik i  to jest istotą opalania się.   Komórki nabłonka, które posiadają zdolności wytwarzania pewnych  substancji noszą nazwę komórek gruczołowych. Mogą to być komórki  pojedyncze, jednak najczęściej tworzą one zespoły zwane gruczołami.  Pojedyncze komórki o zdolnościach wydzielniczych znajdują się w ścianie  przewodu pokarmowego i innych przewodów, a wydzielają one substancję zwaną  śluzem. Komórki wydzielające śluz mają kształt zmienny, zależny od  zawartości wydzieliny, nazywamy je komórkami kubkowymi.   Gruczoły utworzone przez zespoły komórek wydzielniczych mogą być  dwojakiego rodzaju: zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze.   Gruczoł wewnątrzwydzielniczy zwany inaczej gruczołem dokrewnym zawiera  zespoły komórek, ułożone w grupy lite w kształcie pęcherzyków, otoczone  gęstymi sieciami naczyń krwionośnych włosowatych. Wydzielina komórek  dostaje się bezpośrednio do krwi, stąd nazwa gruczoły dokrewne, stąd też  gruczoły tego rodzaju nie posiadają żadnych przewodów wydzielających.  Wydzielina gruczołów dokrewnych ma wspólną nazwę hormon, jest ona ustrojowi  potrzebna i rozchodzi się po całym organizmie wraz z krwią. Jeśli gruczoł  tworzy pęcherzyki to wydzielina najpierw gromadzi się w pęcherzykach a  potem dopiero przenika do naczyń krwionośnych.   Gruczoł zewnątrzwydzielniczy składa się z części wydzielniczej i z części  wyprowadzającej. Część wydzielnicza tworzy cewki i pęcherzyki lub tworzy  mieszane, złożone z cewek i pęcherzyków. Gruczoł cewkowy ma kształt prostej  cewki czyli rurki ślepo zakończonej, której ściany są wyścielone nabłonkiem  Gruczołowym. Gruczoły cewkowe mogą być pojedyncze lub rozgałęzione, a z  połączenia kilku gruczołów rozgałęzionych powstaje gruczoł cewkowy złożony.  Wydzielina gruczołu złożonego wydostaje się z części wydzielniczej do  przewodów drobniejszych a z nich do głównego przewodu wyprowadzającego. W  przypadku gruczołu pojedynczego lub rozgałęzionego jest jeden przewód  wyprowadzający. Gruczoł pęcherzykowy posiada część wydzielniczą w kształcie  pęcherzyka, którego część szeroka jest wyścielona komórkami gruczołowymi i  który zwęża się w część wyprowadzającą. Gruczoły pęcherzykowe mogą być,  podobnie jak cewkowe, pojedyncze, rozgałęzione i złożone, posiadają również  przewody wyprowadzające produkt komórek na zewnątrz gruczołu. Mogą być  wreszcie gruczoły mieszane: cewkowo_pęcherzykowe, pojedyncze, rozgałęzione  i złożone. Produkt gruczołu potrzebny ustrojowi nosi nazwę wydzieliny,  produkt zbędny lub wręcz szkodliwy nazywamy wydaliną.     Tkanka łączna     Tkanka łączna składa się z komórek i istoty międzykomórkowej, której  budowa i wygląd są różne i stały się podstawą podziału tkanki łącznej na  kilka rodzajów, na kilka grup. Wspólną cechą tych grup jest ich pochodzenie  z jednej tkanki płodowej, ich czynność podporowa i posiadanie istoty  międzykomórkowej.   Tkanka łączna zarodkowa, która jest punktem wyjściowym wszystkich tkanek  łącznych składa się z półpłynnej istoty międzykomórkowej, zawierającej  bardzo niewiele włókien i komórki. Komórki te mają kształt gwiazdkowaty i  mają zdolności przekształcania się we wszystkie rodzaje komórek tkanki  łącznej. Zgodnie z nazwą tkanka taka istnieje w okresie płodowym, stanowiąc  bazę wyjściową innych rodzajów tkanek łącznych.   W miarę gromadzenia się w istocie międzykomórkowej włókien tkanki łącznej  powstaje tkanka łączna wiotka i zbita. Obie posiadają te same rodzaje  włókien. Są to włókna kratkowe, klejodajne i sprężyste. Włókna kratkowe  zwane również srebrochłonnymi są bardzo delikatne, tworzą siateczki i  wchodzą w skład budowy niektórych narządów np. układu chłonnego. Solami  srebra barwią się na kolor ciemnobrunatny. Włókna klejodajne zwane inaczej  klejorodnymi lub kolagenowymi zbudowane są z substancji białkowej,  kolagenu. Układają się w wiązki, pod wpływem gotującej wody pęcznieją i  przemieniają się w klej. Są one odporne na rozciąganie.   Włókna sprężyste czyli elastyczne są zbudowane z białkowej substancji  czyli elastyny. Są to pojedyncze włókna lekko sfalowane, dają się silnie  rozciągać osiągają nawet 150% swojej długości wyjściowej. Po ustaniu  działania kurczą się, wracają do pierwotnego wymiaru.   W istocie międzykomórkowej znajdują się następujące rodzaje komórek  właściwych. Najwięcej jest fibroblastów, które dojrzewają przyjmują nazwę  fibrocytów. Są to komórki, które biorą udział w wytwarzaniu włókien tkanki  łącznej. Mają kształty wydłużone, posiadają wypustki, owalne jądra.  Histocyty czyli makrofagi są to komórki obdarzone zdolnościami wykonywania  ruchów pełzakowatych i pożerania bakterii, rozpadłych komórek lub ziarenek  barwników. Komórki plazmatyczne o owalnym kształcie i specjalnym układzie  chromatyny w jądrze posiadają zdolność produkowania ciał odpornościowych.  Komórki tłuszczowe gromadzą w swej cytoplazmie ziarenka tłuszczu, które w  końcu łączą się w kroplę tłuszczu wypełniającą prawie całą komórkę,  spychając jądro na jej obwód. Komórki tłuszczowe mogą gromadzić się w  pewnych miejscach tkanki łącznej wiotkiej w większej ilości i  przekształcają tkankę łączną w tkankę tłuszczową. Komórki barwikowe są  dwojakiego rodzaju: wytwarzające barwik melaniny i gromadzące ten barwik.  W zależności od ilości włókien i komórek można podzielić tkankę łączną  włóknistą na wiotką i ubitą. Tkanka wiotka zawiera wymienione komórki i  wszystkie rodzaje włókien, ale w ilości niewielkiej. Stąd jej wiotkość.  Jest to tkanka najbardziej przypowierzchniowa w ustroju łączy i zarazem  oddziela poszczególne narządy, wchodzi w skład narządów, otacza naczynia  krwionośne i nerwy.   Tkanka łączna zbita zawiera większą ilość włókien, zaś mniej komórek.  Może ona podobnie jak wiotka znajdować się między narządami lub w ich  składzie np. w skórze, ale może tworzyć pasma, błony. W ustroju z tkanki  łącznej zbitej zbudowane są więzadła stawowe, ścięgna mięśni, powięźe  mięśni. W tkance tej mogą przeważać włókna klejodajne lub sprężyste, dzięki  czemu posiada różną odporność na rozciąganie czy ucisk.   Tkanka tłuszczowa jest specjalnym rodzajem tkanki łącznej,  charakteryzującym się znacznym nagromadzeniem komórek tłuszczowych.  Znajduje się w różnych miejscach ustroju, pod skórą, między narządami, w  ich otoczeniu. Tkanka tłuszczowa pełni rolę magazyniera substancji  tłuszczowych ustroju, tak bierze udział w przemianie wodnej pochłaniając  duże ilości wody, stanowi zły przewodnik ciepła a tym samym czynnik  ochronny.   Tkanka siateczkowa składa się z komórek posiadających wypustki, które  łączą się ze sobą tworząc siateczkę. Tkanka ta wchodzi w skład narządów  układu chłonnego i krwionośnego.   Włókna klejorodne nie używane np. po unieruchomieniu kończyny na skutek  złamania kości kurczą się i utrudniają ruchy. Można przeciwdziałać temu i  przywrócić włóknom ich właściwości rozciągania przez masaż i ruchy bierne  stawów.   Tkanka łączna odznaczająca się pewną twardością istoty międzykomórkowej  tworzy tkankę szkieletową, złożoną z tkanki chrzęstnej i kostnej.   Tkanka chrzęstna posiada pewien stopień twardości i sprężystości. W  istocie międzykomórkowej znajdują się włókna tkanki łącznej, a od ich  ilości i rodzaju zależy podział tkanki chrzęstnej na chrząstkę szklistą,  włóknistą i sprężystą.   Chrząstka szklista jest twarda, ale daje się krajać nożem, jest odporna  na ucisk i ściskanie. Posiada cienkie, delikatne włókna kolagenowe i  komórki ułożone w specjalnych jamkach i otoczone jakby torebkami. Komórki  nie posiadają wypustek. Chrząstka szklista przypomina z wyglądu szkło  nieprzeźroczyste, mleczne, barwy białawoniebieskiej. Chrząstka szklista  tworzy u płodu znaczną część szkieletu później kostnego, w ustroju dorosłym  pokrywa powierzchnie stawowe kości, tworzy przednie odcinki żeber, znajduje  się w ścianach dróg oddechowych. Chrząstka szklista nie posiada naczyń  krwionośnych i z wyjątkiem powierzchni stawowych jest pokryta ochrzęstną.  Ochrzęstna jest to warstwa tkanki łącznej posiadająca naczynia krwionośne,  a komórki jej mogą przekształcać się w komórki chrzęstne, dzięki czemu  ochrzęstna umożliwia odnowę chrząstki w razie jej uszkodzenia.   Chrząstka włóknista posiada duże ilości włókien kolagenowych w swej  istocie międzykomórkowej. Jej powierzchnia nie jest gładka. Wchodzi ona w  skład chrząstki międzykomórkowej, znajduje się w spojeniu łonowym.   Chrząstka sprężysta cechuje się obecnością włókien sprężystych tworzących  układ sieci. Tworzy ona małżowinę uszną i wchodzi w skład ścian dróg  oddechowych, np. nosa, krtani. Ilość chrząstki ogólnie biorąc w ustroju  człowieka zmienia się zależnie od wieku. W ustroju płodowym jest jej bardzo  dużo, w miarę postępowania procesu kostnienia maleje jej ilość, zwłaszcza  dotyczy to tkanki chrzęstnej szklistej. W podeszłym wieku mogą ulegać  skostnieniu przednie odcinki żeber i chrząstki krtani, wskótek czego ilość  chrząstki ponownie maleje. Nie ulega zmianie ilość i wygląd chrząstki  szklistej na powierzchniach stawowych, gładkość jej pozwala na swobodne  przesuwanie się kości. Tkanka kostna jako druga tkanka łączna szkieletowa  odznacza się znaczną twardością swej istoty międzykomórkowej, dzięki  gromadzeniu się w niej krystalicznych soli wapniowych. Sole wapniowe  określamy jako nieorganiczne składniki kości, a jest ich około 70%. Dzięki  obecności składników mineralnych kość jest twarda, posiada określone  kształty, jest odporna na działanie czynników zewnętrznych, w ziemi może  leżeć tysiąc lat i nie traci swoich kształtów. Kość można pozbawić  elementów nieorganicznych przez odwapnienie, wówczas kość staje się miękka,  podatna, jakkolwiek zachowuje również swoje kształty. Do składników  organicznych kości należą komórki kostne, włókna tkanki łącznej zwłaszcza  klejodajna oraz istota międzykomórkowa.   Kości można podzielić na typy w zależności od ich kształtu - są kości  długie, płaskie, krótkie czyli różnokształtne i kości pneumatyczne.   Kość długa posiada wymiar długości znacznie większy od pozostałych  wymiarów, kość płaska ma bardzo małą grubość, kość różnokształtna jest  trudna do określenia przestrzennego, zaś kość pneumatyczna posiada jamę  wyścieloną błoną śluzową i wypełnioną powietrzem, stąd też nazwa kość  powietrzna.   Kość długa posiada trzon i dwie nasady zwane końcami. Trzon jest  zbudowany z jednolitej tkanki kostnej, w z istoty kostnej zbitej, posiada  wewnątrz kanał zwany jamą szpikową. Nasady kości długiej zbudowane są z  istoty gąbczastej, pokrytej z zewnątrz cienką warstwą istoty kostnej  zbitej. Istota gąbczasta składa się z wielu beleczek kostnych ułożonych w  różnych kierunkach zaś między nimi są przestrzenie wypełnione szpikiem  kostnym. Kości krótkie czyli różnokształtne są zbudowane tak jak nasady  kości długich. Kość płaska posiada częściowo budowę podobną do nasady kości  długiej, a więc istotę gąbczastą pokrytą istotą zbitą, częściowo wyłącznie  cienką blaszką istoty zbitej. Na powierzchni zewnętrznej kości widoczne są  różnego kształtu wyniosłości np.: guzy, guzki, kolce, grzebienie oraz  zagłębienia zwane dołkami, wycięciami, bruzdami, ponadto są otwory i  kanały. Te otwory są wysłane przyczepami mięśni, więzadeł lub przebiegiem  nerwów i naczyń krwionośnych. Wewnątrz istoty gąbczastej kości beleczki  układają się w zależności od kierunku działania sił nacisku czy pociągania.   Jeżeli zrobi się skrawek poprzeczny trzonu kości długiej, przekrój przez  istotę zbitą, widać w nim pod mikroskopem charakterystyczny obraz. Widoczne  są otwory przekrojów poprzecznych przez kanały zwane kanałami Haversa, w  których znajdują się naczynia krwionośne włosowate. Kanał otoczony  blaszkami kostnymi zawierającymi włókna kolagenowe. Blaszki ułożone są  wokół kanału koncentrycznie, powstaje w ten sposób system Haversa. Między  systemami leżą blaszki międzysystemowe. Wnętrze kanału szpikowego i  zewnętrzna powierzchnia kości posiadają blaszki biegnące równolegle do  powierzchni kości. Na blaszkach kostnych leżą jamki kostne, które wysyłają  cienkie, delikatne kanaliki łączące się między sobą i z kanałem Haversa. W  jamkach kostnych leżą komórki kostne. W kanalikach łącznych jamki znajdują  się wpustki komórek kostnych łączące się między sobą w delikatną sieć. Od  obwodu kości wchodzą w głąb kości przebijając układy blaszek kanały  Volkmana, w których docierają od strony okostnej naczynia krwionośne do  kości i szpiku kostnego. Istota kostna gąbczasta nie posiada kanałów  Haversa, składa się z blaszek zbudowanych z blaszek kostnych, na których  znajdują się jamki kostne z komórkami kostnymi. Nieco odmienną budowę mają  kości płaskie sklepienia czaszki. Składają się one z dwóch blaszek dość  grubych tworzących blaszkę zewnętrzną i wewnętrzną, między nimi zawarte są  różnej wielkości jamki kostne wypełnione szpikiem. Jest to istotne dla  istoty gąbczastej, jednak beleczki tworzą tu ściany jamek o dość dużej  grubości, nie układają się w sieć o delikatnych ściankach. Taką istotę  gąbczastą nazywamy śródkościem. Kości są pokryte od zewnątrz okostną. Jest  to blaszka tkanki łącznej. Posiada warstwę włóknistą i wewnętrzną, w której  znajdują się komórki kościotwórcze oraz naczynia krwionośne i nerwy.  Komórki kościotwórcze są czynne w procesie tworzenia się kości u osobników  młodych oraz w okresie gojenia się kości np. po złamaniu. Od strony  okostnej wnikają w głąb kości włókna, które przymocowują okostną do kości.     Kostnienie    Szkielet u płodu jest zbudowany z tkanki łącznej i chrząstki. W miarę  rozwoju płodu miejsce tkanki łącznej i chrząstki zajmuje tkanka kostna,  jednak proces kostnienia nie kończy się w życiu płodowym, trwa znacznie  dłużej, tak że niektóre kości kostnieją dopiero po 20 roku życia.  Ostatecznie proces kostnienia kończy się około 30 roku życia.   Kostnienie na podłożu tkanki łącznej przebiega w ten sposób, że zaczyna  się od mnożenia obfitego komórek tkanki łącznej i silniejszego ukrwienia.  Komórki łączą się swoimi wypustkami, wokół nich gromadzą się sole wapnia i  powstaje w tkance miękkiej miejsce twardsze zwane ogniskiem kostnienia.  Ognisko to powiększa się przez narastanie nowych warstw kostnych. Sole  wapnia układają się w istocie międzykomórkowej wzdłuż włókien tkanki  łącznej, przez co powstają beleczki kostne. Beleczki takie biegną zwykle  promieniście z punktu kostnienia. W kościach może być jedno lub kilka  ognisk kostnienia. W ten sposób kostnieją kości pokrywy czaszki.   Kostnienie na podłożu chrzęstnym jest bardziej skomplikowane. Jest to  proces podwójny, kostnienia ochrzęstnego idącego od zewnątrz chrząstki i  śródchrzęstnego lub śródchrząstkowego, kiedy to punkty kostnienia powstają  w chrząstce. W kościach długich inaczej kostnieje trzon, inaczej nasady. W  trzonie powstają miejsca osadzania się soli wapnia wokół komórek  ochrzęstnej. Komórki te przekształcają się w komórki kostne, ochrzęstna w  okostną. Powstaje jakby mankiet otaczający trzon, który stopniowo grubieje.   Kostnienie wśródchrzęstne jest podobne do kostnienia na podłożu tkanki  łącznej. Powstają w niej punkty kostnienia w ten sposób, że komórki  chrząstki stają się okrągłe, kuliste, w istocie międzykomórkowej osadzają  się sole wapnia. Do takiego miejsca wrastają od strony okostnej naczynia  krwionośne. Chrząstka ulega rozpuszczeniu, na jej miejscu tworzy się tkanka  kostna. Pierwsze beleczki kostne tworzą sieć, powstaje istota kostna  gąbczasta. Następnie część beleczek ulega rozpuszczeniu i w środku trzonu  kości długiej tworzy się jama szpikowa, przyszły kanał wypełniony szpikiem.  Na granicy trzonu i nasad jest stały przyrost pasma chrząstki i stała  zamiana chrząstki w kość. Proces ten decyduje o możliwości wzrostu kości na  długość. Kostnienie nasad rozpoczyna się znacznie później niż w trzonach,  najczęściej dopiero po urodzeniu. Proces kostnienia trwa przez całe lata i  kończy się wtedy, kiedy ulegnie skostnieniu pasmo chrząstki granicznej  między trzonem i nasadami. Wówczas kość przestaje się wydłużać.     Krew     Krew jest zaliczana również do tkanek łącznych, ponieważ w rozwoju  wywodzi się z tej samej tkanki płodowej. Krew składa się z części płynnej  zwanej osoczem i elementów upostaciowanych. Są to komórki krwi i płytki  krwi. Komórki krwi dzielimy zależnie od ich wyglądu na czerwone i białe  ciałka krwi. Czerwone noszą nazwę erytrocytów - nazwa pochodzi z greckiego  erytros - znaczy czerwony a cytos - komórka. Czerwona krwinka - ma kształt  dwuwklęsłej soczewki, nie posiada jądra, zawiera barwnik zwany hemoglobiną.  Ilość czerwonych ciałek krwi policzona w jednym milimetrze sześciennym  wynosi około 4 milionów. Czerwone ciałka krwi są bardzo małe, ich średnica  wynosi około 8 mikronów. Hemoglobina na zdolność wiązania się nietrwale z  gazami. Jest to podstawą procesu oddychania.   Białe ciałka krwi noszą nazwę leukocytów, nazwa również z greckiego -  leukos znaczy biały, przy czym komórki nie są białe, ale bezbarwne. Dopiero  po utrwaleniu i zabarwieniu okazuje się, że różnią się między sobą. Dzieli  się je na granulocyty czyli komórki ziarniste i agranulocyty czyli komórki  bezziarniste. Ilość białych ciałek krwi w jednym milimetrze sześciennym  krwi wynosi około 6 tysięcy. Wśród granulocytów wyróżniamy trzy rodzaje  zależnie od sposobu barwienia się ziarenek. Są to granulocyty  obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne. Obojętnochłonne mają jądro  pałeczkowate lub segmentowane. W cytoplazmie szereg ziarenek barwiących się  barwikami, obojętnymi. Ten rodzaj ciałek białych wykazuje zdolności  wykonywania ruchów pełzakowatych, przedostaje się poza ściany naczyń  krwionośnych, ma zdolności fagocytarne, to znaczy pochłanianie bakterii,  drobnych cząstek ciał obcych. Kwasochłonne mają ziarenka barwiące się  eozyną na kolor czerwony, jądro pełzakowate. Reagują one na obce białko,  które dostanie się do organizmu. Zasadochłonne mają jądra pałeczkowate,  ziarnistości barwy niebieskawej. Są bardzo mało ruchliwe i bardzo  małożerne.   Granulocyty dzielą się na limfocyty i monocyty. Limfocyty mają duże  okrągłe jądro, mało cytoplazmy barwy niebieskiej. Są różnej wielkości, stąd  podział na małe, średnie i duże. Limfocyty biorą udział w wytwarzaniu ciał  odpornościowych ustroju. Monocyty są większe od limfocytów, posiadają  pojedyncze jądro kształtu nerkowatego i dość dużo cytoplazmy. Posiadają  zdolności fagocytarne, są ruchliwe.   Stosunki liczbowe białych ciałek krwi są następujące: Na ogólną liczbę  białych ciałek granulocyty stanowią około 60%, a limfocyty około 36%, a  monocyty 4%. Wśród granulocytów obojętnochłonne stanowią 56%, kwasochłonne  2_4%, zaś zasadochłonne jedynie 0,5%.   Oprócz tych komórek krwi krążą w niej płytki krwi czyli trombocyty w  ilości około 300 000 w milimetrze sześciennym. Nie są to właściwie komórki,  nie posiadają jąder i kształt ich nie odpowiada kształtowi  pełnowartościowej komórki. Biorą one udział w procesie krzepnięcia krwi.  Komórki krwi nie żyją długo i muszą być stale odnawiane. U człowieka  dorosłego w szpiku kostnym czerwonym rozwijają się czerwone ciałka krwi,  granulocyty i trombocyty. W układzie chłonnym rozwijają się limfocyty i  monocyty.     Tkanka mięśniowa     Tkanka mięśniowa jest przystosowana do wykonywania ruchów. Jej cechą  charakterystyczną jest kurczliwość. Tkanka mięśniowa składa się z komórek  posiadających włókienka kurczliwe o różnym wyglądzie. Budowa tych włókienek  i wygląd komórek są podstawą podziału tkanki mięśniowej na trzy rodzaje, na  tkankę mięśniową gładką, prążkowaną i sercową. Tkanki te różnią się między  sobą budową i czynnością, mimo że wszystkie są zdolne do wykonywania  skurczów.   Tkanka mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek wydłużonych, kształtu  wrzecionowatego, zawierających pojedyncze pałeczkowate jądro. Są one  wielkości określonej w mikronach (długości około 80 a grubości 2_7Ď), mogą  osiągać długość do 500 mikronów. W cytoplazmie komórek mieszczą się  cieniutkie delikatne włókienka kurczliwe, zwane myofibryle. Oglądane pod  mikroskopem świetlnym nie są w komórce widoczne, stąd określenie komórka  gładka. Mięśnie gładkie znajdują się w ścianach naczyń krwionośnych oraz w  ścianach przewodów np. pokarmowego, oddechowego, moczowego i innych.  Mięśnie gładkie kurczą się powoli. Pracują długo bez zmęczenia np.  przesuwanie treści pokarmowej przez jelita. Mięśnie gładkie pracują bez  udziału naszej woli, kierowane przez układ nerwowy autonomiczny.   Tkanka mięśniowa prążkowana zwana również poprzecznie prążkowaną  zbudowana jest z komórek znacznie dłuższych niż w mięśniu gładkim. Długość  ich może dochodzić nawet do kilkudziesięciu centymetrów, przy grubości  mierzonej w mikronach od kilkunastu do 100 mikronów. Komórki takie ze  względu na znaczną długość są nazywane włóknami mięsnymi. Każda komórka  posiada wiele jąder, tym więcej im jest dłuższa. W cytoplazmie komórek  znajdują się włókienka kurczliwe czyli myofibryle. Oglądane pod mikroskopem  świetlnym wyglądają jak zbudowane z poprzecznie ułożonych prążkÓw na  przemian jaśniejszych i ciemniejszych. Jest to związane z wewnętrzną budową  włókienek, które składają się z istoty załamującej różnie światło, co daje  właśnie wrażenie tych prążków jasnych i ciemnych. Włókna mięśniowe  prążkowane tworzą duże zespoły, które nazywamy mięśniami. Mięśnie te  przyczepiają się do kości szkieletu, i dlatego noszą nazwę mięśni  szkieletowych. Komórki mięśniowe są połączone ze sobą przy pomocy tkanki  łącznej. Mięśnie szkieletowe pracują szybko, ale ulegają zmęczeniu i muszą  odpoczywać. Są one zależne od naszej woli, kierowane przez układ nerwowy  obwodowy.   Tkanka sercowa jest tkanką poprzecznie prążkowaną, ale różni się od  mięśni szkieletowych tym, że jej komórki są wysoko zespolone tworząc jakby  sieć. Komórki mięśnia sercowego są jednojądrzaste, ich myofibryle są  poprzecznie prążkowane. Mięsień ten zgodnie z nazwą znajduje się jedynie w  sercu. Czynność jego jest niezależna od naszej woli, kierowana przez układ  nerwowy autonomiczny.     Tkanka nerwowa    Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek zwanych neuronami. Komórka  nerwowa charakteryzuje się posiadaniem wypustek. Są dwa rodzaje wypustek  wychodzących z ciała komórkowego. Dendryt czyli wypustka protoplazmatyczna  i neuryt czyli wypustka osiowa. Neuryt jest pojedynczy, jest na całej  swojej długości jednakowej grubości, może być różnej grubości, może być  różnej długości, nawet dochodzi do 1 metra. Dendryt odchodzi od komórki  szerszą podstawą, następnie cieńczeje, oddając liczne odgałęzienia  boczne.Liczba dendrytów jest zmienna, może być jeden, może być kilka. W  zależności od liczby wypustek komórka nerwowa może być dwubiegunowa lub  wielobiegunowa. Ciało komórki zawiera pojedyncze jądro. W cytoplazmie  znajdują się delikatne włókienka tzw. neurofibryle, które z komórki  przechodzą do jej wypustek. Oprócz włókienek cytoplazma zawiera specjalną  substancję występującą w postaci ziarenek, zwaną tigroidem lub ciałkami  Nissla. Obecność tej substancji jest związana z przemianą materii w komórce  nerwowej. Komórki nerwowe są bardzo różnej wielkości: od bardzo małych o  wymiarach średnicy 4 mikronów do dużych o średnicy powyżej 100 mikronów.  Komórki nerwowe mają zdolność przyjmowania bodźców i przekazywania ich na  inne narządy i tkanki. Zależnie od czynności dzielimy komórki nerwowe na:  czuciowe i ruchowe. Komórki czuciowe i bardziej wyspecjalizowane komórki  zmysłowe przejmują bodźce z części ciała i przekazują je do ośrodkowego  układu nerwowego, zaś komórki ruchowe przenoszą stan czynny z ośrodkowego  układu nerwowego do narządów wykonawczych i do mięśni szkieletowych.  Niektóre komórki nerwowe mają zdolność wydzielania pewnych substancji,  mówimy wówczas o neurosekresji. Włókna nerwowe po opuszczeniu ciała  komórkowego mogą otaczać się osłonami nerwowymi. Są dwie takie osłonki:  mielinowa i zakwanna.   Włókno pokryte osłonką mielinową lub rdzeniową ma kolor białawy, stąd  nazwa włókno białe, a zespół takich włókien tworzy w ośrodkowym układzie  nerwowym istotę białą, a poza układem nerwowym nerwy obwodowe. Włókna nie  posiadające osłonki mielinowej mają kolor szarawy, stąd nazwa włókna szare.  Zbiór komórek nerwowych ma również kolor szary.   Włókna nerwowe mają zdolność przewodzenia bodźców. W ten sposób, że  neuryt przewodzi zawsze od komórki zaś dendryt do komórki. Neuryt wchodzi  więc w skład nerwów ruchowych, dendryt nerwów czuciowych.   Tkanka nerwowa zawiera oprócz opisanych komórek nerwowych cechujących się  zdolnością przyjmowania i przewodzenia stanów czynnych również komórki  glejowe i komórki ependymy. Komórki glejowe są różnej wielkości i kształtu,  posiadają liczne wypustki. Komórki glejowe odgrywają rolę odżywczych i  podporowych dla komórek nerwowych. Komórki ependymy są zbliżone kształtem  do komórek nabłonkowych, stanowią one wyściółkę ścian komór mózgowych, i  kanału rdzenia nerwowego.     Narząd ruchu    Narząd ruchu dzieli się na narząd ruchu bierny i czynny. Narząd ruchu  bierny składa się z kości i ich połączeń, narząd ruchu czynny stanowią  mięśnie szkieletowe.     Połączenia kości    Połączenia kości dzielimy na połączenia ścisłe i połączenia wolne.  Połączenia ścisłe są połączeniami nieruchomymi, w których stykające się ze  sobą, powierzchnie kości łączy tkanka łączna, chrzęstna lub kostna. Jeśli  między kośćmi znajduje się tkanka łączna, połączenie nosi nazwę  więzozrostu,a w zależności od rodzaju tkanki może być więzozrost włóknisty  lub sprężysty. Odmiennym rodzajem więzozrostów są szwy łączące kości  czaszki przy pomocy bardzo niewielkiej ilości tkanki łącznej oraz  wklinowanie jako specjalny sposób umocowania zębów w zębodołach. Tkanka  zawarta między korzeniem zęba a ścianką zębodołu nosi nazwę zębnej. Jeśli  materiałem łączącym kości jest chrząstka, mamy do czynienia z  chrząstkozrostem.   Z kościozrostem spotykamy się wówczas, jeśli kości są zrośnięte ze sobą  warstwą tkanki kostnej. Kościozrosty występują u osób starszych na podłożu  chrząstkozrostów i więzozrostów np. kostnienie szwów czaszki.   Przykłady na wymienione rodzaje połączeń kości: więzozrost włóknisty to  błona międzykostna rozpięta między zwróconymi do siebie kościami  przedramienia lub podudzia. Więzozrosty sprężyste znajdują się między  łukami kręgów jako więzadła międzyłukowe. Szwy łączą kości sklepienia  czaszki, wklinowanie dotyczy wyłącznie zębów.   Chrząstkozrosty występują między kośćmi czaszki na jej podstawie, między  trzonami kręgów - są to chrząstkozrosty włókniste, natomiast  chrząstkozrosty szkliste łączą żebra z mostkiem. Ze względu na możliwość  kostnienia materiału łączącego kości liczba połączeń łącznotkankowych i  chrzęstnych maleje z wiekiem.   Połączenia kości wolne nazywamy inaczej stawami. Są to połączenia  ruchome. W skład każdego stawu wchodzą pewne stałe składniki, konieczne do  utworzenia stawu i składniki dodatkowe niewystępujące we wszystkich  stawach. Do składników stałych należą: powierzchnie stawowe, jama stawowa,  torebka stawowa. Do niestałych należą więzadła stawowe, chrząstki  śródstawowe lub obrąbki stawowe.   Powierzchnie stawowe - powierzchnie kości mające się ze sobą połączyć są  w mniejszym lub w większym stopniu dostosowane do siebie kształtem i są  pokryte chrząstką szklistą, zwaną chrząstką stawową. Chrząstka ta ma gładką  lśniącą powierzchnię, jest odporna na tarcie i umożliwia przesuwanie się  powierzchni kości w stosunku do siebie. W niektórych stawach na powierzchni  kości znajduje się chrząstka włóknista np. staw żuchwowo_skroniowy i  mostkowo_obojczykowy. Wypukła powierzchnia stawowa nosi nazwę główki,  odpowiadająca jej powierzchnia wklęsła nosi nazwę panewki. Mogą być też  powierzchnie stawowe płaskie.   Jama stawowa jest to szczelinowata przestrzeń zawarta między  powierzchniami stawowymi otoczona od zewnątrz torebką stawową. Torebką  stawową jest błona łącznotkankowa, która otacza staw, przyrasta do okostnej  kości i zamyka jamę stawową. Składa się ona z dwóch warstw - zewnętrznej  błony włóknistej i wewnętrznej błony maziowej. Błona włóknista przyrasta do  okostnej kości tuż przy brzegach powierzchni stawowych albo w pewnej od  nich odległości. Może być delikatna, wiotka lub grubsza,, jeśli zrastają  się z nią więzadła stawowe. Błona maziowa jest cienka, silnie ukrwiona i  unerwiona, wyściela błonę włóknistą. Wydziela specjalny płyn zwany mazią  stawową, która wypełnia jamę stawową. Błona maziowa może tworzyć wypuklenia  w postaci fałdów wypełnionych tkanką tłuszczową lub kości maziowe leżące w  jamie stawowej. Błona maziowa tworzy też wypuklenia poza jamę stawową zwane  kaletkami maziowymi. Błona maziowa ma zdolność wydzielania płynu do jamy  stawowej i wchłaniania go przy czym ruchy i masaż przyspieszają wchłanianie  płynu. Zwiększenie się ilości płynu powoduje poszerzenie jamy stawowej.   Więzadła stawowe - są to pasma tkanki łącznej zrośnięte najczęściej z  torebką włóknistą, mogą przebiegać niezależnie od torebki. Wzmacniają one  torebkę stawową i łączą wchodzące w skład stawu odcinki kości.   Chrząstki śródstawowe - leżą między powierzchniami stawowymi kości, mogą  one oddzielać zupełnie lub tylko częściowo powierzchnie stawowe, dzieląc  jamę stawową na części.   Obrąbki stawowe - biegną wzdłóż brzegów powierzchni stawowych panewek w  postaci zwykle trójkątnych pasm zbudowanych z chrząstki. Służą one do  pogłębiania powierzchni stawowych.   Podział stawów - stawy można podzielić na podstawie liczby tworzących je  kości, kształtu powierzchni stawOwych i liczby osi, dokoła których wykonuje  się ruchy. Dwie kości utworzą staw prosty, więcej kości utworzy staw  złożony. Przykład na staw prosty: - staw ramienny, na staw złożony - staw  łokciowy. W zależności od kształtu powierzchni stawowych dzielimy stawy na:  kulisty, którym jedna powierzchnia jest wypukła, a druga wklęsła, -  przykład staw ramienny; staw zawiasowy, który posiada powierzchnię wypukłą,  wydłużoną na kształt walca - przykładem może być staw międzypaliczkowy  ręki. Inny typ stawu to staw siodełkowaty tj. staw nadgarstkowo_śródręczny  kciuka. W zależności od liczby osi dzielimy stawy na: jednoosiowe,  dwuosiowe i wieloosiowe. Przykładem stawu jednoosiowego jest staw  zawiasowy, przykładem dwuosiowego - staw siodełkowaty, przykładem  wieloosiowego - staw kulisty. Stawy, których powierzchnie stawowe są  płaskie, są bardzo mało ruchome - przykładem stawu takiego jest staw  krzyżowo_biodrowy. W stawach wykonuje się ruchy: zginanie i prostowanie,  nawracanie i odwracanie. Odwodzenie i przywodzenie, skręcanie i obracanie.     Układ kostny    Szkielet kostny czyli kościec można podzielić na kościec osiowy leżący w  linii środkowej ciała i obejmujący kręgosłup, dalej na klatkę piersiową,  następnie kościec kończyny górnej i dolnej i czaszkę.       Kręgosłup      Kręgosłup składa się z kręgów, których liczba waha się od 32_34. Są to: 7  kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 krzyżowych  i 3_5 kręgów ogonowych czyli guzicznych. Liczba tych ostatnio wymienionych  kręgów decyduje o ogólnej liczbie kręgów w kręgosłupie.  Każdy krąg lub kręg składa się z trzonu - łuku i wyrostków. Trzon jest  najgrubszą częścią kręgu, zwróconą ku stronie przedniej. Z trzonu wyrasta  ku tyłowi łuk kręgu, który wraz z trzonem otacza otwór kręgowy. Przez  sumowanie się otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy. Każdy łuk składa  się z dwóch ramion. W miejscu złączenia się ramion łuku znajduje się  nieparzysty wyrostek kolczysty skierowany ku tyłowi. Ku stronie bocznej  wyrastają z łuku wyrostki poprzeczne. Wyrostki stawowe kierują się ku górze  i ku dołowi. W sumie krąg posiada 7 wyrostków: 4 stawowe, 2 górne i dwa  dolne, 2 wyrostki poprzeczne i 1 wyrostek kolczysty. W miejscu odejścia  łuku od trzonu czyli u nasady łuku znajduje się wcięcie międzykręgowe, a w  połączeniach dwóch wcięć powstaje otwór międzykręgowy, który umożliwia  wydostanie się nerwu rdzeniowego z kanału kręgowego. Otwory międzykręgowe  są położone symetrycznie po obu stronach kręgosłupa. Wyrostki poprzeczne i  wyrostek kolczysty służą za miejsce przyczepu mięśni i więzadeł, wyrostki  stawowe posiadają powierzchnie stawowe.       Kręgi szyjne      Kręgi posiadają pewne cechy charakterystyczne, które wyróżniają je od  siebie, ponadto pozwalają na rozpoznanie przynależności kręgów do  odpowiedniej grupy. Kręgi szyjne charakteryzują się tym, że ich wyrostek  poprzeczny posiada otwór poprzeczny zwany otworem wyrostka poprzecznego.  Przez otwory wyrostków poprzecznych, kręgów szyjnych przechodzi tętnica  kręgowa, jedno z głównych naczyń doprowadzających krew do mózgu. Trzony  kręgów są niewielkie, wyrostki kolczyste rozdwojone, wyrostki stawowe  ułożone prawie poziomo. Z grupy kręgów szyjnych wyróżnia się krąg pierwszy,  zwany dźwigaczem lub kręgiem szczytowym, krąg drugi - obrotowy i krąg  siódmy.   Krąg szczytowy nie posiada trzonu, zamiast niego ma łuk przedni łączący  się z łukiem, tu zwanym łukiem tylnym przy pomocy zgrubiałych części  bocznych. Z tych części bocznych wychodzą wyrostki poprzeczne zawierające  otwory. Na łuku tylnym brak wyrostka kolczystego, zamiast niego sterczy  mały guzek. Na wewnętrznej powierzchni łuku przedniego znajduje się gładka  powierzchnia stawowa zwana dołkiem zembowym przeznaczona do połączenia z  zębem kręgu obrotowego. Na częściach bocznych zamiast wyrostków stawowych  znajdują się powierzchnie stawowe górne i dolne. Górne łączą krąg szczytowy  z kością potyliczną czaszki, dolne z kręgiem obrotowym.   Krąg obrotowy posiada trzon własny i przyrośnięty do niego trzon kręgu  szczytowego w postaci wyrostka sterczącego ku górze. Wyrostek ten nosi  nazwę zęba i posiada na swej powierzchni przedniej i tylnej powierzchnie  stawowe. Krąg obrotowy ma typowe wyrostki poprzeczne i wyrostek kolczysty,  krótki i rozdwojony. Na górnej powierzchni trzonu są powierzchnie stawowe  dla kręgu szczytowego, natomiast dla kręgu następnego są wyrostki stawowe  dolne.   Kręgi od 3_6 są bardzo do siebie podobne, tak dalece, że nie można  rozpoznać i określić liczby kręgu pojedynczego tylko jeśli ułoży się jeden  nad drugim, wówczas widać zwiększające się trzony. Posiadają one wszystkie  części składowe, typowe dla kręgów szyjnych.   Krąg ostatni tym różni się od poprzednich, że stanowi przejście do  następnej grupy tj. kręgów piersiowych i posiada silnie wykształcony  wyrostek kolczysty. Jest on pojedynczy w przeciwieństwie do podwójnych w  kręgach poprzednich, na końcu lekko zgrubiały i sterczy pod skórą tak, że  łatwo go można wyczuć i określić w ten sposób koniec kręgów szyjnych, czyli  części szyjnej kręgosłupa.       Kręgi piersiowe      Kręgi piersiowe charakteryzują się tym, że posiadają powierzchnie stawowe  dla połączenia z żebrami. Powierzchnie te znajdują się na trzonach kręgów i  na wyrostkach poprzecznych.   Trzony kręgów piersiowych zwiększają się idąc ku dołowi, wyrostki  kolczyste kręgów środkowych zachodzą na siebie dachówkowato, wyrostki  kolczyste kręgów ostatnich są ułożone poziomo i szersze niż kręgów wyżej  leżących. Powierzchnie stawowe na trzonach są lekko zagłębione i noszą  nazwę dołków żebrowych. Na pierwszym kręgu znajdują się na trzonie  symetrycznie jeden całkowity dołek i na brzegu dolnym połowa dołka.  Spowodowane to jest sposobem łączenia się żeber z kręgami - do pierwszego  kręgu przyczepia się pierwsze żebro, drugie żebro wchodzi między krąg  pierwszy i drugi, ma więc powierzchnię składajną z dwóch części odpowiednio  do powierzchni leżącej na kręgu pierwszym i drugim. Na trzonach kręgów od  2_10 znajdują się po obu stronach połówki dołków żebrowych, leżące przed  dolnym i górnym brzegu trzonu. 2 ostatnie kręgi posiadają na trzonach  pojedyncze dołki żebrowe. Na wyrostkach poprzecznych 10 kręgów piersiowych  znajdują się również zagłębione powierzchnie stawowe dla połączenia z  żebrami. Dwa ostatnie kręgi mają wyrostki poprzeczne słabo wykształcone i  pozbawione powierzchni stawowych. Wyrostki stawowe są ustawione w  płaszczyźnie zbliżonej do czołowej.       Kręgi lędźwiowe      Są to kręgi posiadające największe trzony o kształcie nerkowatym.  Wyrostki kolczyste są płaskie, szerokie i ustawione poziomo. Wyrostki  stawowe są ułożone w ten sposób, że górne obejmują dolne, a powierzchnie  stawowe są ustawione strzałkowo. Wyrostki poprzeczne zanikają, w ich  miejscu znajdują się wyrostki żebrowe. Kręgi lędźwiowe wyróżniają się swoją  wielkością w porównaniu z kręgami innymi, ponadto nie posiadają cech ani  kręgów szyjnych ani piersiowych.       Kręgi krzyżowe      Kręgi krzyżowe zatraciły charakter kręgów, zrosły się razem i utworzyły  jedną kość krzyżową. Ma ona kształt trójkąta zwróconego podstawą ku kręgom  lędźwiowym, a szczytem ku dołowi, ku kręgom ogonowym. Na kości krzyżowej  wyróżnia się powierzchnię przednią wklęsłą zwaną powierzchnią miedniczną i  powierzchnią tylną, grzbietową, odpowiednio wypukłą. Na powierzchni  miednicznej widoczne są ślady zrostu trzonów kręgów w postaci poziomych  linii ułożonych poprzecznie. Dobocznie od tych lini znajdują się  symetryczne otwory krzyżowe przednie, przez które przechodzą przednie  gałęzie nerwów rdzeniowych. Na powierzchni grzbietowej znajdują się  pozostałości wyrostków kręgów. W linii środkowej ciągnie się grzebień  krzyżowy pośrodkowy powstały ze zrostu wyrostków kolczystych. Po bokach 2  grzebienie krzyżowe stawowe powstałe ze zrostu wyrostków stawowych. Całkiem  z boku znajdują się symetryczne grzebienie boczne powstałe ze zrostu  wyrostków poprzecznych. Pomiędzy grzebieniami stawowymi a bocznymi znajdują  się otwory krzyżowe tylne, przez które przechodzą gałęzie tylne nerwów  rdzeniowych. Części boczne części krzyżowej są grube i posiadają  powierzchnie stawowe o nazwie powierzchni uchowatych, ponieważ przypominają  kształtem małżowinę uszną. Służą one do połączenia kości krzyżowej z kośćmi  biodrowymi. Powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej leżąca między  powierzchnią uchowatą a grzebieniem bocznym jest nierówna, posiada  guzowatość krzyżową, służącą za miejsce przyczepu więzadeł stawowych. Część  kanału kręgowego biegnąca w kości krzyżowej nosi nazwę kanału krzyżowego.       Kręgi guziczne       Kręgi guziczne czyli ogonowe zrastają się i tworzą kość guziczną. Są to  kręgi szczątkowe posiadają zazwyczaj jedynie trzon i resztki wyrostków.  Zależnie od liczby kręgów kość guziczna jest większa lub mniejsza.       Połączenia kręgosłupa       Połączenia kręgosłupa dzielimy na krótkie zawarte pomiędzy poszczególnymi  kręgami i długie wspólne dla całego kręgosłupa. Połączenia te są trojakiego  rodzaju: chrząstkozrosty, więzozrosty i połączenia stawowe.   Połączenia krótkie: chrząstkozrosty łączą trzony kręgów. Pomiędzy  trzonami znajdują się krążki międzykręgowe zwane również tarczami  międzykręgowymi. Są one zbudowane z chrząstki włóknistej, która posiada w  środku jądro miażdżyste bardziej miękkie od otaczającego pierścienia  włóknistego. Wysokość krążków zwiększa się stopniowo ku dołowi. Więzozrosty  łączą łuki kręgów w postaci więzadeł międzyłukowych zwanych ze względu na  kolor więzadłami żółtymi, łączą wyrostki kolczyste jako więzadła  międzykolcowe i wyrostki poprzeczne jako więzadła międzypoprzeczne.  Wyrostki stawowe są połączone stawami.   Połączenia długie: są to trzy więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa.  Więzadło podłużne przednie pokrywa przednie powierzchnie trzonów kręgów,  ciągnie się ono od kości potylicznej czaszki do kości krzyżowej. Więzadło  podłużne tylne biegnie po tylnej powierzchni trzonów kręgów a więc wewnątrz  kanału kręgowego na całej długości kręgosłupa. Więzadło nadkolcowe łączy  wyrostki kolczyste leżąc ponad więzadłami międzykolcowymi. Część tego  więzadła leżąca w odcinku szyjnym kręgosłupa nosi nazwę więzadła karkowego.       Kręgosłup jako całość       Kręgosłup leży w linii środkowej ciała i u człowieka dorosłego wykazuje  wygięcie ku przodowi i ku tyłowi, co w sumie nadaje mu kształt podwójnej  litery S. U noworodka kręgosłup jest prosty, w okresie niemowlęcym wskutek  unoszenia głowy wygina się ku przodowi część szyjna. Z kolei wskutek zmiany  pozycji na pionową przy siadaniu i stawaniu wygina się część lędźwiowa ku  przodowi. Wygięcie ku przodowi nosi nazwę spolszczoną z języka greckiego  lordoza, wygięcie ku tyłowi kifoza, zaś wygięcie ku bokowi nazywa się  skolioza. Skolioza występuje najczęściej ku stronie prawej. Na granicy  części lędźwiowej i krzyżowej kręgosłupa jest dość ostre zgięcie, które  nosi nazwę wzgórka, wpukla się ono do światła miednicy. Wielkość trzonów  kręgów rośnie ku dołowi. Przez całą długość kręgosłupa przebiega kanał  kręgowy, w którym znajduje się rdzeń kręgowy. Wychodzące z rdzenia nerwy  rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory międzykręgowe, leżące u nasad łuków  kręgów. Kręgosłup wykazuje pewną ruchomość zależną od wysokości tarcz  międzykręgowych, od stawów międzykręgowych i od ustawienia wyrostków  kolczystych. Ruchy kręgosłupa są następujące: zgięcie ku przodowi i ku  tyłowi dokoła osi poprzecznej, zgięcie w stronę prawą i lewą czyli na boki  wokół osi strzałkowej, skręcanie kręgosłupa wokół osi pionowej. Ruchy  zgięcia i prostowania występują w części szyjnej i lędźwiowej, ruchy  zginania na boki w części szyjnej i piersiowej, ruchy obrotowe występują  najsilniej w części szyjnej. W części piersiowej ruchomość kręgosłupa jest  ograniczona przez połączenia z żebrami i utworzenie klatki piersiowej.  Kręgosłup spełnia rolę narządu ruchu, ponadto stanowi ochronę dla rdzenia  kręgowego i stanowi podporę ciała. Kręgosłup jest połączony czaszką przy  pomocy stawów szyjnych szczytowo_potylicznych i stawów  szczytowo_obrotowych.   Stawy szczytowo_potyliczne zawarte są między powierzchniami stawowymi na  kręgu szczytowym i na kłykciach kości potylicznej, ponadto oba łuki kręgu  szczytowego są połączone z kością potyliczną błoną szczytowo_potyliczną  przednią i tylną. W stawach tych odbywają się ruchy zginania głowy w przód  i w tył, oraz na boki. Stawy szczytowo_obrotowe zawarte są między  powierzchniami stawowymi kręgu szczytowego a powierzchniami stawowymi kręgu  obrotowego i między łukiem przednim kręgu szczytowego a zębem kręgu  obrotowego. Ząb uważany jest za oś obrotu, obraca się głowa wraz z kręgiem  szczytowym. Stawy szczytowo_obrotowe mają cały zespół więzadeł  wzmacniających. Kręgosłup zaznacza zarys sylwetki człowieka oglądanego z  profilu. Najwyraźniej widoczna jest krzywizna części piersiowej. U osób  szczupłych rysuje się pod skórą zarys wyrostków kolczystych. Macalne są  wyrostki kolczyste począwszy od kręgu 7 szyjnego, słabo wyczuwalne są na  kości krzyżowej. Innych części kręgosłupa wyczuć nie można.       Klatka piersiowa       Klatka piersiowa składa się z 12 kręgów piersiowych i 12 par żeber i  mostka.   Każde żebro składa się z części kostnej i chrzęstnej. Na części kostnej  wyróżnia się idąc od tyłu: główkę żebra, szyjkę i trzon. Na główce żebra  znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z odpowiednim trzonem  kręgu. Na główce żebra pierwszego i dwóch ostatnich powierzchnia stawowa  jest pojedyncza na główkach żeber od 2 do 10 powierzchnia stawowa jest  podzielona grzebieniem na dwie części górną i dolną. Szyjka łączy główkę z  trzonem, znajduje się na niej guzek pokryty powierzchnią stawową.   Dwa ostatnie żebra nie posiadają guzków. Trzon jest najdłuższą częścią  żebra, jest łukowato wygięty. Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, na  powierzchni wewnętrznej znajduje się wzdłuż brzegu dolnego rowek zwany  bruzdą żebra. W bruździe tej leżą naczynia krwionośne i nerw, a brzeg żebra  dolny jest cieńszy niż górny. Żebro pierwsze i dwa ostatnie nie posiadają  bruzdy. Długość żeber wyrasta od pierwszego do ósmego, potem maleje i dwa  ostatnie żebra mogą być niekiedy bardzo krótkie. Żebra ułożone są w ten  sposób, że żebro pierwsze leży skośnie w płaszczyźnie poziomej i posiada  powierzchnię górną i dolną, pozostałe żebra ustawione są skośnie w  płaszczyźnie pionowej i mają powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Części  przednie żeber są chrzęstne, przy czym wielkość chrząstek rośnie od  pierwszego do siódmego żebra, następnie maleje.       Mostek       Mostek jest to niewielka płaska kość leżąca w przodzie klatki piersiowej.  Składa się z trzech części idąc od góry: z rękojeści, trzonu i wyrostka  mieczykowatego. Między rękojeścią i trzonem jest mniej lub wyraźniej  zaznaczony kąt mostka. Na górnym brzegu rękojeści znajduje się w odcinku  środkowym wcięcie szyjne, z boków są symetryczne wcięcia obojczykowe. Po  bokach są_ wcięcia dla żeber, wcięcie dla żebra drugiego przypada na  połączenie rękojeści z trzonem. Na brzegach trzonu mostka występuje  podobnie jak na rękojeści wcięcie dla żeber od trzeciego do siódmego.  Wyrostek mieczykowaty ma różną wielkość i kształt, może być chrzęstny  całkowicie lub częściowo.       Połączenia klatkiŃ  piersiowej      Żebra łączą się z tyłu z kręgami, stawami i podwójnymi, stawami główek  żebrowych i stawami żebrowo_poprzecznymi, z przodu łączą się z mostkiem.  Główka żebra pierwszego i dwóch ostatnich posiada pojedynczą powierzchnię  stawową i łączy się z pojedynczym dołkiem żebrowym na trzonie odpowiedniego  kręgu, główki żeber od drugiego do dziesiątego mają powierzchnie stawowe  podzielone grzebieniem i łączą się z powierzchniami dwóch sąsiednich  trzonów kręgów. Od grzebienia powierzchni stawowej główki biegnie do krążka  międzykręgowego więzadło śródstawowe. Stawy główek żeber otoczone są  torebką stawową, którą wzmacniają więzadła promieniste główek żebrowych.  Każde takie więzadło rozchodzi się z główki żebra na 2 sąsiednie strony  kręgów.   Staw żebrowo_poprzeczny łączą guzki żeber powierzchniami stawowymi  wyrostków poprzecznych. Dwa ostatnie żebra stawów tych nie posiadają. Stawy  te wzmacniają więzadła biegnące od wyrostka poprzecznego do szyjki żebra  wchodzącego w skład stawu i do wyrostka poprzecznego i żebra położonego  wyżej stawu.   W stawach łączących żebra z kręgosłupem odbywają się ruchy obrotowe,  które umożliwiają podnoszenie się żeber co z kolei powoduje zwiększanie się  wymiaru poprzecznego klatki piersiowej.   Części chrzęstne żeber łączą się z mostkiem. Żebro pierwsze łączy się  chrząstkozrostem, następnie przy pomocy stawów, mogą być zamiast stawów  również chrząstkozrosty. Połączenia żebrowo_mostkowe wzmacniają więzadła,  które tworzą na przedniej powierzchni mostka błonę mostkową przednią i  tylną. Z mostkiem łączy się jedynie 7 par żeber i te żebra noszą nazwę  prawdziwych. Natomiast 5 pozostałych par żeber - 3 łączą się z częściami  chrzęstnymi między sobą tworząc łuki żebrowe ograniczające od dołu otwór  klatki piersiowej.   Dwa ostatnie żebra łączą się jedynie z kręgosłupem i noszą nazwę żeber  wolnych. Pięć par dolnych par żeber, tych nie łączących się z mostkiem,  nosi nazwę żeber rzekomych.       Klatka piersiowa      Klatka piersiowa jest porównywana do spłaszczonego dzwonu. Posiada otwór  górny i dolny. Otwór górny jest ograniczony przez pierwsze żebra i brzeg  górny rękojeści mostka z przodu, a przez pierwszy krąg piersiowy z tyłu.  Płaszczyzna otworu górnego jest ustawiona skośnie do przodu i ku tyłowi.  Otwór dolny jest o wiele większy i ma ograniczenie nieregularne, tworzą je  wyrostek mieczykowaty mostka, łuki żebrowe powstałe ze zrostu chrząstek  dolnych żeber, dwa ostatnie żebra i ostatni krąg piersiowy. Najdłuższe są  ściany boczne klatki piersiowej, najkrótsza ściana przednia utworzona przez  mostek. Ponieważ mostek jest ustawiony skośnie i ku dołowi oddala się od  kręgosłupa, wymiar strzałkowy klatki piersiowej zwiększa się ku dołowi.  Ściany boczne są utworzone przez żebra, między którymi znajdują się  przestrzenie międzyżebrowe. Otwór górny jest zamknięty przez narządy  przechodzące ze szyi do klatki piersiowej i na odwrót, otwór dolny zamyka  szeroki płaski mięsień - przepona. Klatka piersiowa jest w całości dostępna  do obmacywania. Wyczuwa się brzegi otworu górnego, z tym że pierwsze żebra  są częściowo z przodu przysłonięte przez obojczyki, więc wyczuwa się  obojczyki a nie żebra. Z przodu mostek przykryty jest tylko skórą, po  bokach można wyczuć przestrzenie międzyżebrowe. Najsłabiej wyczuwa się  szczegóły kręgosłupa. Dla celów badawczych wyznacza się na klatce  piersiowej pionowe linie, które oprócz poziomego układu żeber pozwalają na  odzwierciedlenie zarysów klatki piersiowej na jej powierzchni zewnętrznej.  Jest to tak zwane rzutowanie narządów.       Kończyna górna       Kości kończyny górnej dzieli się na: kości obręczy barkowej i kości  wolnej kończyny górnej. Do kości obręczy należy: obojczyk i łopatka. Do  kości wolnej kończyny górnej należy kość ramienna, dwie kości przedramienia  - łokciowa i promieniowa, i kości ręki. Kości ręki dzielimy na: kości  nadgarstka, śródręcza i palców.   Obojczyk jest niewielką kością wygiętą w kształcie litery S. Leży z  przodu klatki piersiowej, przykrywa przedni odcinek pierwszego żebra.  Posiada grubszy koniec mostkowy pokryty powierzchnią stawową i spłaszczony  koniec barkowy z małą owalną powierzchnią stawową. Obojczyk jest na całej  swej długości wyczuwalny, u osób szczupłych rysuje się wyraźnie pod skórą.   Łopatka jest płaską kością kształtu trójkątnego. Posiada trzy brzegi i  trzy kąty. Brzeg górny jest najkrótszy, brzeg przyśrodkowy jest najdłuższy  i nosi też nazwę brzegu kręgosłupowego ze względu na sąsiedztwo z  kręgosłupem. Brzeg boczny lub pachowy jest zgrubiały. Trzy kąty są to: kąt  górny, kąt dolny i kąt boczny zgrubiały posiadający wklęsłą owalną  powierzchnię stawową dla kości ramiennej. Łopatka posiada dwie powierzchnie  przednią przylegającą do klatki piersiowej zwaną żebrową i tylną, czyli  grzbietową. Powierzchnia żebrowa jest wklęsła, jest to dół podłopatkowy  wypełniony mięśniem o tej samej nazwie. Na powierzchni grzbietowej sterczy  grzebień łopatki. Zaczyna się on łagodnie przy brzegu przyśrodkowym i  zwiększa się zbliżając się do brzegu bocznego. Kończy się wystającym za  brzeg łopatki wyrostkiem barkowym, na którym znajduje się powierzchnia  stawowa dla obojczyka. Powyżej grzebienia jest dół nadgrzebieniowy  wypełniony mięśniem nadgrzebieniowym, poniżej dół podgrzebieniowy  zawierający mięsień podgrzebieniowy. Dół podgrzebieniowy jest znacznie  większy od dołu nadgrzebieniowego. Ponad kątem bocznym łopatki sterczy  wyrostek kruczy lekko zagięty i zwrócony ku przodowi. Łopatka leży na  ścianie tylnej klatki piersiowej na poziomie od drugiego do siódmego żebra.  Można wyczuć wyrostek barkowy i idąc za nim przejść po grzebieniu łopatki.  Przy ruchach łopatki można wyczuć kąt dolny, który zatacza łuk przy  odwodzeniu kończyny górnej i przy jej podnoszeniu.       Kość ramienna       Kość ramienna jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad. Nasada  górna czyli bliższa jest zakończona głową kości ramiennej pokrytą  powierzchnią stawową dla łopatki. Głowa jest otoczona rowkiem zwanym szyjką  anatomiczną, na przejściu głowy w trzon znajduje się szyjka chirurgiczna -  miejsce typowych złamań. Nasada górna posiada dwa guzki, większy położony  bardziej bocznie i mniejszy leżący z przodu. Guzki przedłużają się na trzon  w grzebienie, grzebień guzka większego i grzebień guzka mniejszego.  Pomiędzy grzebieniami i guzkami biegnie bruzda międzyguzkowa. Guzki są  miejscem przyczepu mięśni. Trzon kości ramiennej jest w części górnej  walcowaty, ku dołowi przechodzi w trójgraniasty. Mniejwięcej w połowie  trzonu jest na nim guzowatość naramienna przeznaczona dla mięśnia  naramiennego. Nasada dolna czyli dalsza jest spłaszczona w kształcie  bloczka. Jest pokryta powierzchnią stawową dla obu kości przedramienia.  Ponad bloczkiem znajdują się dla przedniej powierzchni nasady dwa  zagłębienia, jedno zwane dołem dziobiastym, przeznaczone dla wyrostka  dziobiastego kości łokciowej i drugie, dół promieniowy dla główki kości  promieniowej. Po stronie tylnej jest ponad bloczkiem jedno duże  zagłębienie, dół wyrostka łokciowego dla wyrostka łokciowego kości  łokciowej.   Ponad bloczkiem po obu stronach, znajdują się nadkłykcie, przyśrodkowy  większy bardziej sterczący, i mniejszy łagodniejszy nadkłykieć boczny.  Służą one za punkt przyczepu mięśni i więzadeł. Nasada górna kości  ramiennej jest schowana w dole pachowym, trzon jest otoczony mięśniami,  natomiast na nasadzie dolnej można wyczuć oba nadkłykcie. Przy ułożeniu  przedramienia i ręki do góry nadkłykieć przyśrodkowy leży od strony małego  palca, a boczny od strony dużego palca.       Kość promieniowa       Kość promieniowa jako kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad.  Nasada górna czyli bliższa ma kształt główki, która jest wklęsła i pokryta  powierzchnią stawową dla kości ramiennej. Główka jest otoczona obwodem  stawowym pokrytym chrząstką stawową przeznaczoną dla kości stawowej. Główka  jest oddzielona od trzonu szyjką. Poniżej szyjki znajduje się z przodu  trzonu guzowatość promieniowa, punkt przyczepu mięśnia dwugłowego ramienia.  Trzon jest trójgraniasty, posiada trzy powierzchnie oddzielone od siebie  brzegami, z których wyróżnia się wewnętrzny zwrócony do kości łokciowej  zwany grzebieniem międzykostnym. Nasada dolna czyli dalsza jej zgrubiała i  zakończona od strony bocznej wyrostkiem rylcowatym. Na jej stronie  przyśrodkowej znajduje się wcięcie przeznaczone dla kości łokciowej pokryte  powierzchnią stawową. Na stronie zwróconej do kości nadgarstka znajduje się  podwójna powierzchnia stawowa. Nasada górna kości promieniowej i część  górna trzonu są niemacalne, można wyczuć trzon mniejwięcej od połowy  długości po stronie palca dużego i powyżej tego palca wyrostek rylcowaty.       Kość łokciowa       Kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady. Nasada górna jest silniej  rozwinięta niż dolna, posiada dwa wyrostki: tylny większy zwany wyrostkiem  łokciowym i przedni mniejszy zwany wyrostkiem dziobiastym. Między  wyrostkami leży wcięcie półksiężycowate obejmujące bloczek kości ramiennej.  Po stronie bocznej wyrostka dziobiastego jest małe wcięcie promieniowe dla  główki kości promieniowej. Poniżej wyrostka dziobiastego wystaje guzowatość  łokciowa punkt przyczepu mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej jest  podobnie jak kości promieniowej trójgraniasty, jeden z jego brzegów  zwrócony do kości promieniowej nosi nazwę grzebienia międzykostnego. Nasada  dolna czyli dalsza jest słabo wykształcona, ma kształt nieregularnej główki  pokrytej powierzchnią stawową. Od jej strony przyśrodkowej znajduje się  wyrostek rylcowaty. Kość łokciową można wyczuć na całej długości począwszy  od wyrostka łokciowego wzdłuż brzegu tylnego aż do wyrostka rylcowatego.       Kości nadgarstka       Nadgarstek składa się z dwóch szeregów kostek, każdy po 4 kostki. Szereg  bliższy łączy się z kośćmi przedramienia, a szereg dalszy z kośćmi  śródręcza. Kostki liczy się od strony palca dużego w kierunku do palca  małego. Kości szeregu bliższego noszą też nazwy: kość łódkowata,  księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Pierwsze trzy leżą obok siebie,  natomiast grochowata leży na kości trójgraniastej. W szeregu dalszym kostki  noszą nazwę: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i  haczykowata. Kostki są pokryte ze wszystkich stron powierzchniami stawowymi  i łączą się między sobą z kośćmi przedramienia i śródręcza.       Kości śródręcza       Kości śródręcza jest pięć, liczymy je od strony palca dużego. Każda z  tych kości ma trzon i dwa końce, bliższy, zwany podstawą posiada  powierzchnię stawową przeznaczoną dla odpowiedniej kości nadgarstka, dalszy  ma kształt główki i łączy się z pierwszym członem odpowiedniego palca.  Pierwsza kość śródręcza wyróżnia się spośród innych tym, że posiada na  podstawie siodełkowatą powierzchnię stawową.       Kości palców       Palec pierwszy czyli kciuk posiada dwa człony, pozostałe palce są  trójczłonowe. Człony palców nazywają się paliczkami. Podstawy pierwszych  członów posiadają wklęsłe powierzchnie stawowe przeznaczone dla główek  kości śródręcza, przeciwległe końce mają kształt główek. Paliczki środkowe  mają podstawy wydłużone i wgłębione, dalsze końce w kształcie główek.  Paliczki ostatnie zakończone są guzowatościami paznokciowymi. Palec  pierwszy posiada paliczek pierwszy i trzeci.   W kości ręki można wyczuć kości śródręcza od strony grzbietowej ręki oraz  wszystkie paliczki palców również najlepiej od strony grzbietowej.       Połączenia kościŃ  kończyny górnej      Dzielimy je podobnie jak kości na połączenia obręczy barkowej i wolnej  kończyny. Do połączeń obręczy należy staw mostkowo_obojczykowy i  barkowo_obojczykowy.   Staw mostkowo_obojczykowy łączy powierzchnię stawową mostkowego końca  obojczyka wcięciem obojczykowym rękojeści mostka.   W jamie stawowej tego stawu znajduje się chrząstka stawowa, która dzieli  jamę na dwie części. Staw otacza torebka stawowa wzmocniona przez więzadło  mostkowo_obojczykowe przednie i tylne. Obojczyk jest połączony również z  pierwszym żebrem więzadłem żebrowo_obojczykowym. W stawie tym odbywają się  ruchy obrotowe obojczyka w stosunku do mostka. Staw barkowo_obojczykowy  łączy powierzchnie stawowe barkowego końca obojczyka i wyrostka barkowego  łopatki. W jamie stawowej może znajdować się chrząstka śródstawowa. Torebkę  stawu wzmacnia bezpośrednio więzadło barkowo_obojczykowe ponadto są dwa  więzadła leżące poza stawem, które łączą wyrostek kruczy z obojczykiem. W  stawie tym obojczyk wykonuje ruchy obrotowe, ale są one bardzo ograniczone.  Obydwa omówione stawy są dobrze macalne. Na łopatce znajduje się więzadło  kruczo_barkowe rozpięte między wyrostkiem kruczym i barkowym, leży ono  ponad stawem barkowym i ma wpływ na ruchy w tym stawie.   Łopatka łączy się stawowo z kością ramienną, jest to staw ramienny.  Należy on podobnie jak i stawy następne do połączeń wolnej kończyny górnej.   Staw ramienny - powierzchnia wypukła to głowa kości ramiennej,  powierzchnia wklęsła znajduje się na kącie bocznym łopatki. Powierzchnia ta  nosi nazwę panewki, jest ona lekko wklęsła otoczona obrąbkiem stawowym,  który ją powiększa i pogłębia. Powierzchnia stawowa na głowie kości  ramiennej jest większa od powierzchni stawowej panewki. Torebka stawowa  jest wiotka, obszerna, dochodzi na kości ramiennej do szyjki anatomicznej,  na łopatce sięga poza brzegi powierzchni stawowej. Torebka stawowa jest  wzmocniona przez ścięgna mięśni, które schodzą z łopatki na kość ramienną i  przez jedno tylko więzadło kruczo_ramienne.   Staw ramienny jest stawem wieloosiowym, kulistym zwanym ze względu na  dużą swobodę ruchów stawem wolnym. Ruchy w tym stawie są następujące: w  przód i w tył, tj. ruch wahadłowy, w bok - ruch odwodzenia i przywodzenia,  ruchy skręcania ramienia na zewnątrz i do wewnątrz i ruch złożony z wielu  ruchów zwany obracaniem lub obwodzeniem, w którym kończyna zatacza koło.  Przy podnoszeniu kończyn powyżej poziomu włączają się stawy obręczy  barkowej, ponieważ kość ramienia podnosi ku górze więzadło kruczo_barkowe  rozpięte jak daszek nad stawem ramiennym. Staw ramienny przykryty jest  przez mięsień naramienny i przez to nie jest dostępny do bezpośredniego  obmacywania.   Staw łokciowy łączy kość ramienną z obu kośćmi przedramienia. Jest to  staw złożony z trzech stawów: stawu ramienno_łokciowego,  ramienno_promieniowego i stawu łokciowo_promieniowego bliższego. Staw  ramienno_łokciowy łączy powierzchnie stawowe i bloczku kości ramiennej i  wcięcie półksiężycowate kości łokciowej. W stawie ramieniowo_promieniowym  powierzchnie stawowe znajdują się na bloczku kości ramiennej i na  wgłębieniu główki kości promieniowej. W stawie promieniowo_łokciowym  bliższym powierzchnie stawowe stanowią wcięcie promieniowe kości łokciowej  i obwód stawowy główki kości promieniowej. Torebka stawowa jest wspólna dla  wszystkich trzech stawów. Jest ona wzmocniona po bokach przez silne  więzadła poboczne: łokciowe i promieniowe, które schodzą znad kłykci kości  ramiennej do obu kości przedramienia. W stawie promieniowo_łokciowym  bliższym znajduje się ponadto więzadło pierścieniowate, które otacza obwód  stawowy główki kości promieniowej przyczepiając się do brzegów wcięcia  promieniowego na kości łokciowej. Ruchy odbywające się w stawie łokciowym  można podzielić na ruchy w stawach między kością ramienną i obu kośćmi  przedramienia i na ruchy w stawie promieniowo_łokciowym bliższym. Są to  ruchy zginania i prostowania z tym, że ruchy te są połączone z ruchami  nawracania i odwracania, tak że ruchy te mają w sumie charakter ruchów  śrubowych. W stawie promieniowo_łokciowym bliższym odbywa się ruch  sprzężony z ruchem w stawie promieniowo_łokciowym dalszym, jest to ruch  odwracania i nawracania.   Staw łokciowy jako całość określany jest jako staw zawiasowy.       Połączenia kościŃ  przedramienia       Kość łokciowa i promieniowa łączą się ze sobą dwoma stawami i  więzozrostem. Połączenia stawowe łączą nasady kości - są to staw  promieniowo_łokciowy bliższy i dalszy. Staw promieniowo_łokciowy bliższy  wchodzi w skład stawu łokciowego i razem z nim został opisany. Staw  promieniowo_łokciowy dalszy zawarty jest między powierzchnią stawową główki  kości łokciowej i wcięciem łokciowym kości promieniowej. Na kości  promieniowej znajduje się krążek stawowy zwrócony do kości nadgarstka.  Torebka stawowa otaczająca staw nie posiada własnych więzadeł, więzadła są  wspólne dla stawu promieniowo_nadgarstkowego i stawów śródnadgarstkowych. W  stawie tym ruch odbywa się wspólnie ze stawem promieniowo_łokciowym  bliższym, przy ruchu nawracania obraca się kość promieniowa wokół główki  kości łokciowej i obie kości ulegają skrzyżowaniu, zaś przy ruchu  odwracania po obrocie kości promieniowej wokół główki kości łokciowej obie  kości przedramienia układają się rozlegle. Między obu kośćmi rozpięta jest  błona międzykostna stanowiąca połączenie typu więzozrostów. Błona ta zrasta  się z grzebieniami międzykostnymi obu kości przedramienia. Przy ruchu  nawracania i odwracania ulega ona zwiotczeniu i nie hamuje ruchów. Służy  też za miejsce przyczepu mięśni.       Stawy ręki       Stawy ręki dzielimy na kolejno po sobie następujące: staw  promieniowo_nadgarstkowy, stawy śródnadgarstkowe, stawy  nadgarstkowo_śródręczne, stawy śródręczno_palcowe.   Staw promieniowo_nadgarstkowy jest zawarty między dwoma powierzchniami  stawowymi kości promieniowej i powierzchnią stawową krążka stawowego na  kości łokciowej z jednej strony, a z drugiej powierzchniami stawowymi  bliższego szeregu kości nadgarstka bez kości grochowatej. Kości nadgarstka  tworzą gładką powierzchnię stawową, ponieważ są połączone między sobą  więzadłami międzykostnymi. Torebka przebiega wzdłuż brzegów powierzchni  stawowych, więzadła są wspólne i dla dalszych stawów. W stawie tym odbywają  się ruchy zginania dłoniowego i grzbietowego oraz zginania na boki. Zgięcie  ku stronie dłoniowej jest głębsze niż ku stronie grzbietowej.   Stawy śródnadgarstkowe łączą poszczególne kostki szeregu bliższego i  dalszego między sobą współdziałają w ruchach stawu  promieniowo_nadgarstkowego.   Stawy nadgarstkowo_śródręczne występują między kośćmi drugiego szeregu  nadgarstka a podstawami kości śródręcza. Wśród tych stawów wyróżnia się  staw nadgarstkowo_śródręczny kciuka. Staw ten posiada odrębną torebkę  stawową i siodełkowate powierzchnie stawowe dzięki czemu ma dużą ruchomość.  W stawie tym odbywa się ruch zginania i prostowania, przywodzenia i  odwodzenia oraz przeciwstawiania, co umożliwia ruchy chwytne ręki.   Stawy łączące kości przedramienia z nadgarstkiem i kośćmi nadgarstka  między sobą mają wspólne więzadła. Są to więzadła dłoniowe i grzbietowe  oraz więzadła boczne. Schodzą one z dalszych nasad kości łokciowej i  promieniowej i rozchodzą się na pierwszy i drugi szereg kości nadgarstka.  Kości nadgarstka łączą się z kośćmi śródręcza więzadłami dłoniowymi i  grzbietowymi, ponadto podstawy kości śródręcza łączą między sobą więzadła  śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne.   Stawy śródręczno_paliczkowe zawarte są między wypukłymi powierzchniami  stawowymi na główkach kości śródręcza i wklęsłymi powierzchniami na  podstawach paliczków. Torebka stawowa otacza powierzchnie stawowe,  wzmacniają ją więzadła poboczne. Dalsze stawy między paliczkami palców są  to stawy jednoosiowe zawiasowe wzmocnione pobocznymi więzadłami. W stawach  śródręczno_paliczkowych odbywają się ruchy zginania i prostowania palców,  odwodzenia i przywodzenia i ruchy obrotowe. W stawach między paliczkami są  ruchy zginania i prostowania.       Kończyna dolna       Kości kończyny dolnej dzielimy podobnie jak kości kończyny górnej na  kości obręczy i kości wolnej kończyny dolnej. W skład obręczy wchodzi kość  miedniczna, a w skład wolnej kończyny dolnej wchodzi kość udowa, dwie kości  podudzia piszczelowa i strzałkowa, kości stopy złożone z kości stępu,  śródstopia i palców.   Kość miedniczna składa się z trzech kości, które w wieku dziecięcym są  oddzielone, połączone ze sobą przy pomocy chrząstki, następnie zrastają się  w jedną kość, w której nie ma śladów zrostu. Kości tworzące kość miedniczną  noszą nazwy: kość biodrowa, łonowa i kulszowa. Kość biodrowa składa się z  trzonu i talerza. Trzon kości biodrowej zrasta się z trzonami pozostałych  kości w jedną całość zwaną panewką kości miednicznej. Talerz zakończony  jest zgrubiałym brzegiem zwanym grzebieniem biodrowym. W grzebieniu tym  wyróżnia się wargę wewnętrzną, wargę zewnętrzną i linię pośrednią.  Wszystkie trzy są miejscami przyczepu mięśni brzucha ułożonych w potrójną  warstwę. Grzebień jest zakończony z przodu przednim górnym kolcem  biodrowym, zaś z tyłu tylnym górnym kolcem biodrowym. Poniżej tych kolców  znajdują się odpowiednio przedni i tylny dolny kolec biodrowy. Kolce te  służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Po stronie wewnętrznej talerza  znajduje się dół biodrowy wypełniony mięśniem biodrowym. Część tylna  powierzchni zewnętrznej posiada płaską uchowatą powierzchnię stawową  przeznaczoną dla kości krzyżowej oraz gruzowatość biodrową, do której  przyczepiają się więzadła stawu krzyżowo_biodrowego. Na przejściu kości  biodrowej w łonową znajduje się linia łukowata. Na powierzchni tylnej  talerza biodrowego widoczne są trzy linie pośladkowe - dolna, przednia i  tylna, różnie silnie zaznaczone.   Kość łonowa leży od przodu kości miednicznej. Składa się z trzonu i dwóch  gałęzi, górnej i dolnej. Trzon wchodzi w skład panewki. Gałąź górna  dochodzi ku górze do kości biodrowej, znajduje się na niej grzebień i guzek  kości łonowej. Gałąź dolna łączy się z gałęzią dolną kości kulszowej i  razem otaczają otwór zasłonowy.   Kość kulszowa składa się również z trzonu i dwóch gałęzi: górnej i  dolnej. Trzon zrasta się z trzonami poprzednich kości w panewkę. Gałąź  dolna zrasta się z gałęzią dolną kości łonowej. Na przejściu gałęzi dolnej  w górną znajduje się guz kulszowy, na którym opiera się tułów w pozycji  siedzącej. Na gałęzi górnej sterczy kolec kulszowy. Między guzem a kolcem  rysuje się wcięcie kulszowe mniejsze, powyżej kolca na przejściu w kość  biodrową znajduje się wcięcie kulszowe większe. Wcięcia te są zamknięte  więzadłami otwory i służą za miejsca przejścia naczyń krwionośnych, nerwów  i mięśni. W kości miednicznej można wyczuć przedni górny kolec biodrowy i  idąc ku tyłowi grzebień biodrowy. Pozostałe elementy kości biodrowej są  niemacalne. W kości łonowej wyczuwa się miejsce złączenia obu kości  łonowych w postaci spojenia łonowego. W kości kulszowej można wyczuć  poprzez mięśnie pośladkowe guz kulszowy, zwłaszcza w pozycji leżącej. Otwór  zasłonowy jest widoczny na kości macerowanej.       Kość udowa       Kość udowa jako typowa kość długa składa się z trzonu i dwu nasad. Nasada  górna czyli bliższa posiada głowę pokrytą powierzchnią stawową. Głowa jest  ułożona na długiej szyjce, która przechodzi w trzon pod kątem rozwartym. Na  szczycie głowy znajduje się małe zagłębienie, do którego przyczepia się  więzadło śródstawowe. Trzon jest owalny, na przedniej powierzchni gładki.  Na jego górnym końcu wystają dwa uwypuklenia zwane krętarzami. Krętarz  większy leży wyżej, posiada na stronie wewnętrznej dół krętarzowy, krętarz  mniejszy leży niżej i bardziej przyśrodkowo. Oba krętarze łączy z przodu  linia, a z tyłu grzebień międzykrętarzowy. Krętarze są miejscami przyczepu  mięśni. Na tylnej powierzchni trzonu biegnie kresa chropawa, złożona z  dwóch warg, które ku górze i ku dołowi rozchodzą się, zaś w środku leżą tuż  obok siebie. W dole ograniczają trójkątną płaszczyznę podkolanową,  przyczepiają się do nich mięśnie. Nasada dolna jest zgrubiała i tworzy dwa  kłykcie - przyśrodkowy nieco dłuższy od bocznego. Między nimi zawarty jest  dół międzykłykciowy. Ponad kłykciami znajdują się nadkłykcie: przyśrodkowy  i boczny. Do nich przyczepiają się więzadła stawu kolanowego. Kłykcie są  pokryte powierzchniami stawowymi, przeznaczonymi dla kości piszczelowej,  ponadto na przedniej powierzchni obu kłykci są powierzchnie stawowe dla  rzepki. Z zakresu kości udowej wyczuwa się oba kłykcie i nadkłykcie  częściowo można wyczuć krętarz większy.       Rzepka       Rzepka jest to kość niedużych rozmiarów, płaska o dwóch powierzchniach:  przedniej szorstkiej, do której przyrasta więzadło i tylnej gładkiej  pokrytej powierzchnią stawową przeznaczoną dla obu kłykci kości udowej.  Rzepka leży z przodu stawu kolanowego, jest wyczuwalna na całej powierzchni  przedniej.       Kość piszczelowa       Kość piszczelowa jest kością długą, składa się z trzonu i dwóch nasad.  Nasada górna, czyli bliższa jest większa od dolnej, posiada dwa kłykcie:  przyśrodkowy i boczny, oba pokryte powierzchniami stawowymi. Między  kłykciami są dwa guzki międzykłykciowe. Na kłykciu bocznym jest  powierzchnia stawowa dla główki strzałki. Trzon kości piszczelowej jest  wyraźnie trójgraniasty, ma trzy powierzchnie, dwie przednie, przyśrodkową i  boczną, jedną tylną. Powierzchnia przyśrodkowa jest pokryta jedynie skórą i  w całości wyczuwalna. Powierzchnie są podzielone brzegami, z których  przedni jest wyczuwalny jak powierzchnia przyśrodkowa, zaś brzeg boczny  nosi nazwę grzebienia międzykostnego. W górnym odcinku przedniego  grzebienia znajduje się guzowatość piszczelowa, miejsce przyczepu więzadła  rzepki. Nasada dolna, czyli dalsza jest słabiej wykształcona niż górna, ma  po stronie przyśrodkowej kostkę przyśrodkową z powierzchnią stawową dla  kości stopowej. Po stronie bocznej znajduje się wcięcie strzałkowe nie  pokryte powierzchnią stawową dla połączenia ze strzałką. Nasada dolna  posiada ponadto powierzchnię stawową dla kości skokowej. Oprócz trzonu  wyczuwalne kłykcie nasady górnej i kostka przyśrodkowa nasady dolnej.       Kość strzałkowa       Kość strzałkowa czyli strzałka jest cienką kością posiadającą trzon i  dwie nasady. Nasada bliższa ma płaską główkę pokrytą powierzchnią stawową.  Trzon strzałki jest wieloboczny, można wyróżnić na nim grzebienie  międzykostny zwrócony do kości piszczelowej. Nasada dolna przechodzi w  kostkę boczną, na której jest powierzchnia stawowa dla kości skokowej. Ze  strzałki wyczuwalna jest główka leżąca poniżej kłykcia bocznego piszczeli i  kostka boczna.       Kości stępu       Kości stępu jest siedem, są one ułożone w dwa szeregi bliższy i dalszy. W  skład szeregu bliższego wchodzi kość piętowa i skokowa. W skład szeregu  dalszego wchodzą trzy kości klinowate i kość sześcienna. Między szeregami  leży kość łódkowata.   Kość łódkowata jest największą kością stępu. Posiada trzon i guz. Na  trzonie znajduje się podwójna powierzchnia stawowa dla kości skokowej, zaś  z przodu trzonu powierzchnia stawowa dla kości sześciennej. Po stronie  przyśrodkowej trzonu wystaje podpórka skokowa. Guz piętowy jest tą częścią  kości, która opiera się o podłoże, stanowi on jej część tylną. Między  powierzchniami stawowymi trzonu biegnie bruzda, która razem z bruzdą kości  skokowej tworzy zatokę stępu.   Kość skokowa jest drugą kością szeregu bliższego stępu. Leży ona na kości  piętowej. Składa się z trzonu, który poprzez szyjkę przechodzi przez głowę  kości skokowej. Na górnej powierzchni trzonu jest powierzchnia stawowa dla  piszczeli, po bokach trzonu są powierzchnie stawowe dla obu kostek:  przyśrodkowej i bocznej. Na dolnej powierzchni trzonu jest powierzchnia  stawowa dla kości piętowej. Na szyjce znajduje się od dołu bruzda kości  skokowej, która łączy się z bruzdą kości piętowej, ponadto powierzchnia  stawowa dla kości piętowej. Na głowie jest powierzchnia stawowa dla kości  łódkowatej.   - Kość łódkowata jak wskazuje nazwa ma kształt przypominający łódkę. Leży  ona między szeregiem bliższym i dalszym. Powierzchnia wklęsła pokryta  powierzchnią stawową jest zwrócona do głowy kości skokowej. Na powierzchni  dalszej są trzy obok siebie leżące powierzchnie stawowe dla trzech kości  klinowatych. Od strony przyśrodkowej sterczy guzowatość kości łódkowatej.   Kości klinowate są trzy: przyśrodkowa, pośrednia i boczna. Największa  jest kość przyśrodkowa ustawiona skośnie podstawą ku stronie podeszwowej  stopy a szczytem ku górze. Kość klinowata pośrednia jest najmniejsza,  ustawiona podstawą ku stronie grzbietowej a szczytem ku stronie  podeszwowej. Podobnie ustawiona jest kość klinowata boczna. Kości te łączą  się między sobą, a więc posiadają po stronach bocznych powierzchnie  stawowe, ponadto powierzchniami bliższymi łączą się z kością łódkowatą,  powierzchniami dalszymi z kośćmi śródstopia.   Kość sześcienna leży bocznie od bocznej kości klinowatej jako ostatnia  szeregu dalszego. Posiada z tyłu powierzchnię stawową dla kości piętowej, z  przodu podwójną dla dwóch kości śródstopia, przyśrodkowo dla trzeciej kości  klinowatej. W kości stępu wyczuwa się z tyłu guz piętowy, na którym opiera  się stopa o podłoże. Idąc wzdłuż brzegu przyśrodkowego wyczuwa się podpórkę  skokową, następnie guzowatość łódkowatej, pierwszą kość klinowatą i kości  śródstopia. Wzdłuż brzegu bocznego trudniej jest wyczuć szczegóły kostne  stopy schodząc z kości piętowej przechodzi się na kość sześcienną i  natrafia się na wystającą guzowatość podstawy piątej kości śródstopia.       Kości śródstopia       Kości śródstopia jest pięć. Liczy się je od strony palca dużego zwanego  paluchem. Każda z tych kości ma podstawę o kształcie mniej lub bardziej  regularnego trójkąta pokrytą powierzchnią stawową, następnie trzon na  przekroju trójgraniastym zwróconym wypukłością ku stronie grzbietowej stopy  i nasadę dalszą. Nasady kości śródstopia mają kształty główek,  spłaszczonych silnie od strony bocznych, pokryte są powierzchniami  stawowymi dla paliczków palców stopy. Pierwsza kość śródstopia jest  najkrótsza ale i najgrubsza. Piąta kość śródstopia posiada na podstawie  guzowatość sterczącą ku stronie bocznej.       Kości palców stopy       Palce stopy składają się tak jak palce ręki z paliczków: pierwszy z dwóch  pozostałe z trzech. Kształty paliczków są takie jak w ręce z tą różnicą, że  są krótkie, podstawy są bardzo zbliżone do nasad dalszych, trzony znikomej  długości. Zdarza się, że poszczególne paliczki są ze sobą zrośnięte.  Paliczki palca pierwszego są znacznie większe, a przede wszystkim grubsze  od paliczków palców pozostałych.       Połączenia kościŃ  kończyny dolnej      Dzielimy je na połączenia obręczy kończyny dolnej i na połączenia wolnej  kończyny dolnej. Do połączeń obręczy należą stawy krzyżowo_biodrowy i  spojenie łonowe.   Staw krzyżowo_biodrowy zawarty jest między powierzchnią stawową łukowatą  bocznej powierzchni kości krzyżowej i powierzchnią łukowatą na talerzu  kości biodrowej. Powierzchnie stawowe są płaskie pokryte chrząstką szklistą  częściowo włóknistą. Torebka stawowa jest silnie napięta i wzmocniona dużą  liczbą więzadeł. Są to więzadła krzyżowo_biodrowe przednie międzykostne i  grzbietowe czyli tylne. Przednie zrastają się z torebką stawową od strony  miednicznej, międzykostne wypełniają przestrzeń między guzowatością kości  krzyżowej i guzowatością kości biodrowej, zaś tylne przechodzą z kości  biodrowej na tylną powierzchnię kości krzyżowej jako wiązadła krótkie i  długie. Oprócz tych więzadeł wchodzących bezpośrednio w skład stawu są  jeszcze więzadła wzmacniające pośrednie połączenie kości biodrowej z  krzyżową. Są to: więzadło biodrowo_lędźwiowe rozpięte między wyrostkiem  ostatniego kręgu lędźwiowego, i grzebieniem biodrowym, więzadło  krzyżowo_guzowe biegnące między bocznym brzegiem kości krzyżowej a guzem  kulszowym i więzadło krzyżowo_kolcowe biegnące od brzegu kości krzyżowej do  kolca kulszowego. Przez przebieg tych więzadeł dochodzi do zamknięcia  wycięć kulszowych dwa otwory: większy kulszowy położony wyżej i mniejszy  położony niżej. Otwory te służą za miejsca przejścia mięśni, naczyń  krwionośnych i nerwów, które wychodzą z miednicy w okolice pośladkową i  sromową. Staw krzyżowo_biodrowy ze względu na płaskie powierzchnie stawowe  i dużo więzadeł posiada bardzo małą ruchomość.   Spojenie łonowe jest to chrząstkozrost łączący kości łonowe. Na gałęziach  dolnych kości łonowych znajdują się płaskie powierzchnie między które wsuwa  się krążek chrząstki włóknistej zwany krążkiem międzyłonowym. W krążku tym  znajduje się zwykle wąska szczelina zwana jamą spojenia. Jest ona u kobiet  większa niż u mężczyzn. Połączenia kości łonowych uzupełniają dwa więzadła,  jedno leży na górnym brzegu spojenia, drugie na brzegu dolnym. W zakresie  samej miednicy znajduje się silna błona zasłonowa, która przyrasta do  brzegów otworu zasłonowego, zakrywa go i służy zarazem za miejsce przyczepu  mięśni zasłonowych zewnętrznego i wewnętrznego.   Miednica jako całość. Dwie kości miedniczne kość krzyżowa i kość guziczna  tworzą całość zwaną miednicą. Miednicę dzielimy na: miednicę większą  zawartą między talerzami biodrowymi i miednicę mniejszą, zamkniętą przez  kości łonowe, kulszowe, kość krzyżową i guziczną. Granicę między tymi  miednicami tworzy linia łukowata zwana kresą graniczną, która biegnie od  tarczy międzykręgowej między ostatnim kręgiem lędźwiowym a kością krzyżową  do górnego brzegu spojenia łonowego. Miednica większa jest od przodu  otwarta, zawiera narządy należące do jamy brzusznej, należy ona  topograficznie do jamy brzusznej. Miednica brzuszna stanowi pewną zwartą  całość, zawiera odmienne narządy niż jama brzuszna, posiada w swych  ścianach otwory łączące ją z otoczeniem. Są to otwory krzyżowe większe i  mniejsze oraz otwory zasłonowe. Miednica jest tą częścią kośćca, w której  zaznaczają się wyraźnie różnice płciowe. Pojawiają się one u osób dorosłych  pod wpływem działania hormonów płciowych. Mają one specjalne znaczenie u  płci żeńskiej. U kobiet miednica jest ogólnie biorąc szersza i niższa niż u  mężczyzn. Różnice są lepiej widoczne przy omawianiu poszczególnych wymiarów  miednicy. W miednicy mniejszej wyróżnia się płaszczyznę wchodu czyli otwór  górny miednicy i płaszczyznę wychodu, czyli otwór dolny miednicy. Otwór  górny jest ograniczony przez górny brzeg kości krzyżowej, linie łukowate i  brzeg górny spojenia łonowego. U kobiet otwór ten ma kształt owalu o  łagodnych liniach natomiast u mężczyzn ma kształt zbliżony do serca  karcianego, ponieważ brzeg górny kości krzyżowej wpukla się do wnętrza  miednicy, a spojenie łonowe ma mniejszy kąt złożony z dwóch płaszczyzn,  przedniej biegnącej między kośćmi łonowymi i kulszowymi do guzów kulszowych  oraz tylnej od guzów kulszowych do kości guzicznej.   W miednicy mniejszej kobiecej dokonuje się pomiarów w trzech kierunkach:  strzałkowym, poprzecznym i skośnym, a dokonuje się ich po to, aby sprawdzić  czy wymiary miednicy odpowiadają wymiarom główki płodu. Płaszczyznę wchodu  mierzymy bezpośrednio na miednicy macerowanej, zaś pośrednio u osoby żywej.  Są trzy wymiary bezpośrednie: strzałkowy, poprzeczny i skośny, schodzą się  one w punkcie środkowym miednicy. Wymiar strzałkowy biegnie od wzgórka do  tylnej powierzchni spojenia łonowego. Wynosi on przeciętnie około 11¬7¦cm.  Wymiar poprzeczny jest prostopadły do poprzedniego, biegnie przez  najszerszą część płaszczyzny wchodu i wynosi przeciętnie około 13,5¬7¦cm.  Wymiar skośny, a właściwie są dwa wymiary skośne, łączą linie stawów  krzyżowo_biodrowych z wypukłością połączenia kości biodrowej z łonową.  Długość takiego wymiaru wynosi przeciętnie około 12,5¬7¦cm. Wymiar  strzałkowy płaszczyzny wychodu, między spojeniem łonowym a kością guziczną  wynosi jedynie około 9¬7¦cm, ale może się zwiększać od 2-2,5¬7¦cm przy  ruchach kości guzicznej. Pośrednio u osoby żywej mierzy się miednicę  dokonując 4 pomiarów. Są to: odległość między przednimi górnymi kolcami  biodrowymi, która wynosi około 25¬7¦cm, odległość między krętarzami  większymi kości udowych wynosząca około 32¬7¦cm, odległość między  grzebieniami kości biodrowych w ich najszerszym miejscu wynosząca około  29¬7¦cm, i odległość między spojeniem łonowym a piątym kręgiem lędźwiowym,  która wynosi około 20¬7¦cm. Wymiary te noszą też nazwy odpowiednio:  szerokość międzykolcowa, międzykręgarzowa, międzygrzebieniowa. Zmienność  tych wymiarów związana jest z tuszą osoby badanej. Prawidłowe wymiary  pośrednie wskazują na prawidłowy ogólny kształt miednicy. Miednica jest  nachylona do płaszczyzny poziomej pod kątem, który u kobiet wynosi około 65  stopni u mężczyzn około 55 stopni. Kąt nachylenia zmienia się wraz ze  zmianą pozycji miednicy przy przejściu z pozycji stojącej do pozycji  siedzącej. Przy siadaniu kąt zmniejsza się, guzy kulszowe obniżają się,  spojenie łonowe podnosi się ku górze.   Przez połączenia punktów środkowych odległości między ścianą przednią i  tylną miednicy otrzymujemy oś miednicy, w kształcie łuku wygiętego ku  tyłowi, zgodnie z krzywizną kości krzyżowej.       Połączenia wolnejŃ  kończyny dolnej       Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udową. Powierzchnia stawowa  kości miednicznej leży na jej powierzchni zewnętrznej i jest utworzona  przez trzony wszystkich trzech składających się na nią kości. Panewka jest  głęboka i powiększona przez chrzęstny obrąbek stawowy. Jej powierzchnia  stawowa pokryta chrząstką szklistą biegnie tuż przy obwodzie panewki, ma  około 2¬7¦cm szerokości, tworzy niepełny okrąg i nosi nazwę powierzchni  księżycowatej. Reszta panewki, dół panewki nie jest pokryty powierzchnią  stawową, zawiera tkankę łączną i tłuszczową. Między brzegami powierzchni  księżycowatej jest wcięcie panewki, nad którym biegnie więzadło poprzeczne  panewki. Druga powierzchnia stawowa stawów biodrowego znajduje się na  głowie kości udowej, ma kształt wycinka #b: kuli i jest pokryta chrząstką  szklistą. Torebka stawowa przyczepia się do obrąbka stawowego, natomiast na  kości udowej schodzi poniżej głowy i obejmuje szyjkę. Więzadła wzmacniające  staw pochodzą od wszystkich trzech kości tworzących kość miedniczną. Są to:  więzadło biodrowo_udowe, biegnące od przedniego dolnego kolca biodrowego do  linii międzykrętarzowej, więzadło łonowo_udowe i kulszowo_udowe, biegnące  od obu wymienionych kości do kości udowej do linii międzykrętarzowej.  Więzadło biodrowo_udowe jest najsilniejsze, wpływa ono hamująco na ruch  zgięcia ku tyłowi i na ruch przywodzenia. Pozostałe więzadła są słabsze.  Hamują przywodzenie i odwodzenie uda. Część włókien więzadeł łonowo i  kulszowo_udowego biegnie okrężnie i też wzmacnia torebkę stawową. Od dołka  na szczycie głowy kości udowej do dołka panewki biegnie więzadło obłe głowy  kości udowej. Staw biodrowy jest stawem panewkowym, wieloosiowym, w którym  wykonuje się następujące ruchy: ruch zginania w przód i w tył czyli ruch  wahadłowy, ruch przywodzenia i odwodzenia, ruch skręcania do wewnątrz i na  zewnątrz jako suma ruchów, ruch obracania czyli obwodzenia. Zakres ruchów  jest wyznaczony głębokością panewki i silnymi więzadłami zwłaszcza  biodrowo_udowym.       Staw kolanowy       Staw kolanowy łączy kość udową z kością piszczelową, dodatkową kością  tego stawu jest rzepka. Na kości udowej powierzchnie stawowe stanowią  wypukłe powierzchnie obu kłykci pokryte chrząstką stawową, które są  przeznaczone dla kości piszczelowej oraz dwie powierzchnie stawowe dla  rzepki. Na kłykciach piszczeli powierzchnie stawowe są płaskie, podobnie na  tylnej powierzchni rzepki. Na kłykciach piszczeli znajdują się dwie  chrząstki zwane łękotkami, na przekroju trójkątne ułożone na obwodzie  powierzchni stawowej. Mają one kształt zbliżony do litery C, inaczej  kształt sierpowaty, przymocowane są w przestrzeni między kłykciami  piszczeli, ponadto z przodu więzadłem poprzecznym kolana. Dzięki obecności  łękotek jama stawowa jest podzielona niezupełnie na dwie części - górną i  dolną. Torebka stawowa ma przebieg nieregularny - z przodu kości udowej  wysuwa się ponad brzeg powierzchni stawowej, z boków schodzi poniżej  nadkłykci, z tyłu biegnie tuż powyżej brzegu stawowego, na kości  piszczelowej i na rzepce przebiega nieco poza linię brzegów stawowych.  Torebka jest wzmocniona następującymi więzadłami: więzadło rzepki biegnie z  przodu, jest to przedłużenie ścięgna mięśnia czworogłowego uda, przyrasta  ono do przedniej powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości  piszczeli. Po bokach tego więzadła biegną pasma tkanki łącznej dochodzące  również do piszczeli zwane troczkami rzepki, przy środkowym i bocznym. Po  bokach stawu biegną więzadła poboczne przyśrodkowe czyli piszczelowe i  boczne czyli strzałkowe. Łączą one nadkłykcie kości udowej z obu kośćmi  podudzia.   Na powierzchni tylnej stawu są dwa więzadła: podkolanowe skośne, które  jest częścią ścięgna mięśnia półbłoniastego, a biegnie od dołu i strony  przyśrodkowej skośnie w bok i ku górze i więzadło podkolanowe łukowate,  schodzi w dół znad kłykcia bocznego. Z wymienionych więzadeł tylko więzadło  poboczne strzałkowe nie łączy się bezpośrednio z torebką stawową, biegnie  ono obok torebki do główki strzałki. Oprócz więzadeł leżącyh zewnątrz  stawu, posiada staw kolanowy więzadła wewnętrzne. Są to dwa więzadła  krzyżowe przednie i tylne, rozpięte między kłykciami kości udowej a dołem  międzykłykciowym na kości piszczelowej. Staw kolanowy posiada urządzenia  dodatkowe, w postaci fałdów błony maziowej, które wpuklają się do jamy  stawowej, zawierają one tkankę tłuszczową. Jeden fałd jest ułożony w linii  środkowej stawu, dwa bocznie. W otoczeniu jamy stawowej znajdują się liczne  uchyłki błony maziowej w postaci kaletek, zwłaszcza w otoczeniu rzepki jako  kaletka nadrzepkowa, przedrzepkowa i podrzepkowa, i pod przyczepami  ścięgien mięśni tuż przy stawie. W stawie kolanowym można wykonywać  następujące ruchy: zginanie i prostowanie i ruch skręcania możliwy jedynie  przy zgiętym kolanie i rozluźnionych więzadłach pobocznych. Rzepka hamuje  nadmierne wyprostowanie stawu kolanowego.       Połączenia kościŃ  podudzia      Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się ze sobą stawem  piszczelowo_strzałkowym, błoną międzykostną i więzozrostem  piszczelowo_strzałkowym. Staw piszczelowo_strzałkowy znajduje się między  powierzchnią strzałkową kłykcia bocznego piszczeli i powierzchnią stawową  na główce strzałki. Staw ten wzmacnia więzadło główki strzałki przednie i  tylne. Ruchy w tym stawie są znikome. Błona międzykostna jest rozpięta  między grzebieniami międzykostnymi obu kości podudzia.   Więzozrost piszczelowo_strzałkowy znajduje się między wcięciem piszczeli  a kostką boczną strzałki. Więzozrost ten wzmacnia więzadło  piszczelowostrzałkowe przednie i tylne.       Stawy stopy       Stopa łączy się z podudziem stawem skokowo_goleniowym, dalsze stawy łączą  poszczególne kości stępu między sobą, następnie stęp ze śródstopiem, kości  śródstopia między sobą, z paliczkami i paliczki między sobą.   Staw skokowo_goleniowy, zwany również stawem skokowym górnym zawarty jest  między powierzchnią wypukłą na trzonie kości skokowej a powierzchnią  wklęsłą na kości piszczelowej łącznie z powierzchniami na obu kostkach.  Torebka stawowa jest wzmocniona następującymi więzadłami: po stronie  przyśrodkowej jest szerokie więzadło trójgraniaste, które rozchodzi się z  kostki przyśrodkowej na kość skokową, łódkowatą i piętową. Po stronie  bocznej biegną więzadła z kostki bocznej do kości piętowej i do kości  skokowej. W stawie tym odbywa się ruch zginania stopy ku stronie  podeszwowej i grzbietowej, przy czym zgięcie podeszwowe jest głębsze. Przy  silnym zgięciu podeszwowym możliwe są ruchy stopy: na boki.       Stawy stępu       Są to stawy między poszczególnymi kośćmi stępu. Między kością piętową i  skokową są dwa stawy: piętowo_skokowy tylny i przedni. Staw skokowo_piętowy  tylny jest zawarty między powierzchniami tylnymi na obu kościach. Łączy je  ponadto więzadło międzykostne leżące w zatoce stępu oraz dwa więzadła  skokowo_piętowe boczne i przyśrodkowe. Ruchy w tym stawie odbywają się  łącznie ze stawem skokowo_piętowym przednim.   Staw skokowy przedni czyli skokowo_piętowo_łódkowy zawarty jest między  powierzchniami stawowymi przednimi kości skokowej i piętowej oraz  powierzchnią stawową na głowie kości skokowej a powierzchnią wklęsłą na  kości łódkowatej. Staw ten objęty jest wspólną torebką stawową, którą  wzmacniają więzadła leżące po stronie grzbietowej i podeszwowej. Na stronie  podeszwowej jest silne więzadło piętowo_łódkowe podeszwowe, zaś na stronie  grzbietowej więzadło rozwojowe, które łączy kość sześcienną i łódkowatą, i  piętową. Czynność obu stawów tj. stawu piętowo_skokowego tylnego i stawu  skokowo_piętowo_łódkowego polega na wykonywaniu nawracania i odwracania  stopy, przy czym razem z ruchem odwracania odbywa się ruch zgięcia  podeszwowego i przywodzenia, zaś ruchowi nawracania towarzyszy zgięcie  grzbietowe i odwodzenie stopy.   Pozostałe kości stępu łączą stawy noszące nazwy takie jak kości, które  łączą, a więc jest staw piętowo_sześcienny i klinowo_łódkowy, który łączy  kość łódkową ze wszystkimi trzema kośćmi klinowatymi. Wymienione stawy są  wzmocnione przez więzadła grzbietowe i podeszwowe rozpięte pomiędzy  poszczególnymi kośćmi. Dzięki obecności ponadto więzadeł międzykostnych  kości te są połączone ściśle ze sobą. Dla celów praktycznych wyróżnia się  wśród stawu stępu tzw. staw Hoparta (Szoparta). Linia tego stawu powstaje  przez połączenie jamy stawowej stawu piętowo_sześciennego i  skokowo_piętowo_łódkowego. Linia tego stawu biegnie poprzecznie przez stęp,  stąd też nazwa staw poprzeczny stępu. Staw ten jest miejscem wykonywania  odcięcia części stopy, a punktem orientacyjnym jest guzowatość kości  łódkowatej leżącej po stronie przyśrodkowej stopy.       StawyŃ  stępowo_śródstopne      Stawy te łączą drugi szereg kości stępu z podstawami kości śródstopia.  Ponieważ kości stępu są cztery a kości śródstopia pięć, połączenie  następuje w ten sposób, że trzy kości klinowate łączą się każda z oddzielną  kością śródstopia, zaś kość sześcienna łączy się z dwoma tj. czwartą i  piątą kością śródstopia. Stawy te wzmacniają trzy rodzaje więzadeł:  międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Linia łącząca stawy  stępowo_śródstopne nosi nazwę linii stawu Lisfrancka, jest ona również  miejscem operacyjnym odjęcia tym razem całego śródstopia wraz z palcami od  kości stępu. Punktem orientacyjnym jest gruzowatość piątej kości  śródstopia. Stawy międzyśródstopne łączą podstawy kości śródstopia między  sobą, przy czym nie wyróżnia się tu odrębności żadnej kości śródstopia.  Stawy te wzmacniają więzadła międzykostne, podeszwowe i grzbietowe. Dzięki  temu powstaje zwarta całość śródstopia.       StawyŃ  śródstopno_paliczkowe       Stawy te łączą główki kości śródstopia z pierwszymi paliczkami palców  stopy, wzmacniają je więzadła poboczne, podeszwowe i więzadła śródstopne  łączące główki kości śródstopia między sobą. W sąsiedztwie stawu palucha i  pierwszej kości śródstopia znajdują się dodatkowe małe kostki zwane  trzeszczkami. Ruchy w tych stawach podobne są do ruchów w podobnych stawach  ręki, ale są one bardziej ograniczone, głównie jest tu ruch zginania i  prostowania.       Stawy międzypaliczkowe       Stawy te zawarte są między powierzchniami stawowymi paliczków, posiadają  więzadła poboczne, ruchy w nich to zginanie i prostowanie.       Stopa jako całość       Stopa człowieka jest ustawiona pod kątem prostym do podudzia. Wyróżnia  się w niej łuk poprzeczny powstały przez ułożenie kości klinowatych  podstawami ku stronie grzbietowej a szczytami ku stronie podeszwowej oraz  łuk podłużny. Powstaje on dzięki temu, że kość skokowa spoczywa na kości  piętowej.   Linia wypukłości biegnie od kości piętowej poprzez kości śródstopia ku  palcom. Brzeg przyśrodkowy stopy jest najbardziej wypukły, tworzy  sklepienie stopy. Dzięki temu układowi kości, stopa opiera się na podłożu  jedynie na guzie piętowym, na główkach kości śródstopia i na bocznym brzegu  stopy. Brzeg przyśrodkowy nie dotyka podłoża. ten kształt stopy zależy nie  tylko od układu kości, wspomagają go więzadła i ścięgna mięśni. Przy  rozluźnieniu więzadeł może nastąpić przesunięcie wzajemne kości, zwłaszcza  kości stopowej i powstaje tzw. płaskostopie, w którym stopa całą swoją  powierzchnią podeszwową spoczywa na podłodze. Jest to położenie  nieprawidłowe, powoduje ono bóle stopy i mięśni przy dłuższym staniu. Może  być też stopa nadmiernie wypukła. Stopa jest typowym narządem podporowym  podczas gdy ręka jest narządem chwytnym.       Kości czaszki       Czaszka składa się z 2 części: nerwowej czyli mózgowej i twarzowej czyli  trzewnej. Czaszka mózgowa jest zamkniętą puszką kostną, w której mieści się  mózgowie. Czaszka twarzowa stanowi podstawę kostną twarzy, zawiera  początkowe odcinki narządów trzewnych tj. przewodu pokarmowego i  oddechowego. Jest to jama nosowa zawierająca również narząd węchu i jama  ustna, w której znajduje się narząd smaku. Kości zarówno czaszki mózgowej  jak i twarzowej stanowią osłonkę dla narządu wzroku. W kości skroniowej  mieści się narząd słuchu i równowagi.       Czaszka mózgowa       W czaszce mózgowej wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste. Kości  parzyste tworzą łuk skierowany wypukłością ku górze i ułożony w kierunku  poprzecznym. Są to dwie kości skroniowe i dwie kości ciemieniowe. Tworzą  one głównie sklepienie czaszki. Kości nieparzyste tworzą łuk skierowany  wypukłością ku dołowi i ułożony w kierunku strzałkowym. Wchodzą one zarówno  w skład podstawy jak i sklepienia czaszki. Są to kość czołowa, klinowa i  potyliczna.   Kość czołowa leży najbardziej z przodu, składa się z łuski i dwóch części  oczodołowych. Łuska jest ukształtowana w płaszczyźnie pionowej i od jej  ustawienia urobiono określenie płaszczyzna czołowa. Łuska łączy się od tyłu  z dwoma kośćmi ciemieniowymi, z boków z kośćmi klinowymi, od strony czaszki  twarzowej łączy się z kośćmi jarzmowymi, nosowymi i kością sitową. Przednia  powierzchnia łuski jest gładka, stanowi podstawę czoła, od strony  wewnętrznej posiada nierówności odpowiadające powierzchni mózgowia. Łuska  zamyka przedni dół czaszkowy. Na łusce zaznaczają się guzy czołowe różnie  silnie wykształcone, a tuż nad częściami oczodołowymi łuki brwiowe silniej  zaznaczone u mężczyzn.   Ponad oczodołami znajdują się w w łusce przestrzenie wyścielone błoną  śluzową zawierające powietrze zwane zatokami czołowymi. Należą one do  zespołu zatok przynosowych i mają połączenie z jamą nosową. Części  oczodołowe stanowią górną ścianę oczodołów. Oczodół ograniczony jest od  góry przez brzeg nadoczodołowy, w którym znajduje się otwór lub wcięcie  nadoczodołowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia krwionośne.  Powierzchnia mózgowa części oczodołowej jest nierówna i stanowi dno  przedniego dołu czaszki. Między częściami oczodołowymi jest wcięcie sitowe,  w którym znajduje się część kości sitowej. Brzeg nadoczodołowy przechodzi  ku bokowi w wyrostek jarzmowy.   Kość klinowa leży głównie na podstawie czaszki, składa się z trzonu i  trzech par wyrostków, zwanych skrzydłami, większymi, skrzydłami mniejszymi  i wyrostkami skrzydłowatymi. Trzon leży w środku podstawy czaszki, łączy  się z przodu z kością sitową, z tyłu z kością potyliczną. Trzon zawiera  parzystą zatokę klinową łączącą się z jamą nosową jako zatoka oboczna nosa.  Na powierzchni górnej trzonu jest zagłębienie zwane siodłem tureckim,  ograniczone wyniosłościami z przodu i z tyłu. W siodle znajduje się gruczoł  dokrewny - przysadka mózgowa. Z trzonu wyrastają wszystkie wyrostki.  Skrzydła większe tworzą ściany środkowego dołu czaszki, częściowo ściany  boczne oczodołów i okolicy skroniowej, i podskroniowej. U nasady skrzydła  większego znajduje się otwór okrągły, otwór owalny i kolczysty przeznaczony  dla nerwów i naczyń. Skrzydła mniejsze są skierowane ku przodowi,  uzupełniają od przodu górne ściany oczodołów. U nasady skrzydła mniejszego  jest otwór wzrokowy dla przejścia tego nerwu. Między skrzydłem mniejszym i  większym jest trójkątna szczelina oczodołowa górna, łącząca oczodół z jamą  czaszki. Wyrostki skrzydłowate zwisają z trzonu poza jamę czaszki. Dochodzą  one do kości podniebiennej i szczęki. Każdy wyrostek składa się z dwóch  blaszek, a zarówno u nasady jak i wzdłuż blaszek biegną kanały dla nerwów i  naczyń. Kość klinowa zawdzięcza swoją nazwę temu, że jest wklinowaną między  szereg kości zarówno czaszki mózgowej jak i twarzowej. Są to następujące  kości: czołowa, skroniowe, ciemieniowe, potyliczna, sitowa, jarzmowe,  podniebienne, szczęki i lemiesz.   Kość potyliczna leży od tyłu, stanowi część sklepienia i podstawy  czaszki. Składa się z części podstawnej, łuski i dwóch części bocznych.  Część podstawna łączy się z trzonem kości klinowej i razem tworzy pochyłość  zwaną stokiem, leżą w tylnym dole czaszki. Łuska kości potylicznej stanowi  tylne ograniczenia jamy czaszki. Na jej powierzchni wewnętrznej znajdują  się rowki ułożone w kształcie krzyża, rozchodzące się od guzowatości  potylicznej wewnętrznej. W rowkach tych leżą naczynia krwionośne żylne tzw.  zatoki żylne opon twardej. Na powierzchni zewnętrznej znajduje się  guzowatość zewnętrzna i łukowato biegnące linie karkowe, służące za  przyczep dla mięśni karku. Części boczne posiadają na swoich powierzchniach  zewnętrznych są kłykcie potyliczne pokryte powierzchniami stawowymi dla  połączenia z kręgiem szyjnoszczytowym. Ponad kłykciami znajdują się kanały  nerwów podjęzycznych. Na brzegach bocznych są wcięcia szyjne, które  uzupełnione przez wcięcia na kościach skroniowych tworzą otwory, przez  które przechodzą żyły szyjne wewnętrzne i i trzy merwy czaszkowe: (9 10  11Ď). Wszystkie części kości potylicznej ograniczają otwór potyliczny  wielki łączący jamę czaszki z kanałem kręgowym.   Kość skroniowa składa się z części skalistej sutkowej, łuskowej i  bębenkowej. Część skalista leży na pograniczu środkowego i tylnego dołu  czaszki, ma kształt piramidy, której dwie powierzchnie są wewnątrz, a dwie  zewnątrz czaszki. Piramida ma budowę skomplikowaną, ponieważ w jej wnętrzu  znajduje się narząd słuchu i równowagi, ponadto przechodzi przez nią kanał  tętnicy szyjnej wewnętrznej i nerwu. Na tylnej powierzchni piramidy  znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny. Na tylnym brzegu piramidy znajduje  się wycięcie szyjne tworzące razem z kością potyliczną otwór dla żyły  szyjnej wewnętrznej. Piramida przechodzi ku tyłowi w część sutkową czyli  wyrostek sutkowy, który zwisa ku dołowi z tyłu poza małżowinę uszną. W  wyrostku są zawarte komórki sutkowe wypełnione powietrzem. Do przodu od  wyrostka sutkowego sterczy ku dołowi różnej długości wyrostek rylcowaty.  Między obu wyrostkami jest otwór rylcowo_sutkowy dla przejścia nerwu  twarzowego. Część łuskowa ma powierzchnię zewnętrzną, która stanowi główną  część płaszczyzny skroniowej i powierzchnię wewnętrzną ograniczającą  środkowy dół czaszki. Ku przodowi wyrasta z części łuskowej wyrostek  jarzmowy, który łączy się z kością jarzmową i tworzy łuk jarzmowy. Poniżej  wyrostka jarzmowego znajduje się dół żuchwowy pokryty powierzchnią stawową.  Poza tym dołem znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny ograniczony przez  część skalistą i bębenkową. Część bębenkowa ma kształt rynienkowato zgiętej  blaszki kostnej. Kość skroniowa łączy się z kością klinową, ciemieniową,  potyliczną, jarzmową.   Kość ciemieniowa jest czworokątną blaszką kostną wstawioną w sklepienie  czaszki między kość czołową, skroniową, potyliczną, częściowo klinową.  Powierzchnia zewnętrzna jest gładka, wypuklona w guz ciemieniowy, na  powierzchni wewnętrznej są nierówności związane z przebiegiem naczyń  żylnych i tętniczych.       Czaszka twarzowa       Kości czaszki twarzowej dzielimy na parzyste i nieparzyste. Wszystkie  kości parzyste i części nieparzyste są związane ze szczęką tworząc główną  część twarzy. Do kości parzystych należą: kości nosowe, jarzmowa, szczęki,  łzowe, podniebienne, małżowiny nosowe. Do nieparzystych należą: żuchwa,  lemiesz, kość sitowa i gnykowa. Kości twarzy są połączone między sobą  nieruchomo z wyjątkiem żuchwy.   Kość nosowa ma kształt czworobocznej płytki lekko wygiętej, stanowi część  nosa zewnętrznego. Łączy się u góry z kością czołową, z boku z wyrostkiem  czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością drugostronną.   Kość jarzmowa leży z boku twarzy, posiada trzon i dwa wyrostki. Wyrostek  skroniowy łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości jarzmowej i tworzy łuk  jarzmowy. Wyrostek czołowy łączy się z kością czołową i skrzydłem wielkim  kości klinowej. Trzon ma trzy powierzchnie: oczodołową, która tworzy część  ściany bocznej oczodołu, skroniową, która tworzy część powierzchni  skroniowej i policzkową zewnętrzną, wyczuwalną pod skórą twarzy.   Szczęka składa się z trzonu i czterech wyrostków: czołowego, jarzmowego,  podniebiennego i zębodołowego. Trzon stanowi część środkową szczęki.  Posiada on powierzchnię górną części oczodołową, która tworzy ścianę dolną  oczodołu, powierzchnię tylną czyli podskroniową tworzącą płaszczyznę  podskroniową, powierzchnię przyśrodkową czyli nosową, zwróconą do jamy  nosowej i powierzchnię przednią, macalną pod skórą twarzy. Brzeg  powierzchni przedniej ogranicza razem z kośćmi nosowymi otwór gruszkowaty  prowadzący do jamy nosowej. Brzeg górny tworzy brzeg podoczodołowy.  Powierzchnia nosowa posiada duży otwór prowadzący do zatoki szczękowej do  tyłu od tego otworu przyrasta do trzonu szczęki blaszka pionowa kości  podniebiennej. Wyrostek czołowy szczęki ogranicza ścianę boczną jamy  nosowej, dochodzi do kości czołowej leżąc dobocznie od kości nosowej.  Wyrostek jarzmowy zrasta się z kością jarzmową. Wyrostek podniebienny ma  kształt lekko wypukłej płytki kostnej ustawionej prawie poziomo. Łączy się  z wyrostkiem podniebiennym drugiej szczęki i tworzy przednią część  podniebienia twardego a zarazem do jamy nosowej. Wyrostek zębodołowy, jak  wskazuje nazwa, posiada szereg zębodołów przeznaczonych dla korzeni zębów.  Szczęka leży w środkowej części twarzy i łączy się z następującymi kośćmi:  czołową, nosową, łzową, sitową, jarzmową, podniebienną, klinową i małżowiną  nosową dolną.   Kość łzowa jest to mała cienka kostka leżąca w ścianie przyśrodkowej  oczodołu między wyrostkiem czołowym szczęki a kością sitową. Kość łzowa  tworzy razem z wyrostkiem czołowym szczęki, kanał nosowo_łzowy prowadzący z  oczodołu do jamy nosowej.   Kość podniebienna składa się z blaszki poziomej i pionowej ustawionych w  stosunku do siebie pod kątem prostym. Blaszka pozioma łączy się z  wyrostkiem podniebiennym szczęki i tworzy część tylną podniebienia  twardego. Blaszka pionowa przyrasta do trzonu szczęki i tworzy część ściany  bocznej jamy nosowej. Przyrastają do niej małżowiny nosowe środkowa i  dolna. U góry blaszka pionowa dochodzi do oczodołu i uzupełnia jego ścianę  dolną.   Małżowina nosowa dolna ma kształt lekko zwiniętej blaszki kostnej,  przyrasta do ściany bocznej jamy nosowej. Pod małżowiną biegnie przewód  nosowy dolny.   Żuchwa jest największą kością nieparzystą. Składa się z trzonu i dwóch  gałęzi. Trzon ma kształt podkowiasty, brzeg górny jest zgrubiały i tworzy  część zębodołową zawierającą podobnie jak w szczęce zębodoły. Na  powierzchni zewnętrznej trzonów znajduje się w linii środkowej guzowatość  grudkowa, na powierzchni wewnętrznej linia przyczepu mięśnia  żuchwowo_gnykowego. W trzonie biegnie kanał żuchwy, a w nim nerwy i  naczynia dla zębów. Z trzonu wyrastają pod kątem prostym dwie gałęzie,  miejsce odejścia gałęzi nazywa się kątem żuchwy. Gałąź zakończona jest  dwoma wyrostkami, przednim zwanym dziobiastym, do którego przyczepia się  mięsień skroniowy i tylnym kłykciowym. Wyrostek kłykciowy jest zakończony  główką pokrytą powierzchnią stawową, poniżej główki jest szyjka. Na  wewnętrznej powierzchni gałęzi jest otwór prowadzący do kanału żuchwy.   Lemiesz jest to płaska kość leżąca w linii środkowej jamy nosowej i  tworząca część jej przegrody. Lemiesz łączy się z kością sitową, klinową i  podniebieniem twardym.   Kość sitowa jest wstawiona między kości czaszki mózgowej i twarzowej.  Składa się z blaszki poziomej, pionowej i dwóch błędników. Blaszka pozioma  znajduje się we wcięciu sitowym kości czołowej i jest podziurkowana - stąd  nazwa kość sitowa. Stanowi ona część sklepienia jamy nosowej, łączy jamę  nosową z przednim dołem czaszkowym. Blaszka pionowa zwisa do jamy nosowej i  tworzy przednio_górną część przegrody nosowej. Po bokach blaszki pionowej  zwisają do jamy nosowej dwa błędniki czyli labirynty. Błędnik posiada  bardzo delikatną ścianę boczną, która stanowi ograniczenie przyśrodkowej  ściany oczodołu, zaś ze ściany przyśrodkowej wyrastają do jamy nosowej  małżowiny nosowe. Zazwyczaj są dwie - górna i środkowa, może być trzecia  najwyższa. W błędniku znajdują się komórki sitowe, podzielone na przednie i  tylne. Mają one połączenie z jamą nosową.   Kość gnykowa związana jest rozwojowo z kośćmi twarzoczaszki. Leży na  szyi, zawieszona na mięśniach przednich szyi. Ma kształt podkowy, której  część środkowa to trzon, z którego wyrastają rogi większe i rogi mniejsze.  Kość gnykową można wyczuć na szyi przesuwając palce od żuchwy ku dołowi.  Leży ona na granicy okolicy podbródkowej i przedniej powierzchni szyi.       Połączenia kości czaszki       Kości czaszki mózgowej są połączone nieruchomo przy pomocy pasm tkanki  łącznej i chrząstki. Na sklepieniu czaszki między kośćmi czołową,  ciemieniowymi i potyliczną znajdują się szwy zębate. Brzegi kości  sąsiadujące ze sobą są nierówne i zachodzą między siebie, pozostawiając  bardzo wąskie przestrzenie wypełnione tkanką łączną. Między łuską kości  skroniowej a kością ciemieniową jest szew łuskowy, w którym brzegi obu  kości są ścięte skośnie i przez to spłaszczone. Na podstawie czaszki  znajdują się między sąsiadującymi ze sobą kośćmi niewielkie ilości  chrząstki, są więc chrząstkozrosty. Połączenia kości zmieniają się w  zależności od wieku. W okresie płodowym i po urodzeniu między brzegami  kości sklepienia znajduje się większa ilość tkanki łącznej, która stopniowo  zanika. Przestrzenie zawierające taką tkankę łączną noszą nazwę ciemiączek.  Największe ciemiączko przednie znajduje się między kością czołową i kośćmi  ciemieniowymi. Może ono dochodzić do 5 centymetrów długości i około 3-5  szerokości. Utrzymuje się ono najdłużej, zarasta między pierwszym a drugim  rokiem życia. Ciemiączko tylne znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a  kością potyliczną, jest ono znacznie mniejsze od przedniego. Po bokach  kości ciemieniowych, między nimi a kośćmi skroniowymi, klinowymi a  potyliczną leżą małe parzyste ciemiączka boczne. Obecność ciemiączek w  czasie płodu ułatwia przesuwanie się główki płodu w czasie porodu, a po  urodzeniu umożliwia powiększenie się czaszki. W czaszce płodowej na jej  podstawie są znaczne ilości połączeń chrzęstnych. W miarę kostnienia  czaszki ulegają skostnieniu niektóre połączenia chrzęstne podstawy i ilość  chrząstki zmniejsza się. U osób starszych może dochodzić do kostnienia  szwów czaszki i wówczas kości czaszki mózgowej zlewają się w jednolitą  puszkę kostną.   Staw żuchwowo_skroniowy jest jedynym połączeniem ruchomym kości czaszki.  Powierzchnie stawowe znajdują się głowach wyrostków kłykciowych gałęzi  żuchwy i na dołach żuchwowych kości skroniowych. W jamie stawowej znajduje  się chrząstka śródstawowa, która zrasta się z torebką stawową i dzięki temu  dzieli jamę stawową na dwie części. Torebka stawowa otacza powierzchnie  stawowe, jest wzmocniona trzema więzadłami. Najsilniejsze jest więzadło  boczne, które biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do szyjki  żuchwy. Drugie więzadło klinowo_żuchwowe biegnie od skrzydła większego  kości klinowej do gałęzi żuchwy, do jej powierzchni wewnętrznej w  sąsiedztwie otworu kanału żuchwy. Trzecie więzadło najsłabsze,  rylcowo_żuchwowe, biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kąta  żuchwy. Nie jest ono bezpośrednio związane ze stawem. W stawie  skroniowo_żuchwowym odbywają się następujące ruchy: wysuwanie ku przodowi i  cofanie, obniżanie i podnoszenie i ruch żucia.       Czaszka jako całość       Czaszka ma kształt owoidealnej puszki, w której wyróżnia się podstawę i  sklepienie. Podstawa jest niewidoczna i niewyczuwalna, natomiast sklepienie  jest powleczone mięśniami i skórą, jest dostępne i wyczuwalne. Sklepienie  jest utworzone przez łuskę kości czołowej, obie kości ciemieniowe, łuski  kości skroniowych i łuskę kości potylicznej. Sklepienie jest prawie  zupełnie gładkie. Na kości czołowej wyczuwa się guzy czołowe, na kościach  ciemieniowych mogą być guzy ciemieniowe, na kości potylicznej z tyłu leży  guzowatość potyliczna zewnętrzna. Wnętrze czaszki nosi nazwę jamy czaszki i  jest podzielone na trzy doły: przedni, środkowy i tylny.   Dół czaszki przedni jest ograniczony przez łuskę kości czołowej, skrzydła  mniejsze kości klinowej i trzon kości klinowej. Przy przednim dole znajdują  się płaty czołowe mózgowia. Dół środkowy jest ograniczony przez skrzydła  większe kości klinowej i brzeg górny obu piramid kości skroniowej. Dół  środkowy leży niżej niż przedni i zawiera płaty skroniowe mózgowia oraz  część przednią pnia mózgu jako część nieparzystą położoną w środku. Dół  tylny jest zawarty między brzegami górnymi piramid a łuską kości  potylicznej, zawiera półkule móżdżku, ponad którymi leżą płaty potyliczne  mózgowia. W dole tylnym jest otwór potyliczny wielki łączący jamę czaszki z  kanałem kręgowym. Do przodu od otworu jest pochyłość zwana stokiem, na  której spoczywa tylny odcinek pnia mózgu. Na podstawie czaszki widoczne są  parzyste otworki, które znajdują się we wszystkich trzech dołach czaszki i  umożliwiają wyjście z jamy czaszki nerwów czaszkowych i naczyń krwionośnych  żylnych, a wejście do jamy czaszki naczyń krwionośnych tętniczych. Na  wewnętrznej powierzchni kości czaszki widoczne są różnej szerokości rowki,  w których przebiegają naczynia krwionośne tętnicze i żylne oraz nierówności  odpowiadające nierównościom powierzchni mózgowia. Czaszka twarzowa zawiera  dwa parzyste oczodoły,, nieparzystą jamę nosową i ustną. Oczodół jest  ograniczony czterema ścianami, które tworzą nieregularny kształt stożka  zwróconego szczytem ku wnętrzu czaszki a podstawą na zewnątrz. Ściana górna  jest utworzona przez część oczodołową kości czołowej i skrzydło mniejsze  kości klinowej, ściana dolna przez trzon szczęki i częściowo kość jarzmową,  ściana przyśrodkowa przez wyrostek czołowy szczęki, kość łzową, ścianę  błędnika kości sitowej, a ściana boczna przez kość jarzmową i skrzydło  większe kości klinowej. Między ścianą górną i boczną jest szczelina  oczodołowa górna, między ścianą boczną i dolną szczelina oczodołowa dolna.  Szczeliny te i inne otwory łączą oczodół z otoczeniem głównie z jamą  czaszki. W szczycie oczodołu jest otwór dla przejścia nerwu wzrokowego.   Jama nosowa zajmuje położenie centralne w czaszce twarzowej. Posiada  sześć ścian: górną, dolną, przednią, tylną i dwie boczne. Ściana górna jest  utworzona przez kości nosowe, blaszkę poziomą kości sitowej i trzon kości  klinowej. ściana dolna to podniebienie twarde, złożone z wyrostków  podniebiennych kości szczękowych i blaszek poziomych kości podniebiennych.  Ściana przednia to otwór prowadzący do jamy nosowej ograniczony przez  szczęki i kości nosowe. Ściana dolna to również otwór łączący jamę nosową z  jamą gardła. Otwór przedni jamy nosowej nosi nazwę otworu gruszkowatego,  otwór tylny nozdrzy tylnych. Ściana boczna jest utworzona przez wyrostek  czołowy i trzon szczęki, przez blaszkę pionową kości podniebiennej i przez  wyrostek skrzydłowaty kości klinowej. Na tej ścianie zwisają do jamy  nosowej trzy małżowiny nosowe, górna i środkowa należąca do kości sitowej i  dolna, która jest samodzielną kością. Jama nosowa jest podzielona na dwie  części: prawą i lewą przez przegrodę nosową. Przegroda ta składa się z  części kostnej i chrzęstnej oraz miękkiej. Przegroda kostna jest złożona z  blaszki pionowej i kości sitowej i z lemiesza. Przegroda chrzęstna  uzupełnia ją od przodu a z przodu ku dołowi znajduje się przegroda  błoniasta. Jama nosowa ma liczne połączenia z otoczeniem, łączy się z  wnętrzem jamy czaszki przez otworki w blaszce poziomej kości sitowej, a z  oczodołem przez kanał nosowo_łzowy. Pod małżowinami nosowymi biegną trzy  przegrody nosowe: pod górną - górny, pod środkową - środkowy, pod dolną -  dolny. Te trzy przegrody ku środkowi jamy nosowej tworzą przewód nosowy i  wspólny, zaś ku tyłowi łączą się w przewód nosowo_gardłowy, który przez  nozdrza tylne łączy jamę nosową z jamą gardła. W otoczeniu jamy nosowej  znajdują się przestrzenie powietrzne wyścielone błoną śluzową, które mają  połączenie z jamą nosową i noszą nazwę zatok przynosowych. Do przewodu  nosowego środkowego uchodzi zatoka czołowa, szczękowa i komórki sitowe  przednie. Do przewodu górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka  klinowa. Kanał nosowo_łzowy ma swoje ujście do przewodu nosowego dolnego.       Narząd ruchu czynny       Narząd ruchu czynny składa się z mięśni, które ze względu na przyczepy do  kości szkieletu nazywamy mięśniami szkieletowymi. Są to mięśnie poprzecznie  prążkowane o czynności kierowanej przez naszą wolę. Większość mięśni  przyczepia się z dwóch stron do kości, jednak część mięśni ma przyczepy z  jednej strony do kości, zaś z drugiej strony do skóry lub wyłącznie do  skóry. Ten drugi rodzaj mięśni - to mięśnie skórne. Mięsień składa się z  części mięsnej zwanej brzuścem mięsnym i z części ścięgnistej. W części  mięsnej włókna mięśniowe są połączone ze sobą w pęczki przy pomocy wiotkiej  tkanki łącznej zwanej omięsną wewnętrzną. Na zewnątrz cały mięsień jest  otoczony warstwą tkanki łącznej zwanej omięsną zewnętrzną. Grupy mięśni są  pokryte i pooddzielane od innych grup przy pomocy powięzi, również  zbudowanych z tkanki łącznej. Wiotka omięsna wewnętrzna i zewnętrzna nie  hamuje ruchów poszczególnych ruchów czy całego mięśnia, natomiast powięź  tworzy jakby kanały, w których poruszają się mięśnie. W każdym mięśniu  odróżnia się przyczep początkowy i końcowy. Przyczep początkowy leży zwykle  bliżej linii środkowej ciała, przyczep końcowy dalej. Przyczep początkowy  uważany jest za punkt stały mięśnia, zaś przyczep końcowy za punkt bardziej  ruchomy, jednak nie zawsze można ustalić punkt stały i punkt ruchomy  mięśnia, ponieważ kierunek ruchu może być zmienny i wówczas punkt  początkowy staje się bardziej ruchomy niż punkt końcowy. Stosunek części  mięsnej do części ścięgnistej jest różny, zależny od kształtu mięśnia -  mięśnie długie i wąskie posiadają również wąskie ścięgna, mięśnie płaskie i  szerokie mają ścięgna krótkie i szerokie. Bardzo szerokie i rozległe  ścięgna noszą nazwę rozcięgien. Układ włókien w samym mięśniu może być  różny - mięsień pierzasty posiada włókna ułożone dwustronnie w stosunku do  pasma ścięgnistego biegnącego w środku mięśnia, jest podobny do pióra  ptasiego, stąd nazwa pierzasty. Mięsień półpierzasty ma wygląd podobny do  połowy pióra z włóknami ułożonymi jednostronnie. Mięsień długi posiada  włókna ułożone wzdłuż i równolegle do siebie. Nazwy mięśni są zależne od  wielu elementów: od kształtu np. mięsień równoległoboczny, od liczby  składników np. mięsień dwugłowy, trójgłowy, od miejsca przyczepu np,  mięsień kruczoramienny, od czynności np. zginacz palców lub od kierunku  przebiegu np. mięsień prosty lub skośny. Mięśnie mogą być jednostawowe lub  dwustawowe. Najczęściej mięśnie pracują zespołowo łącząc się w grupy.  Mięśnie o tej samej czynności noszą nazwę mięśni synergetycznych, zaś o  czynnościi przeciwnej mięśni antagonistycznych. Grupy mięśni układają się  zależnie od czynności w stosunku do stawów np. mięśnie zginające leżą przed  osią stawu, mięśnie prostujące poza nią. Grupy mięśni antagonistycznych są  zwykle oddzielone od siebie przegrodami międzymięśniowymi, posiadają też  najczęściej własne unerwienie.   Praca mięśnia polega na jego skurczu. Kurczą się nie wszystkie włókna  mięśnia równocześnie, stąd można mówić nie tylko o czynności mięśnia jako  całości ale o czynności poszczególnych części mięśnia. Cały mięsień pracuje  wyłącznie przy maksymalnym wysiłku i natężeniu. Wielkość skurczu zależy od  długości włókien mięsnych i kąta przyczepu ich do ścięgna. Mięsień może  przy skurczu skrócić się do 50% swojej długości spoczynkowej. Siła mięśnia  zależy od sumy przekrojów włókien i również od kierunku ich przyczepu. Im  mięsień grubszy i silniejszy, siła mięśnia wynosi 11,1 kilograma na cm kw.  Skurcz mięśnia jest źródłem siły poruszającej części szkieletu i całego  ciała. W stanie spoczynku mięśnie nie są zupełnie wiotkie, są one w stanie  lekkiego napięcia, które nosi łacińską nazwę tonus. Napięcie mięśnia znika  zupełnie po przecięciu nerwu dochodzącego do mięśnia, zaś maleje znacznie w  narkozie. Napięcie mięśnia zmienia się, cała postawa człowieka może być  bardziej napięta lub wiotka. Niektóre mięśnie pracują słabo, zaś główna ich  czynność polega na trwaniu w stanie napięcia, np. utrzymywanie kręgosłupa w  pozycji pionowej, czy utrzymanie stopy. Zgięcie jakiegoś stawu dochodzi do  skutku dzięki skurczowi mięśni zginaczy, zaś wyprostowanie przez czynność  prostowników, które rozciągają mięśnie zginacze lub tylko przez działanie  ciężaru zgiętej części ciała. Miarą siły mięśnia jest ciężar, który może  podnieść, stąd praca mięśnia, i to jest iloczyn siły i drogi. Mięśnie  działające na stawy pracują na zasadzie działania dźwigni, stąd im dłuższe  jest ramię dźwigni tym mniejsza siła mięśnia wystarcza do wykonania danego  ruchu. Istnienie grup antagonistycznych mięśni ma znaczenie dla regulacji  siły ruchu w tym sensie, że skurcz zginaczy równocześnie powoduje  rozciąganie prostowników, które regulują zakres ruchu działając w pewnym  sensie hamująco na zginacze.       Mechanizmy przystosowawczeŃ  mięśni      Mięsień który wykonuje większą pracę czyli pokonuje większy opór w  jednostce czasu przerasta, staje się ogólnie grubszy a każde włókno jest na  przekroju większe, nie zwiększa się natomiast ilość jego włókien. Jest to  przerost czynnościowy, wywołany większym niż zwykle obciążeniem mięśnia.  Przy stałym obciążeniu a tylko dłuższym czasie pracy mięsień nie ulega  przerostowi, uzyskuje tylko zdolność pracy bez zmęczenia przez dłuższy  czas. Odwrotnie - mięsień nie pracujący przez dłuższy czas ulega zanikowi,  przy czym czas zaniku zależy od przyczyny i stanu mięśnia np. mięsień  porażony i rozciągnięty zanika szybciej niż mięsień nierozciągnięty.  Przyczyną zaniku mięśnia może być przecięcie nerwu, mięsień bowiem stanowi  całość funkcjonalną wraz ze swoim nerwem. Zanikowi mięśnia można  przeciwdziałać przez wykonywanie ruchów biernych i przez masaż, można  zwiększać siłę mięśnia przez obciążanie go kilkakrotnie w ciągu dnia.  Mięśnie uszkodzone nie regenerują tworzy się w nich blizna zbudowana z  tkanki łącznej, natomiast ścięgna regenerują łatwo. Wykorzystuje się cechę  ścięgien do wykonywania zabiegów przeszczepienia ścięgien mięśni prawidłowo  pracujących w miejsce mięśni zanikłych. Oprócz łączności z układem nerwowym  przez odpowiedni nerw czy nerwy do pracy mięśnia konieczne jest ukrwienie.  W mięśniu znajduje się obfita sieć naczyń włosowatych, w których  wypełnienie krwią zmienia się w zależności od zapotrzebowania mięsień w  spoczynku ma mniej krwi niż mięsień pracujący.   Mięśnie szkieletowe dzielimy na grupy odpowiednio do układu kostnego. Są  więc mięśnie tułowia podzielone dalej na mięśnie klatki piersiowej, brzucha  i grzbietu, mięśnie głowy i szyi, mięśnie kończyn górnych i dolnych. W  zakresie tych grup ogólnych jest dalszy podział bardziej szczegółowy.       Mięśnie klatki piersiowej       Mięśnie klatki piersiowej dzielimy na powierzchowne i głębokie. Podstawą  podziału jest położenie, unerwienie i czynność. Mięśnie powierzchowne leżą  na głębokich, mają przyczepy do klatki piersiowej i kończyn górnych,  działają więc na klatkę i kończynę są unerwione przez nerwy splotu  ramieniowego. Mięśnie głębokie leżą głębiej, mają przyczepy wyłącznie w  zakresie klatki piersiowej, są unerwione przez nerwy międzyżebrowe.   Do mięśni powierzchownych należy: mięsień piersiowy większy, mięsień  piersiowy mniejszy, mięsień podobojczykowy mięsień zębaty przedni.   Do mięśni głębokich należą: mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne  i mięsień poprzeczny klatki piersiowej. Do mięśni klatki piersiowej należy  ponadto przepona - mięsień znajdujący się na granicy klatki piersiowej i  jamy brzusznej.   Mięsień piersiowy większy - jest to największy i najbardziej  powierzchownie położony mięsień klatki piersiowej. Ze względu na szeroki  przyczep początkowy wyróżniamy w mięśniu trzy części: obojczykową,  mostkowo_żebrową i brzuszną. Część obojczykowa przyczepia się do  przyśrodkowej części obojczyka, dochodzi do punktu przyczepu mięśnia  naramiennego. Między obu mięśniami zaznacza się wąska przestrzeń kształtu  wydłużonego trójkąta zwana trójkątem ramienno_piersiowym. Na skórze  zaznacza się w tym miejscu dół podobojczykowy. Część mostkowo_żebrowa  przyczepia się do trzonu i rękojeści mostka oraz do chrząstek żeber od  drugiego do szóstego, część brzuszna tego mięśnia zaczyna się od pochewki  mięśnia prostego brzucha. Przyczep końcowy mięśnia piersiowego większego  znajduje się na grzebieniu guzka większego kości ramiennej, przy czym  wiązki tego mięśnia przeplatają się między sobą, a dolne zawijają się ku  górze i ku tyłowi tak, że brzeg dolny mięśnia jest wyraźnie zgrubiały.  Różnokierunkowy przebieg włókien poszczególnych części mięśnia pozwala na  samodzielną działalność tych części - i tak: część obojczykowa podnosi  ramię ku przodowi i środkowi, część mostkowo_żebrowa obniża ramię  podniesione, podobnie działa część brzuszna. Przy ustalonych kończynach  górnych przy oparciu o stół mięsień piersiowy większy działa jak mięsień  wdechowy podnosząc żebra klatki piersiowej. Mięsień ten można wyczuć w  klatce piersiowej najlepiej przy odwiedzionym i podniesionym ramieniu jakby  przygotowanym do rzutu jakiegoś przedmiotu. Jest on unerwiony przez gałęzie  piersiowe splotu ramiennego.   Mięsień piersiowy mniejszy - mięsień ten przykryty jest zupełnie przez  mięsień poprzedni. Jego przyczepy początkowe znajdują się na częściach  kostnych trzech żeber tj. od trzeciego do piątego stąd biegnie ku górze i  dochodzi do wyrostka kruczego łopatki. Obniża łopatkę i wraz z nią ramię,  może działać na klatkę piersiową tak jak piersiowy większy. Jest unerwiony  przez nerwy piersiowe splotu ramiennego.   Mięsień podobojczykowy - jest to mały podłużny mięsień rozpięty pomiędzy  częścią kostną pierwszego żebra i końcem barkowym obojczyka. Umocowuje  obojczyk w stawie mostkowo_obojczykowym i w stosunku do pierwszego żebra.  Jest unerwiony przez nerw podobojczykowy splotu ramiennego.   Mięsień zębaty przedni - leży najgłębiej, jest płaski i szeroki. Zaczyna  się na powierzchni zewnętrznej 9 żebra. Przylega ściśle do ściany bocznej  klatki piersiowej i dochodzi do przyśrodkowego brzegu łopatki, do którego  przyczepia się na całej jego długości. Mięsień ten przymocowuje łopatkę do  klatki piersiowej, współdziała z mięśniem równoległobocznym. Jest unerwiony  przez nerw piersiowy długi ze splotu ramiennego.       Mięśnie głębokie      Mięśnie te układają się w dwie grupy: mięśnie zewnętrzne i wewnętrzne  ponieważ obie grupy wypełniają przestrzenie międzyżebrowe - mięśnie te  noszą nazwę mięśni międzyżebrowych.   Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe,  począwszy od guzków międzyżebrowych idąc ku przodowi do części żeber  chrzęstnych. Między częściami chrzęstnymi żeber brak mięśni a przestrzenie  międzyżebrowe wypełniają więzadła międzyżebrowe zewnętrzne. Włókna mięsne  biegną skośnie od góry i tyłu ku przodowi i dołowi. Mięśnie te podnoszą  żebra, czyli działają jak mięśnie wdechowe. Są one unerwione przez nerwy  międzyżebrowe.   Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe  idąc od przodu od części chrzęstnych żeber ku tyłowi do kątów żeber dalej  brak ich, a przestrzenie międzyżebrowe wypełniają więzadła międzyżebrowe  wewnętrzne. Włukna ich krzyżują w swoim przebiegu włókna mięśni  międzyżebrowych zewnętrznych i biegną od przodu i góry ku tyłowi i dołowi.  Mięśnie te dochodząc do wewnętrznych powierzchni żeber ograniczają kanał  zawarty między mięśniem a bruzdą na dolnym brzegu żebra, w którym biegną  naczynia krwionośne i nerwy międzyżebrowe. Mięśnie te częściowo działają  jak wdechowe podnosząc żebra, głównie ich części przednie, ich części tylne  obniżają żebra a więc działają jak mięśnie wydechowe. Są unerwione tak jak  zewnętrzne przez nerwy międzyżebrowe.   Mięsień poprzeczny klatki piersiowej - leży po wewnętrznej stronie  mostka. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato, z powierzchni trzonu i  wyrostka mieczykowatego mostka na chrząstki sąsiednich żeber tj. od 2 do 6.  Obniża on chrząstki żeber, a więc działa jak mięsień wydechowy. Unerwiony  jest przez nerwy międzyżebrowe.   Przepona - stanowi granicę między dwoma dużymi jamami ciała, między  klatką piersiową i jamą brzuszną. Składa się z dwóch części mięsnej i  ścięgnistej. Część mięsna jest położona obwodowo i składa się kolejno z  części mostkowej, żebrowej i lędźwiowej. Część ścięgnista jest położona w  środku mięśnia. Część mostkowa jest częścią najmniejszą, przyczepia się do  wyrostka mieczykowatego mostka i do pochewki mięśnia prostego brzucha.  Część żebrowa jest najobszerniejsza, przyczepia się do powierzchni  wewnętrznej 6 dolnych żeber. Część lędźwiowa leży od tyłu i składa się z  kilku odnóg, z których przyśrodkowe przyczepiają się do trzonów czterech  kręgów lędźwiowych, zaś boczne odchodzą od trzonu pierwszego kręgu  lędźwiowego i od ostatniego żebra. Włókna części mięsnych biegną zbieżnie  ku środkowi do części ścięgnistej. Część ta nosi nazwę środka ścięgnistego  o kształcie podobnym do listka koniczyny. Przepona jest wysklepiona ku  górze i wpókla się w obręb klatki piersiowej nierównomiernie po stronie  prawej i wyżej niż po stronie lewej. Po stronie prawej szczyt wypuklenia  sięga do górnej krawędzi 5 żebra, po stronie lewej do krawędzi tego żebra,  przy czym położenie jej jest stale zmienne, zależy od ruchów oddechowych.  Przepona jest głównym mięśniem oddechowym - przy wdechu spłaszcza się i  obniża, przez co zwiększa się wymiar pionowy klatki piersiowej, przy  wydechu podnosi się i wpukla a wymiar ten klatki piersiowej zmniejsza się.  Z drugiej strony przepona działa na zawartość jamy brzusznej, stanowi  tłocznię brzuszną, działa przy oddawaniu moczu, stolca i przy porodzie.  Przepona jest unerwiona przez nerwy przeponowe przechodzące ze splotu  szyjnego.       Mechanika klatki piersiowej      Ruchomość klatki piersiowej zależy od ruchomości jej składników, a więc  żeber i mostka. Ruchy żeber są możliwe dzięki ich połączeniu stawowemu z  kręgami piersiowymi i z mostkiem. Klatka piersiowa zmienia swoje wymiary  przy wdechu i przy wydechu. Przy wdechu zwiększają się jej wymiary:  strzałkowy, czyli przednio_tylny, poprzeczny i pionowy. Wymiar strzałkowy  zwiększa się dzięki temu, że mostek odchyla się ku przodowi, zwłaszcza jego  część dolna przy równoczesnym prostowaniu się części piersiowej kręgosłupa.  Wymiar poprzeczny zwiększa się przez ruchy żeber w stawach guzków żebrowych  czyli w połączeniach żeber z kręgosłupem oraz dzięki ruchom chrząstek  żebrowych. Wskutek działania mięśni międzyżebrowych brzegi dolne żeber  unoszą się ku górze, równocześnie żebra oddalają się od kręgosłupa,  przednie ich części chrzęstne obracają się w stawach łączących je z  mostkiem, co powoduje równocześnie zwiększenie się wymiaru poprzecznego i  strzałkowego. Wymiar pionowy zwiększa się dzięki spłaszczeniu przepony.  Wskutek tych zmian pogłębia się mięśnie ujemne w jamach klatki piersiowej i  powietrze dostaje się do płuc. Przy wydechu przestają działać mięśnie  wydechowe, następuje opadanie żeber i mostka oraz uwypuklenie się przepony  czyli zmniejszają się wymiary klatki piersiowej. Przy oddychaniu bierze  udział również ściana brzucha, zaś przy utrudnionym oddychaniu  współdziałają mięśnie powierzchowne klatki piersiowej i częściowo mięśnie  szyi. Powrócimy do tego przy omawianiu narządu oddechowego i jego  czynności.       Mięśnie brzucha      Mięśnie brzucha dzielimy na proste i skośne. Mięśnie proste leżą z przodu  i z tyłu tuż przy linii środkowej ciała, mięśnie skośne leżą z boku. Do  mięśni prostych należy: mięsień prosty i mięsień czworoboczny lędźwi, do  mięśni skośnych należą trzy mięśnie: skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny i  poprzeczny. Mięśnie brzucha tworzą ścianę jamy brzusznej i przyczepiają się  ogólnie biorąc do kostnych ograniczeń otworu dolnego klatki piersiowej i  górnego obramowania miednicy mniejszej. Przyczepiają się więc do mostka,  dolnych kręgów lędźwiowych, grzebieni biodrowych i spojenia łonowego.   Mięsień prosty brzucha - leży tuż przy linii środkowej ciała, przyczepia  się u góry do zewnętrznej powierzchni od 5 do 7 żebra do wyrostka  mieczykowatego mostka, zaś u dołu dochodzi do gałęzi głównej kości łonowej  tuż przy spojeniu łonowym. Mięsień prosty jest podzielony na kilka części  przez trzy zazwyczaj smugi ścięgniste, biegnące poprzecznie przez mięsień i  zrastające się z jego pochewką ścięgnistą. Jedna smuga leży powyżej, zaś  dwie poniżej pępka. Mięsień prosty jest schowany całkowicie w pochewce  utworzonej przez szerokie i płaskie przecięgna mięśni skośnych brzucha.  Blaszka przednia pochewki jest silniejsza niż blaszka tylna. Między obu  mięśniami prostymi biegnie linia biała łącząca wyrostek mieczykowaty ze  spojeniem łonowym. Jest ona utworzona przez krzyżujące się wzajemnie włókna  rozcięgien mięśni skośnych. Czynność mięśnia prostego brzucha jest  wieloraka. Działa statycznie jako część ściany brzucha, współdziała z  przeponą jako tłocznia brzucha, kurcząc się zgina klatkę piersiową ku  przodowi lub przy ustalonej klatce piersiowej podnosi miednicę. Jest  unerwiony przez sześć dolnych nerwów międzyżebrowych, które dochodzą do  niego po przejściu przez przestrzenie międzyżebrowe i po unerwieniu mięśni  międzyżebrowych.   Mięsień czworoboczny lędźwi - drugi mięsień prosty leży z tyłu jamy  brzusznej, jest gruby, krótki. Znajduje się w przestrzeni między ostatnim  żebrem a grzebieniem biodrowym, przy czym część jego włókien przyczepia się  również do wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych. Czynność mięśnia  polega na zginaniu klatki piersiowej w stronę działającego mięśnia, ponadto  przez obniżanie ostatniego żebra działa jako mięsień wydechowy. Stan jego  napięcia przyczynia się do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej. Jest  on unerwiony przez ostatni nerw międzyżebrowy zwany nerwem podżebrowym i  przez nerwy krótkie ze splotu lędźwiowego.   Mięśnie skośne - są to trzy mięśnie szerokie, płaskie, ułożone jeden na  drugim, razem tworzą ścianę boczną brzucha.   Mięsień skośny zewnętrzny - mięsień ten przyczepia się u góry do  zewnętrznej powierzchni dolnych żeber od 5 do 12, u dołu do zewnętrznej  wargi grzebienia biodrowego. Przedłużeniu przyczepu do grzebienia  biodrowego rozcięgno tego mięśnia tworzy więzadło pachwinowe rozpięte  między przednim górnym kolcem biodrowym a guzkiem łonowym. Więzadło to  stanowi naturalną granicę między brzuchem a udem, zaznacza się przy zgięciu  kończyn w stawie biodrowym. Ku przodowi wiązki mięśnia skośnego  zewnętrznego przechodzą w płaskie, szerokie rozcięgna rozpięte na całej  długości mięśnia, które dochodzi do linii środkowej ciała i przyczynia się  do utworzenia pochewki mięśnia prostego. Przez zrost rozcięgien obu mięśni  skośnych powstaje linia biała. Włókna mięśnia skośnego zewnętrznego biegną  w kierunku od góry i tyłu ku przodowi i dołowi. Czynność tego mięśnia może  być jednostronna lub obustronna. Przy skurczu jednostronnym następuje  kręcenie tułowia w stronę przeciwną mięśnia działającego. Przy skurczu  obustronnym może zginać kręgosłup i obniżać klatkę piersiową jeśli jest  ustalona miednica lub podnosi miednicę przy ustalonej klatce piersiowej.  Przy zgiętym do tyłu kręgosłupie stara się wraz z innymi mięśniami  wyprostować kręgosłup, ułatwia utrzymanie równowagi. Jest unerwiony przez  dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego.   Mięsień skośny brzucha wewnętrzny - mięsień ten leży przykryty przez  mięsień poprzedni. Przyczepia się u góry do dolnych brzegów trzech  ostatnich żeber, od tyłu do powięzi piersiowo_lędźwiowej, od dołu do linii  środkowej grzebienia biodrowego i do więzadła pachwinowego. Przechodzi w  szerokie rozcięgno, które podobnie jak rozcięgno mięśnia skośnego  zewnętrznego przyczynia się do utworzenia pochewki mięśnia prostego i  dochodzi do linii białej. Rozcięgno dzieli się na dwie blaszki zewnętrzną i  wewnętrzną. Blaszka zewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia skośnego  zewnętrznego, blaszka wewnętrzna zrasta się z rozcięgnem mięśnia  poprzecznego brzucha. Powięź piersiowo_lędźwiowa, która służy za przyczep  mięśnia od tyłu, jest to blaszka powięzi rozpięta między wyrostkami  kolczystymi kręgów piersiowych, lędźwiowych a grzebieniem środkowym kości  krzyżowej i grzebieniem biodrowym. Wiązki mięśnia skośnego wewnętrznego  układają się wachlarzowato, dolne ku dołowi i przodowi, środkowe poziomo,  zaś górne ku górze i do przodu. Wiązki górne krzyżują wiązki mięśnia  skośnego brzucha zewnętrznego. Mięsień ten może podobnie jak poprzedni  działać jednostronnie lub dwustronnie. Przy czynności obustronnej zgina  kręgosłup do przodu i obniża klatkę piersiową, przy czynności jednostronnej  obniża tułów w jedną stronę mięśnia działającego. Jest unerwiony przez  dolne nerwy międzyżebrowe i nerwy splotu lędźwiowego.   Mięsień poprzeczny brzucha - leży najbardziej wewnętrznie. Przyczepia się  u góry do wewnętrznej powierzchni 6 dolnych żeber, z tyłu do powięzi  piersiowo_lędźwiowej, z dołu do wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego i  więzadła pachwinowego. Przechodzi w szerokie rozcięgno, które przyczynia  się do utworzenia pochewki mięśnia prostego brzucha. Rozcięgno dzieli się  przy brzegu bocznym mięśnia prostego na część górną i dolną. Część górna  leży poza mięśniem prostym, zaś część dolna przechodzi przez mięsień  prosty. Wiązki mięśnia poprzecznego układają się poziomo. Działanie mięśnia  polega na zwężaniu dolnego otworu klatki piersiowej, a przy działaniu  obustronnym na jamę brzuszną, tworzą one tłocznię brzuszną i działają jak  opaska otaczająca jamę brzuszną. Unerwiony jest przez 7 dolnych nerwów  międzyżebrowych i nerwy splotu lędźwiowego.   Mięśnie brzucha tworzą w sumie cienką ścianę brzucha, ale ściana ta jest  wytrzymała wskutek różnokierunkowego przebiegu wiązek mięsnych. Z mięśni  tych wyczuwalny jest mięsień prosty, ale pośrednio, ponieważ jest schowany  w pochewce. Pochewka jest utworzona przez rozcięgna mięśni skośnych, przy  czym jej ściana przednia jest silniejsza, ponieważ składa się na nią  rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego, zewnętrzna blaszka rozcięgna  skośnego wewnętrznego a poniżej pępka dodatkowo część dolna rozcięgna  mięśnia poprzecznego. Natomiast ściana tylna jest o wiele słabsza. Przy  położeniu na wznak i podnoszeniu nóg ku górze można wyczuć poszczególne  odcinki mięśnia prostego, zaznaczające się pomiędzy smugami ścięgnistymi.  Smugi przyrastają do pochewki i dzielą w ten sposób mięsień na odcinki.   Równoczesny skurcz przepony i mięśni ścian brzucha - stwarza tłocznię  brzuszną, dzięki której zwiększa się ciśnienie w jamie brzusznej i nacisk  na zawarte w niej narządy. Tłocznia działa w czasie porodu, wydalania kału,  moczu, kaszlu.   W linii środkowej przedniej ściany brzucha biegnie linia biała od  wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego, utworzona przez  krzyżujące się ze sobą włókna rozcięgien mięśni skośnych brzucha.   Zestawienie działania mięśni brzucha: bierne - ochrona zawartości jamy  brzusznej przez utworzenie ścian jamy brzusznej, czynne - zginanie  kręgosłupa do przodu i na boki, obniżanie klatki piersiowej, podnoszenie  miednicy, skręcanie tułowia, współudział przy wydechu, tłocznia brzuszna.       Mięśnie grzbietu       Mięśnie grzbietu dzielimy na powierzchowne i głębokie. Mięśnie  powierzchowne mają jeden przyczep na kończynie górnej, drugi do kręgosłupa.  Są one unerwione przez przednie gałęzie nerwów rdzeniowych. Są to mięśnie  płaskie, szerokie, rozległe, przykrywają sobą pozostałe mięśnie grzbietu,  leżą ułożone w dwóch warstwach na sobie. Czynność ich dotyczy zarówno  kończyny górnej jak i kręgosłupa.   Mięśnie głębokie są bardziej smukłe, zajmują przestrzeń obustronnie  wzdłuż kręgosłupa od kości potylicznej aż do kości guzicznej. Zaczynają się  i kończą na grzbiecie. Czynność ich polega na biernym utrzymywaniu  kręgosłupa w pozycji pionowej, na prostowaniu kręgosłupa zgiętego, na  zginaniu kręgosłupa i obracaniu go. Mięśnie głębokie są unerwione przez  gałęzie tylne nerwów rdzeniowych.       Mięśnie powierzchowne       Do mięśni powierzchownych należą: mięsień czworoboczny, mięsień  najszerszy grzbietu, mięsień równoległoboczny, mięsień dźwigacz łopatki  oraz dwa mięśnie zębate tylne górny i dolny.   Mięsień czworoboczny - zwany jest również kapturowym jakkolwiek kształt  kaptura mnicha tworzą dopiero obydwa mięśnie razem, sam pojedynczy ma  kształt wydłużonego trójkąta o podstawie opartej o kręgosłup. Mięsień  czworoboczny przyczepia się do więzadła nadkolcowego w części szyjnej  zwanego tu więzadłem karkowym, dalej ku górze dochodzi do kości  potylicznej, schodząc ku dołowi przyczepia się do wyrostków kolczystych  ostatniego kręgu szyjnego i wszystkich piersiowych z drugiej strony  dochodzi do części barkowej obojczyka, do wyrostka barkowego i grzbietu  łopatki. Ze względu na kształt mięśnia wyróżnia się trzy części o różnym  kierunku przebiegu wiązek mięsnych. Część górna ma włókna biegnące z góry  ku dołowi i w bok, część ta podnosi bark ku górze. Część środkowa ma włókna  o kierunku prawie poziomym, zbliża łopatkę do kręgosłupa. Część dolna  posiada włókna kierujące się ku górze, a więc obniża ona bark ku dołowi.  Mięsień czworoboczny jest unerwiony przez nerw dodatkowy i gałązki splotu  szyjnego.   Mięsień najszerszy grzbietu - mięsień ten razem z poprzednim pokrywa cały  grzbiet. Jego część górna jest pokryta przez mięsień czworoboczny.  Przyczepia się do wyrostków kolczystych 6 dolnych kręgów piersiowych i  wszystkich kręgów lędźwiowych, dalej do grzebienia biodrowego i do  powierzchni zewnętrznej dolnych trzech żeber, a końcowy przyczep dochodzi  do grzebienia gózka mniejszego kości ramiennej. Czynność mięśnia przy  ustalonym kręgosłupie obniża podniesione ramię, przywodzi je ku linii  środkowej do tyłu, zaś przy ustalonym ramieniu współdziała z nięśniami  oddechowymi. Mięsień ten jest unerwiony przez nerw piersiowo_grzbietowy ze  splotu ramiennego.   Mięsień równoległoboczny - mięsień ten może być podzielony na dwie części  górną i dolną zwane mięśniem równoległobocznym większym i mniejszym.  Przyczep tego mięśnia jako całości znajduje się na wyrostkach kolczystych  dwóch najniższych kręgów szyjnych i 4 górnych kręgów piersiowych, a z  drugiej strony na przyśrodkowym brzegu łopatki. Włókna mięśnia skierowane  są skośnie od góry i środka ku dołowi i bokowi, i dzięki temu ułożeniu  podnoszą łopatkę ku górze i przyciągają ku linii środkowej. Mięsień jest  unerwiony przez nerw grzbietowy łopatki ze splotu ramiennego.  Mięsień dźwigacz łopatki - mięsień ten przyczepia się do wyrostków  poprzecznych 4 górnych kręgów szyjnych, biegnie skośnie w bok i dochodzi do  przyśrodkowego kąta łopatki. Podnosi łopatkę ku górze. Jest unerwiony przez  nerw grzbietowy łopatki ze splotu ramiennego.   Z omówionych mięśni można wyczuć leżące najbardziej powierzchownie  mięsień czworoboczny i najszerszy grzbietu. Mięsień czworoboczny tworzy  naturalną granicę szyi w swoim górnym odcinku, brzeg jego dolny zaznacza  się tylko u ludzi z bardzo silnie wykształconymi mięśniami. Mięsień  najszerszy grzbietu tworzy ścianę tylną dołu pachowego, można go wyczuć  przy odwiedzionej kończynie górnej i przy kończynie podniesionej ku górze.  Pozostałych mięśni wyczuć nie można.   Do drugiej warstwy mięśni powierzchownych należą dwa mięśnie zębate tylny  górny i dolny.   Mięsień zębaty tylny górny - jest to mały płaski mięsień leżący pod  mięśniem równoległobocznym. Przyczepia się do wyrostków kolczystych dwóch  najniższych kręgów szyjnych i dwóch najwyższych kręgów piersiowych i  dochodzi w postaci czterech pasm do żeber od drugiego do piątego. Podnosi  żebra. Jest unerwiony przez nerwy międzyżebrowe. Współdziała przy wdechu.   Mięsień zębaty tylny górny - jest to również mały płaski mięsień  przykryty przez mięsień najszerszy grzbietu. Przyczepia się do powięzi  piersiowo_lędźwiowej, do wyrostków kolczystych dwóch dolnych kręgów  piersiowych i dwóch górnych kręgów lędźwiowych i dochodzi czterema pasmami  do ostatnich czterech żeber (od 8_12Ď). Obniża dolne żebra, współdziała  przy wydechu. Jest unerwiony przez nerwy międzyżebrowe.   Mięśnie głębokie grzbietu dzielimy na dwa pasma, przyśrodkowe i boczne.  Zaczynają się na podstawie czaszki, a kończą na kości krzyżowej. Tworzą  pasma wypełniające przestrzenie po obu stronach kręgosłupa między  wyrostkami kolczystymi a kątami żeber. Wspólna czynność tych mięśni polega  w pierwszym rzędzie na utrzymaniu kręgosłupa w pozycji pionowej, stąd ich  nazwa prostownik grzbietu. Pasmo przyśrodkowe złożone jest z wielu mięśni  krótkich rozpiętych między wyrostkami kręgów. Czynność ich polega na  skręcaniu kręgosłupa, na jego zginaniu, a przy działaniu zespolonym na  prostowaniu kręgosłupa. Pasmo boczne zawiera kilka mięśni krótszych i  mięśnie ciągnące się wzdłuż całego kręgosłupa. Do mięśni krótszych należą  mięśnie płatowate głowy i szyi, zaś do długich należy mięsień  biodrowo_żebrowy i najdłuższy grzbietu.   Mięsień płatowaty głowy i szyi - mięsień ten rozpoczyna się na wyrostkach  kolczystych od 3 kręgu szyjnego do 5 piersiowego. Dzieli się na dwie części  zwane mięśniem płatowatym głowy, który dochodzi do kości potylicznej i  wyrostka sutkowatego kości skroniowej i płatowaty szyi, który łączy się na  wyrostkach poprzecznych trzech górnych kręgów szyjnych. Przy współdziałaniu  obu mięśni następuje zgięcie szyi do tyłu, przy działaniu jednostronnym  obrót głowy w stronę mięśnia działającego.   Mięsień biodrowo_krzyżowy i najdłuższy grzbietu - mięsień ten łącznie z  mięśniem najdłuższym grzbietu tworzy u swego początku wspólną masę mięśnia  prostownika grzbietu. Masa ta znajduje się w przestrzeni między kością  krzyżową, grzebieniem biodrowym, a wyrostkami kolczystymi kręgów  lędźwiowych. Wspólna masa mięsna dzieli się na część boczną to jest mięsień  biodrowo_żebrowy i na część przyśrodkową - mięsień najdłuższy grzbietu.  Obydwa mięśnie ciągną się aż do czaszki.   Mięsień biodrowo_żebrowy dzieli się ze względu na swoje końcowe przyczepy  na mięsień biodrowo_żebrowy lędźwi, klatki piersiowej i szyi. Część  lędźwiowa kończy się na wyrostkach poprzecznych kręgów lędźwiowych i na 6  dolnych żebrach, część piersiowa dochodzi do 6 górnych żeber, zaś część  szyjna dochodzi do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych.   Mięsień najdłuższy grzbietu - mięsień ten dzieli się na odcinki, są to  mięsień najdłuższy klatki piersiowej szyi i głowy. Wszystkie części  zaczynają się wspólną masą mięsną z mięśniem biodrowo_żebrowym, a kończą  się odpowiednio do odcinka w części piersiowej na wyrostkach poprzecznych  kręgów piersiowych i na kątach żeber, stąd część piersiowa nosi też nazwę  części tułowiowej. Część szyjna zaczyna się na wyrostkach poprzecznych 5  górnych kręgów piersiowych, a kończy się na wyrostkach poprzecznych4  górnych kręgów szyjnych. Ostatni odcinek tj. mięsień najdłuższy głowy,  odchodzi od wyrostków poprzecznych trzech górnych kręgów piersiowych i  trzech dolnych kręgów szyjnych i dochodzi do wyrostka sutkowatego kości  skroniowej. Mięsień prostuje kręgosłup. Jest unerwiony tak jak wszystkie  mięśnie głębokie przez gałęzie tylne nerwów rdzeniowych.   Osobną grupę mięśni stanowi kilka krótkich mięśni rozpiętych między  kością potyliczną i dwoma kręgami szyjnymi piersiowymi i drugim, które  służą do poruszania stawami między kością potyliczną i atlasem oraz między  atlasem a kręgiem drugim.       Mięśnie głowy      Mięśnie głowy dzielimy na dwie grupy, na mięśnie wyrazowe czyli mimiczne  i na mięśnie żwacze. Mięśnie wyrazowe są to mięśnie skórne to jest takie,  które przyczepiają się z jednej strony do kości czaszki a z drugiej  dochodzą do skóry lub przyczepiają się wyłącznie do części miękkich twarzy.  Wskutek takich przyczepów skurcz tych mięśni wywołuje fałdowanie się części  miękkich twarzy i zmianę wyrazu twarzy, stąd nazwa mięśnie wyrazowe czyli  mimiczne. Mięśnie te są płaskie, cienkie, niewyczuwalne, ponadto są różnie  wykształcone, niektóre z nich należą do mięśni zanikających zwanych  mięśniami szczątkowymi. Mają one swój własny nerw - 7 nerw czaszkowy,  twarzowy. Druga grupa mięśnie żwaczowe są związane ze stawem  skroniowo_żuchwowym, mają więc obustronnie przyczepy na kościach. Mają  swoje własne unerwienie pochodzące od nerwu trójdzielnego tj. 5 nerwu  czaszkowego.       Mięśnie mimiczne       Mięśnie te grupują się wokół dużych otworów czaszki twarzowej. Oprócz  mięśnia naczasznego, który pokrywa sklepienie czaszki, są to mięśnie  otoczenia szpary powiekowej, szpary usznej, mięśnie nozdrzy i ucha  zewnętrznego.   Mięsień naczaszny nosi również nazwę mięśnia naczaszkowego. Składa się on  z dwóch brzuśców mięsnych połączonych czepcem ścięgnistym. Brzusiec czołowy  biegnie pod skórą czoła od nasady nosa i brwi ku górze i przechodzi w część  ścięgnistą zwaną czepcem ścięgnistym. Czepiec jest to cienka ale mocna  błona zrośnięta ze skórą, przesuwalna w stosunku do okostnej kości  sklepienia czaszki. Brzusiec potyliczny pokrywa kość potyliczną od tyłu  dochodzi do czepca ścięgnistego. Przy skórczu mięśnia czołowego tworzą się  poprzeczne zmarszczki na czole, a brwi unoszą się ku górze.   Mięśnie otoczenia szpary powiekowej - należą tu trzy mięśnie: okrężny  oka, marszczący brwi i podłużny.   Mięsień okrężny oka jest to największy mięsień tej grupy. Biegnie  okrężnie w otoczeniu ścian oczodołu i dzieli się na trzy części:  oczodołową, powiekową i łzową. Część oczodołowa leży najbardziej  zewnętrznie, tworzy wiązki otaczające oczodół, które przyczepiają się do  przyśrodkowej ściany oczodołu. Część powiekowa leży pod skórą powiek,  zaczyna się i kończy w przyśrodkowym kącie oka. Część łzowa jest  najmniejsza, znajduje się w przyśrodkowej części oczodołu, tuż poza  woreczkiem łzowym. Część oczodołowa zaciska szparę powiek, część łzowa  uciska woreczek łzowy, a część powiekowa zamyka szparę powiek.   Mięsień marszczący brwi leży pod mięśniem czołowym, zaczyna się na kości  czołowej i dochodzi do skóry czoła ponad przyśrodkową częścią brwi. Skurcz  obu mięśni wywołuje pionowe fałdy skórne ponad nasadą nosa, zbliża brwi ku  sobie.   Mięsień podłużny nosi także nazwę mięśnia podłużnego nosa. Jest to mały  mięsień leżący ponad nasadą nosa, biegnący od grzbietu nosa do skóry czoła.  Wywołuje poprzeczne fałdy skórne nad nosem.   Mięśnie otoczenia szpary ustnej są to najliczniejsze mięśnie i o  różnokierunkowym otoczeniu. Należą tu następujące mięśnie: okrężny ust,  jarzmowy większy, jarzmowy mniejszy, dźwigacz wargi górnej, dźwigacz kąta  ust, policzkowy, śmiechowy, obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną,  bródkowy.   Mięsień okrężny ust biegnie okrężnie w otoczeniu szpary ustnej i posiada  część bardziej zewnętrzną i wewnętrzną leżące w obu wargach. Włókna tego  mięśnia nie zataczają pełnego koła, ale przyczepiają się w kątach ust,  gdzie tworzą się skupienia wiązek różnych mięśni nawzajem się  przeplatających. Niektórzy nazywają to węzłem mięsnym. Działa jak zwieracz,  zmniejsza szerokość szpary ustnej, działa przy ssaniu i gwizdaniu. Do  mięśni dochodzących do wargi górnej należy: mięsień jarzmowy większy i  mniejszy, dźwigacz wargi górnej i dźwigacz kąta ust.   Mięsień jarzmowy większy leży najbardziej bocznie z masy mięsnej,  dochodzącej do wargi górnej, przyczepia się do kości jarzmowej i schodzi do  wargi górnej tuż przy kącie ust. Podnosi kąt ust do góry i odciąga w bok.   Mięsień jarzmowy mniejszy leży po przyśrodkowej większego, przyczepia się  również do kości jarzmowej schodzi do wargi górnej tuż przy fałdzie  nosowo_policzkowym. Podnosi skrzydełka nosa.   Mięsień dźwigacz wargi górnej ma kształt czworoboku, położony jest  dośrodkowo od mięśni jarzmowych. Przyczepia się do wyrostka czołowego  szczęki i do brzegu podoczodołowego, dochodzi do skóry i błony śluzowej  wargi górnej. Podnosi wargę górną.   Mięsień dźwigacz kąta ust przyczepia się do zagłębienia na trzonie  szczęki, dochodzi do kąta ust, podnosi kąt ust ku górze, i nieco ku stronie  przyśrodkowej. Na stronie bocznej twarzy leżą prawie poziomo dwa mięśnie.  Są to mięsień policzkowy i śmiechowy.   Mięsień policzkowy jest to największy mięsień mimiczny. Wchodzi w skład  policzka, leżąc między skórą i błoną śluzową. Przyczep jego ma kształt  łukowaty. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym szczęki na poziomie  pierwszego zęba trzonowego, przechodzi na wyrostek zębodołowy żuchwy  również na poziomie i do tyłu od pierwszego zęba trzonowego.   Część odchodzi od pasma ścięgnistego zwanego szwem skrzydłowo_żuchwowym,  gdzie graniczy z mięśniem zwieraczem gardła górnym. Dochodzi do kąta ust,  przechodzi również do wargi górnej i dolnej. Mięsień ten rozszerza szparę  ust przez pociąganie kąta ust w bok, ponadto umożliwia dmuchanie np. w  instrumenty dęte. Stałe pewne napięcie tego mięśnia zapobiega dostawaniu  się policzka między zęby szczęki i żuchwy.   Mięsień śmiechowy jest to mięsień drobny, różnie wykształcony, leży  poziomo między policzkiem i kątem ust, odciąga w bok kąt ust, czasem  powstaje przy jego skurczu dołeczek policzka. Do wargi dolnej dochodzą  następujące mięśnie: obniżający kąt ust, obniżający wargę dolną i bródkowy.   Mięsień obniżający kąt ust, ma kształt trójkąta, biegnie od brzegu żuchwy  do kąta ust. Obniża kąt ust.   Mięsień obniżający wargę dolną leży przyśrodkowo od poprzedniego: ma  kształt czworoboku, biegnie od trzonu żuchwy do wargi dolnej. Obniża wargę  dolną i wywija ją na zewnątrz.   Mięsień bródkowy jest to mały mięsień, przykryty przez mięsień obniżający  wargę dolną. Zaczyna się na wyrostku zębodołowym żuchwy tuż przy zębach  siecznych i dochodzi do brody. Podnosi brodę i wargę dolną.   Mięśnie nozdrzy - w otoczeniu nosa znajdują się małe mięśnie, które  działają na skrzydełka i przegrodę nosa. Są to: mięsień nosowy i dźwigacz  skrzydełka nosa i wargi górnej.   Mięsień nosowy pokrywa skrzydełka, tj. część ruchomą nosa. Powoduje  rozszerzanie skrzydełek nosa i obniżanie przegrody nosa.   Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa jest to mały mięsień  związany połączeniem z dźwigaczem wargi górnej, odchodzi od wyrostka  czołowego szczęki i dochodzi do bruzdy nosowo_policzkowej. Współdziała z  mięśniem dźwigaczem wargi górnej.       Mięśnie ucha zewnętrznego       Ze względu na unieruchomienie małżowiny usznej mięśnie otoczenia otworu  przewodu słuchowego zewnętrznego są zanikłe. Są trzy mięśnie uszne:  przedni, górny i tylny. Wszystkie one są płaskie, cienkie, niejednokrotnie  nawet niedochodzą do małżowiny usznej. Mięsień uszny przedni leży na  powięzi skroniowej. Pokrywającej mięsień skroniowy, górny zaczyna się na  czepcu ścięgnistym, a tylny leży poza małżowiną i przyczepia się do  wyrostka sutkowatego kości skroniowej i do kości potylicznej. Czynność ich  jeśli istnieje, powoduje ruchy małżowiny w zależności od kierunku położenia  mięśnia działającego.   Mięśnie mimiczne wywołują przez swoje skurcze zmiany układu części  miękkich twarzy, fałdowanie się skóry, zmieniające się w zależności od  bodźców nerwowych i psychicznych, wyrażających wesołość, smutek, płacz, czy  śmiech. Przy porażeniu nerwu twarzowego twarz staje się nieruchoma,  maskowata. Przy porażeniu jednostronnym lub częściowym pewnych jego gałązek  powstaje asymetria np. przy śmiechu kąt ust przesuwa się w jedną stronę, w  stronę mięśnia działającego, po stronie porażonej kąt ust pozostaje  nieruchomy.       Mięśnie żwaczowe       Mięśnie żwaczowe czyli mięśnie żuchwy są cztery, ułożone po obu stronach  żuchwy. Są to mięśnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny.   Mięsień skroniowy wypełnia dół skroniowy, jest przykryty powięzią  skroniową, biegnie poza łukiem skroniowym i dochodzi do wyrostka  dziobiastego żuchwy. Unosi żuchwę, powoduje zaciskanie zębów, ponadto  obraca żuchwę na zewnątrz.   Mięsień żwacz przyczepia się do łuku jarzmowego i kości jarzmowej, jest  podzielony na część powierzchowną i głęboką, dochodzi do guzowatości  żwaczowej na zewnętrznej powierzchni kąta żuchwy. Unosi żuchwę i obraca na  zewnątrz.   Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy przyczepia się do dołu skrzydłowego  między blaszkami wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i dochodzi do  powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy. Unosi żuchwę obraca ją nieco na  zewnątrz. Mięsień skrzydłowy boczny przyczepia się do blaszki bocznej  wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i do dołu podskroniowego, dochodzi  leżąc poziomo do gałęzi żuchwy. Wysuwa żuchwę do przodu i obraca na  zewnątrz. Mięsień skroniowy i żwacz leżą w stosunku do żuchwy  powierzchownie natomiast oba mięśnie skrzydłowe leżą po wewnętrznej stronie  gałęzi żuchwy. Mięsień skroniowy, żwacz i skrzydłowy przyśrodkowy razem  unoszą żuchwę do góry i przyciskają do szczęk górnych, ponadto obracają na  zewnątrz, zaś mięsień skrzydłowy boczny obraca ją na wewnątrz i  zapoczątkowuje ruch otwierania ust i obniżania żuchwy przez przesuwanie jej  do przodu. Kombinacja ruchów mięśni obustronnych daje ruch żucia.       Mięśnie szyi       Są one rozpięte w przestrzeni między kośćmi głowy i kręgosłupa szyjnego a  górnym ograniczeniem klatki piersiowej. Otaczają one narządy leżące na  szyi. Dzielimy je na trzy grupy: powierzchowną, leżącą tuż pod skórą,  środkową lub pośrednią związaną z kością gnykową i głęboką przyczepiającą  się do kręgosłupa szyjnego. Mięśnie te są unerwione przez nerwy splotu  szyjnego. Do grupy powierzchownej należą dwa mięśnie: szeroki szyi i  mostkowo_obojczykowo_sutkowy. Do grupy środkowej należą mięśnie podgnykowe  i nadgnykowe. Do podgnykowych należą: mostkowo_gnykowy, mostkowo_tarczowy,  tarczowo_gnykowy łopatkowo_gnykowy. Do nadgnykowych należą: dwubrzuśćcowy,  rylcowo_gnykowy, żuchwowo_gnykowy i bródkowo_gnykowy. Do grupy głębokiej  należą mięśnie pochyłe: przedni, środkowy i tylny oraz mięśnie przedkręgowe  tj. prosty głowy, przedni długi głowy i szyi.       Mięśnie grupy powierzchownej       Mięsień szeroki szyi u człowieka należy do mięśni szczątkowych, do  pozostałości mięśniówki podskórnej tułowia istniejącej u zwierząt. Jest on  bardzo różnie wykształcony, przyczepia się do skóry wzdłuż trzonu żuchwy od  brody aż do okolicy zębów trzonowych ku dołowi dochodzi do okolicy  podobojczykowej na poziomie 2 żebra sięgając od chrząstki 2 żebra do  wyrostka barkowego. Unosi skórę i tkankę podskórną szyi, obniża kąt ust.  Jest unerwiony przez nerw twarzowy tak jak mięśnie mimiczne twarzy.   Mięsień mostkowo_obojczykowy_sutkowy przyczepia się zgodnie ze swoją  nazwą do rękojeści mostka, do końca mostkowego obojczyka i wyrostka  sutkowatego kości skroniowej i częściowo kości potylicznej. Leży skośnie w  okolicy szyi, jest dobrze widoczny i wyczuwalny przy ruchach głowy. Skurcz  jednostronny powoduje pochylenie głowy w stronę skurczu i podnoszenie  twarzy w stronę przeciwną, przy skurczu obustronnym i przy ustalonej klatce  piersiowej zgina głowę ku tyłowi i zarazem podnosi twarz ku górze, zaś przy  ustalonej głowie podnosi mostek i współdziała przy oddychaniu. Jest  unerwiony przez nerwy splotu szyjnego i jedenasty nerw czaszkowy, nerw  dodatkowy.       Mięśnie grupyŃ  środkowej - podgnykowe      Mięsień mostkowo_gnykowy leży najbardziej powierzchownie i zgodnie z  nazwą biegnie od rękojeści mostka do trzonu kości gnykowej. Obniża kość  gnykową.   Mięsień mostkowo _gnykowy leży głębiej, przykryty przez mięsień  poprzedni. Przyczepia się do wewnętrznej powierzchni rękojeści mostka i  biegnie do zewnętrznej powierzchni blaszki chrząstki tarczowatej, do linii  skośnej. Pokrywa sobą gruczoł jarzmowy. Obniża chrząstkę tarczowatą.   Mięsień tarczowo_gnykowy jest przedłużeniem mięśnia mostkowo_tarczowego.  Biegnie od linii skośnej chrząstki tarczowatej do trzonu kości gnykowej.  Unosi chrząstkę tarczowatą i obniża kość gnykową.   Mięsień łopatkowo_gnykowy przyczepia się do trzonu kości gnykowej i do  górnego brzegu łopatki. Dzieli się na dwa brzuśćce: górny i dolny, a w  miejscu podziału znajduje się ścięgno pośrednie, które dochodzi do powięzi  szyi. Przy skurczu podciąga kość gnykową do dołu i do tyłu. Mięśnie  podgnykowe są unerwione przez gałązki splotu szyjnego.       Mięśnie grupyŃ  środkowej - nadgnykowe      Mięsień dwubrzuśćcowy posiada dwa brzuśćce: przedni i tylny. Brzusiec  przedni biegnie od trzonu żuchwy do trzonu kości gnykowej. Brzusiec tylny  biegnie od trzonu kości gnykowej do wcięcia sutkowego kości skroniowej.  Obniża żuchwę lub podnosi kość gnykową. Brzusiec tylny jest unerwiony przez  nerw twarzowy, zaś przedni przez nerw trójdzielny.   Mięsień rylcowo_gnykowy biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej  do trzonu kości gnykowej. Podnosi kość gnykową. Unerwiony jest przez nerw  twarzowy.   Mięsień żuchwowo_gnykowy przyczepia się do wewnętrznej powierzchni trzonu  żuchwy i do trzonu kości gnykowej. Ma on kształt szerokiego trójkąta, który  jest rozpięty pod mięśniami języka i bródkowo_gnykowym. Obydwa mięśnie  żuchwowo_gnykowe zrastają się swoimi ścięgnami w linii środkowej tworząc  szew rozpięty między trzonem kości gnykowej i żuchwą. Dzięki temu powstaje  przepona zamykająca dno jamy ustnej. Mięsień żuchwowo_gnykowy podnosi kość  gnykową lub obniża żuchwę. Jest unerwiony przez nerw trójdzielny.   Mięsień bródkowo_gnykowy leży na mięśniu żuchwowo_gnykowym między trzonem  kości gnykowej a trzonem żuchwy, współdziała z mięśniem żuchwowo_gnykowym w  podnoszeniu kości gnykowej lub obniżaniu żuchwy. Jest unerwiony przez  gałązkę splotu szyjnego. Mięśnie podgnykowe są płaskie, cienkie, nie można  ich wyróżnić dotykiem na szyi. Z mięśni nadgnykowych wyczuwa się mięśnie  żuchwowo_gnykowe, ponieważ przy podnoszeniu brody do góry napinają się w  przestrzeni między trzonem żuchwy i kością gnykową. Mięśnie nadgnykowe są  unerwione przez nerwy czaszkowe, piąty i siódmy, ponieważ rozwój ich wiąże  się z rozwojem dolnej części twarzy, gdzie znajdują się twory unerwione  przez te nerwy.   Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie pochyłe.   Mięśnie pochyłe są trzy: przedni, środkowy i tylny. Przedni przyczepia  się do wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od trzeciego do szóstego i  dochodzi do pierwszego żebra. Środkowy przyczepia się do wyrostków  poprzecznych sześciu lub wszystkich siedmiu kręgów szyjnych i dochodzi do  drugiego żebra. Tylny odchodzi od wyrostków poprzecznych trzech dolnych  kręgów szyjnych i dochodzi do drugiego żebra. Przy działaniu jednostronnym  następuje przechylenie głowy w bok, przy obustronnym zgięcie ku przodowi,  zaś przy ustalonej szyi podnoszenie żeber a więc współdziałanie przy  oddychaniu. Mięśnie pochyłe są unerwione przez nerwy splotu szyjnego.  Mięśnie pochyłe szyi można wyczuć po stronie bocznej szyi ponad  obojczykiem.   Mięśnie grupy głębokiej - mięśnie przedkręgowe.  Do mięśni przedkręgowych należą trzy mięśnie: prosty głowy przedni, długi  głowy i długi szyi.   Mięsień prosty głowy przedni jest to krótki mięsień rozpięty między  kręgiem szczytowym i kością potyliczną. Zgina głowę ku przodowi.   Mięsień długi głowy biegnie od wyrostków poprzecznych trzech dolnych  kręgów szyjnych do podstawy kości potylicznej. Zgina głowę do przodu.   Mięsień długi szyi jest rozpięty między trzonami kręgów szyjnych, i  trzech głównych piersiowych. Częściowo dochodzi do wyrostków poprzecznych  kręgów szyjnych. Mięsień ten powoduje zginanie głowy i kręgosłupa szyjnego  ku przodowi zaś przy działaniu jednostronnym zgina i obraca odcinek szyjny  kręgosłupa w bok w stronę mięśnia działającego. Mięśnie tej grupy są  unerwione przez gałązki splotu szyjnego.       MięśnieŃ  kończyny górnej       Mięśnie te dzielimy podobnie jak kości kończyny na mięśnie obręczy  barkowej, ramienia, przedramienia i ręki. Wszystkie mięśnie kończyny górnej  są unerwione przez nerwy splotu ramiennego. Mięśnie obręczy barkowej przez  nerwy krótkie splotu, zaś mięśnie dalsze przez nerwy wychodzące z pęczków  splotu ramiennego.   Mięśnie obręczy barkowej są związane czynnościowo ze stawem barkowym. Są  to następujące mięśnie: naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy obły  większy, obły mniejszy i podłopatkowy.   Mięsień naramienny - ma kształt szerokiego trójkąta, leży zupełnie  powierzchownie, pokrywa staw barkowy podstawę trójkąta stanowi przyczep  górny do obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki. Szczyt  trójkąta stanowi przyczep dolny na kości ramiennej do guzowatości  naramiennej. Ze względu na kształt mięśnia wyróżnia się w nim część  przednią czyli obojczykową, która ramię przywodzi ku przodowi i obraca do  wewnątrz, część środkową czyli barkową, która odwodzi i podnosi ramię do  przodu i część tylną czyli grzebieniową, która przywodzi ramię do tyłu i  obraca na zewnątrz. Mięsień ten jest unerwiony przez nerw pachowy ze splotu  ramiennego. Cały mięsień jest wyczuwalny zwłaszcza przy odwodzeniu ramienia  i podnoszeniu do poziomu.   Mięsień nadgrzebieniowy i pozostałe są związane przyczepami z łopatką  pokrywają ją ze strony grzebieniowej i przedniej. Mięsień nadgrzebieniowy  wypełnia dół nadgrzebieniowy i dochodzi do guzka większego kości ramiennej,  odwodzi ramię. Unerwiony jest przez nerw nadłopatkowy. Jest przykryty przez  mięsień czworoboczny. Mięsień podgrzebieniowy wypełnia dół podgrzebieniowy,  jest podobnie jak mięsień nadgrzebieniowy przykryty przez mięsień  czworoboczny. Dochodzi do guzka większego kości ramiennej. Obraca ramię na  zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw nadłopatkowy.   Mięsień obły większy przyczepia się do dolnego kąta łopatki, dochodzi do  grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Pociąga ramię ku tyłowi i  przywodzi unerwiony jest przez nerwy podłopatkowe.   Mięsień obły mniejszy leży pomiędzy obłym większym i pod grzebieniowym.  Przyczepia się do brzegu bocznego łopatki i do guzka większego kości  ramiennej. Obraca kość ramienną na zewnątrz. Unerwiony jest przez nerw  pachowy. Obydwa mięśnie obłe są niewyczuwalne. Są częściowo przykryte przez  mięśnie sąsiednie, częściowo leżą pod skórą.   Mięsień podłopatkowy wypełnia cały dół podłopatkowy, dochodzi do guzka  mniejszego kości ramiennej. Przywodzi ramię i obraca do wewnątrz. Jest  unerwiony przez nerwy podłopatkowe. Jest w całości schowany pod łopatkę.       Mięśnie ramienia       Mięśnie ramienia dzielimy na dwie grupy: mięśnie zginaczy i prostowników  stawu łokciowego. Mięśnie zginacze leżą z przodu ramienia, zaś mięśnie  prostowniiki z tyłu. Obie grupy mięśni są oddzielone od siebie dwoma  pasmami tkanki łącznej, które tworzą przegrody międzymięśniowe biegnące od  nadkłykci kości ramiennej ku górze. Do grupy zginaczy należą: mięsień  dwugłowy ramienia, kruczo_ramienny i mięsień ramienny. Do mięśnii  prostowników należy: mięsień trójgłowy ramienia i mięsień łokciowy.  Zginacze i prostowniki posiadają odrębne unerwienie.   Mięsień kruczo_ramienny przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki i  dochodzi do kości ramiennej w połowie długości trzonu. Leży w dole pachowym  i po stronie przyśrodkowej ramienia. Podnosi ramię ku przodowi i przywodzi.  Jest unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Jest wyczuwalny w dole pachowym  przy odwiedzionym ramieniu.   Mięsień dwugłowy ramienia składa się z głowy krótkiej i długiej. Głowa  krótka przyczepia się razem z mięśniem kruczo_ramiennym do wyrostka  kruczego, głowa długa dochodzi do panewki stawu barkowego przyczepiając się  powyżej panewki do guzka nadpanewkowego. Obie głowy zrastają się i  przyczepiają mocnym ścięgnem do guzowatości kości promieniowej. Część  ścięgna biegnie powierzchownie i przechodzi ponad dołem łokciowym do  powięzi przedramienia. Jest to mięsień dwustawowy, działa na staw barkowy i  staw łokciowy. W stawie barkowym ma działanie słabsze, podnosi ramię i  przywodzi, zaś w stawie łokciowym, zgina i odwraca przedramię. Jest  unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny. Wzdłuż tego mięśnia biegną na  ramieniu dwa rowki: przyśrodkowy wyraźniejszy i boczny słabiej zaznaczony.  Rowki te występują szczególnie wyraźnie przy zgiętym stawie łokciowym. W  rowku przyśrodkowym leżą główne naczynia krwionośne ramienia w otoczeniu  szeregu nerwów splotu ramiennego. W rowku bocznym leży powierzchowna żyła  ramienia. Cały mięsień jest dostępny w obmacywaniu i wyczuwalny.   Mięsień ramienny trzeci z tej grupy, leży przykryty częściowo przez  mięsień dwugłowy ramienia. Przyczepia się u góry do kości ramiennej w  połowie długości trzonu, dochodzi do guzowatości kości łokciowej. Zgina  przedramię w stawie łokciowym. Stanowi on dno dołu łokciowego. Jest  unerwiony przez nerw mięśniowo_skórny.   Mięsień trójgłowy ramienia posiada trzy głowy: długą, przyśrodkową i  boczną. Głowa długa przyczepia się do guzka podpanewkowego, łopatki, obie  pozostałe głowy to trzon kości ramiennej w otoczeniu rowka dla nerwu  promieniowego. Wszystkie trzy głowy zrastają się w jeden brzusiec, który  przyczepia się do wyrostka łokciowego kości łokciowej. Głowa długa  przywodzi ramię w stawie barkowym, cały mięsień prostuje przedramię w  stawie łokciowym. Unerwiony jest przez nerw promieniowy. Mięsień jest  wyczuwalny na tylnej powierzchni ramienia. Mięsień łokciowy jest to mały  mięsień, który przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej i do  tylnej powierzchni trzonu kości łokciowej. Współdziała z mięśniem  trójgłowym w prostowaniu przedramienia. Unerwiony jest przez nerw  promieniowy.       Mięsień przedramienia       Mięśnie te dzielimy na trzy grupy: przednią, boczną i tylną. Grupa  przednia leży po stronie dłoniowej przedramienia, obie grupy pozostałe po  stronie grzbietowej. Mięśnie przedramienia posiadają w większości brzuśćce  bliżej stawu łokciowego zaś ścięgna w okolicy nadgarstka, stąd  charakterystyczny kształt przedramienia szerszy w okolicy stawu łokciowego,  zwężający się w kierunku ręki. Mięśnie przedramienia działają na staw  łokciowy, na staw nadgarstkowy i na stawy palców. Jest ich stosunkowo dużo  i układają się w warstwy, stąd podział na mięśnie powierzchowne i głębokie.  Grupa boczna i tylna mają wspólny nerw tj. nerw promieniowy. Grupa przednia  jest unerwiona przez dwa nerwy: pośrodkowy i łokciowy.       Grupa przednia       Do grupy przedniej zaliczamy szereg mięśni ułożonych w dwóch warstwach na  sobie: przy czym każda warstwa składa się dodatkowo z dwóch pokładów.  Warstwa powierzchowna ma w pokładzie pierwszym mięśnie posiadające wspólny  przyczep do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej, który dzięki temu  nosi też nazwę nadkłykcia zginaczy. Do warstwy powierzchniowej pokładu  pierwszego należy: mięsień nawrotny obły, zginacz promieniowy nadgarstka,  dłoniowy długi i zginacz łokciowy nadgarstka. Do pokładu drugiego warstwy  powierzchownej należy zginacz powierzchowny palców. Do warstwy głębokiej do  jej pokładu powierzchownego należy mięsień zginacz głęboki palców i zginacz  długi kciuka, zaś do pokładu ostatniego warstwy głębokiej należy mięsień  nawrotowy czworoboczny. Warstwa powierzchowna - pokład powierzchowny.   Mięsień nawrotowy obły przyczepia się wspólnym przyczepem na nadkłykciu  przyśrodkowym kości ramiennej, dochodzi do brzegu bocznego kości  promieniowej w środkowym odcinku. Zgina przedramię i nawraca. Jest  unerwiony przez nerw przyśrodkowy.   Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka przyczepia się do nadkłykcia  przyśrodkowego i dochodzi do drugiej kości śródręcza. Zgina rękę dłoniowo i  odwodzi ku stronie promieniowej. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.   Mięsień dłoniowy długi przyczepia się do wspólnej masy mięsnej na  nadkłykciu przyśrodkowym, przechodzi w wąskie długie ścięgno, które dostaje  się na dłoń i tu rozszerza się w rozcięgno dłoniowe dochodzące do podstaw  palców. Zgina rękę ku stronie dłoniowej. Unerwiony jest przez nerw  pośrodkowy.   Mięsień łokciowy zginacz nadgarstka odchodzi podobnie jak mięśnie  poprzednie od wspólnej masy mięsnej nadkłykcia przyśrodkowego. Leży  najbardziej przyśrodkowo, biegnie wzdłuż kości łokciowej, dochodzi do kości  grochowatej czyli czwartej kostki pierwszego szeregu nadgarstka. Zgina rękę  dłoniowo. Unerwiony jest przez nerw łokciowy. Z wymienionych powyżej mięśni  można wyczuć ich wspólny przyczep do nadkłykcia przyśrodkowego kości  ramiennej, mięsień nawrotowy obły przy wykonywaniu ruchów nawracania oraz  mięsień zginacz łokciowy nadgarstka leżący wzdłuż kości łokciowej.       Pokład głębokiŃ  warstwy powierzchownej       Zawiera jeden mięsień tj. zginacz powierzchowny palców. Mięsień ten  przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej i do obu kości  przedramienia. Mięsień ten dzieli się na cztery ścięgna ułożone w dwóch  warstwach na sobie. Podwierzchowniej leżą ścięgna dla palca trzeciego i  czwartego, głębiej dla palca drugiego i piątego. Ścięgna przechodzą przez  kanał nadgarstka na dłoń, dochodzą do podstaw pierwszych paliczków i tu  każde ścięgno ulega rozdwojeniu, następnie przyczepia się do środkowego  paliczka palców, od drugiego do piątego. Mięsień ten zgina rękę i środkowe  paliczki palców. Unerwiony jest przez nerw pośrodkowy. Kanał nadgarstka  zawarty jest między kośćmi nadgarstka a więzadłem poprzecznym nadgarstka  zwanym obecnie troczkiem zginaczy.       Warstwa głęboka       Pokład powierzchowny tej warstwy zawiera dwa mięśnie: zginacz głęboki  palców i zginacz długi kciuka.   Mięsień zginacz głęboki palców przyczepia się do trzonu kości łokciowej i  do błony międzykostnej. Brzusiec dzieli się na cztery ścięgna, które  przechodzą przez kanał nadgarstka na dłoń, następnie przechodzą przez  rozstępy w ścięgnach powierzchownego zginacza palców i dochodzą do podstaw  ostatnich paliczków palca od drugiego do piątego. Zgina rękę dłoniowo i  ostatnie paliczki w stosunku do paliczków środkowych. Jest unerwiony przez  dwa nerwy: pośrodkowy i łokciowy.   Mięsień zginacz długi kciuka przyczepia się do trzonu kości promieniowej  i do błony międzykostnej, przechodzi przez kanał nadgarstka i kończy się na  podstawie drugiego paliczka kciuka. Zgina drugi paliczek w stosunku do  pierwszego. Jest unerwiony przez nerw pośrodkowy.       Pokład głębokiŃ  warstwy głębokiej      Zawiera jeden mięsień, który nie dochodzi do palców. Jest to mięsień  nawrotowy czworoboczny. Leży on rozpięty między brzegami obu kości  przedramienia w ich odcinkach dalszych. Nawraca przedramię. Jest unerwiony  przez nerw pośrodkowy.       Grupa boczna       Do grupy bocznej należą cztery mięśnie: ramienno_promieniowy, prostownik  promieniowy długi nadgarstka, prostownik promieniowy krótki nadgarstka i  odwracacz. Mięśnie te są unerwione wspólnie przez nerw promieniowy. Leżą  one po stronie grzbietowej przedramienia wzdłuż kości promieniowej.   Mięsień ramieniowo_promieniowy przyczepia się do bocznego brzegu kości  ramiennej powyżej nadkłykcia bocznego, dochodzi do wyrostka rylcowatego  kości promieniowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym.   Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka przyczepia się do brzegu  bocznego kości ramieniowej poniżej przyczepu mięśnia  ramieniowo_promieniowego, dochodzi do podstawy drugiej kości śródręcza po  stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie łokciowym, prostuje zgiętą  rękę, zgina ją ku stronie grzbietowej, odwodzi ku stronie promieniowej.   Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka przyczepia się poniżej  poprzedniego na nadkłykciu bocznym kości ramiennej, dochodzi do podstawy  trzeciej kości śródręcza po stronie grzbietowej. Zgina przedramię w stawie  łokciowym, ale słabo prostuje, zgina rękę ku stronie grzbietowej.   Mięśnie grupy bocznej są macalne jako wspólna masa po stronie bocznej  przedramienia wzdłuż kości promieniowej.   Mięsień odwracacz leży głęboko pod mięśniami grupy bocznej, przyczepia  się do nadkłykcia bocznego kości ramiennej i dochodzi do kości promieniowej  w jej bliższym odcinku. Odwraca przedramię.       Grupa tylna      Grupa ta składa się z dwóch warstw: powierzchownej i głębokiej. Do  warstwy powierzchownej należą: prostownik palców, prostownik palca małego,  prostownik łokciowy nadgarstka. Do warstwy głębokiej należą: odwodziciel  kciuka, prostownik krótki kciuka, prostownik długi kciuka i prostownik  palca wskazującego (wskaziciela). Wszystkie są unerwione przez nerw  promieniowy.       Warstwa powierzchowna       Mięsień prostownik palców przyczepia się do nadkłykcia bocznego kości  ramiennej, który nosi nazwę nadkłykcia prostowników, brzusiec jego dzieli  się na cztery ścięgna, które przechodzą na stronę grzbietową palców od  drugiego do piątego i tworzą rozcięgna grzbietowe. Rozcięgna te są  połączone między sobą pasmami poprzecznymi. Prostują palce ewentualnie  zgina je grzbietowo.   Mięsień prostownik palca małego przyczepia się razem z prostownikiem  palców, oddziela się od niego i dochodzi do palca piątego, tworząc  rozcięgna na jego stronie grzbietowej. Prostuje i przywodzi palec piąty.   Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka przyczepia się do nadkłykcia  bocznego i tylnego powierzchni kości łokciowej, biegnie wzdłuż kości  łokciowej, dochodzi do podstawy piątej kości śródręcza. Prostuje rękę i  odwodzi w stronę łokciową. Mięśnie te tworzą wspólną masę mięsną na  grzbietowej stronie przedramienia, jedynie przy ruchach można wyczuć  poszczególne mięśnie np. prostownik palców.       Grupa głęboka       Mięsień odwodziciel długi kciuka przyczepia się do obu kości  przedramienia i błony międzykostnej, biegnie skośnie przykryty przez  mięsień prostownik palców i dochodzi do pierwszej kości śródręcza. Odwodzi  kciuk i rękę w stronę promieniową.   Mięsień prostownik krótki kciuka przyczepia się do kości promieniowej i  błony międzykostnej, przechodzi na grzbiet kciuka i dochodzi do podstawy  pierwszego paliczka. Prostuje i odwodzi kciuk.   Mięsień prostownik długi kciuka przyczepia się do kości łokciowej i  dochodzi do podstawy drugiego paliczka. Prostuje kciuk i przywodzi.   Mięsień prostownik palca wskazującego - (wskaziciela) przyczepia się do  kości łokciowej i błony międzykostnej, przechodzi rozcięgno grzbietowe na  drugi paliczek wskaziciela, prostuje ten palec. Ścięgna mięśni prostujących  palce można wyczuć na grzbiecie ręki przy ruchach prostowania, zaś  odwodziciel i obydwa prostowniki kciuka są macalne na pierwszej kości  śródręcza. Przy silnym odwodzeniu i wyprostowaniu kciuka zaznaczają się  wyraźne ścięgna obu prostowników a pomiędzy nimi tworzy się zagłębienie  zwane tabakierką anatomiczną, ponieważ zagłębienie to służyło swego czasu  za miejsce, gdzie sypano nieco tabaki i wąchano ją.   Ścięgna prostowników zdążające na grzbiet ręki przechodzą pod pasmem  tkanki łącznej ścięgnistej, które rozpięte jest między brzegami obu kości  przedramienia i nosi nazwę troczka prostowników. Ścięgna są otoczone błoną  maziową i swobodnie mogą się w tych pochewkach ślizgać. W przeciwieństwie  do ścięgien mięśni prostowników, ścięgna zginaczy przechodzące przez kanał  nadgarstka są złączone pasmami tkanki łącznej i nie posiadają oddzielnych  pochewek.       Mięśnie ręki      Mięśnie te układają się na stronie dłoniowej ręki w trzy zgrupowania: po  stronie promieniowej znajdują się mięśnie kłębu kciuka, po stronie  łokciowej są mięśnie kłębu palca piątego zwane również kłębikiem, a mięśnie  leżące pośrodku to są mięśnie dłoni. Na grzbiecie ręki nie ma mięśni, są  jedynie ścięgna prostowników palców. Mięśnie ręki są unerwione przez dwa  nerwy: łokciowy i pośrodkowy. Do mięśni kłębu zaliczamy następujące  mięśnie: odwodziciel krótki kciuka, zginacz krótki kciuka, przeciwstawiacz  kciuka i przywodziciel kciuka.   Mięsień krótki odwodziciel kciuka biegnie od troczka zginaczy do podstawy  pierwszego paliczka, mięsień zginacz krótki biegnie od troczka zginaczy i  kości nadgarstka do podstawy pierwszego paliczka; mięsień przeciwstawiacz  kciuka leży głębiej pod krótkim odwodzicielem, biegnie od troczka zginaczy  do pierwszej kości śródręcza, zaś mięsień przywodziciel posiada dwie  odrębne głowy, które biegną od kości nadgarstka i trzeciej kości śródręcza  do podstawy pierwszego paliczka. Czynność mięśni zawarta w ich nazwach.  Unerwienie mięśnia nie jest jednolite: mięsień krótki odwodziciel jest  unerwiony przez nerw pośrodkowy, głowa powierzchowna krótkiego zginacza  przez nerw pośrodkowy, zaś głowa głęboka przez nerw łokciowy,  przeciwstawiacz przez nerw pośrodkowy, przywodziciel palców przez nerw  łokciowy.       Mięśnie kłębika       Do kłębika należą trzy mięśnie: odwodziciel, krótki zginacz i  przeciwstawiacz palca piątego. Mięśnie te zaczynają się od troczka zginaczy  i kostek nadgarstka a dochodzą do podstawy pierwszego paliczka małego palca  z wyjątkiem przeciwstawiacza, który kończy się na piątej kości śródręcza.  Czynności ich wykazują ich nazwy. Wszystkie te mięśnie unerwione są przez  nerw łokciowy.   Pod skórą kłębika znajduje się mięsień dłoniowy krótki. Jest to mięsień  skórny. Przyczepia się do troczka zginaczy i przechodzi w skórę kłębika.  Wywołuje zmarszczki skóry na kłębiku i napina rozcięgno dłoniowe.       MięśnieŃ  środkowe dłoni       Należą tu mięśnie glistowate i międzykostne. Mięśnie glistowate w liczbie  czterech zaczynają się na ścięgnach głębokiego zginacza palców, dochodzą do  podstawy paliczków palców od drugiego do piątego, przechodząc na ich stronę  grzbietową. Mięśnie te zginają palce w stawach śródręczno_paliczkowych.  Unerwienie jest następujące: mięśnie glistowate pierwszy i drugi są  unerwione przez nerw pośrodkowy, zaś trzeci i czwarty przez nerw łokciowy.  Mięśnie międzykostne są dłoniowe i grzbietowe, wypełniają sobą przestrzenie  międzykostne. Przyczepiają się do podstaw kości śródręcza i przechodzą na  stronę grzbietową pierwszych paliczków palców od drugiego do piątego.  Mięśnie te odwodzą palce od siebie (rozstawianie palców) i prostują.  Wszystkie te mięśnie są unerwione przez nerw łokciowy. Z mięśni tych można  wyczuć pierwszy w przestrzeni między pierwszym i drugim palcem przy ruchu  odwodzenia i przywodzenia pierwszego palca.       PowięzieŃ  kończyny górnej      Na kończynie górnej wyróżniamy powięź pachową, ramienia, przedramienia i  ręki. Powięź pachowa pokrywa dół pachowy tj. zagłębienie, które powstaje  między górną częścią ramienia i klatką piersiową przy podniesionym i  odwiedzionym ramieniu. Powięź ta jest rozpięta między mięśniami klatki  piersiowej i grzbietu tj. między mięśniem piersiowym większym i najszerszym  grzbietu. Powięź ramienia otacza wszystkie mięśnie ramienia, jest  przedłużeniem powięzi pachowej. Przyczepia się do nadkłykci kości ramiennej  i można ją podzielić na część przednią, która pokrywa mięśnie zginacze i po  bokach dochodzi do przegród międzymięśniowych i na tylną część pokrywającą  mięśnie prostowniki. Przegrody międzymięśniowe są to silne pasma  łącznotkankowe biegnące od nadkłykci kości ramiennej ku górze wzdłuż  brzegów bocznych kości ramiennej. Przegrody te stanowią naturalne granice  między grupami mięśni ramienia. Powięź przedramienia otacza grupy mięśni  przedramienia i wchodzi między te grupy, tworząc przegrody stanowiące  podobnie jak na ramieniu naturalne odgraniczenie poszczególnych grup  mięśni. W bliższej części przedramienia powięź wyściela dół łokciowy, w  dalszej tworzy dwa troczki: troczek prostowników i zginaczy. Troczek  prostowników leży po stronie grzbietowej nadgarstka. Troczek ten zawiera  sześć przedziałów, przez które przechodzą ścięgna prostowników  przedramienia otoczone pochewkami maziowymi, dzięki temu ścięgna ślizgają  się w swoich przedziałach. Troczek zginaczy znajduje się po stronie  dłoniowej i ogranicza kanał nadgarstka. Przez ten kanał przechodzą ścięgna  następujących mięśni: zginacza powierzchownego i głębokiego palców i  zginacza długiego kciuka oraz nerw pośrodkowy. Na ręce znajduje się powięź  grzbietowa i rozcięgno dłoniowe. Powięź grzbietowa jest delikatna, cienka,  pokrywa ścięgna mięśni prostowników. Na dłoni rozcięgno jest silne,  zrośnięte z troczkiem zginaczy i mięśniem dłoniowym długim, ma kształt  trójkąta, którego szczyt zwrócony jest do troczka a podstawa do pierwszych  paliczków.       Zestawienie czynnościŃ  stawów i mięśniŃ  kończyny górnej      Staw ramienny: ruch podnoszenia ramienia ku przodowi wykonują: część  barkowa mięśnia naramiennego, część mięśnia piersiowego większego, mięsień  dwugłowy, kruczo_ramienny. Ruch podnoszenia ku tyłowi wykonują: część  grzbietowa mięśnia naramiennego, mięśnie łopatki tj. podgrzebieniowy, obły  większy i mniejszy oraz najszerszy grzbietu.Ruch odwodzenia ramienia  wykonują: mięsień naramienny, nadgrzebieniowy, głowa długa mięśnia  dwugłowego. Ruch przywodzenia wykonują: mięsień piersiowy większy,  najszerszy grzbietu, kruczo_ramienny, głowa krótka dwugłowego, głowa długa  trójgłowego.   Staw łokciowy: ruch zginania wykonują: mięsień dwugłowy ramienny,  ramienno_promieniowy, warstwa powierzchowna zginaczy przedramienia tj.  nawrotny obły, dłoniowy długi i obydwa prostowniki promieniowe nadgarstka  długi i krótki. Ruch prostowania wykonuje mięsień trójgłowy ramienia i  łokciowy. Ruch nawracania wykonują: nawrotny obły nawrotny czworoboczny, a  przy zgiętym przedramieniu ramienno_promieniowy i prostownik długi  promieniowy nadgarstka. Ruch odwracania wykonują: mięsień odwracacz,  dwugłowy ramienia a przy wyprostowanym przedramieniu mięsień  ramienno_promieniowy i prostownik promieniowy długi nadgarstka.   Staw promieniowo_nadgarstkowy. Zginanie dłoniowe ręki wykonują: z grupy  powierzchownej dłoniowy długi, zginacz promieniowy nadgarstka, zginacz  łokciowy nadgarstka, zginacz palców powierzchowny i kłębiki oraz zginacz  długi kciuka i odwodziciel długi kciuka. Zginanie grzbietowe wykonują:  prostownik promieniowy długi i krótki nadgarstka, prostownik palców,  prostownik palca drugiego i piątego, prostownik łokciowy nadgarstka.  Odwodzenie ręki w stronę promieniową wykonują: promieniowy długi i krótki  prostownik nadgarstka, promieniowy zginacz nadgarstka, zginacz długi  kciuka. Odwodzenie ręki w stronę łokciową wykonują: prostownik łokciowy  nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, prostownik palca piątego.   Stawy palców. Zginanie w stawach śródręczno_palcowych wykonują: mięśnie  glistowate i dłoniowy długi, w stawach międzypaliczkowych bliższych mięśnie  powierzchowny powierzchowny zginacz palców, krótki zginacz palca piątego. W  stawach międzypaliczkowych dalszych głęboki zginacz palców. Prostowanie  palców wykonują prostowniki palców, prostownik palca drugiego i piątego  oraz mięśnie międzykostne. Ruchy palca pierwszego i piątego wykonują  mięśnie kłębu i kłębika o nazwie odpowiadających czynności.       Mięśnie kończyny dolnej      Mięśnie kończyny dolnej dzielimy podobnie jak mięśnie kończyny górnej na  mięśnie miednicy, uda, podudzia i stopy. Mięśnie kończyny dolnej unerwione  są przez nerwy dwóch splotów: lędźwiowego i krzyżowego.   Mięśnie miednicy działają na stawy biodrowe. Dzieli się je na mięśnie  wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych należy jeden mięsień  biodrowo_lędźwiowy, do zewnętrznych należą trzy mięśnie pośladkowe,  naprężacz powięzi szerokiej, mięsień gruszkowaty, dwa bliźniacze,  czworoboczny uda i zasłaniacz wewnętrzny. Mięśnie zewnętrzne ułożone są w  trzy warstwy. Mięśnie wewnętrzne unerwione są przez splot lędźwiowy, zaś  zewnętrzne przez splot krzyżowy.   Mięsień biodrowo_lędźwiowy leży wewnątrz jamy brzusznej i miednicznej i  składa się z dwóch lub trzech mięśni. Są to mięsień biodrowy i lędźwiowy  większy i mniejszy. Mięsień biodrowy wypełnia talerz biodrowy, przechodzi  na udo pod więzadłem pachwinowym i wspólnym ścięgnem z mięśniem lędźwiowym,  dochodzi do krętarza mniejszego kości udowej. Mięsień lędźwiowy większy  przyczepia się do trzonów czterech kręgów lędźwiowych schodzi wzdłuż  kręgosłupa ku dołowi i dołącza się do mięśnia biodrowego.   Mięsień lędźwiowy mniejszy jest niestały, biegnie od trzonu ostatniego  kręgu piersiowego i pierwszego lędźwiowego, przechodzi w płaskie ścięgno,  które kończy się w miednicy na kości biodrowej. Czynność mięśnia polega na  zginaniu stawu biodrowego czyli podnoszeniu uda ku górze, ponadto zgina  kręgosłup. Jest unerwiony przez krótkie gałązki splotu lędźwiowego.       Mięśnie zewnętrzne       Warstwa powierzchowna składa się z dwóch mięśni: pośladkowego wielkiego i  naprężacza powięzi szerokiej. Warstwa środkowa zawiera mięsień pośladkowy  średni, warstwa głęboka zawiera następujące mięśnie: pośladkowy mały,  gruszkowaty bliźniaczy górny, bliźniaczy dolny, czworoboczny uda i  zasłaniacz wewnętrzny.   Mięsień pośladkowy wielki pokrywa sobą pozostałe mięśnie, leży tuż pod  skórą, jest wyczuwalny na całej swej powierzchni. Przyczepia się do tylnej  powierzchni talerza kości biodrowej, do kości krzyżowej i guzicznej oraz do  powięzi piersiowo_lędźwiowej. Włókna jego tworzą wiązki o skośnym przebiegu  od linii środkowej w bok i ku dołowi, dochodzą do trzonu kości udowej  poniżej krętarza wielkiego. Mięsień ten prostuje staw biodrowy, obraca udo  na zewnątrz. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy dolny ze splotu  krzyżowego.   Mięsień naprężacz (napinacz) powięzi szerokiej przyczepia się do  przedniego górnego kolca biodrowego, przechodzi w płaskie szerokie ścięgno,  które biegnie po bocznej stronie uda ku dołowi i dochodzi do kłykcia  bocznego piszczeli. Mięsień ten napina powięź szeroką, ponadto działa na  dwa stawy: w stawie biodrowym zgina udo, odwodzi je i obraca do wewnątrz. W  stawie kolanowym wspomaga prostowanie. Unerwiony jest przez nerw pośladkowy  dolny ze splotu krzyżowego.   Mięsień pośladkowy średni jest prawie cały przykryty przez mięsień  pośladkowy wielki. Przyczepia się do tylnej powierzchni talerza kości  biodrowej między kresą pośladkową tylną i przednią, biegnie skośnie w bok i  dochodzi do krętarza wielkiego kości udowej. Odwodzi udo, nawraca lub  odwraca w zależności od tego jaka część mięśnia działa. Przy ustalonej  kończynie pochyla miednicę w bok. Jest unerwiony przez nerw pośladkowy  górny ze splotu krzyżowego.   Mięsień pośladkowy mniejszy leży najgłębiej ze wszystkich mięśni  pośladkowych. Przyczepia się do zewnętrznej powierzchni talerza kości  biodrowej, dochodzi do krętarza większego kości udowej. Czynność jest  wspólna z pośladkowym średnim. Unerwiony jest tak samo jak średni.   Mięsień gruszkowaty przyczepia się do miednicznej powierzchni kości  krzyżowej z boku otworów przednich, wychodzi z miednicy przez otwór  kulszowy większy dochodzi do krętarza większego kości udowej od strony  wewnętrznej. Przechodząc przez otwór kulszowy większy dzieli go na dwa  otwory: nadgruszkowaty i podgruszkowaty. Otwory te umożliwiają wyjście z  miednicy naczyń krwionośnych i nerwów. Mięsień ten prostuje i odwodzi udo.  Jest unerwiony przez krótkie gałęzie splotu krzyżowego.   Mięsień bliźniaczy górny biegnie od kolca kulszowego do krętarza  większego kości udowej od jego strony wewnętrznej. Ścięgno jego zrasta się  ze ścięgnem mięśnia zasłaniacza wewnętrznego.   Mięsień bliźniaczy dolny przyczepia się do guza kulszowego, dochodzi do  ścięgna mięśnia zasłaniacza wewnętrznego i razem trzy wymienione mięśnie  tj. obydwa bliźniacze i zasłaniacz wewnętrzny dochodzą do dołu krętarzowego  krętarza większego kości udowej. Czynność obu mięśni bliźniaczych jest  wspólna z zasłaniaczem wewnętrznym i polega na obracaniu uda na zewnątrz.  Mięśnie bliźniacze są unerwione przez gałęzie splotu krzyżowego.   Mięsień zasłaniacz wewnętrzny przyczepia się do błony zasłonowej wewnątrz  miednicy, następnie przechodzi przez otwór kulszowy mniejszy poza miednicą  towarzyszą mu oba mięśnie bliźniacze, dochodzi do dołu krętarzowego.  Czynność ma wspólną z bliźniaczymi. Unerwienie takie samo.   Mięsień czworoboczny uda jest krótkim mięśniem leżącym prawie poziomo  między guzem kulszowym a grzebieniem międzykrętarzowym. Odwraca udo,  prostuje i przywodzi. Unerwiony jest przez krótkie gałęzie splotu  krzyżowego.       Mięśnie uda       Mięśnie uda dzieli się na trzy grupy: przednią - prostowników, tylną -  zginaczy i przyśrodkową - przywodzicieli. Każda z tych grup ma swój własny  nerw. Grupa przednia jest unerwiona przez nerw udowy ze splotu lędźwiowego,  grupa tylna przez nerw kulszowy, ze splotu krzyżowego, grupa przyśrodkowa  przez nerw zasłonowy ze splotu lędźwiowego.       Grupa przednia       Do grupy przedniej należą dwa mięśnie: najdłuższy uda i czworogłowy uda.   Mięsień najdłuższy uda - zwany również mięśniem krawieckim przyczepia się  do górnego przedniego kolca biodrowego, biegnie skośnie przez udo ku  stronie przyśrodkowej, dochodzi do kości piszczelowej poniżej jej kłykcia  przyśrodkowego. Ścięgno jego wchodzi w skład tzw. gęsiej stopy. Jest to  mięsień dwustawowy. W stawie biodrowym zgina, czyli podnosi udo ku górze i  w stawie kolanowym również zgina i nawraca. Jest unerwiony przez nerw  udowy.   Mięsień czworogłowy uda składa się z czterech głów, które noszą nazwy:  mięsień prosty, obszerny boczny, przyśrodkowy i pośrodkowy. Mięsień prosty  uda przyczepia się do przedniego dolnego kolca biodrowego i ponad kolanem  łączy się z pozostałymi głowami. Mięsień obszerny boczny przyrasta do  trzonu kości udowej po stronie przednio_bocznej dochodząc do linii  międzykrętarzowej a ku tyłowi do kresy chropawej. Mięsień obszerny  przyśrodkowy przyrasta do trzonu kości udowej od strony przyśrodkowej  dochodząc ku tyłowi również do kresy chropawej. Mięsień obszerny pośredni  leży przykryty przez mięsień prosty, przyrasta do przedniej powierzchni  kości udowej. Wszystkie głowy mięśnia czworogłowego łączą się powyżej stawu  kolanowego, tworzą wspólne ścięgno, które przyrasta do przedniej  powierzchni rzepki, następnie dochodzi do guzowatości piszczeli. Jest to  więzadło rzepki. Boczne części więzadła schodzą na zewnątrz rzepki na  kłykcie piszczeli jako troczki rzepki - przyśrodkowy i boczny. Czynność  tego mięśnia jako całości polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym.  Mięsień prosty uda jest mięśniem dwustawowym, nie tylko prostuje staw  kolanowy, ale zgina i odwodzi udo w stawie biodrowym. Mięsień czworogłowy  jest unerwiony przez nerw udowy ze splotu lędźwiowego. Mięsień czworogłowy  uda jest wyczuwalny i widoczny w swej czynności prostowania stawu  kolanowego, przy czym można wyróżnić w nim mięsień prosty i głowę boczną i  przyśrodkową. Część włókien mięsnych leżących w przedłużeniu mięśnia  obszernego pośredniego tuż powyżej stawu kolanowego tworzy samodzielny  mięsień zwany mięśniem stawowym kolana. Przyczepia się on do kaletki  maziowej nadrzepkowej i torebki stawowej i napina torebkę stawową. Jest  unerwiony tak jak mięsień czworogłowy uda.       Grupa tylna       Do grupy tylnej należą następujące mięśnie: półścięgnisty, półbłoniasty i  dwugłowy uda. Wszystkie są unerwione przez nerw kulszowy.   Mięsień półścięgnisty przyczepia się razem z pozostałymi do guza  kulszowego, biegnie po stronie przyśrodkowej tylnej powierzchni uda. W  połowie długości uda przechodzi ścięgno, które dochodzi do kości  piszczelowej i przyczepia się poniżej i przyśrodkowo od jej guzowatości,  obok przyczepu mięśnia najdłuższego uda. Mięsień półścięgnisty prostuje udo  w stawie biodrowym, ponadto zgina goleń w stawie kolanowym.   Mięsień półbłoniasty - zaczyna się szerokim płaskim ścięgnem od guza  kulszowego, leży pod mięśniem półścięgnistym, dochodzi podobnie jak on do  kości piszczelowej i tu ścięgno jego dzieli się na trzy części, które  dochodzą do kłykcia piszczeli, do powięzi mięśnia podkolanowego i do  torebki stawu kolanowego i jako więzadło podkolanowe skośne. Mięsień ten  podobnie jak poprzedni prostuje staw biodrowy, zgina i nawraca goleń w  stawie kolanowym.   Mięsień dwugłowy uda ma głowę długą i krótką. Głowa długa przyrasta do  wspólnego przyczepu, do guza kulszowego i biegnie po stronie bocznej tylnej  powierzchni uda, przyłącza się do niej głowa krótka nadchodząca od kresy  chropawej tej w środkowym odcinku kości uda i razem tworzą ścięgno, które  dochodzi do główki strzałki. Głowa długa jest mięśniem dwustawowym,  prostuje udo w stawie biodrowym, obie głowy zginają i odwracają goleń w  stawie kolanowym.   Przyczep górny tej grupy mięśni jest schowany pod mięśniami miednicy,  natomiast wyczuwalne są przyczepy dolne i dolne odcinki mięśni. Mięśnie  grupy tylnej tworzą ograniczenie dołu podkolanowego, o kształcie  trójkątnym. Szczyt trójkąta jest zwrócony ku górze, brzeg boczny tworzy  mięsień dwugłowy, zaś brzeg przyśrodkowy mięsień półbłoniasty i leżący na  nim mięsień półścięgnisty. Przy zgiętym kolanie można wyczuć ścięgno  mięśnia dwugłowego po stronie bocznej i ścięgna pozostałych mięśni po  stronie przyśrodkowej. Przy wyprostowanym kolanie zarysy mięśni zacierają  się.       Grupa przyśrodkowa       Do grupy przyśrodkowej należą mięśnie przywodziciele, ułożone w dwie  warstwy i mające wspólne przyczepy do kości łonowej. Są to: mięsień  grzebieniowy, smukły, przywodziciel długi, krótki, wielki i zasłaniacz  zewnętrzny. Wszystkie są unerwione przez nerw zasłonowy ze splotu  lędźwiowego.   Mięsień grzebieniowy przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej i  dochodzi do kości udowej poniżej krętarza mniejszego. Zgina udo w stawie  biodrowym, przywodzi i obraca na zewnątrz.   Mięsień smukły - przyczepia się do dolnej gałązki kości łonowej, biegnie  przez całe udo dochodzi do kości piszczelowej poniżej i przyśrodkowo od jej  guzowatości. Razem ze ścięgnami mięśnia najdłuższego uda i półścięgnistego  tworzy tzw. gęsią stopkę. Jest to jedyny z tej grupy mięsień dwustawowy.  Zgina w stawie biodrowym i zgina w stawie kolanowym, ponadto przywodzi i  nawraca udo i goleń.   Przywodziciel długi przyczepia się do górnej gałęzi kości łonowej,  dochodzi na stronę tylną uda do linii chropawej, w środkowym odcinku.  Przywodzi i odwraca na zewnątrz udo.   Przywodziciel krótki leży pod mięśniem grzebieniowym i przywodzicielem  długim, przyczepia się do dolnej gałęzi kości łonowej, dochodzi tak jak  poprzedni do środkowego odcinka linii chropawej powyżej przyczepu  przywodziciela długiego. Przywodzi i odwraca udo.   Przywodziciel wielki leży najgłębiej i jest równocześnie największym  mięśniem tej grupy. Przyczepia się do dolnej gałęzi kości łonowej i kości  kulszowej aż do guza kulszowego. Od tyłu sąsiaduje ze zginaczami uda, od  przodu z prostownikami. Przyczep końcowy jest długi dochodzi do środkowej  części kresy chropawej i sięga ku dołowi aż do nadkłykcia przyśrodkowego  kości udowej. Przywodzi i odwraca udo.   Mięsień zasłaniacz zewnętrzny przyrasta do zewnętrznej powierzchni błony  zasłonowej, biegnie ku tyłowi i przyczepia się do dołu krętarzowego. Jest  to najsłabiej działający przywodziciel. Przywodzi i odwraca udo. Mięśnie  przywodziciele tworzą zwartą grupę leżącą między prostownikami i  zginaczami. Nie można w niej wyróżnić poszczególnych mięśni. Przy silnym  odwiedzeniu uda zaznacza się mięsień smukły jako najbardziej powierzchowny.       Mięśnie goleni       Mięśnie goleni, czyli podudzia dzielimy na trzy grupy: przednią, boczną i  tylną. Każda z tych grup ma oddzielną czynność i osobne unerwienie przez  gałęzie nerwu kulszowego. Grupa przednia leży między obu kośćmi podudzia i  wykonuje prostowanie grzbietowe stopy i palców oraz odwracanie stopy. Grupa  boczna pokrywa strzałkę, nawraca stopę i współdziała przy zginaniu  podeszwowym stopy. Grupa tylna składa się z dwóch warstw, tworzy to, co  nazywamy łydką. Powoduje zginanie podeszwowe stopy i palców oraz odwracanie  stopy. Ponieważ brzuśce mięsne leżą w części bliższej czyli górnej  goleni,podudzie jest u góry grubsze, ku dołowi zwęża się. Do grupy  przedniej należą trzy mięśnie unerwione przez nerw strzałkowy głęboki,  odgałęzienie nerwu strzałkowego wspólnego. Są to następujące mięśnie:  piszczelowy przedni, prostownik długi palców i prostownik długi palucha.   Mięsień piszczelowy przedni - przyczepia się do kłykcia bocznego  piszczeli, do błony międzykostnej i powięzi goleni, biegnie wzdłuż kości  piszczelowej, a ścięgno jego dochodzi do pierwszej kości klinowatej i  pierwszej kości śródstopia. Przy przejściu na grzbiet stopy dostaje się  podtroczek górny i dolny prostowników. Zgina stopę ku stronie grzbietowej i  odwraca ją.   Mięsień prostownik długi palców leży bocznie od mięśnia piszczelowego  przedniego. Przyczepia się do obu kości goleni i do błony międzykostnej,  częściowo też do przegrody międzymięśniowej, przebiega pod troczkiem górnym  i dolnym prostowników, przechodzi na grzbiet stopy, dzieli się na cztery  ścięgna, które przechodzą na grzbiet palców od drugiego do piątego.  Prostuje palce, współdziała w prostowaniu stopy i w zginaniu grzbietowym.   Mięsień długi prostownik palucha przyczepia się do strzałki i błony  międzykostnej, leży między obu poprzednimi mięśniami. Ścięgno jego  przechodzi pod troczkami na grzbiet stopy i na grzbiet palca pierwszego.  Prostuje paluch i zgina stopę grzbietowo, przy ustalonej stopie obydwa  prostowniki zginają goleń, czyli pochylają ją ku przodowi. Omówione mięśnie  wyczuwa się jako pewną całość, dobocznie od kości piszczelowej. Wzdłuż  przedniego brzegu tej kości leży mięsień piszczelowy przedni, dobocznie  prostownik palców, w połowie goleni wysuwa się spomiędzy nich prostownik  palucha. Na grzbiecie stopy wyczuwa się łatwo ścięgna prostowników.       Grupa boczna       Do grupy bocznej należą dwa mięśnie unerwione przez gałąź powierzchowną z  nerwu strzałkowego. Są to: mięsień strzałkowy długi i krótki.   Mięsień strzałkowy długi przyczepia się do głowy strzałki, trzonu  strzałki i kłykcia bocznego piszczeli, pokrywa strzałkę i mięsień  strzałkowy krótki. Ścięgno przechodzi poza kostkę boczną pod troczkiem  górnym i następnie dolnym mięśni strzałkowych, dalej wzdłuż bocznego brzegu  stopy, przechodzi na stronę podeszwową i dochodzi do pierwszej kości  klinowatej i pierwszej kości śródstopia. Zgina stopę podeszwowo, a głównie  nawraca obniżając przyśrodkowy brzeg stopy oraz odwodzi stopę.   Mięsień strzałkowy krótki przyczepia się do trzonu strzałki, jest  przykryty przez strzałkowy długi. Ścięgno biegnie razem ze ścięgnem  strzałkowego długiego, poza kostką boczną pod troczkami dochodzi do  bocznego brzegu stopy i przyczepia się do guzowatości piątej kości  śródstopia. Wykonuje te same czynności co mięsień strzałkowy długi, a przy  nawracaniu stopy podnosi brzeg boczny stopy. Mięśnie strzałkowe nie  wyróżniają się na goleni.       Grupa tylna       Grupa tylna składa się z dwóch warstw: powierzchownej i głębokiej.  Warstwa głęboka jest odpowiednikiem antagonistycznym grupy przedniej mięśni  goleni. Obie warstwy są unerwione przez nerw piszczelowy, jedną z dwóch  głównych gałęzi nerwu kulszowego. Do grupy powierzchownej należą: mięsień  brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Do warstwy głębokiej należą:  mięsień podkolanowy, piszczelowy tylny, zginacz długi palców i zginacz  długi palucha.       Warstwa powierzchowna       Mięsień brzuchaty łydki - leży najbardziej powierzchownie. Zgodnie z  nazwą składa się z dwóch brzuśćców, czyli dwóch głów - bocznej i  przyśrodkowej. Głowy przyczepiają się powyżej obu kłykci kości udowej,  około połowy goleni przechodzą w płaskie zwężające się ku dołowi ścięgno,  które dochodzi do guza piętowego. Głowy mięśnia brzuchatego ograniczają od  dołu dół podkolanowy, uzupełniając ograniczenie utworzone przez mięśnie  zginacze uda. Ścięgno mięśnia brzuchatego nosi nazwę ścięgna piętowego lub  ścięgna Achillesa. Jest ono wspólne dla całej warstwy powierzchownej.  Mięsień brzuchaty jest mięśniem dwustawowym: w stawie kolanowym zgina  goleń, zaś w stawie skokowo_goleniowym zgina podeszwowo stopę, ponadto  przywodzi ją i odwraca.   Mięsień płaszczkowaty leży pod brzuchatym, częściowo wysuwa się spod  niego. Przyczepia się do obu kości goleni, linia jego przyczepu biegnie  skośnie od główki strzałki ku dołowi do kości piszczelowej, dochodzi do  wspólnego ścięgna piętowego, współdziała z mięśniem brzuchatym łydki.   Mięsień podeszwowy najmniejszy, czasami wręcz szczątkowy, leży pomiędzy  obu wymienionymi mięśniami. Przyczepia się u góry powyżej kłykcia bocznego  kości udowej i po krótkim przebiegu przechodzi w długie cienkie ścięgno,  które dochodzi do ścięgna piętowego. Czynność jego jest bardzo słaba,  współpracuje z poprzednimi mięśniami. Z mięśni tej grupy wyczuwa się leżący  powierzchownie mięsień brzuchaty, najlepiej w pozycji stania na palcach.  Pozostałe mięśnie są niewyczuwalne.       Warstwa głęboka       Mięsień podkolanowy leży na tylnej powierzchni stawu kolanowego pod  mięśniem brzuchatym. Przyczepia się do kłykcia bocznego kości udowej,  schodzi skośnie ku dołowi do kości piszczelowej powyżej przyczepu mięśnia  płaszczkowatego. Zgina staw kolanowy i napina torebkę stawową.   Mięsień piszczelowy tylny przyczepia się do obu kości goleni i błony  międzykostnej, leży między piszczelą i strzałką, ścięgno jego biegnie poza  kostką przyśrodkową, przykryte przez troczek zginaczy, przechodzi na stronę  podeszwową stopy do guzowatości kości łódkowatej i pierwszej kości  klinowatej. Mięsień ten przywodzi odwraca i zgina stopę podeszwowo.   Mięsień zginacz długi palców przyrasta do tylnej powierzchni kości  piszczelowej, ścięgno jego biegnie poza kostką przyśrodkową pod troczkiem  zginaczy, leżąc między piszczelem i tylnym i długim zginaczem palucha,  przechodzi na stronę podeszwową stopy. Na stopie dzieli się na cztery  ścięgna, które dochodzą do podstaw, dalszych paliczków palców od drugiego  do piątego, przebijając ścięgna krótkiego zginacza palców. Mięsień ten  zgina palce, przywodzi i zgina podeszwowo stopę, ponadto odwraca ją.   Mięsień zginacz długi palucha przyczepia się do strzałki i błony  międzykostnej, ścięgno biegnie podobnie jak mięśnia poprzedniego poza  kostką przyśrodkową pod troczkiem na stronę podeszwową stopy, dochodzi do  podstawy dalszego paliczka palca. Zgina paluch.       Mięśnie stopy       Na stopie znajdują się mięśnie na obu jej powierzchniach grzbietowej i  podeszwowej. Są więc mięśnie grzbietu i podeszwy stopy. Do mięśni grzbietu  należy krótki prostownik palców i krótki prostownik palucha. Mięśnie stopy  dzielimy podobnie jak mięśnie ręki na mięśnie związane z palcem pierwszym i  piątym oraz mięśnie środkowe. Mięśnie palców nie tworzą zgrubień tak  wyraźnych jak na dłoni i stąd nie używa się określeń kłąb ale wyniosłość.  Jest więc wyniosłość przyśrodkowa, boczna i pośrednia. Do wyniosłości  przyśrodkowej należą następujące mięśnie palucha: odwodziciel palucha,  krótki zginacz palucha i przywodziciel palucha. Do wyniosłości bocznej  należą mięśnie palca piątego. Są to krótki zginacz palca małego,  odwodziciel palca małego. Do grupy pośredniej należą następujące mięśnie:  zginacz krótki palców, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i  międzykostne.       Mięśnie grzbietu stopy      Mięśnie prostownik krótki palców i palucha - zaczynają się wspólnym  przyczepem na trzonie kości piętowej przed zatoką stępu. Od wspólnego  brzuśca oddzielają się cztery ścięgna, z których trzy przechodzą na grzbiet  palców drugiego trzeciego i czwartego osobne ścięgno dochodzi do palca  pierwszego. Obydwa mięśnie są unerwione przez nerw strzałkowy głęboki.  Czynność ich polega na prostowaniu palców i zginaniu ich grzbietowo.  Mięśnie te można wyczuć na grzbiecie do przodu od kostki bocznej przy  zgięciu grzbietowym palców.       Mięśnie podeszwy       Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej związane są z paluchem. Odwodziciel  palucha przyczepia się do guza kości piętowej, biegnie wzdłuż  przyśrodkowego brzegu stopy, dochodzi do podstawy paliczka bliższego.  Krótki zginacz palucha odchodzi od kości klinowatych, dochodzi do paliczka  bliższego. Mięsień przywodziciel palucha leży najgłębiej jego głowa skośna  przyczepia się do kości sześciennej, a głowa poprzeczna do kości śródstopia  od drugiej do czwartej. Obie głowy dochodzą do paliczka bliższego. Czynność  mięśni jest odpowiednia do nazwy. Unerwienie jest niejednakowe. Odwodziciel  jest unerwiony przez nerw podeszwowy przyśrodkowy. Krótki zginacz przez  nerw podeszwowy, przyśrodkowy i boczny. Zaś przywodziciel przez nerw  podeszwowy boczny. Mięśnie wyniosłości bocznej związane są z palcem małym.  Mięsień krótki zginacz palca małego przyczepia się do piątej kości  śródstopia i dochodzi do pierwszego paliczka. Odwodziciel palca małego  przyczepia się do guza piętowego, dochodzi do guzowatości piątej kości  śródstopia i bliższego paliczka palca małego. Czynność odpowiednia do  nazwy. Unerwione są przez nerw podeszwowy boczny. Mięśnie obu opisanych  wyniosłości oprócz działania na palce oddziaływają na całą stopę przez to,  że podtrzymują jej sklepienie.       MięśnieŃ  wyniosłości pośredniej      Mięśnie te leżą pomiędzy mięśniami palucha i palca małego. Mięsień krótki  zginacz palców leży najbardziej powierzchownie na stopie. Przyczepia się do  guza piętowego, następnie dzieli się na cztery ścięgna, które tworzą  rozstępy przepuszczające ścięgna długiego zginacza palców i które kończą  się na podstawach środkowych paliczków palców od drugiego do piątego.  Czynność mięśnia polega na współdziałaniu przy zginaniu palców, ponadto  podtrzymuje sklepienie stopy. Jest unerwiony przez nerw podeszwowy  przyśrodkowy.   Mięsień czworoboczny podeszwy odchodzi od guza piętowego i dochodzi do  ścięgna mięśnia długiego zginacza palców w miejscu jego podziału na cztery  ścięgna. Współdziała przy zginaniu palców. Jest unerwiony przez nerw  podeszwowy boczny.   Mięśnie glistowate w liczbie czterech odchodzą od ścięgien mięśnia  długiego zginacza palców i dochodzą do bliższych paliczków, przyczyniają  się do zginania palców. Mięśnie międzykostne są podeszwowe i grzbietowe, w  sumie jest 7 mięśni, wypełniają przestrzenie między kośćmi śródstopia.  Czynność ich jest słaba, polega na rozstawianiu palców stopy. Mięśnie  glistowate są unerwione przez nerw podeszwowy przyśrodkowy i boczny,  mięśnie międzykostne zarówno podeszwowe jak i grzbietowe przez nerw  podeszwowy boczny.       Powięzie kończyny dolnej      Na kończynie dolnej wyróżnia się powięź miednicy, uda, goleni i stopy. W  miednicy znajduje się powięź biodrowa, która pokrywa mięsień  biodrowo_lędźwiowy i przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią  powierzchnię uda. Między więzadłem pachwinowym a kością biodrową i łonową  tworzy się przestrzeń, która umożliwia przejście przez udo mięśnia  biodrowo_lędźwiowego i nerwu udowego oraz tętnicy i żyły udowej. Przestrzeń  ta jest podzielona na dwie części zwane rozstępem mięśniowym dla  wymienionego mięśnia i nerwu udowego i rozstępem naczyniowym, przez który  przechodzą naczynia udowe. Obydwa rozstępy prowadzą do dołu  biodrowo_grzebieniowego na przedniej powierzchni uda. Powięź uda nazywamy  powięzią szeroką. Obejmuje ona całe udo, dochodzi u góry i przodu do  więzadła pachwinowego, z tyłu dochodzi do powięzi pośladkowej, która  pokrywa mięśnie pośladkowe. Powięź szeroka dzieli się z przodu na wielki,  zginacze uda, częściowo pośladkowy średni i mały i głębokie mięśnie  miednicy. Ruch przywodzenia uda wykonuje cała grupa przywodzicieli,  współdziałają zginacze uda i głębokie mięśnie miednicy. Odwodzenie uda  wykonują mięśnie, mięsień pośladkowy średni i mały. Odwracanie uda wykonują  głębokie mięśnie miednicy, przywodziciele częściowo mięśnie pośladkowe.  Nawracanie uda wykonują mięśnie pośladkowe średni i mały i mięśnie zginacze  uda.   Staw kolanowy - zginanie wykonują zginacze uda tj. dwugłowy uda,  półbłoniasty, półścięgnisty, dalej krawiecki, smukły, brzuchaty łydki,  podeszwowy i podkolanowy.   Prostowanie - mięsień czworogłowy uda, pomaga napinacz powięzi szerokiej.   Nawracanie goleni - przy zgiętym kolanie wykonują mięsień krawiecki,  smukły i półbłoniasty.   Odwracanie również przy zgiętym kolanie - mięsień dwugłowy uda. Staw  skokowo_goleniowy prostowanie i zginanie grzbietowe stopy wykonują mięsień  piszczelowy przedni, prostownik długi palców i palucha.   Zginanie podeszwowe stopy wykonują - warstwa powierzchowna mięśni łydki  tj. brzuchaty, płaszczkowaty i podeszwowy, grupa głęboka tj. piszczelowy  tylny zginacz długi palców i palucha, ponadto obydwa mięśnie strzałkowe.   Nawracanie stopy wykonują: mięsień strzałkowy długi, krótki, prostownik  długi palców i palucha.   Odwracanie stopy wykonują - mięsień piszczelowy przedni, piszczelowy  tylny, brzuchaty łydki, płaszczkowaty i zginacz długi palców i palucha.   Stawy stopy - przywodzenie stopy wykonują te same mięśnie, które  odwracają stopę, zaś odwodzenie stopy wykonują te same mięśnie, które ją  nawracają. W pozostałych stawach stopy odbywają się ruchy palców. Zginanie  podeszwowe palców wykonują - zginacz długi palców, zginacz krótki palców,  mięsień czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate, współdziałają mięśnie  międzykostne.   Prostowanie palców, czyli zginanie grzbietowe wykonują - prostownik długi  palców, prostownik krótki palców.   Ruchy palucha wykonują mięśnie związane przyczepami z nim i noszące  odpowiednie nazwy - zginacz krótki, przywodziciel i odwodziciel.   Ruchy palca piątego wykonują jego mięśnie - krótki zginacz, odwodziciel.       Ośrodkowy układŃ  nerwowy - uwagi ogólne      Ośrodkowy układ nerwowy składa się z rdzenia kręgowego i mózgu. Obie te  części są ze sobą połączone. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym, u osoby  dorosłej sięga do poziomu tarczy między pierwszym i drugim kręgiem  lędźwiowym. Mózg wypełnia jamę czaszki.   Podstawową jednostką składową ośrodkowego układu nerwowego jest komórka  nerwowa czyli neuron. Zgrupowanie komórek nerwowych tworzy istotę szarą,  zaś zgrupowanie wypustek nerwowych istotę białą. Istota szara pokrywająca  powierzchnię półkul mózgowych, nosi nazwę kory lub płaszcza. Istota szara  leżąca w głębi istoty białej ośrodkowego układu nerwowego tworzy jądra.  Jądra możemy podzielić na dwie grupy w zależności od tego dokąd podążają  wypustki ich komórek. Jeśli opuszczają one mózg czy rdzeń stają się  składnikami nerwów odpowiednio mózgowych lub rdzeniowych, zaś jądra noszą  nazwę jąder nerwów np. jądro nerwu podjęzykowego. Jeśli wypustki komórek  pozostają w obrębie ośrodkowego układu nerwowego tworzą one zespoły  biegnące w określonych kierunkach, które nazywamy drogami lub szlakami  mózgowymi. Zgrupowania takich komórek tworzą jądra własne mózgowia o  różnych nazwach. Zgrupowania komórek nerwowych leżące poza ośrodkowym  układem nerwowym tworzą zwoje. Są zwoje związane z nerwami rdzeniowymi, z  nerwami mózgowymi a ponadto należące do układu autonomicznego:  sympatycznego i parasympatycznego.   Podstawową jednostką czynnościową ośrodkowego układu nerwowego jest łuk  odruchowy. Łuki odruchowe mogą przebiegać na różnych poziomach, na poziomie  rdzenia kręgowego, pnia mózgu, obydwa bez udziału naszej świadomości i  przez korę mózgową z udziałem naszej świadomości. Drogi dośrodkowe łuków  prowadzą bodźce czuciowe i są zwykle kilkuneuronowe, drogi odśrodkowe  prowadzą bodźce, bodźce ruchowe i są zazwyczaj dwuneuronowe.   Drogi biegnące w ośrodkowym układzie nerwowym dzielimy zależnie od ich  czynności i przebiegu na drogi kojarzeniowe czyli asocjacyjne, drogi  spoidłowe czyli komisuralne czyli drogi rzutowe czyli projekcyjne.   Drogi kojarzeniowe łączą odcinki półkul mózgu i odcinki rdzenia kręgowego  leżące po tej samej stronie w różnych odległościach, całkiem blisko lub  dalej. Zależnie od tego są drogi krótkie i długie.   Drogi spoidłowe łączą odpowiednie odcinki rdzenia i półkul stron  przeciwnych a więc łączą stronę prawą z lewą.   Drogi rzutowe łączą odcinki kory mózgowej z jądrami leżącymi głębiej w  półkulach, z jądrami w pniu mózgu i z ośrodkami szarymi rdzenia kręgowego.  Zależnie od kierunku przebiegu dzieli się je na drogi wstępujące i  zstępujące. Drogi wstępujące są to drogi czuciowe, zaś drogi zstępujące  stanowią drogi ruchowe. Zależnie od ich zasięgu mogą być drogi krótkie i  długie.   Drogi czuciowe prowadzą trzy rodzaje czucia: powierzchowne, głębokie i  wewnętrzne. Czucie powierzchowne dociera do nas od zewnątrz, jest to czucie  dotyku, ucisku, bólu i temperatury. Czucie głębokie pochodzi z części ciała  związanym z narządem ruchu, a więc z torebek stawowych, ścięgien, mięśni,  więzadeł i okostnej. Czucie wewnętrzne pochodzi z narządów wewnętrznych.   Drogi ruchowe prowadzą bodźce dla ruchów świadomych, wykonywanych z  pełnym udziałem naszej woli i dla ruchów mimowolnych, zautomatyzowanych,  odbywających się bez udziału świadomości, ale które mogą być ruchami  również świadomymi, np. oddychanie. Bodźce są doprowadzane do kory mózgowej  zawsze do tego samego określonego miejsca, które nosi nazwę ośrodka  korowego. Podobnie zawsze z tego samego miejsca, czyli ośrodka korowego  wychodzą bodźce ruchowe.   Ośrodkowy układ nerwowy jest otoczony oponami odpowiednio mózgowymi i  rdzeniowymi. Do powierzchni rdzenia kręgowego przylega bezpośrednio opona  miękka naczyniowa, która doprowadza do rdzenia naczynia krwionośne  tętnicze, a wyprowadza naczynia żylne. Na zewnątrz przebiega delikatna  bardzo opona pajęcza. Między tymi oponami znajduje się przestrzeń  podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym. Płyn ten przyciska  oponę pajęczą do następnej opony tj. opony twardej, dlatego między oponą  pajęczą i twardą, jest jedynie linijna przestrzeń podtwardówkowa. Opona  twarda składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i zewnętrznej. Blaszka  wewnętrzna otacza rdzeń kręgowy w postaci długiego worka, który kończy się  na poziomie trzeciego kręgu krzyżowego. Blaszka zewnętrzna wyściela kanał  kręgowy jako jego okostna. Między obiema blaszkami znajduje się przestrzeń  nadtwardówkowa wypełniona splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi, tkanką  łączną i tłuszczową.   Do powierzchni zewnętrznej mózgu przylega bezpośrednio podobnie jak do  rdzenia opona miękka naczyniowa, w której biegną naczynia tętnicze i żylne  mózgu. Ponad oponą naczyniową przebiega opona pajęcza. Między nimi znajduje  się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona płynem mózgowo_rdzeniowym.  Opona twarda w jamie czaszki składa się z dwóch blaszek wewnętrznej i  zewnętrznej. Blaszki te są ze sobą prawie na całej przestrzeni zrośnięte,  jedynie w niektórych miejscach znajduje się między obiema blaszkami krew  żylna i takie przestrzenie noszą nazwę zatok żylnych opony twardej. Zatoki  takie leżą zarówno na podstawie jak i na sklepieniu czaszki i znaczą dość  wyraźnie rowki na wewnętrznej powierzchni kości czaszki. Oprócz zatok  żylnych tworzą obie blaszki opony twardej oddzielnie wyściółkę i osłonę  siodła tureckiego, otaczając w ten sposób przysadkę mózgową oraz w podobny  sposób osłonę zwoju półksiężycowatego piątego nerwu czaszkowego. Blaszka  wewnętrzna opony twardej wytwarza specjalne fałdy, które wciskają się  między części mózgu. Są to: sierp mózgu, który oddziela od siebie obie  półkule mózgu biegnąc w płaszczyźnie strzałkowej, sierp móżdżku  oddzielający w podobny sposób półkule móżdżku oraz namiot móżdżku położony  w płaszczyźnie poziomej między płatem potylicznym mózgu i móżdżkiem.  Blaszka zewnętrzna opony twardej stanowi okostną kości czaszki i jest z  nimi zrośnięta. Między oponą pajęczą i twardą jest linijna przestrzeń  podtwardówkowa.       Rdzeń kręgowy      Rdzeń kręgowy ma postać wydłużonego walca, który zaczyna się przy brzegu  otworu potylicznego wielkiego, a kończy się u osoby dorosłej na poziomie  tarczy między pierwszym a drugim kręgiem lędźwiowym. Rdzeń dzielimy na  części takie jak kręgosłup - a więc na część szyjną, piersiową, lędźwiową,  krzyżową i ogonową czyli guziczną. Z rdzenia kręgowego wychodzą parami  nerwy rdzeniowe. Są to nerwy szyjne w liczbie osiem nerwy piersiowe - w  liczbie dwanaście, dalej pięć nerwów lędźwiowych, pięć nerwów krzyżowych i  jeden lub dwa nerwy guziczne. Dzięki zmiennej liczbie nerwów guzicznych  ogólna liczba nerwów jest zmienna i wynosi 31 lub 32 pary. Odcinek rdzenia,  z którego wychodzi jedna para nerwów nosi nazwę segmentu lub neuromeru.  Rdzeń posiada dwa wyraźne zgrubienia: jedno zgrubienie szyjne położone w  tylnej części szyjnej rdzenia na poziomie dolnych kręgów szyjnych, a drugie  to zgrubienie lędźwiowe położone na poziomie dolnych kręgów piersiowych.  Zgrubienia te związane są z większą liczbą komórek i włókien nerwowych  przeznaczonych dla kończyn górnych i dolnych. Nerwy rdzeniowe opuszczają  kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe. Ponieważ rdzeń kręgowy jest  krótszy niż kręgosłup i kończy się na poziomie drugiego kręgu lędźwiowego,  jedynie w części szyjnej rdzenia korzenie nerwów biegną poziomo do  odpowiednich otworów międzykręgowych. Począwszy od górnego odcinka  piersiowego korzenie biegną coraz bardziej skośnie ku dołowi i stają się  coraz dłuższe, tak że ostatnie korzenie dochodzą do długości ponad 20  centymetrów. Wiązka korzeni nerwów rdzeniowych leżących w dolnej części  kanału kręgowego poniżej rdzenia kręgowego, w worku oponowym nosi nazwę  ogona końskiego.   Na powierzchni zewnętrznej rdzenia widoczne są dwie bruzdy środkowe.  Jedna na przedniej, druga na tylnej stronie rdzenia, ponadto są bruzdy  boczne, przednia, z której wychodzą korzenie przednie nerwów rdzeniowych i  tylna, do której wchodzą korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Przez środek  rdzenia przechodzi kanał środkowy zawierający płyn mózgowo_rdzeniowy. Wokół  tego kanału nagromadzona jest istota szara w postaci trzech symetrycznych  słupów, przedniego, tylnego i bocznego. Słupy przednie i tylne ciągną się  przez całą długość rdzenia, słupy boczne są jedynie w części piersiowej. Na  przekroju poprzecznym rdzenia słupy tworzą rowki odpowiednio przednie tylne  i boczne. W otoczeniu istoty szarej znajduje się istota biała tworząca  sznury przednie, boczne i tylne. Sznur przedni łączy sIę ze sznurem bocznym  w sznur przednio_boczny, ponieważ granica między nimi utworzona przez  korzenie przednie nerwów rdzeniowych nie jest granicą litą. Słupy przednie  rdzenia zawierają komórki ruchowe, słupy tylne komórki czuciowe, zaś słupy  boczne komórki układu sympatycznego i parasympatycznego czyli układu  autonomicznego. Wypustki komórek słupów przednich tworzą korzenie przednie,  ruchowe nerwów rdzeniowych. Wzdłuż rdzenia kręgowego po jego stronach  bocznych znajdują się zwoje rdzeniowe czyli międzykręgowe, położone w  otworach międzykręgowych. Komórki tych zwojów posiadają wypustki skierowane  na obwód i ku środkowi. Wypustki obwodowe łączą się z korzeniami przednimi  w nerwy rdzeniowe, zaś wypustki dośrodkowe wchodzą do rdzenia kręgowego  jako korzenie tylne nerwów rdzeniowych. Są to korzenie czuciowe. Przez  połączenie korzenia przedniego z tylnym powstaje pień nerwu rdzeniowego,  który opuszcza kanał kręgowy i dzieli się na cztery gałęzie. Wypustki  komórek słupów bocznych przyłączają się do korzeni przednich, następnie  oddzielają się od nich i dochodzą do zwojów układu sympatycznego.   Istota biała rdzenia kręgowego zawiera drogi wszystkich rodzajów:  kojarzeniowe łączące odcinki rdzenia po tej samej stronie, spoidłowe  łączące odcinki stron przeciwległych i drogi rzutowe łączące rdzeń kręgowy  z jądrami pnia i ośrodkami kory mózgowej. Drogi rzutowe są to drogi  wstępujące czyli czuciowe, biegnące od rdzenia do mózgowia i zstępujące  czyli ruchowe prowadzące do rdzenia bodźce dla ruchów świadomych i ruchów  mimowolnych.       Mózg       Mózg składa się z trzech części nieparzystego pnia i dwóch półkul prawej  i lewej. Pień spoczywa na części środkowej czaszki, sięga od brzegu otworu  potylicznego wielkiego do siodła tureckiego. Półkule wypełniają doły  czaszki. Mózg jest oddzielony od kości czaszki przez opony mózgowe i płyn  mózgowo_rdzeniowy wypełniający przestrzeń podpajęczynówkową.   Pień mózgu składa się z następujących części, idąc od tyłu ku przodowi: z  tyłomózgowia, śródmózgowia i międzymózgowia. Tyłomózgowie składa się z  rdzenia przedłużonego, mostu i móżdżku, śródmózgowie zawiera konary mózgu i  blaszkę czworaczą, międzymózgowie składa się z wzgórza i złączonych ze  wzgórzem podwzgórza, zawzgórza i nawzgórza. Z międzymózgowia wyrastają  półkule mózgu zwane również kresomózgowiem.   Rdzeń przedłużony nazywany inaczej opuszką rdzenia jest zewnętrznie  podobny do rdzenia kręgowego i posiada bruzdę przednią, tylną i bruzdę  przednie boczne i tylne boczne. W bruździe przedniej bocznej wychodzą  korzenie nerwu podjęzykowego czyli 12 nerwu czaszkowego, w bruździe tylnej  bocznej korzenie nerwów dodatkowych, czyli 11Ď, błędnego, czyli 10 i  językowo_gardłowego, czyli 9. Kanał środkowy rdzenia kręgowego przesuwa się  ku górze i otwiera się w płaską przestrzeń zwaną dnem komory czwartej  mózgu. W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego widoczne są różnice w  porównaniu z rdzeniem kręgowym. Istota szara jest podzielona na szereg  jąder, które dzielimy na jądra nerwów czaszkowych i jądra własne rdzenia.  Do jąder nerwów należą jądra ruchowe nerwu 12 i 11Ď, jądra ruchowe i  parasympatyczne nerwów 10 i 9, jedno z jąder czuciowych nerwu 5 i na  przejściu w most jądra nerwu 8. Jądra własne rdzenia są to jądra pęczków  sznura tylnego i inne. Istota biała zawiera szereg dróg, które jako drogi  ruchowe przechodzą przez rdzeń przedłużony biegnąc od mózgu do rdzenia  kręgowego, odwrotnie biegną drogi czuciowe.   Most leży do przodu od rdzenia przedłużonego ułożony poprzecznie jako  biała szeroka taśma. Ku bokom przechodzi bezpośrednio w móżdżek. Istota  szara mostu zawiera jądra dalszych nerwów czaszkowych tj. 8Ď, jądro ruchowe  nerwu 7 i 6 oraz jądro ruchowe i częściowe nerwu 5. Jądra własne mostu  stanowią pośrednią stację dla dróg łączących korę mózgu z móżdżkiem. Przez  istotę białą przechodzą podobnie jak przez rdzeń drogi do_i odmózgowe.   Móżdżek leży nad mostem i rdzeniem przedłużonym. Składa się podobnie jak  mózg z trzech części: nieparzystej środkowej zwanej robakiem i z dwóch  półkul, które jak półkule mózgu są pokryte istotą szarą czyli korą. Pod  korą znajduje się istota biała, a w niej są jądra móżdżku położone głównie  w robaku. Móżdżek łączy się odnogami dolnymi z rdzeniem przedłużonym,  odnogami środkowymi z mostem i odnogami górnymi z śródmózgowiem. W odnogach  tych biegną drogi do_i odmóżdżkowe.   W tyłomózgowiu między rdzeniem przedłużonym, mostem i móżdżkiem zawarta  jest komora czwarta móżdżku. Posiada ona dno spoczywające na rdzeniu  przedłużonym i moście oraz sklepienie utworzone częściowo przez móżdżek,  częściowo przez oponę miękką oraz z naczyniami. Pod dnem komory czwartej,  zgrupowane są jądra nerwów czaszkowych tyłomózgowia, a więc jądra nerwów od  12 do 5. Sklepienie komory czwartej przyrasta do brzegów dna. Jedynie w  trzech miejscach tj. w dolnym środkowym szczycie trójkąta dna i w dwóch  szczytach bocznych znajdują się niewielkie otwory, umożliwiające  wydostawanie się płynu mózgowo_rdzeniowego z komory do przestrzeni  podpajęczynówkowej i do kanału środkowego rdzenia kręgowego. Zarośnięcie  tych otworów przez zgrubiałą oponę miękką powoduje zatrzymanie płynu w  układzie komór mózgu i prowadzi do wodogłowia wewnętrznego.   Śródmózgowie jest to najmniejsza część pnia mózgu. Od strony dolnej  posiada dwa białe szerokie pasma, zwane konarami mózgu, nad nimi znajduje  się wodociąg mózgu, nad wodociągiem leży blaszka czworacza. Konary  posiadają jądra nerwów czaszkowych, ruchowe nerwu 4 i 3 oraz jądro czuciowe  nerwu 5. Jądra własne są to jądra związane czynnościowo z układem  pozapiramidowym, jądro czerwienne, jądro czarne. Istota biała prowadzi  drogi czuciowe i ruchowe podobnie jak tyłomózgowie. Blaszka czworacza  posiada cztery wzgórki, dwa przednie, które stanowią ośrodki podkorowe  wzroku i dwa tylne stanowiące ośrodki podkorowe słuchu. Wzgórki są  połączone ramionami z ciałami kolankowatymi, które wchodzą w skład  zawzgórza. Wodociąg mózgu łączy komorę czwartą tyłomózgowia z komorą  trzecią międzymózgowia.   Międzymózgowie stanowi zakończenie pnia mózgu. Największą jego część  zajmuje wzgórze, które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Wzgórze jest to  duża owalnego kształtu masa szara, podzielona pasmami białymi na szeregi  jąder. Wzgórze zrasta się od dołu z podwzgórzem, od tyłu z zawzgórzem i  nadwzgórzem. Do jąder wzgórza dochodzą drogi dośrodkowe prowadzące wszelkie  rodzaje czucia, tu następuje przerwa i dalszy ciąg dróg dochodzi do ośrodka  korowego czucia.   Podwzgórze składa się z kilku różnych części. Należy tu blaszka  skrzyżowania nerwów wzrokowych, przysadka mózgowa i ciała suteczkowate.  Skrzyżowanie nerwów wzrokowych jak wskazuje sama nazwa należy do zmysłu  wzroku, jest częścią drogi wzrokowej. Ciała suteczkowate są związane ze  zmysłem węchu. Przysadka mózgowa jest głównym gruczołem dokrewnym. Część  jej hormonów pochodzi z komórek jąder podwzgórza, które mają zdolności  wydzielania pewnych specyficznych substancji, które nazywamy  neurohormonami. Dostają się one do przysadki, a dopiero stąd do krwi.   Zawzgórze składa się z dwóch niewielkich wzgórków zwanych ciałami  kolankowymi przyśrodkowymi i bocznymi. CiaŁa przyśrodkowe są połączone  ramionami ze wzgórkami dolnymi blaszki czworaczej i są związane  czynnościowo ze zmysłem słuchu. Ciała boczne są połączone ramionami ze  wzgórkami górnymi blaszki czworaczej i wchodzą w skład dróg wzrokowych.   Nadwzgórze jest częścią najmniejszą, wchodzi w skład dróg węchomózgowia i  posiada ponadto drugi związany z mózgiem gruczoł dokrewny, szyszynkę. W  międzymózgowiu leży trzecia komora mózgowa. Ma kształt szczeliny ustawionej  strzałkowo. Jej ściany boczne stanowią wzgórza i podwzgórza, ściany dolne  podwzgórza, a sklepienie tworzy opona miękka wraz z naczyniami. W części  przedniej komory jest otwór łączący komorę trzecią z komorami bocznymi, ku  tyłowi i przechodzi ona w wodociąg mózgu.   Półkule mózgu wyrastają w życiu płodowym z międzymózgowia i rozrastając  się we wszystkich kierunkach przykrywają sobą pień mózgu dostosowując się  do wielkości jamy czaszki. Na każdej półkuli wyróżnia się powierzchnię  przyśrodkową zwróconą do drugiej półkuli, powierzchnię podstawną  spoczywającą na podstawie czaszki i powierzchnię boczną wypukłą. Półkula  jest podzielona na płaty, których nazwy dostosowane są do sąsiedztwa kości  czaszki. Z przodu jest płat czołowy, z dołu i boku płat skroniowy, w środku  płat ciemieniowy, z tyłu płat potyliczny. Jest jeszcze płat wyspowy,  niewidoczny na powierzchni półkuli. Aby go zobaczyć trzeba rozchylić  szczelinę boczną mózgu. Płat wyspowy jest przykryty przez części płata  czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Powierzchnia półkuli jest nierówna,  rysują się na niej liczne bruzdy i szczeliny, które stanowią granice między  płatami i między zakrętami mózgu. Dzięki obecności tych bruzd i zakrętów  powierzchnia kory jest znacznie większa niż miałoby to miejsce przy  gładkiej powierzchni półkuli.   Płat czołowy jest oddzielony od płata ciemieniowego przez bruzdę środkową  Rolanda, płat czołowy i ciemieniowy są oddzielone od płata skroniowego  przez szczelinę boczną mózgu. Płat potyliczny nie posiada wyraźnych granic.  Na płacie czołowym znajdują się równolegle do bruzdy środkowej, bruzda  przedśrodkowa a między nią i bruzdą środkową zakręt przedśrodkowy. Dalsza  część płata jest podzielona przez bruzdę czołową górną i dolną na trzy  zakręty czołowe: górny, środkowy i dolny. Na powierzchni dolnej płata  znajdują się bruzdy i zakręty oczodołowe oraz opuszka i pasmo węchowe,  należące do węchomózgowia.   Płat ciemieniowy posiada bruzdę zaśrodkową, równoległą do bruzdy  środkowej i zakręt zaśrodkowy. Dalsza część płata jest podzielona bruzdą  śródciemieniową na płacik ciemieniowy górny i dolny.   Płat potyliczny posiada bruzdy i zakręty boczne, zaś na powierzchni  podstawnej bruzdę potyliczno_skroniową i bruzdę poboczną, które ograniczają  zakręt potyliczno_skroniowy boczny.   Płat skroniowy posiada trzy bruzdy leżące równolegle do szczeliny bocznej  mózgu tj. bruzdę skroniową, górną, środkową i dolną i między nimi  odpowiednie zakręty skroniowe - górny, środkowy i dolny. Na powierzchni  dolnej są zakręty przechodzące z płata potylicznego w zakręt  potyliczno_skroniowy przyśrodkowy i boczny oraz zakręt hipokampa należący  do układu węchomózgowia.   Kąt wyspowy ma wyraźny biegun, otoczony jest bruzdą okrężną, posiada  kilka drobniejszych bruzd i zakrętów.   Na powierzchni przyśrodkowej półkuli widać część płatu czołowego,  ciemieniowego i potylicznego, ponadto część węchomózgowia oraz połączenia  półkul. Przez płat czołowy i ciemieniowy biegnie łukowato wygięta bruzda  obręczy, która ogranicza od góry zakręt obręczy. Zakręt ten rozpoczyna się  pod ciałem modzelowatym, następnie okrąża całe ciało modzelowate i  przechodzi na stronę podstawową półkuli, przedłużając się w zakręt  hipokampa. Z hipokampem ma połączenia opuszka węchowa przechodząca w pasmo  węchowe, trójkąt, a następnie w prążki węchowe.   Zakręt przedśrodkowy płata czołowego jest ośrodkiem korowym ruchowym dla  ruchów świadomych, zakręt zaśrodkowy płata ciemieniowego jest ośrodkiem  czuciowym, zakręt skroniowy górny zawiera ośrodek słuchu, zakręt hipokampa  ośrodek węchu, a na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego przy  niewielkiej bruździe ostrogowej znajduje się ośrodek wzroku.   Na przyśrodkowej powierzchni półkul widoczne są ich połączenia. Jest to  spoidło przednie mózgu i spoidło wielkie mózgu. Spoidło przednie leży w  przedniej części komory trzeciej mózgu, łączy ze sobą częściowo  węchomózgowie, częściowo inne odcinki półkul, zwane ciałem modzelowatym.  Spoidło wielkie składa się z części środkowej i promienistości. Część  środkowa jest widoczna ponad sklepieniem trzeciej komory a poniżej zakrętu  obręczy. Z tej części wybiegają w obie strony do istoty białej półkul  promienistości, które dochodzą do wszystkich części obu półkul. Pod korą  pokrywającą powierzchnię półkul, znajduje się istota biała złożona z  włókien o różnokierunkowym przebiegu. Są tu włókna kojarzeniowe krótkie i  długie, włókna spoidłowe, włókna rzutowe łączące korę z ośrodkami pnia i z  rdzeniem kręgowym. W głębi istoty białej znajdują się jądra własne półkul  zwane jądrami kresomózgowia. Są to następujące jądra: ogoniaste,  soczewkowate i przedmurze. Jądra te są połączone zarówno z korą jak i z  jądrami pnia mózgu, Czynnościowo należą do układu ruchowego  pozapiramidowego.   W półkuli znajduje się komora boczna odpowiednia do półkuli - prawa i  lewa. Komory boczne łączą się między sobą i z komorą trzecią otworem  leżącym w przednim odcinku komory trzeciej. Każda komora boczna składa się  z części leżących w płatach półkuli - w płacie czołowym leży jej róg  przedni w płacie ciemieniowym - jej część środkowa, w płacie skroniowym róg  dolny, a w płacie potylicznym róg tylny. W komorach znajdują się sploty  naczyniowe, które produkują płyn mózgowo_rdzeniowy. Płyn ten spływa z komór  bocznych do komory trzeciej, stąd przez wodociąg mózgu do komory czwartej,  z komory czwartej wydostaje się trzema otworkami do przestrzeni  podpajęczynówkowej i do kanału środkowego rdzenia kręgowego. Przestrzeń  podpajęczynówkowa otaczająca pień mózgu, tworzy zbiorniki płynu, z których  można płyn pobierać przez nakłucie potyliczne. Podobnie można pobierać płyn  ze zbiornika końcowego w kanale kręgowym poniżej rdzenia kręgowego, gdzie  dokonuje się nakłucia lędźwiowego.       Drogi nerwowe       Drogi ruchowe - są dwa rodzaje drug ruchowych układu piramidowego i  pozapiramidowego. Droga piramidowa dzieli się na dwie drogi, zależnie od  miejsca przeznaczenia na drogę korowo_jądrową i korowo_rdzeniową. Droga  piramidowa prowadzi bodźce dla ruchów świadomych dowolnych.   Droga korowo_jądrowa zaczyna się w ośrodku ruchowym kory mózgowej, w  płacie czołowym w zakręcie przedśrodkowym. Wypustki komórek kory biegną  przez istotę białą półkuli, zbierają się w płaskie wąskie pasmo zwane  torebką wewnętrzną, która leży między wzgórzem międzymózgowia a jądrami  kresomózgowia. Następnie droga ta przechodzi na stronę podstawną  śródmózgowia i kieruje się dalej do tyłomózgowia. Droga ta prowadzi bodźce  jąder ruchowych od nerwów czaszkowych i wyczerpuje się stopniowo, oddając  włókna do tych jąder poczynając od jąder nerwu trzeciego i czwartego w  śródmózgowiu, następnie piąty, szósty i siódmy w moście i jąder nerwów 9Ď,  10Ď, 11 i 12 w w rdzeniu przedłużonym. Jest to droga skrzyżowana.   Droga korowo_rdzeniowa zaczyna się razem z drogą przednią, biegnie  również przez istotę białą półkuli, przez torebkę wewnętrzną, przechodzi na  stronę podstawną śródmózgowia przechodząc przez konary mózgu, dalej przez  podstawę mostu i wchodzi do rdzenia przedłużonego. Na granicy rdzenia  przedłużonego i kręgowego krzyżuje się około 80 proc. włókien tej drogi  pozostałe 20 proc. pozostaje skrzyżowane wobec czego droga ta dzieli się na  drogę korowo_rdzeniową boczną skrzyżowaną i korowo_rdzeniową przednią  nieskrzyżowaną. Droga korowo_rdzeniowa - czyli piramidowa boczna, biegnie w  sznurze bocznym i wyczerpuje się dochodząc do komórek słupa przedniego  rdzenia. Droga przednia nieskrzyżowana biegnie w sznurze przednim rdzenia i  jest znacznie krótsza, kończy się zwykle na poziomie rdzenia piersiowego.  Włókna jej dochodzą również do komórek słupa przedniego, ulegają  skrzyżowaniu bezpośrednio przed dojściem do komórek.   Układ pozapiramidowy przeznaczony jest dla ruchów mimowolnych, ruchów  zautomatyzowanych. Składa się on z kilku dróg, które wychodzą z jąder pnia  mózgu, poczynając od śródmózgowia. Drogi te mają nazwy zależne od jądra, z  którego wychodzą, przechodzą one przez pień mózgu, następnie biegną w  rdzeniu w sznurach przednich i bocznych i dochodzą podobnie jak drogi  piramidowe do komórek słupów przednich rdzenia. Są to drogi skrzyżowane.   Drogi czuciowe prowadzą różne rodzaje czucia. Są to drogi kilkuneuronowe,  przy czym początek ich leży w zwoju międzykręgowym.   Droga czucia powierzchownego jest to droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa.  Zaczyna się w zwoju międzykręgowym, stąd włókna wchodzą do rdzenia przez  korzenie tylne nerwów rdzeniowych. W rdzeniu odbywa się segregacja włókien,  zależnie od rodzaju przewodzonego czucia. Czucie dotyku i ucisku prowadzi  droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa przednia, zaś czucie bólu i temperatury  droga rdzeniowo_wzgórzowo_korowa boczna. Włókna biegnące ze zwojów  międzykręgowych przechodzą od razu na drugą stronę rdzenia, czyli że drogi  czucia powierzchownego są skrzyżowane w rdzeniu kręgowym. Drogi te biegną  następnie przez część grzbietową pnia mózgu i dochodzą do jąder wzgórza,  które jest podkorowym ośrodkiem czucia. Stąd ostatni etap drogi, prowadzi  do ośrodka korowego czucia w płacie ciemieniowym w zakręcie zaśrodkowym.   Droga czucia głębokiego jest czteroneuronowa, nazywa się dlatego drogą  rdzeniowo_opuszkowo_wzgórzowo_korową. Zaczyna się w zwoju międzykręgowym,  przechodzi następnie do sznura tylnego rdzenia po tej samej stronie i  dochodzi do rdzenia przedłużonego do jąder sznurów tylnych. Tu następuje  przerwa i zaczyna się drugi odcinek drogi biegnący do wzgórza. Ten odcinek  drogi ulega skrzyżowaniu, następnie dochodzi do jąder wzgórza i tu znowu  następuje przerwa w przebiegu tej drogi. Ostatni odcinek biegnie ze wzgórza  tak jak drogi czucia powierzchownego do ośrodka korowego czucia w płacie  ciemieniowym.   Czucie głębokie jest doprowadzane również do móżdżku dwoma drogami  rdzeniowo_móżdżkowymi: przednią i tylną. Biegną one zaczynając się w zwoju  międzykręgowym przez sznóry boczne rdzenia i dochodzą do móżdżku. Są to  również drogi skrzyżowane.       Układ nerwowyŃ  autonomiczny      Jest to część układu nerwowego, która zawiaduje czynnościami takimi jak:  przemiana materii, regulacja ciepła, wydzielanie itp. Stąd nazwa tego  układu - układ wegetacyjny, ponieważ reguluje czynności ustroju konieczne  do życia nawet najprostszego, czyli do wegetacji. Nazwa autonomiczny  oznacza pewną niezależność od układu ośrodkowego, jakkolwiek cały układ  nerwowy łącznie z dokrewnym stanowią pewną całość. Bodźce płynące z  narządÓw wewnętrznych są przekazywane nie tylko do układu autonomicznego  ale i do układu ośrodkowego i odwrotnie, - bodźce płynące do układu  ośrodkowego są przekazywane na układ autonomiczny, np. pod wpływem zimna,  które dobrze czujemy, tworzy się gęsia skórka wskutek skurczu mięśni  gładkich przywłośnych skóry, pod wpływem wysokiej temperatury wydzielają  więcej gruczoły potowe, długotrwałe uczucie głodu wywołuje złe  samopoczucie, przykra wiadomość czy napięcie przed egzaminacyjne  przyśpieszenie akcji serca, zblednięcie wskutek skurczu naczyń skóry, a  nawet biegunkę. Podstawowym składnikiem układu autonomicznego jest komórka  nerwowa, a podstawową jednostką czynnościową jest łuk odruchowy. Układ  autonomiczny dzieli się na część ośrodkową, zlokalizowaną w mózgu i rdzeniu  kręgowym oraz na część obwodową złożoną ze zwojów i włókien nerwowych.  Włókna te łączą zwoje ze sobą i biegną do narządów samodzielnie lub przy  pomocy nerwów rdzeniowych i czaszkowych.   Układ autonomiczny dzieli się na dwa układy: sympatyczny, czyli  współczulny i parasympatyczny, czyli przywspółczulny. Są one przeciwstawne  czynnościowo i różnią się układem zwojów i przebiegiem włókien nerwowych.   Układ sympatyczny posiada część ośrodkową w rdzeniu kręgowym w słupach  bocznych na przestrzeni od od 8 nerwu szyjnego do 2 nerwu lędźwiowego.  Część obwodowa składa się z pnia sympatycznego i jego połączeń. Pień  sympatyczny leży symetrycznie po obu stronach kręgosłupa, ciągnie się od  podstawy czaszki do kości ogonowej. Składa się ze zwojów odpowiednio trzech  szyjnych: przeważnie dziesięciu piersiowych, trzech do czterech lędźwiowych  i trzech lub czterech krzyżowych.   Z komórek słupów bocznych rdzenia kręgowego, wychodzą włókna  przedzwojowe, które biegną razem z korzeniami przednimi nerwów rdzeniowych,  następnie oddzielają się od nerwów i dochodzą do najbliżej leżących zwojów  pnia. Część włókien nie ulega przerwie, w zwojach, lecz przechodzi przez  zwoje i biegnie dalej, np. nerwy trzewne w klatce piersiowej. Ze zwojów  wychodzą włókna pozazwojowe, z których część dochodzi do nerwów rdzeniowych  i biegnie dalej razem z nimi, część biegnie samodzielnie do narządów.  Włókna sympatyczne dochodzą do mięśni gładkich i do gruczołów. Część  włókien biegnie razem z naczyniami krwionośnymi i razem z nimi dochodzi do  narządów. Część dochodzi również do nerwów czaszkowych.       Część szyjnaŃ  układu sympatycznego       Część szyjna ma trzy zwoje: górny, środkowy i dolny. Wychodzą z nich  włókna pozazwojowe, przyłączają się do naczyń idących do głowy i szyi,  dalej dochodzą do nerwów rdzeniowych splotu szyjnego i promiennego oraz  nerwów czaszkowych od 9 do 12. Część szyjna układu sympatycznego unerwia:  narządy głowy i szyi, w klatce piersiowej serce, przyłącza się do naczyń  tętniczych i żylnych głowy i szyi oraz kończyny górnej. Włókna te biegną w  ścianach tętnicy szyjnej wspólnej i jej wszystkich rozgałęzień, oraz  tętnicy podobojczykowej i jej rozgałęzień.       Część piersiowaŃ  układu sympatycznego       Część piersiowa ma zwykle dziesięć zwojów, może mieć dwanaście. Leżą one  na główkach żeber. Włókna pozazwojowe dochodzą do nerwów międzyżebrowych i  do naczyń ściennych klatki piersiowej tętniczych i żylnych oraz do narządów  klatki piersiowej. Część włókien przechodzi przez zwoje bez przerwy i jako  włókna przedzwojowe w postaci nerwów trzewnych zwykle dwóch parzystych  większego i mniejszego, dochodzi do jamy brzusznej i przyłącza się do  splotu trzewnego leżącego na ścianie aorty przy odejściu tętnicy trzewnej.  Dzięki temu włókna te unerwiają narządy jamy brzusznej.       Część brzusznaŃ  układu sympatycznego       Część brzuszna leży na tylnej ścianie jamy brzusznej od przepony do  miednicy i składa się przeciętnie z czterech zwojów. Wychodzące z nich  włókna tworzą sploty wokół aorty brzusznej i jej wszystkich rozgałęzień i  wraz z naczyniami dochodzą do narządów jamy brzusznej.       Część miednicznaŃ  układu sympatycznego      Część miedniczna leży w miednicy i dochodzi do końca pnia sympatycznego,  zawiera około 4 zwojów krzyżowych i kończy się nieparzystym zwojem  ogonowym. Włókna tych zwojów biegną wraz z naczyniami krwionośnymi do  narządów miednicy i unerwiają narządy moczowe i płciowe, zależnie od płci,  dalej unerwiają ściany miednicy i kończyny dolne.       Układ parasympatyczny       Część ośrodkowa tego układu składa się z jąder leżących w pniu mózgu i z  części krzyżowej leżącej w słupie bocznym rdzenia kręgowego, w jego części  krzyżowej. Część obwodowa składa się ze zwojów i włókien przedzwojowych i  pozazwojowych. Włókna przedzwojowe wychodzące z jąder mózgowych biegną  razem z nerwami czaszkowymi 3Ď, 7Ď, 9Ď, i 10. Włókna przedzwojowe części  zwojowej przyłączają się do korzeni przednich nerwów krzyżowych. Zwoje  związane z nerwami czaszkowymi leżą blisko narządów dlatego włókna  przedzwojowe są długie, a pozazwojowe krótkie. Odwrotnie jak to ma miejsce  w układzie sympatycznym.     Zwoje są ułożone lóźno, nie są między sobą połączone włóknami, nie mają  więc tu układu podobnego do pnia sympatycznego. Układ parasympatyczny  unerwia tak jak układ sympatyczny mięśnie gładkie i gruczoły. Część układu  parasympatycznego związana z nerwem kororuchowym unerwia mięśnie gładkie  gałki ocznej, część związana z nerwem twarzowym i językowo_gardłowym  unerwia gruczoły z zakresu głowy i szyi, zaś część biegnąca wraz z nerwem  błędnym dochodzi do narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej. Część  krzyżowa, której włókna najpierw biegną z korzeniami przednimi nerwów  krzyżowych, a następnie oddzielają się od nich, unerwia narządy jamy  miednicy. W narządach włókna układu parasympatycznego i sympatycznego  tworzą sploty.       Układ nerwowy obwodowy      Układ nerwowy obwodowy składa się z nerwów łączących ośrodkowy układ  nerwowy z częściami ciała. Z mózgowia wychodzą nerwy czaszkowe lub mózgowe  w liczbie 12 par z rdzenia kręgowego wychodzą nerwy rdzeniowe w liczbie 32  par.       Nerwy rdzeniowe       Nerw rdzeniowy jest nerwem mieszanym, składa się z części ruchowej,  czuciowej i sympatycznej lub parasympatycznej. Nerw rdzeniowy powstaje  przez połączenie dwóch korzeni przedniego zwanego korzeniem brzusznym i  tylnego zwanego korzeniem grzbietowym. Korzeń brzuszny stanowią wypustki  komórek ruchowych rdzenia kręgowego, zgromadzonych w rogu przednim.  Opuszczają one rdzeń w bruździe przedniej bocznej. Korzeń grzbietowy tworzą  wypustki dośrodkowe komórek czuciowych, leżących w zwoju międzykręgowym.  Zwój międzykręgowy zawiera komórki, których wypustki kierują się częściowo  na obwód, częściowo dośrodkowo do rdzenia, do którego wchodzą przez bruzdę  boczną tylną. Zwój leży w przebiegu korzenia tylnego, w kanale kręgowym tuż  przy otworze międzykręgowym, stąd jego nazwa. Przez połączenie korzenia  przedniego i tylnego powstaje pień nerwu rdzeniowego, który opuszcza kanał  kręgowy przez otwór międzykręgowy i dzieli się na cztery gałęzie: dwie  większe i dwie mniejsze. Są to: gałąź przednia, tylna, oponowa i łącząca.  Gałęzie brzuszne, czyli przednie nerwów rdzeniowych zawierają włókna  ruchowe czuciowe i sympatyczne oraz unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę  przedniej części tułowia tj. brzucha i klatki piersiowej, następnie mięśnie  i skórę szyi, a także mięśnie i skórę kończyn górnych i dolnych. Włókna  sympatyczne unerwiają mięśnie gładkie i gruczoły. Gałęzie przednie łączą  się między sobą i tworzą sploty. Są następujące sploty: szyjny, barkowy,  lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy.   Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych są podobnie jak przednie mieszane.  Unerwiają one mięśnie i skórę grzbietu, nie tworzą splotów.   Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych są czysto czuciowe, wracają one do  kanału kręgowego i unerwiają opony rdzenia kręgowego. Są drobne, delikatne.  Gałęzie łączące dzielą się na białe i szare. Gałęzie białe wychodzą z rogu  bocznego rdzenia kręgowego, dochodzą do nerwu rdzeniowego razem z korzeniem  przednim, następnie oddzielają się od nerwu i dochodzą do odpowiedniego  zwoju sympatycznego. Ze zwoju wychodzą włókna szare, które dochodzą znowu  do nerwu rdzeniowego jako włókna łączące szare.   Rdzeń kręgowy można podzielić na odcinki zwane segmentami lub  neuromerami. Każdy odcinek zawiera jedną parę nerwów rdzeniowych, więc  nerwów jest tyle ile odcinków. Jest osiem par nerwów szyjnych, 12 par  piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i dwa ogonowe. Pierwszy nerw  rdzeniowy wychodzi z kanału kręgowego między kością potyliczną, a pierwszym  kręgiem, ostatni wychodzi poniżej kości krzyżowej. Rdzeń kręgowy sięga  jedynie do poziomu między pierwszym i drugim kręgiem lędźwiowym, wobec  czego korzenie nerwów są idąc ku dołowi coraz dłuższe, najdłuższe należą do  nerwów lędźwiowych i krzyżowych. Zbiór korzeni nerwów rdzeniowych  znajdujących się w worku opony twardej nosi nazwę ogona końskiego.   W okresie życia płodowego zaznacza się układ segmentarny nie tylko  rdzenia kręgowego ale i rozwijających się mięśni tak, że do każdego  segmentu mięśniowego dochodzi jeden nerw rdzeniowy. W dalszym rozwoju  dochodzi do przemieszczania się mięśni, zwłaszcza kończyn i zaciera się  układ segmentarny. Układ ten zaciera się ponadto dlatego, ponieważ włókna  korzeni nerwów wychodzą z kilku segmentów, ulegają one potem wymieszaniu  wraz z gałęziami tworząc sploty, tak że tylko w zakresie klatki piersiowej,  gdzie utrzymał się segmentarny układ mięśni, a gałęzie nerwów nie tworzą  splotów, można dopatrzyć się pierwszego układu segmentarnego. Podobnie jak  mięśnie dzieli się skórę na pasma o pierwotnym unerwieniu segmentarnym,  które potem ulega również zmianie.       Splot szyjny       Splot szyjny jest utworzony przez gałęzie przednie czterech górnych  nerwów rdzeniowych szyjnych. Leży on na bocznej powierzchni szyi między  mięśniami pochyłymi i przednim i środkowym. Ze splotu wychodzą dwie grupy  nerwów: mięśniowe i skórne. Gałęzie skórne unerwiają skórę szyi, częściowo  głowy i górnej części klatki piersiowej. Są to następujące nerwy:   Nerw potyliczny mniejszy biegnie poza mięśniem  mostkowo_sutkowo_obojczykowym ku tyłowi do okolicy potylicznej głowy i tu  się rozgałęzia.   Nerw uszny wielki krzyżuje mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy od tyłu  ku przodowi i ku górze, dochodzi do okolicy małżowiny usznej i tu  rozgałęzia się przed i poza małżowiną.   Nerw skórny szyi (nerw poprzeczny szyi) biegnie przez mięsień  mostkowo_obojczykowo_sutkowy ku przodowi i tu dzieli się na gałęzie górne i  dolne do przedniej powierzchni szyi.   Nerwy nadobojczykowe pojawiają się podobnie jak wszystkie poprzednie poza  tylnym brzegiem mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego, biegną ku dołowi w  trzech grupach: przedniej, środkowej i tylnej, do skóry górnej części  klatki piersiowej.   Nerwy mięśniowe unerwiają mięśnie głębokie szyi, grupę boczną i tylną,  ponadto mięśnie podgnykowe i przeponę. Unerwiają więc mięsień długi głowy,  długi szyi, dalej mięśnie pochyłe szyi. Przez połączenie z 12 nerwem  czaszkowym powstaje na szyi pętla szyjna, która unerwia mięśnie podgnykowe.  Mięsień mostkowo_obojczykowo_sutkowy jest częściowo unerwiony też przez  gałązki splotu szyjnego. Najdłuższy nerw tego splotu to nerw przeponowy.  Biegnie on na szyi na mięśniu pochyłym przednim, wchodzi do klatki  piersiowej, biegnie tu między workiem osierdziowym i opłucną, dochodzi do  przepony i unerwia ją ruchowo. Po drodze unerwia czuciowo opłucną i worek  osierdziowy - jest więc nerwem mieszanym. Unerwienie przepony przez nerw  splotu szyjnego tłumaczy się tym, że w czasie życia płodowego zawiązek  przepony powstaje na poziomie 4 segmentu szyjnego i wobec tego otrzymuje  nerw z najbliższego segmentu rdzenia kręgowego. W dalszym rozwoju przepona  obniża się, a nerw podąża za nią.   Splot szyjny unerwia mięśnie: długi głowy i szyi, pochyłe, podgnykowe,  mostkowo_obojczykowo_sutkowy, przeponę oraz skórę szyi, okolicy potylicznej  i usznej, górnej części klatki piersiowej, opłucną i osierdzie.       Splot ramienny       Splot ramienny powstaje z połączenia gałęzi przednich dolnych 4 nerwów  szyjnych od 5 do 8. Leży na szyi poniżej splotu szyjnego między mięśniem  pochyłym przednim a środkowym, następnie przechodzi do dołu pachowego.  Można go podzielić na część nadobojczykową i podobojczykową. W dole  pachowym nerwy ze splotu otaczają tętnicę pachową i tworzą trzy pęczki,  które ze względu na stosunek do tętnicy noszą nazwy: pęczek przedni,  przyśrodkowy i boczny oraz pęczek tylny. Z części nadobojczykowej wychodzą  nerwy przeznaczone dla mięśni szyi, okolicy łopatki i klatki piersiowej, z  części podobojczykowej nerwy przeznaczone dla wolnej kończyny górnej.   Nerwy krótkie - tuż ze splotu wychodzą krótkie gałązki do mięśni  pochyłych szyi, następnie nerwy dla mięśni obręczy barkowej.   Nerw grzbietowy łopatki biegnie ku tyłowi, dochodzi do mięśnia  równoległobocznego i unerwia go.   Nerw nadłopatkowy dochodzi do dołu nadgrzebieniowego, następnie schodzi  do dołu podgrzebieniowego i unerwia mięsień nad_i podgrzebieniowy.   Nerwy podłopatkowe dochodzą do mięśnia podłopatkowego i obłego większego.   Nerw piersiowo_grzbietowy dochodzi do mięśnia najszerszego grzbietu.   Nerwy piersiowe przednie schodzą na przednią stronę klatki piersiowej do  mięśnia piersiowego większego i mniejszego.   Nerw piersiowy długi biegnie po bocznej stronie klatki piersiowej do  mięśnia zębatego przedniego.   Nerw podobojczykowy unerwia mięsień podobojczykowy.       Nerwy wolnejŃ  kończyny górnej      Nerwy wolnej kończyny górnej odchodzą od trzech pęczków. Z pęczka tylnego  odchodzi nerw pachowy i promieniowy, z pęczka przedniego przyśrodkowego  wychodzą nerwy: łokciowy skórny przyśrodkowy ramienia, skórny przyśrodkowy  przedramienia i korzeń przyśrodkowy nerwu pośrodkowego. Z pęczka przedniego  bocznego odchodzi nerw mięśniowo_skórny i korzeń boczny nerwu pośrodkowego.   Nerw pachowy wychodzi z pęczka tylnego,, przechodzi przez otwór  czworoboczny na tylną stronę ramienia i unerwia mięsień naramienny i obły  mniejszy oraz oddaje nerw skórny boczny ramienia. Otwór czworoboczny jest  ograniczony przez mięśnie: obły mniejszy, obły większy, długą głowę  trójgłowego i kość ramienną.   Nerw promieniowy wychodzi z pęczka tylnego, jest to największy nerw  kończyny górnej. Biegnie na ramieniu między głowami mięśnia trójgłowego  razem z tętnicą głęboką ramienia. Przechodzi na stronę boczną ramienia,  następnie w okolicy główki kości promieniowej dzieli się na dwie gałęzie:  powierzchowną przeważnie czuciową i głęboką przeważnie ruchową. Gałąź  powierzchowna biegnie wzdłuż mięśnia ramieniowo_promieniowego wychodzi  następnie na tylną stronę ręki i tu oddaje gałęzie końcowe. Gałąź głęboka  wchodzi głęboko między mięśnie tylnej strony przedramienia i tu się  rozgałęzia. Nerw promieniowy unerwia ruchowo: mięśnie tylnej strony  ramienia tj. mięsień trójgłowy i mięsień łokciowy. Na przedramieniu gałąź  powierzchowna unerwia grupę boczną mięśnia przedramienia tj. mięsień  ramienno_promieniowy, długi i krótki prostownik promieniowy nadgarstka,  gałąź głęboka unerwia grupę tylną mięśni przedramienia tj. mięsień  odwracacz, wspólny prostownik palców, prostownik palca drugiego, prostownik  długi i krótki kciuka, prostownik nadgarstka łokciowy.   Część czuciowa nerwu unerwia skórę strony tylnej ramienia i  przedramienia. Na ręce unerwia skórę grzbietu ręki i oddaje nerwy do palca  pierwszego, drugiego i strony promieniowej palca trzeciego. Unerwia też  staw ramienny i nadgarstkowy.   Nerw łokciowy wychodzi z pęczka przedniego przyśrodkowego. Biegnie w  rowku przyśrodkowym mięśnia dwugłowego ramienia, kieruje się ku stronie  łokciowej, zawija się wokół nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej  biegnie następnie wzdłuż mięśnia łokciowego zginacza nadgarstka do  nadgarstka i tu dzieli się na dwie gałęzie końcowe - powierzchowną i  głęboką. Nerw łokciowy unerwia na przedramieniu mięsień łokciowy zginacz  nadgarstka i część łokciową głębokiego zginacza palców. Na dłoni gałązka  głęboka unerwia następujące mięśnie: krótki zginacz kciuka, przywodziciel  kciuka, wszystkie mięśnie palca piątego tj. krótki zginacz, przeciwstawiacz  i odwodziciel, dalej wszystkie mięśnie międzykostne dłoniowe i grzbietowe i  dwa mięśnie glistowate strony łokciowej. Czuciowo unerwia nerw łokciowy  skórę tylnej strony przedramienia, powyżej stawu nadgarstkowego, skórę  grzbietu ręki i palców połowy trzeciego czwartego i piątego. Gałąź  powierzchowna na dłoni unerwia mięsień dłoniowy krótki, skórę łokciowej  strony dłoni i palców piątego i połowy czwartego. Unerwia ponadto staw  łokciowy.   Nerw skórny przyśrodkowy ramienia wychodzi z pęczka przyśrodkowego,  biegnie w linii środkowej ramienia, dochodzi do poziomu stawu łokciowego.  Unerwia skórę powierzchni przyśrodkowej ramienia. Nerw skórny przyśrodkowy  przedramienia wychodzi z pęczka przyśrodkowego, biegnie w linii środkowej  ramienia, w okolicy stawu łokciowego dzieli się na dwie gałęzie przednią i  łokciową, które unerwiają skórę po stronie przedniej i po stronie łokciowej  przedramienia.   Nerw mięśniowo_skórny wychodzi z pęczka przedniego bocznego, przebija  mięsień kruczo_ramienny, wchodzi między mięśnie grupy przedniej ramienia,  wychodzi następnie na przedramię po stronie bocznej. Unerwia mięśnie  przedramienia tj. kruczo_ramienny, dwugłowy i ramienny oraz skórę bocznej  strony przedramienia.   Nerw pośrodkowy wychodzi dwoma korzeniami z pęczka przyśrodkowego i z  pęczka bocznego. Biegnie wzdłuż tętnicy ramiennej, przechodzi przez środek  dołu łokciowego na przedramię i tu biegnie między mięśniem zginaczem palców  powierzchownym i głębokim aż do nadgarstka. Dalej przechodzi przez kanał  nadgarstka na dłoń. Nerw pośrodkowy unerwia na przedramieniu grupę  przednią, wszystkie jej warstwy z wyjątkiem łokciowego zginacza nadgarstka  i łokciowej części głębokiego zginacza palców. Na dłoni unerwia mięśnie  kciuka tj. odwodziciel krótki, krótki zginacz, przeciwstawiacz, dalej dwa  mięśnie glistowate strony promieniowej. Czuciowo unerwia skórę strony  dłoniowej nadgarstka, dłoni oraz palców pierwszego drugiego, trzeciego i  połowy palca czwartego. Unerwia też staw łokciowy.       Zestawienie unerwieniaŃ  kończyny górnej       `cp2  Unerwienie ruchowe  Nerw nadłopatkowy - mięsień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy.  Nerwy podłopatkowe - mięsień podłopatkowy i obły większy.  Nerw promieniowy - grupę tylną ramienia tj. mięsień trójgłowy i łokciowy,  grupę boczną przedramienia tj. mięsień ramienno_promieniowy, długi i krótki  promieniowy prostownik nadgarstka, grupę tylną przedramienia tj. odwracacz,  prostownik palców, długi i krótki prostownik kciuka, prostownik łokciowy  nadgarstka, długi odwodziciel kciuka.  Nerw łokciowy - na przedramieniu - mięsień łokciowy zginacz nadgarstka,  część łokciową głębokiego zginacza palców, na ręce, przywodziciel kciuka,  krótki zginacz kciuka, mięśnie palca piątego, krótki zginacz, odwodziciel,  i przeciwstawiacz, wszystkie mięśnie międzykostne, dwa mięśnie glistowate.  Nerw pośrodkowy - na przedramieniu - mięśnie grupy przedniej tj. nawrotny  obły, dłoniowy długi, promieniowy zginacz nadgarstka, powierzchowny zginacz  palców, część promieniową głębokiego zginacza palców, długi zginacz kciuka,  długi odwodziciel kciuka, nawrotny czworoboczny. Na ręce mięsień krótki  zginacz kciuka, krótki odwodziciel kciuka, przeciwstawiacz kciuka, dwa  glistowate.  Nerw mięśniowo_skórny - na ramieniu grupę przednią tj. kruczo_ramienny,  dwugłowy ramienia i ramienny.     `cp2  Unerwienie czuciowe  Ramię strona przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy ramienia.  Ramię strona boczna - nerw skórny boczny od nerwu pachowego.  Ramię strona tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego.  Przedramię strona przyśrodkowa - nerw skórny przyśrodkowy przedramienia.  Przedramię strona boczna - nerw skórny boczny od nerwu  mięśniowo_skórnego.  Przedramię strona tylna - nerw skórny tylny od nerwu promieniowego.  Ręka strona dłoniowa - nerw pośrodkowy i łokciowy.  Ręka strona grzbietowa - nerw łokciowy i promieniowy.  Palce strona dłoniowa - nerw łokciowy; palce - piąty, pół czwartego, nerw  pośrodkowy - pół palca czwartego, palec trzeci, drugi i pierwszy.  Palce strona grzbietowa - nerw promieniowy i łokciowy, po dwa i pół  palca.       Nerwy piersiowe       Nerwy piersiowe nie tworzą splotów. Ich gałęzie przednie biegną łukowato  ku przodowi w przestrzeniach międzyżebrowych, stąd ich nazwa nerw  międzyżebrowy. Nerwów międzyżebrowych jest 12 par, wobec czego ostatni nerw  biegnie poniżej ostatniego żebra, jest to nerw podżebrowy. Ponieważ tylko 7  żeber łączy się z mostkiem, a pozostałe między sobą, zaś dwa ostatnie są  wolne, tylko 6 górnych nerwów międzyżebrowych biegnie w pełni w  przestrzeniach międzyżebrowych, dalsze wchodzą między mięśnie brzucha,  dochodząc do linii białej. Nerwy międzyżebrowe biegną między mięśniami  międzyżebrowymi wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz unerwiają je. Dolne nerwy  unerwiają mięśnie brzucha skośne i proste, a także częściowo odcinki  obwodowe przepony. Nerwy międzyżebrowe oddają gałązki skórne przednie i  boczne. Gałęzie przednie unerwiają skórę przedniej okolicy klatki  piersiowej i brzucha, gałęzie boczne unerwiają odpowiednio skórę bocznej  strony klatki piersiowej i brzucha. Od gałęzi skórnych bocznych i przednich  odchodzą gałęzie do gruczołu mlecznego. Od nerwów międzyżebrowych odchodzą  ponadto gałęzie czuciowe do opłucnej i otrzewnej ściennej.   Nerwy międzyżebrowe unerwiają mięśnie: międzyżebrowe zewnętrzne,  wewnętrzne, skośny brzucha zewnętrzny, skośny brzucha wewnętrzny,  poprzeczny, prosty brzucha. Unerwiają także skórę strony bocznej i  przedniej klatki piersiowej, brzucha, opłucną, otrzewną ścienną.       Splot lędźwiowy       Splot lędźwiowy jest utworzony przez gałęzie przednie trzech górnych  nerwów lędźwiowych. Splot ten leży na tylnej ścianie jamy brzusznej  przykryty przez mięsień czworoboczny lędźwi. Ze splotu wychodzą nerwy  krótkie i długie. Nerwy krótkie unerwiają mięśnie miednicy, zaś długie  idą na wolną kończynę dolną i do mięśni brzucha. Nerwy krótkie  unerwiają najbliżej leżące mięśnie tj. czworoboczny lędźwi i  lędźwiowy.   Nerwy długie tworzą dwie grupy. Jedna unerwia mięśnie brzucha i  skórę przedniej ściany brzucha, druga unerwia wolną kończynę dolną. Do  grupy pierwszej należą trzy nerwy: biodrowo_podbrzuszny,  biodrowo_pachwinowy i płciowo udowy. Do drugiej grupy należą również  trzy nerwy: udowy, zasłonowy i skórny boczny nerw uda. Nerw  biodrowo_podbrzuszny biegnie łukowato poniżej nerwu podżebrowego  między mięśniami brzucha. Unerwia mięśnie skośne brzucha, dochodzi do  okolicy pachwinowej, i tu oddaje gałęzie skórne do okolicy  pachwinowej.   Nerw biodrowo_pachwinowy biegnie podobnie jak nerw poprzedni,  dochodzi do kanału pachwinowego i dołącza się do tworów przechodzących  przez kanał. Unerwia mięśnie skośne brzucha, oddaje gałązki skórne do  okolicy pachwinowej i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw  płciowo_udowy przebija się przez mięsień lędźwiowy, wydostaje się na  jego przednią powierzchnię i dzieli się na dwie gałęzie. Gałąź udowa  przechodzi na przednią powierzchnię uda i unerwia skórę tej okolicy.  Gałąź płciowa unerwia narządy płciowe zewnętrzne.   Nerw udowy wychodzi spod mięśnia lędźwiowego, biegnie przez talerz  biodrowy, przechodzi pod więzadłem pachwinowym na przednią  powierzchnię uda i dzieli się na dwie grupy gałęzi, przeważnie ruchowe  i przeważnie czuciowe. Gałęzie ruchowe unerwiają grupę przednią uda  tj. mięsień czworogłowy uda i krawiecki. W przebiegu przez talerz  biodrowy unerwia również mięsień biodrowy. Część czuciowa nerwu  dochodzi do skóry przedniej powierzchni uda aż do kolana. Jeden z  nerwów tej grupy przechodzi z uda na podudzie, biegnie po jego stronie  przyśrodkowej, dochodzi do stopy i biegnie aż do palucha. Unerwia  skórę przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy. Nerw ten nosi nazwę  udowo_goleniowego. Nerw udowy unerwia też stawy: biodrowy i kolanowy.  Nerw zasłonowy wchodzi do kanału zasłonowego i wychodzi na  przyśrodkową powierzchnię uda głęboko między mięśnie. Dzieli się na  szereg gałęzi, które unerwiają wszystkie mięśnie grupy przywodzicieli  tj. mięsień zasłonowy zewnętrzny, smukły, grzebieniowy,. przywodziciel  krótki, długi i wielki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej  powierzchni uda. Unerwia też staw biodrowy. Nerw skórny boczny uda  przechodzi przez talerz biodrowy, wychodzi na udo tuż przy przednim  górnym kolcu biodrowym i unerwia swoimi rozgałęzieniami skórę bocznej  powierzchni uda aż do kolana.       Splot krzyżowy       Splot krzyżowy powstaje z przednich gałęzi dwóch dolnych nerwów  lędźwiowych i trzech górnych nerwów krzyżowych. Splot ten bywa łączony  ze splotem lędźwiowym w jeden splot lędźwiowo_krzyżowy. Splot krzyżowy  leży na przedniej powierzchni kości krzyżowej na mięśniu gruszkowatym.  Ze splotu wychodzą nerwy krótkie przeznaczone dla mięśni miednicy i  nerwy długie dla wolnej kończyny dolnej. Nerwy krótkie unerwiają  mięśnie: gruszkowaty, bliźniacze, zasłaniacz wewnętrzny, czworoboczny  uda. Nieco dłuższe nerwy biegną do mięśni pośladkowych. Są to dwa  nerwy pośladkowe: górny i dolny.   Nerw pośladkowy górny wychodzi z miednicy przez otwór  nadgruszkowaty, wchodzi między mięśnie pośladkowe i unerwia mięsień  pośladkowy średni i mały.   Nerw pośladkowy dolny wychodzi z miednicy przez otwór  podgruszkowaty, wchodzi pod mięsień pośladkowy wielki i unerwia go,  unerwia również napinacz powięzi szerokiej.       Nerwy wolnejŃ  kończyny dolnej      Do tej grupy nerwów należą: nerw kulszowy i skórny tylny nerw uda.  Nerw kulszowy największy nerw ustroju ludzkiego. Wychodzi z miednicy  przez otwór podgruszkowaty i wchodzi pod mięśnie pośladkowe. Wychodzi  spod dolnego brzegu mięśnia pośladkowego wielkiego i biegnie w linii  środkowej tylnej uda, leżąc na mięśniu przywodzicielu wielkim między  zginaczami stawu kolanowego. Powyżej dołu podkolanowego dzieli się na  nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny. Nerw piszczelowy biegnie w  przedłużeniu pnia nerwu, przechodzi przez środek dołu podkolanowego,  wchodzi między grupę powierzchowną i głęboką mięśni tylnych podudzia,  przechodzi następnie poza kostką przyśrodkową na stronę podeszwową  stopy i tu dzieli się na dwie gałęzie końcowe: przyśrodkową i boczną.  Nerw strzałkowy wspólny biegnie ku bokowi, dochodzi do główki strzałki  i tu dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny i głęboki. Nerw  strzałkowy powierzchowny biegnie po stronie bocznej podudzia między  mięśniami strzałkowymi, przechodzi na stronę grzbietową stopy. Nerw  strzałkowy głęboki przebija błonę międzykostną i wchodzi na przedniej  stronie podudzia między grupę prostowników kończy się na stronie  grzbietowej stopy. Nerw kulszowy unerwia ruchowo następujące mięśnie:  naudzie unerwia zginacze stawu kolanowego tj. mięsień półbłoniasty i  półścięgnisty i dwugłowy uda. Nerw piszczelowy unerwia grupę  powierzchowną i głęboką zginaczy podudzia tj. mięsień brzuchaty łydki,  płaszczkowaty i podeszwowy oraz piszczelowy tylny i długi zginacz  palców i palucha. Na stopie unerwia wszystkie mięśnie strony  podeszwowej stopy.   (Gałąś przyśrodkowa odpowiada zakresowi nerwu pośrodkowego na dłoni,  unerwia mięsień odwodziciel, krutki zginacz palucha, krótki zginacz  palców i dwa mięśnie glistowate. Gałąź boczna odpowiada zakresowi  nerwu łokciowego na dłoni i unerwia przywodziciel i krótki zginacz  palucha, mięśnie palca piątego tj. odwodziciel, zginacz i  przeciwstawiacz oraz pozostałe dwa mięśnie glistowate i wszystkie  mięśnie międzykostne.) Nerw strzałkowy powierzchowny unerwia mięśnie  strzałkowe krótki i długi. Nerw strzałkowy głęboki unerwia grupę  przednią podudzia tj. mięsień piszczelowy przedni, długi prostownik  palców i palucha oraz na grzbiecie stopy krótki prostownik palców i  palucha. Zakres unerwienia czuciowego nerwu kulszowego  jest następujący: staw biodrowy, kolanowy, skokowy i pozostałe stawy  stopy. Na podudziu skórę tylnej powierzchni przez rozgałęzienia nerwu  piszczelowego, dalej skórę strony bocznej i przedniej przez  rozgałęzienia nerwu strzałkowego powierzchownego, skórę strony  grzbietowej stopy przez rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych, skórę  palców również przez obydwa nerwy strzałkowe. Po stronie podeszwowej  stopy gałęzie czuciowe odchodzą od nerwu piszczelowego do skóry stopy  i palców.   Nerw tylny skóry uda, wychodzi z miednicy przez otwór  podgruszkowaty, przechodzi pod mięśniem pośladkowym wielkim i wychodzi  powierzchownie pod skórę w linii środkowej uda i dochodzi do kolana.  Oddaje gałęzie pośladkowe dolne i unerwia dalej skórę tylnej  powierzchni uda.       Zestawienie splotuŃ  lędźwiowo_krzyżowego      Nerwy krótkie - mięsień czworoboczny lędźwi, lędźwiowy.  Nerw biodrowo_podbrzuszny - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny  wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej.   Nerw biodrowo_pachwinowy - mięśnie brzucha poprzeczny, skośny  wewnętrzny i zewnętrzny, skórę okolicy pachwinowej, narządy płciowe  zewnętrzne.   Nerw płciowo_udowy - skórę przedniej powierzchni uda i narządy  płciowe zewnętrzne.   Nerw udowy - mięśnie grupy przedniej uda, mięsień biodrowy, skórę  przedniej powierzchni uda, przyśrodkowej powierzchni podudzia i stopy  oraz staw biodrowy i kolanowy.   Nerw zasłonowy - mięśnie grupy przyśrodkowej uda, skórę powierzchni  przyśrodkowej uda, oraz staw biodrowy i kolanowy.   Nerw skórny - boczny uda - skórę bocznej powierzchni uda.   Nerwy krótkie (splotu krzyżowego) - mięśnie głębokie miednicy.   Nerw pośladkowy dolny - mięsień pośladkowy wielki, napinacz powięzi  szerokiej.   Nerw pośladkowy górny - mięsień pośladkowy średni i mały.   Nerw kulszowy - grupę tylną uda, wszystkie mięśnie podudzia i stopy,  skórę przedniej bocznej i tylnej powierzchni podudzia, całej stopy  wraz z palcami oraz stawy biodrowy, kolanowy i stawy stopy.   Nerw skórny tylny uda - skórę tylnej powierzchni uda.       Zestawienie unerwieniaŃ  wolnej kończyny dolnej      Unerwienie ruchowe   Nerw udowy - grupa przednia uda; mięsień krawiecki i czworogłowy  uda.   Nerw zasłonowy - grupa przyśrodkowa uda: mięsień smukły, zasłonowy  zewnętrzny, grzebieniowy, przywodziciel krótki, długi i wielki.   Nerw kulszowy - grupa tylna uda: mięsień półbłoniasty,  półścięgnisty, dwugłowy, grupa tylna podudzia powierzchowna: mięsień  brzuchaty łydki, płaszczkowaty i podeszwowy. Grupa tylna podudzia  głęboka: mięsień piszczelowy tylny, długi zginacz palców i palucha.  Grupa boczna mięśni podudzia: mięsień strzałkowy długi i krótki. Grupa  przednia mięśni podudzia: mięsień piszczelowy przedni, długi  prostownik palców i palucha. Mięśnie grzbietu stopy krótki prostownik  palców i palucha. Mięśnie podeszwy, stopy - grupa palucha: mięsień  odwodziciel, przywodziciel i zginacz krótki palucha. Mięśnie palca  piątego: zginacz, przeciwstawiacz i odwodziciel. Mięśnie środkowe  stopy: krótki zginacz palców, czworoboczny stopy, glistowate i  międzykostne.       Unerwienie czuciowe       Udo strona przednia - nerw płciowo_udowy,   nerw udowy. Udo strona przyśrodkowa - nerw zasłonowy.   Udo strona tylna - nerw tylny skórny uda.   Podudzie strona przednia - nerw piszczelowy.   Podudzie strona przyśrodkowa - nerw udowo_goleniowy od nerwu  udowego.   Podudzie strona boczna - nerw strzałkowy powierzchowny.   Stopa strona grzbietowa - rozgałęzienia obu nerwów strzałkowych.   Stopa strona podeszwowa - rozgałęzienia nerwu piszczelowego.       Splot sromowy       Splot sromowy powstaje z przednich gałęzi trzeciego i czwartego  nerwu krzyżowego. Leży w miednicy małej poniżej splotu krzyżowego.  Jego gałęzie unerwiają mięśnie dna miednicy i zwieracz odbytu  zewnętrzny oraz mięśnie narządów płciowych zewnętrznych. Czuciowo  unerwia skórę krocza i narządów płciowych zewnętrznych. Nerw ogonowy  zwany nerwem guzicznym pochodzi z ostatniego nerwu krzyżowego i nerwu  ogonowego, jest u człowieka nerwem słabym o małym zakresie unerwienia.  Ruchowo unerwia częściowo dźwigacz odbytu, czuciowo skórę otoczenia  odbytu i kości ogonowej.       Gałęzie tylneŃ  nerwów rdzeniowych      Gałęzie tylne nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, układają się  segmentarnie. Unerwiają one mięśnie własne grzbietu i skórę grzbietu.  Dzielą się na gałęzie boczne i przyśrodkowe. Wśród gałęzi czuciowych  wyróżnia się gałąŻ tylną drugiego nerwu szyjnego, która jako nerw  potyliczny większy unerwia skórę okolicy potylicznej, ponadto gałęzie  skórne górnych nerwów lędźwiowych, które tworzą nerwy pośladkowe górne  oraz trzech górnych nerwów krzyżowych, które tworzą nerwy pośladkowe  środkowe.       Nerwy czaszkowe       Nerwy czaszkowe zwane inaczej nerwami mózgowymi są częściowo podobne  do nerwów rdzeniowych, ponieważ tak jak one są nerwami mieszanymi  ruchowo_czuciowymi. Część nerwów czaszkowych jest odmienna, są to  nerwy czysto ruchowe i czysto czuciowe. Te ostatnie są wysoko  wyspecjalizowane w przewodzeniu bodźców czuciowych, jako nerwy  zmysłowe. Określenie nerwy czysto ruchowe nie jest ścisłe, ponieważ  nerwy te otrzymują podobnie jak nerwy rdzeniowe włókna układu  autonomicznego: sympatyczne i parasympatyczne.   Jest 12 par nerwów czaszkowych: pierwszy - węchowy, zmysłowy;   drugi - wzrokowy, zmysłowy;   trzeci - okoruchowy, ruchowy;   czwarty - bloczkowy, ruchowy;   piąty - trójdzielny, mieszany;   szósty - odwodzący, ruchowy;   siódmy twarzowy - ruchowy;   ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zmysłowy;   dziewiąty - językowo_gardłowy, mieszany;   dziesiąty - błędny, mieszany;   jedenasty - dodatkowy, ruchowy;   dwunasty - podjęzykowy, ruchowy.       Omówienie poszczególnychŃ  nerwów      Nerw pierwszy - węchowy, czysto czuciowy, zmysłowy, posiada neurony  początkowe w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej. Włókna zwane  nitkami węchowymi przechodzą do jamy czaszki przez otworki w blaszce  poziomej kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej na podstawie  mózgowia. Dalsza droga prowadzi do ośrodka korowego w płacie  skroniowym na podstawie mózgowia.   Nerw drugi - wzrokowy, czysto czuciowy, zmysłowy, wychodzi z  siatkówki oka, przechodzi przez warstwy gałki ocznej, następnie przez  oczodół, wchodzi do jamy czaszki, gdzie ulega częściowemu  skrzyżowaniu. Ze skrzyżowania wychodzą pasma wzrokowe, które dochodzą  do ośrodków podkorowych, następnie korowych wzroku. Ośrodek korowy  leży w płacie potylicznym.   Nerw trzeci - okoruchowy, określany jako czysto ruchowy posiada  włókna ruchowe i parasympatyczne. Jądro jego leży w pniu mózgu w  śródmózgowiu. Po wyjściu z pnia wchodzi do oczodołu przez górną  szczelinę oczodołową i dzieli się na dwie główne gałęzie, unerwia  mięśnie poruszające gałkę oczną: prosty górny, prosty przyśrodkowy,  prosty dolny, skośny dolny i mięsień dźwigacz powieki górnej. Część  parasympatyczna unerwia mięśnie gładkie gałki ocznej tj. zwieracz  źrenicy i mięsień rzęskowy.   Nerw czwarty - bloczkowy, ruchowy, posiada jądro podobnie jak trzeci  w pniu mózgu w śródmózgowiu, przechodzi do oczodołu przez górną  szczelinę oczodołową i unerwia tylko jeden mięsień - skośny górny oka.   Nerw piąty - trójdzielny, nerw mieszany. Część ruchowa jest  mniejsza, posiada jądro w pniu mózgu w moście, stąd wychodzi i  przyłącza się do części czuciowej do jej trzeciej gałęzi. Wychodzi z  jamy czaszki i unerwia wszystkie mięśnie żwacze dzieląc się na gałęzie  do poszczególnych mięśni tj. obuskrzydłowych, skroniowego i żwacza.  Część czuciowa znacznie większa bierze początek w zwoju Gassera, który  leży na piramidzie kości skroniowej. Włókna obwodowe tworzą trzy  gałęzie, włókna dośrodkowe wchodzą do pnia mózgu do trzech jąder. Nerw  pierwszy nerw oczny wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę  oczodołową i tu dzieli się na kilka gałązek, które unerwiają czuciowo  gałkę oczną, całą zawartość oczodołu, część gałązek wychodzi poza  oczodół i unerwia skórę powieki górnej bocznego i przyśrodkowego kąta  oka, czoła, skórę nosa, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki czołowej,  klinowej i komórek sitowych. Włókna przeznaczone dla skóry czoła  wychodzą z oczodołu przez wcięcie lub otwór nadoczodołowy. Do tej  gałęzi pierwszej dochodzą ponadto włókna parasympatyczne wydzielnicze  dla gruczołu łzowego. Nerw drugi zwany szczękowym wychodzi z jamy  czaszki, biegnie następnie po ścianie dolnej oczodołu, a zakończenie  jego wychodzi przez otwór podoczodołowy. Unerwia szczękę wraz z zębami  i dziąsłami, błonę śluzową jamy ustnej i nosowej, zatoki szczękowej,  skórę powieki dolnej, policzka i wargi górnej. Część parasympatyczna  zawiera włókna wydzielnicze dla gruczołów błony śluzowej jamy ustnej,  nosowej i zatok. Nerw trzeci zwany żuchwowym wychodzi z jamy czaszki i  dzieli się na trzy gałęzie, z których jedna zwana nerwem zębodołowym  dolnym, wchodzi do kanału żuchwy. Nerw żuchwowy unerwia żuchwę wraz z  zębami, język, dno jamy ustnej, częściowo ucho zewnętrzne, skórę  okolicy skroniowej, zaś gałązki końcowe wychodzą przez otwór bródkowy  i unerwiają skórę brody, wargi dolnej. Część parasympatyczna zawiera  włókna wydzielnicze dla ślinianek: przyusznej, podżuchwowej,  podjęzykowej. Zakres unerwienia nerwu trójdzielnego jest następujący:  ruchowo unerwia grupę mięśni żwaczych. Czuciowo zakres jego obejmuje  całą twarz, którą można podzielić na trzy pasy. Pas górny obejmujący  czoło i zawartość oczodołu unerwia gałąź pierwsza tj. nerw oczny,  dochodzi do tego częściowo jama nosowa i zatoki sitowe, czołowa i  klinowa. Pas środkowy obejmujący odcinek od ściany dolnej oczodołu po  podniebienie unerwia gałąź druga tj. nerw szczękowy, ponadto unerwia  częściowo jamę nosową i zatokę szczękową. Pas dolny obejmujący  pozostały odcinek twarzy unerwia trzecia gałąź tj. nerw żuchwowy.  Dochodzi tu ponadto okolica przyuszna i skroniowa. Część  parasympatyczna nerwu trójdzielnego unerwia gruczoły ślinowe tj.  śliniankę przyuszną, podżuchwową, podjęzykową, gruczoł łzowy, gruczoły  błony śluzowej jamy nosowej, ustnej i zatok przyusznych. (Nazwy  poszczególnych części nerwu trójdzielnego są następujące: gałąź  pierwsza - nerw oczny, dzieli się na nerw łzowy, czołowy i  nosowo_rzęskowy. Gałąź druga - nerw szczękowa dzieli się na nerw  jarzmowy, nerwy zębodołowe górne i skrzydłowo_podniebienne. Gałąź  trzecia - nerw żuchwowy dzieli się na nerw językowy, zębodołowy dolny  i uszno_skroniowy. Włókna parasympatyczne dochodzą do poszczególnych  gałęzi za pośrednictwem zwojów i tak gałąź pierwsza posiada zwój  rzęskowy, gałąź druga zwój klinowo_podniebienny, gałąź trzecia zwój  uszny i podjęzykowy.   Nerw szósty - odwodzący nerw ruchowy, posiada jądro w pniu mózgu w  moście. Wchodzi do oczodołu przez górną szczelinę oczodołową i unerwia  jego mięsień prosty boczny oka.   nerw siódmy - twarzowy, jest głównie nerwem ruchowym, choć posiada  dodatkowo część czuciową i parasympatyczną. Część ruchowa ma jądro w  pniu mózgu w moście. Po wyjściu z mózgu nerw ten przechodzi przez  piramidę kości skroniowej, wychodzi następnie z czaszki między  wyrostkiem rylcowatym i sutkowym kości skroniowej, wchodzi do  ślinianki przyusznej i tu dzieli się na dwie główne gałęzie a te z  kolei na dalsze. Gałęzie nerwu twarzowego dochodzą do wszystkich  mięśni mimicznych twarzy i do mięśnia szerokiego szyi. Część czuciowa  nerwu twarzowego tj. struna bębenkowa, która prowadzi bodźce smakowe z  języka do odpowiedniego ośrodka w mózgu. Część parasympatyczna  doprowadza włókna do nerwu trójdzielnego i za jego pośrednictwem do  ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej, do gruczołu łzowego i do  gruczołów błony śluzowej jamy nosowej i jamy ustnej.   Nerw ósmy - ślimakowo_przedsionkowy, zwany również nerwem  statyczno_ruchowym. Składa się z dwóch odrębnych części. Część  słuchowa czyli ślimakowa biegnie od komórek zwoju spiralnego ślimaka w  uchu wewnętrznym przez przewód słuchowy wewnętrzny i dochodzi do dwóch  jąder w pniu mózgu na granicy mostu i rdzenia przedłużonego. Część  statyczna, czyli przedsionkowa biegnie od zwoju przedsionkowego,  leżącego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego, razem z nerwem  ślimakowym do pnia mózgu do swoich odrębnych czterech jąder leżących w  sąsiedztwie jąder nerwu ślimakowego. Z jąder nerwu ślimaka prowadzi  dalej droga do ośrodka korowego słuchu w płacie skroniowym. Z jąder  nerwu przedsionka biegną drogi do móżdżka.   Nerw dziewiąty - językowo_gardłowy, jest nerwem mieszanym, zawiera  włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Posiada on jądra ruchowe i  parasympatyczne, częściowo wspólnie z nerwem błędnym, ponadto ma dwa  zwoje jako część początkowa włókien czuciowych. Jądra leżą w pniu  mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem  błędnym przez otwór dla żyły szyjnej wewnętrznej i dochodzi do bocznej  ściany gardła. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie gardła, włókna  czuciowe ucho i gardło, część języka, zaś włókna parasympatyczne  dochodzą do nerwu trójdzielnego i przez jego gałęzie do ślinianki  przyusznej.   Nerw dziesiąty - nerw błędny jest podobnie jak nerw poprzedni  mieszany, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i parasympatyczne. Jądra ma  wspólne z nerwem dziewiątym w pniu mózgu i swoje dwa zwoje czuciowe.  Wychodzi z czaszki z nerwem dziewiątym, biegnie następnie wzdłuż  gardła, dochodzi do klatki piersiowej, biegnie wzdłuż przełyku,  wchodzi razem z przełykiem do jamy brzusznej. Część ruchowa nerwu jest  przeznaczona dla mięśni przewodu pokarmowego, począwszy od gardła  przez przełyk, żołądek aż do jelita grubego, następnie mięśni krtani,  tchawicy, oskrzeli, i mięśnia sercowego. Część czuciowa unerwia  kolejno idąc od góry tak jak nerw biegnie przez szyję, klatkę  piersiową i jamę brzuszną; język, gardło, krtań, tchawicę, oskrzela,  przewód pokarmowy do okrężnicy poprzecznej włącznie, serce wraz z  workiem osierdziowym. Część parasympatyczna przyłącza się do części  czuciowej i unerwia mięśnie gładkie i gruczoły narządów: szyi, klatki  piersiowej i jamy brzusznej.   Nerw jedenasty - dodatkowy, jest nerwem ruchowym. Jądro jego leży w  pniu mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki razem z nerwem  dziewiątym i dziesiątym. Dzieli się na dwie części zwane gałęzią  zewnętrzną i wewnętrzną. Gałąź zewnętrzna unerwia mięsień  mostkowo_obojczykowo_sutkowy i czworoboczny. Gałąź wewnętrzna  przyłącza się do nerwu błędnego biegnie razem z nim.   Nerw dwunasty - podjęzykowy, czysto ruchowy. Jądro jego leży w pniu  mózgu w rdzeniu przedłużonym. Wychodzi z czaszki przez swój kanał w  kości potylicznej i dochodzi do języka. Unerwia wszystkie mięśnie  języka, zarówno mięśnie własne języka jak i mięśnie łączące język z  otoczeniem tj. bródkowo_językowy, gnykowo_językowy i rylcowo_językowy.       Narząd słuchuŃ  i równowagi      Narząd słuchu i równowagi zwany także narządem statyczno_słuchowym  lub po prostu uchem, składa się z trzech części: ucha zewnętrznego,  środkowego i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny  usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Ucho środkowe zawiera jamę  bębenkową, torebkę słuchową i komórki sutkowe. Ucho wewnętrzne dzieli  się na część słuchową i część statyczną. Ucho wewnętrzne jest nazywane  błędnikiem i składa się z części kostnej, w której mieści się część  błoniasta. Ucho środkowe i wewnętrzne mieszczą się w piramidzie kości  skroniowej.       Ucho zewnętrzne       Małżowina uszna znajduje się po stronie bocznej głowy. Jest  zbudowana z rusztowania chrzęstnego pokrytego skórą, jedynie u dołu  jest płatek uszny nie posiadający chrząstki. Pod skórą znajdują się  mięśnie małżowiny, u człowieka słabo rozwinięte. Chrząstka małżowiny  przechodzi w chrząstkę przewodu słuchowego zewnętrznego. Przewód  słuchowy zewnętrzny posiada początkowo część chrzęstną, następnie  część kostną. Część kostna jest zawarta między łuską kości skroniowej  a jej częścią bębenkową. Przewód słuchowy jest wyścielony skórą, w  której znajdują się specjalne gruczoły produkujące woskowinę. Przewód  słuchowy zewnętrzny ma w płaszczyźnie poziomej przebieg zygzakowaty,  zaś w płaszczyźnie pionowej przebieg łukowaty. Dlatego przy badaniu  ucha zewnętrznego i oglądaniu błony bębenkowej podnosi się małżowinę  do góry, aby wyrównać łukowaty układ przewodu. Przewód słuchowy  zewnętrzny kończy się błoną bębenkową.       Ucho środkowe       Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią ograniczoną sześcioma  ścianami. Ścianę boczną tworzy błona bębenkowa, ścianą przyśrodkową  jest ściana graniczna między jamą bębenkową a uchem wewnętrznym,  ściana tylna nosi nazwę sutkowej, ściana przednia - szyjnotętniczej,  ściana górna stropowej, a ściana dolna żylnej.   Błona bębenkowa jest umocowana w pierścieniu kostnym, ustawiona  skośnie w ten sposób, że za ścianą tylno_górną, przewodu tworzy kąt  rozwarty, zaś ze ścianą przednio_dolną kąt ostry. Od strony jamy  bębenkowej przyrasta do błony bębenkowej rękojeść młoteczka. Górna  część błony jest bardziej wiotka. Błona jest od strony przewodu  pokryta cienką skórą, od strony jamy bębenkowej błoną śluzową, leżąca  między nimi warstwa środkowa jest zbudowana z tkanki łącznej  włóknistej. Błonę bębenkową ogląda się od strony przewodu słuchowego  zewnętrznego. Widać jej bladoróżowe zabarwienie, prześwieca przez nią  rękojeść młoteczka, a od zakończenia rękojeści tworzy się trójkątny  refleks świetlny. Na ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej widoczny  jest wzgórek wywołany przez początkowy odcinek kanału ślimaka. Powyżej  wzgórka jest okienko owalne, czyli przedsionka, zamknięte przez  podstawę strzemiączka, poniżej okienko okrągłe ślimaka, zamknięte  przez błonę bębenkową wtórną. Ściana górna utworzona jest przez cienką  warstwę kostną zwaną stropem jamy bębenkowej. Ściana dolna sąsiaduje z  początkowym odcinkiem żyły szyjnej wewnętrznej. Ściana przednia  stanowi zarazem ścianę kanału dla tętnicy szyjnej wewnętrznej, która  przechodzi przez piramidę kości skroniowej. Ściana tylna posiada  wejście do komórek sutkowych wypełniających wyrostek sutkowy kości  skroniowej. W jamie bębenkowej znajdują się trzy kosteczki słuchowe:  młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek ma kształt maczugi,  część grubsza zwana główką leży powyżej błony bębenkowej w części  górnej jamy bębenkowej. Rękojeść przyrasta do błony bębenkowej. Główka  łączy się stawowo z trzonem kowadełka. Kowadełko przypomina kształtem  nieforemny ząb trzonowy. Z jego trzonu wyrastają dwa wyrostki, krótszy  zwany odnogą krótką, skierowany jest ku tyłowi, zaś odnoga długa ma na  swoim zakończeniu powierzchnię stawową dla strzemiączka i jest  skierowana ku stronie przyśrodkowej. Strzemiączko jest podobne do  strzemienia, posiada dwie odnogi łączące się podstawą strzemiączka.  Podstawa przyrasta do brzegów okienka owalnego. Jamę bębenkową  dzielimy na trzy części położone w stosunku do błony bębenkowej, część  górną powyżej błony, część środkową na poziomie błony i część dolną  poniżej.   Trąbka słuchowa jest to kanał, który wychodzi ze ściany przedniej  jamy bębenkowej i dochodzi do ściany bocznej gardła, gdzie otwiera się  w jej części nosowej na poziomie małżowiny nosowej dolnej. Trąbka  słuchowa biegnie początkowo w kanale kostnym, następnie posiada ściany  częściowo chrzęstne, częściowo błoniaste. Powyżej trąbki słuchowej  biegnie w kanale kostnym mięsień napinający błonę bębenkową, który  przyczepia się do szczytu piramidy i do rękojeści młoteczka.   Komórki sutkowe i jedna większa jama sutkowa znajdują się w wyrostku  sutkowym kości skroniowej. Mają one połączenie z jamą bębenkową i  dzięki temu procesy zapalne mogą przenosić się z jamy na komórki  sutkowe.       Ucho wewnętrzne       Ucho wewnętrzne stanowi tzw. błędnik kostny, w którym mieści się  błędnik błoniasty. Ucho wewnętrzne jest podobnie jak środkowe schowane  w piramidzie kości skroniowej. Ucho wewnętrzne jest wypełnione płynem,  wobec czego jest ze wszystkich stron zamknięte. Błędnik kostny składa  się z przedsionka, z którego wyrasta ślimak wchodzący w skład części  słuchowej i trzy kanały półkoliste tworzące część równowagi, czyli  statyczną. Z ucha wewnętrznego wychodzi przewód słuchowy wewnętrzny,  który otwiera się na tylnej ścianie piramidy, a przez który wychodzą z  ucha wewnętrznego nerwy ślimaka i przedsionka zdążające do swoich  jąder w moście. Przedsionek jest to mała jama kostna, której ściana  boczna sąsiaduje z jamą bębenkową, a ścianę przyśrodkową, stanowi dno  przewodu słuchowego wewnętrznego. W dnie przewodu znajdują się liczne  otworki, przez które wychodzą włókna nerwowe, nerwu ślimakowego i  przedsionkowego. Z przedsionka od strony przedniej i dolnej wyrasta  pierwszy zakręt ślimaka, z dalszych ścian wyrastają kanały półkoliste:  przedni, tylny i boczny. Kanały półkoliste są ustawione w stosunku do  siebie pod kątem prostym. Każdy posiada dwie odnogi, jedną nieco  rozszerzoną zwaną odnogą bańkowatą i drugą odnogę gładką, pojedynczą.  Dwie odnogi pojedyncze kanału przedniego i tylnego zrosły się w odnogę  wspólną, dzięki temu w przedsionku jest pięć zamiast sześciu otworów.  Ślimak ma kształt muszli ślimaka ogrodowego, posiada trzy niepełne  zakręty, pierwszy jest szeroki, drugi dość szybko maleje, trzeci  niepełny jest najmniejszy. W osi ślimaka jest słupek kostny zwany  wrzecionkiem, wokół którego wiją się zakręty ślimaka. Każdy zakręt  jest podzielony niezupełnie na dwie części przez blaszkę spiralną  kostną, która wyrasta z wrzecionka i wtula się w poszczególne zakręty.  Tworzą się więc w ten sposób dwa przedziały w każdym zakręcie - tzw.  schody ślimaka i schody przedsionka. Błędnik błoniasty jest w pewnym  sensie odpowiednikiem błędnika kostnego, jednak jest od niego  mniejszy. W przedsionku znajdują się dwa pęcherzyki błoniaste zwane  wrzecionkiem i łagiewką połączone między sobą przewodem. Woreczek  łączy się z błoniastym przewodem ślimakowym, zaś łagiewka z przewodami  półkolistymi. Przewód ślimakowy znajduje się w schodach przedsionka i  ma na przekroju kształt trójkąta. Ścianę podstawną stanowi blaszka  spiralna błoniasta, która biegnie w przedłużeniu blaszki spiralnej  kostnej i dochodzi do ściany przeciwległej zakrętu, uzupełniając  podział na wymienione wyżej schody ślimaka i przedsionka. Druga ściana  błoniasta odchodzi od zakończenia blaszki spiralnej kostnej - skośnie  do ściany zewnętrznej zakrętu, jest to blaszka przedsionkowa. Na  ścianie zewnętrznej zakrętu biegnie więzadło spiralne, które stanowi  trzecią ścianę błoniastą. Przewód ślimaka jest wypełniony płynem  zwanym endolimfą, zaś schody ślimaka i przedsionka otaczające przewód  ślimaka są wypełnione perilimfą. Na blaszce podstawowej znajduje się  narząd Kortiego (Corti) zawierający komórki zmysłowe, słuchowe, do  których docierają bodźce słuchowe. Wokół wrzecionka są nagromadzone  komórki nerwowe, które tworzą zwój spiralny ślimaka. Z tych komórek  wychodzą wypustki obwodowe do komórek zmysłowych, słuchowych i  dośrodkowe, które zbierają się w nerw ślimakowy, przechodzący przez  przewód słuchowy wewnętrzny.   W kanałach półkolistych znajdują się mniejsze od nich błoniaste  przewody półkoliste wypełnione endolimfą, zaś między przewodami a  ścianami kanałów jest perilimfa. Na rozgałęzieniach bańkowych  przewodów półkolistych, na woreczku i łagiewce w przedsionku, znajdują  się plamki statyczne, zawierające komórki nabłonkowe zmysłowe  posiadające rzęski. Nad plamkami są błonki, w których są kryształki  soli mineralnych. Na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego znajduje  się zwój nerwu przyśrodkowego. Wypustki obwodowe jego komórek biegną  do plamek statycznych, a wypustki dośrodkowe dołączają się do nerwu  ślimakowego i razem z nim przechodzą przez przewód słuchowy  wewnętrzny.   Drganie fal powietrza przenosi się dwoma drogami, jedna prowadzi  przez przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową, jamę bębenkową,  zawarte w niej powietrze i łańcuch kostek słuchowych do płynu  wypełniającego ucho wewnętrzne. Drugie przewodnictwo idzie drogą  kostną przez kości czaszki do ucha wewnętrznego.       Narząd wzroku       Narząd wzroku składa się z gałki ocznej i z jej narządów dodatkowych  jak: aparat ruchu, narząd łzowy narządy ochronne. Całość mieści się w  oczodole.   Gałka oczna jest podzielona podobnie jak kula ziemska przez równik  biegnący w największym obwodzie gałki ocznej oraz posiada dwa bieguny  przedni i tylny. Połączenie obu biegunów stanowi oś gałki ocznej.  Gałka oczna leży w przedniej najszerszej części oczodołu, poza nią  znajduje się przestrzeń pozagałkowa wypełniona przez mięśnie, naczynia  krwionośne, nerwy, tkankę łączną i tłuszczową. Gałka oczna składa się  ze ściany i zawartości. Ściana gałki jest utworzona przez trzy  warstwy: błonę włóknistą zwaną twardówką lub białkówką, błonę  naczyniową zwaną naczyniówką i przez siatkówkę. Zawartość gałki tworzy  ciało szkliste, soczewka i płyn wypełniający komorę oka przednią i  tylną.   Błona włóknista, czyli twardówka, jest zbudowana z tkanki łącznej i  składa się z części tylnej tj. twardówki i z części przedniej rogówki.  Część tylna jest znacznie większa od przedniej, jest nieprzeźroczysta,  koloru białawo_niebieskiego a u ludzi starych z odcieniem żółtawym.  Przez część tylną twardówki przechodzą włókna nerwu wzrokowego, w  okolicy równika przyczepiają się do niej ścięgna mięśni poruszających  gałkę oczną, ponadto opuszczają warstwę naczyniową cztery żyły  wirowate. Przez część tylną i przednią przechodzą drobne naczynia  krwionośne tętnicze i nerwy, które wchodzą w głąb gaałki ocznej.  Rogówka leży z przodu, jest bardziej wypukła niż twardówka, jest  przeźroczysta otoczona rowkiem rogówkowo_twardówkowym. Rogówka stanowi  przednią ścianę komory przedniej oka.   Błona naczyniowa oka składa się z trzech części: naczyniówki, ciała  rzęskowego i tęczówki. Naczyniówka leży z tyłu i zawiera bardzo dużo  naczyń krwionośnych ułożonych w dwiie warstwy: Naczyń większych i  naczyń włosowatych. Ciało rzęskowe ma kształt szerokiego pierścienia,  który oprócz naczyń krwionośnych zaiwera mięsień rzęskowy. Na  powierzchni ciała rzęskowego są wyrostki rzęskowe, ponadto ciało  rzęskowe jest pokryte warstwą barwnikową należącą do siatkówki.  Tęczówka również o kształcie pierścienia leży do przodu od ciała  rzęskowego i otacza okrągły otwór źreniczny. W tęczówce oprócz naczyń  znajdują się dwa mięśnie gładkie: zwieracz źrenicy o przebiegu  okrężnym i rozszerzacz źrenicy o przebiegu promienistym. Stronę tylną  tęczówki pokrywa podobnie jak ciało rzęskowe, warstwa barwnikowa  siatkówki. Tęczówka zawiera barwnik, od jego ilości zależy kolor  tęczówki.   Siatkówka jest to błona wewnętrzna oka i składa się z dwóch części:  przedniej nie odbierającej podniet świetlnych, jest złożona z jednej  warstwy komórek barwikowych. Komórki te pokrywają ciało rzęskowe i  tęczówkę stąd nazwa część tęczówkowa i część rzęskowa siatkówki. Część  tylna siatkówki jest wrażliwa na światło i jest to część wzrokowa  siatkówki. W części wzrokowej znajduje się nieco przyśrodkowo od  bieguna tylnego brodawka lub tarcza nerwu wzrokowego. Jest to miejsce,  w którym zbierają się włókna tego nerwu. W środku tej tarczy widoczna  jest tętnica środkowa siatkówki, która biegnie przez środek nerwu.  Tarcza jest niewrażliwa na bodźce świetlne, stąd nazywana bywa plamką  ślepą. Bocznie od tarczy znajduje się plamka żółta, miejsce  najostrzejszego widzenia, zawierająca w centrum czopki a na obwodzie  czopki i pręciki. Siatkówka jest zbudowana z dziewięciu warstw, z tego  trzy warstwy biorą udział w przewodzeniu bodźców świetlnych. W  warstwie wewnętrznej siatkówki znajdują się dwa rodzaje komórek  nerwowo_nabłonkowych zwanych zależnie od ich kształtu pręcikami i  czopkami. Pręciki służą do odczuwania światła, czyli do odbierania  bodźców przy słabym oświetleniu, natomiast czopki odbierają barwy a  więc widzenie przy dobrym oświetleniu. Z tych komórek przenoszone są  bodźce na komórki dwubiegunowe siatkówki, następnie na komórki zwojowe  nerwu wzrokowego i dalej drogą nerwu transportowane są do ośrodka  korowego wzroku. Na zewnątrz siatkówki jest warstwa komórek  barwikowych. Zawartość gałki ocznej stanowi głównie ciało szkliste.  Jest ono otoczone torebką i wypełnione cieczą galaretowatą,  przeźroczystą. W części przedniej ciała szklistego w specjalnym  zagłębieniu leży soczewka. Soczewka jest zbudowana z komórek  pryzmatycznych i otoczona torebką. Soczewka jest dwuwypukła, z tym  jednak, że jej powierzchnia przednia jest bardziej płaska niż tylna.  Soczewka posiada równik i dwa bieguny: przedni i tylny połączone osią  soczewki. Do równika soczewki dochodzą delikatne włókienka z mięśnia  rzęskowego, wskutek czego soczewka jest zawieszona na systemie  włókienek łącznotkankowych. Soczewka jest elastyczna i zależnie od  stanu mięśnia rzęskowego może być bardziej płaska lub bardziej  wypukła.   Komora przednia oka jest zawarta między ścianą tylną rogówki,  tęczówką i powierzchnią przednią soczewki. Zawiera ciecz wodnistą.  Komora tylna oka jest zawarta między tęczówką leżącą od przodu, a  ciałem rzęskowym i soczewką od tyłu. Ma ona kształt pierścienia i  zawiera ciecz wodnistą. Gałka oczna ma zdolność przystosowywania się  do zmian odległości oglądanych przedmiotów i do zmian natężenia  światła. Przystosowanie do zmiany odległości nazywa się akomodacją oka  i polega ona na zmianie krzywizny soczewki. Przy oglądaniu przedmiotów  bliskich następuje skurcz części mięśnia rzęskowego, zluźnienie  włókienek i soczewka uwypukla się. Przy oglądaniu przedmiotów z daleka  soczewka bardziej płaska, a jej system włókienek napięty. W wieku  starszym soczewka traci elastyczność i nie może zmieniać swojej  grubości, stąd potrzeba uzupełniania przy pomocy soczewek w okularach.  Przystosowanie do oglądania przedmiotów przy zmiennym oświetleniu nosi  nazwę adaptacji. Mechanizm adaptacji jest podwójny. Przy słabym  oświetleniu rozszerza się otwór źreniczny, aby do gałki weszło więcej  promieni świetlnych, ponadto pojawia się specjalny barwik zwany  czerwienią wzrokową lub rodopsyną, który umożliwia widzenie przy  słabym świetle. Szybkość pojawiania się rodopsyny u ludzi jest różna,  stąd mówimy o szybkiej lub powolnej adaptacji.       Narządy pomocniczeŃ  gałki ocznejŃ  - narząd ruchu      Narząd ruchu gałki ocznej składa się z czterech mięśni prostych i z  dwóch mięśni skośnych. Prawie wszystkie te mięśnie przyczepiają się w  otoczeniu nerwu wzrokowego w szczycie oczodołu. Mięśnie proste są  następujące: prosty górny, dolny, przyśrodkowy i boczny. Mięśnie  skośne są dwa: górny i dolny. Mięsień skośny dolny jako jedyny  przyczepia się odmiennie, mianowicie do ściany dolnej oczodołu.  Wszystkie mięśnie dochodzą mniej więcej do równika gałki ocznej i  przyczepiają się do twardówki. Oprócz mięśni dochodzących bezpośrednio  do gałki ocznej jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej, który  biegnie od wspólnego przyczepu przy szczycie oczodołu do powieki  górnej.   Narząd ochronny gałki ocznej stanowią powieki, spojówka i aparat  łzowy. Powieki są dwie, górna i dolna, przy czym górna jest większa. W  skład powieki wchodzi skóra, mięsień okrężny oka, a w górnej i mięsień  dźwigacz powieki górnej, następnie zgrubiała warstwa tkanki łącznej  zwana tarczką powiekową i od strony wewnętrznej spojówka. W powiekach  są gruczoły łojowe i potowe. Z brzegów powiek wyrastają włoski  dotykowe zwane rzęsami. Od tarczek powiekowych biegną do ścianki  brzegów oczodołu pasma tkanki łącznej tworzące przegrodę oczodołu.   Błona spojówkowa dzieli się na spojówkę powiek i gałki. Spojówka  powiek wyściela wewnętrzną powierzchnię powiek i przechodzi  bezpośrednio na gałkę oczną dochodząc do brzegów rogówki. Przejście  spojówki powiekowej w spojówkę gałkową nosi nazwę załamków spojówki.   Narząd łzowy składa się z gruczołu łzowego i dróg łzowych. Gruczoł  łzowy leży po bocznej stronie oczodołu, część jego leży w górnym  sklepieniu spojówki. Z gruczołu wychodzą delikatne przewodziki, które  odprowadzają ciecz łzową do górnego załamka spojówki. Ruchem powiek  ciecz jest rozprowadzana po gałce ocznej i spływa do przyśrodkowego  kąta oka. TU znajduje się jeziorko łzowe i tu zaczynają się drogi  łzowe. Na brzegach powiek są otworki prowadzące do kanalików łzowych,  które dochodzą do woreczka łzowego, a stąd ciecz przedostaje się do  przewodu nosowo_łzowego i uchodzi ostatecznie do jamy nosowej pod  małżowiną nosową dolną.       Układ krążenia       Do układu krążenia należy serce jako narząd centralny, zespół naczyń  krwionośnych, układ chłonny oraz narządy krwiotwórcze. U człowieka  krążenie krwi jest zamknięte, tworzy dwa układy - krążenie małe, czyli  płucne i krążenie duże. Schemat krążenia małego jest następujący: z  prawej komory serca wychodzi pień płucny i dzieli się na dwie tętnice  płucne prawą ii lewą. Po wejściu do odpowiedniego płuca tętnica  rozgałęzia się stopniowo, aż dochodzi do naczyń włosowatych, które  oplatają gęstą siecią pęcherzyki płucne. Tu następuje wymiana gazów  między hemoglobiną czerwonych ciałek krwi a powietrzem zawartym w  pęcherzykach płucnych. Z łożyska kapilarów wychodzą drobne żyłki,  następnie żyły płucne, w liczbie czterech, dwie z każdego płuca,  uchodzą do lewego przedsionka serca. Krążenie małe jest więc zawarte  między prawą komorą, płucami i lewym przedsionkiem.   Krążenie duże zaczyna się aortą, która wychodzi z lewej komory  serca, przechodzi w łuk, następnie w aortę piersiową, ta przechodzi  przez przeponę do jamy brzusznej jako aorta brzuszna. Daje ona szereg  rozgałęzień, które przechodzą w coraz mniejsze aż do sieci kapilarów,  które stykając się z komórkami narządów i tkanek umożliwiają wymianę  gazową wewnętrzną tj. oddanie pobranego w płucach tlenu. Z kapilarów  wychodzą naczynia żylne, które ostatecznie zbierają się w dwa duże  pnie żylne: żyłę główną górną i żyłę główną dolną, które uchodzą do  prawego przedsionka serca.   Naczynia krwionośne dzielimy na naczynia tętnicze, żylne i  włosowate, czyli kapilary. Każde naczynie krwionośne posiada gałąź  zbudowaną z tych samych elementów. Ściana naczynia włosowatego składa  się z warstwy komórek śródbłonka wzmocnionych delikatnymi włókienkami  tkanki łącznej. W miarę zwiększania się przekroju naczynia, grubieje  jego ściana i w naczyniach średnich składa się podobnie zresztą jak w  naczyniach większych z trzech warstw, z błony wewnętrznej, środkowej i  zewnętrznej. Błona wewnętrzna jest zbudowana z tkanki łącznej i  wyścielona śródbłonkiem, dzięki czemu jest idealnie gładka. Błona  środkowa posiada oprócz tkanki łącznej z włóknami sprężystymi włókna  mięsne gładkie. Warstwa zewnętrzna jest łącznotkankowa. Grubość  poszczególnych warstw i zawartość w nich włókien sprężystych i  mięsnych jest różna, stąd podział naczyń tętniczych na naczynia typu  mięsnego i sprężystego.   Tętnicą nazywamy takie naczynie, które wyprowadza krew z serca bez  względu na zawartość w niej tlenu, aortą płynie krew tętnicza, tętnicą  płucną płynie krew żylna.   Żyłą nazywamy takie naczynie, które doprowadza krew do serca,  również niezależnie od zawartości tlenu czy dwutlenku węgla - żyłami  głównymi płynie krew żylna, żyłami płucnymi płynie krew tętnicza. Żyły  posiadają ściany zbudowane tak jak naczynia tętnicze, różnią się  jedynie tym, że ściany ich są cieńsze, posiadają mniej elementów  sprężystych, jedynie ich warstwa, zewnętrzna jest grubsza. Związane to  jest z tym, że ciśnienie krwi w żyłach jest niskie lub nawet ujemne, a  w naczyniach tętniczych ciśnienie jest wysokie i ich ściany muszą być  bardziej wytrzymałe.   Naczynia żylne dzielimy na naczynia powierzchowne czyli podskórne i  naczynia głębokie. Naczynia powierzchowne leżą w wiotkiej tkance  podskórnej często otoczone tkanką tłuszczową. Naczynia głębokie  towarzyszą naczyniom tętniczym wedle pewnego schematu, a mianowicie  tętnicy mniejszej towarzyszą dwie żyły, tętnicy większej tylko jedna.  W niektórych częściach ciała np. w miednicy mniejszej naczynia żylne  tworzą splot żylny zamiast naczyń podwójnych czy pojedynczych. Żyły  powierzchowne biegną niezależnie od układu naczyń tętniczych i mają  swoje własne nazwy. Żyły powierzchowne uchodzą do żył głębokich.  Naczynia żylne posiadają wewnątrz zastawki złożone z dwóch płatków,  które kierują prąd krwi zawsze do serca - zastawki są więc w tych  żyłach, w których krew płynie od dołu do góry jak to ma miejsce w  żyłach kończyn górnych i dolnych.      Serce       Serce jest narządem zbudowanym z mięśnia sercowego. Leży w klatce  piersiowej, bardziej po stronie lewej. Ma kształt spłaszczonego stożka  wielkości mniej więcej odpowiadającej wielkości pięści. Oś długa serca  biegnie od strony prawej, góry i tyłu, ku stronie lewej, ku przodowi i  ku dołowi. Podstawa serca jest zwrócona ku tyłowi i na prawo, a  koniuszek serca przylega do przedniej ściany klatki piersiowej, w  piątym międzyżebrzu po stronie lewej. Serce spoczywa na środku  ścięgnistym przepony. Zależnie od sąsiedztwa wyróżnia się na sercu  powierzchnię przeponową, mostkowo_żebrową i płucną.   Serce składa się z czterech części, z dwóch przedsionków, prawego i  lewego oraz dwóch komór, prawej i lewej. Podział serca zaznacza się na  jego powierzchni zewnętrznej. Między przedsionkami i komorami biegnie  bruzda okrężna zwana bruzdą wieńcową serca, między komorami biegnie  bruzda międzykomorowa przednia i tylna. Obie te bruzdy schodzą się  przy koniuszku serca. Wewnątrz serca między przedsionkami znajduje się  przegroda międzyprzedsionkowa, cienka, błoniasta, między komorami  znajduje się przegroda międzykomorowa, która w odcinku dolnym jest  mięsna, w odcinku górnym, znacznie mniejszym, jest błoniasta. Pomiędzy  prawym przedsionkiem i prawą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe  prawe, a w nim jest zastawka trójdzielna. Między przedsionkiem lewym i  lewą komorą jest ujście przedsionkowo_komorowe lewe, a w nim zastawka  dwudzielna.   Do prawego przedsionka wpada żyła główna górna, żyła główna dolna i  zatoka wieńcowa serca. Wszystkie te trzy naczynia prowadzą krew żylną.  Ze ściany przedniej przedsionka prawego wyrasta uszko prawe, które  posiada na swej powierzchni wewnętrznej pasma mięsne ułożone mniej  więcej równolegle, zwane mięśniami grzebieniastymi. Pozostała część  przedsionka posiada ściany zupełnie gładkie.   Komora prawa ma na swej powierzchni wewnętrznej Liczne  różnokierunkowo ułożone beleczki mięsne oraz trzy mięśnie brodawkowe,  które wpuklają się do światła komory. Od szczytów mięśni brodawkowych  odchodzą nitki ścięgniste, które przyczepiają się do komorowej  powierzchni płatków zastawki trójdzielnej. Obecność tych nitek  umożliwia wygięcie się zastawki do przedsionka. Z prawej komory  wychodzi pień płucny, a jego odejście posiada zastawkę złożoną z  trzech płatków w kształcie gniazd jaskółczych, stąd nazwa zastawka  półksiężycowata. Każdy płatek posiada w środku swego wolnego brzegu  mały guzeczek, który uszczelnia płatki zastawki przy zamykaniu się.   Przedsionek lewy jest podobny do prawego. Z jego ściany przedniej  wyrasta uszko lewe, mniejsze od prawego, posiadające mięśnie  grzebieniaste, reszta przedsionka jest gładka. Do przedsionka uchodzą  cztery żyły płucne prowadzące krew tętniczą.   Komora lewa posiada podobnie jak prawa mięśnie brodawkowe, ale w  liczbie dwóch i odchodzące od nich nitki ścięgniste od płatków  zastawki dwudzielnej. Powierzchnia wewnętrzna ma beleczki mięsne. Z  lewej komory wychodzi największa tętnica zwana aortą. Jej odejście  posiada zastawkę półksiężycowatą, tak jak odejście pnia płucnego.   Ściana serca jest zbudowana z trzech warstw podobnie jak ściana  naczynia krwionośnego. Wnętrze serca wyściela wsierdzie, delikatne  przeźroczyste. Główną masę ściany tworzy mięsień sercowy. Jest on  zależnie od odcinka serca różnej grubości. Ściany przedsionków są  cienkie, ściana komory prawej ma około 3¬7¦mm grubości, ściana komory  lewej jest trzykrotnie grubsza od ściany komory prawej, dochodzi do  grubości jednego centymetra. Na zewnątrz serce jest okryte osierdziem,  czyli błoną surowiczą, która jest gładka, lśniąca i przeźroczysta, tak  że widać kolor mięśnia sercowego czerwono_brunatny i biegnące  powierzchownie naczynia krwionośne serca.   Między przedsionkami i komorami w otoczeniu ujść  przedsionkowo_komorowych i odejścia pnia płucnego, i aorty znajdują  się cztery pierścienie włókniste, które wraz z oddzielającymi je od  siebie dwoma trójkątami tworzą tak zwany szkielet serca. Nazwa  pochodzi stąd, że te warstwy tkanki łącznej służą za miejsca przyczepu  warstwy mięsnej przedsionków i komór. Każdy przedsionek posiada  wwłasną warstwę mięsną i na zewnątrz mięsień wspólny, podobnie komory,  każda ma własną i wspólną zewnętrzną warstwę. Łącznikiem między  mięśniami komór i przedsionków jest układ przewodzący serca.   Serce posiada własny układ krążenia. Od części wstępującej aorty  odchodzą dwa naczynia wieńcowe, tętnica wieńcowa prawa i lewa. Tętnica  wieńcowa prawa przechodzi na stronę tylną serca leżąc w bruździe  wieńcowej i unaczynia prawy przedsionek, prawą komorę, część tylną  przegrody międzykomorowej i częściowo komorę lewą. Tętnica wieńcowa  lewa dzieli się na gałąź międzykomorową przednią i gałąź okalającą.  Gałąź przednia biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej, zaś gałąź  okalająca przechodzi na stronę tylną serca. Tętnica wieńcowa lewa  unaczynia lewy przedsionek, lewą komorę, część przednią przegrody  międzykomorowej i częściowo komorę prawą. Ze ścian serca krew odpływa  żyłami które zbierają się w zatokę wieńcową serca, leżącą w bruździe  wieńcowej, która uchodzi do prawego przedsionka serca.  Serce posiada podwójny system nerwowy. Serce jest unerwione przez  splot sercowy, powstały z wymieszania rozgałęzień nerwów układu  sympatycznego, które przyspieszają czynności serca, i układu  parasympatycznego, które zwalniają czynność serca. Oprócz tego serce  posiada specjalny układ zwany układem przewodzącym, złożony ze  zgrupowań komórek i łączących je włókien. Grupy komórek leżą w prawym  przedsionku jako węzeł zatokowo_przedsionkowy i  przedsionkowo_komorowy. Z węzła przedsionkowo_komorowego wychodzi  pęczek włókien, który biegnie po obu stronach przegrody  międzykomorowej i dochodzi do mięśni brodawkowych i beleczek mięsnych  na ścianach komór. Układ przewodzący reguluje kolejność pracy  poszczególnych odcinków serca - skurcz przedsionków, skurcz komór i  rozkurcz.       Krążenie małeŃ  czyli płucne       Z prawej komory serca wychodzi mięsień płucny. Kieruje się ku  stronie lewej, wchodzi pod łuk aorty i dzieli się na tętnicę płucną  prawą i lewą. Każda z nich wchodzi do odpowiedniego płuca, biegnie  razem z oskrzelem i dzieli się podobnie jak oskrzela na rozgałęzienia  coraz drobniejsze. Dochodzi do pęcherzyków płucnych i otacza je gęstą  siecią naczyń włosowatych. Dzięki temu, że ściana pęcherzyka płucnego  i ściana naczynia włosowatego są zbudowane z pojedynczej warstwy  komórek, jest możliwa wymiana gazowa. Z pęcherzyków płucnych  przechodzi do krwi tlen i tworzy nietrwałe połączenie z hemoglobiną  czerwonych ciałek krwi, zaś z krwi przechodzi do pęcherzyków płucnych  dwutlenek węgla. Krew zawierająca tlen przechodzi z łożyska kapilarów  przez żyłki do żył większych i wypływa z każdego płuca dwoma żyłami  płucnymi, i wpływa do lewego przedsionka serca. Czasem liczba żył  płucnych jest mniejsza lub większa, co nie posiada żadnego znaczenia  praktycznego.       Krążenie duże       Z lewego przedsionka serca krew tętnicza wpływa do lewej komory. Z  lewej komory wychodzi aortą. Kieruje się początkowo ku stronie prawej  tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku stronie  lewej, tworząc część wstępującą, następnie zatacza łuk skierowany ku  stronie lewej i ku tyłowi, i przechodzi w aortę piersiową, lub  zstępującą. aorta piersiowa biegnie wzdłuż kręgosłupa, przechodzi  przez rozwór aortowy, w przeponie do jamy brzusznej i zmienia nazwę na  aortę brzuszną. Aorta brzuszna dochodzi do poziomu czwartego kręgu  lędźwiowego i dzieli się na dwa naczynia końcowe, dwie tętnice  biodrowe wspólne, prawą i lewą.   Od części wstępującej aorty odchodzą naczynia wieńcowe serca  unaczyniające mięsień sercowy. Od łuku aorty odchodzą trzy naczynia.  Są to, idąc kolejno od strony prawej - pień ramienno_głowowy, który  dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową  prawą, dalej tętnica wspólna szyjna lewa i tętnica wspólna szyjna lewa  i tętnica podobojczykowa lewa. Tętnica szyjna wspólna prawa i lewa  dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną, która unaczynia szyję, twarz  i powierzchowne części głowy, i na tętnicę szyjną, wewnętrzną, która  wchodzi do jamy czaszki, i unaczynia dwie trzecie mózgowia oraz  zawartość oczodołu. Tętnica podobojczykowa przechodzi na kończynę  górną, odpowiednio po stronie prawej i lewej, przechodzi w tętnicę  pachową, ta z kolei w tętnicę ramienną. Tętnica ramienna dzieli się w  okolicy stawu łokciowego na tętnicę łokciową, promieniową i  międzykostną wspólną. Końcowe rozgałęzienia wymienionych tętnic  unaczyniają dłoń i palce.   Aorta piersiowa oddaje gałęzie, które dzieli się na gałęzie ścienne  i trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice międzyżebrowe, zazwyczaj 10  par, które biegną w przestrzeniach międzyżebrowych, i unaczyniają  mięśnie głębokie klatki piersiowej i częściowo mięśnie brzucha.  Gałązki tylne tych tętnic dochodzą do mięśni grzbietu. Tuż ponad  przeponą odchodzą od aorty piersiowej tętnice przeponowe górne do  ściany dolnej klatki piersiowej. Gałęzie trzewne są drobniejsze niż  gałęzie ścienne. Są to gałązki do przełyku, tchawicy, grasicy i worka  osierdziowego.   Aorta brzuszna oddaje podobnie jak piersiowa gałęzie ścienne i  trzewne. Gałęzie ścienne są to tętnice lędźwiowe zwykle w liczbie 4,  które dochodzą do mięśni brzucha. Tętnice trzewne dzielimy na tętnice  parzyste i nieparzyste. Do tętnic parzystych należą tętnice  nadnerczowe środkowe, środkowe, tętnice jądrowe lub jajnikowe. Tętnice  nieparzyste są trzy: tętnica trzewna zwana także pniem trzewnym,  tętnica krezkowa górna i dolna. Tętnica trzewna odchodzi tuż pod  przeponą, dzieli się na tętnice, które unaczyniają narządy górne:  część jamy brzusznej, tj. wątrobę, trzustkę, śledzionę, żołądek i  dwunastnicę. Tętnica krezkowa górna wchodzi do krezki jelita cienkiego  i daje szereg rozgałęzień do całego jelita cienkiego, dalej do  kątnicy, okrężnicy wstępującej i poprzecznej. Tętnica krezkowa dolna  wchodzi do krezki esicy i oddaje gałęzie do okrężnicy wstępującej,  esicy i górnej części odbytnicy.   Tętnica biodrowa wspólna, zarówno prawa jak i lewa, dzieli się na  tętnicę biodrową wewnętrzną i zewnętrzną. Tętnica biodrowa wewnętrzna  oddaje gałęzie ścienne do ścian miednicy, tj. tętnicę pośladkową górną  i dolną, tętnicę zasłonową i gałęzie mięśniowe oraz tętnice pępkowe  mające znaczenie w życiu płodowym. Gałęzie trzewne dochodzą do  narządów miednicy mniejszej, są inne u płci męskiej, inne u płci  żeńskiej, częściowo są takie same. U płci męskiej dochodzą do dalszych  odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do gruczołu krokowego i  gruczołów pęcherzykowych. U płci żeńskiej dochodzą do dalszych  odcinków odbytnicy, pęcherza moczowego, do macicy i pochwy. Końcową  gałęzią tętnicy biodrowej wewnętrznej jest tętnica sromowa, która  unaczynia krocze i narządy płciowe zewnętrzne, odpowiednio męskie i  żeńskie. Tętnica biodrowa zewnętrzna wychodzi pod więzadłem  pachwinowym na przednią powierzchnię uda i zmienia nazwę na tętnicę  udową. Tętnica udowa biegnie początkowo z przodu, następnie przechodzi  do dołu podkolanowego, tu nazywa się tętnicą podkolanową i dzieli się  na tętnicę piszczelową przednią i tylną, które są przeznaczone dla  podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi na stronę podeszwową  stopy, zaś piszczelowa przednia na stronę grzbietową stopy i  unaczyniają stopę.       Układ żylny       Żyły głębokie najczęściej noszą takie same nazwy jak tętnice, którym  towarzyszą, jednak nie jest to wszędzie. Krew żylną z głowy, zarówno z  zawartości czaszki jak i powłók miękkich, odprowadza żyła szyjna  wewnętrzna, która łączy się z żyłą podobojczykową, odprowadzającą krew  z kończyny górnej. Z połączenia tych dwóch żył powstaje pień  ramiennogłowy, odpowiednio prawy i lewy. Pnie łączą się ze sobą i  tworzą żyłę główną górną, która wpada do prawego przedsionka serca. Do  żyły głóównej górnej dochodzą żyły ze ścian klatki piersiowej, tj.  żyła nieparzysta i nieparzysta krótka. Na kończynie górnej są sploty  żylne palców i ręki, następnie po dwie, żyły promieniowo_łokciowe i  międzykostne, z nich powstają dwie żyły ramienne, aż z tych jedna żyła  pachowa i jedna podobojczykowa. W sumie żyła główna górna i  doprowadzająca do serca krew z zakresu głowy, szyi, klatki piersiowej  i kończyn górnych.   W zakresie jamy brzusznej mamy układ podwójny żył odpowiadający  naczyniom tętniczym trzewnym parzystym i nieparzystym oraz żyły  ścienne. Z narządów nieparzystych jamy brzusznej zbiera krew żyła  wrotna powstająca z żyły śledzionowej, krezkowej górnej i dolnej.  Dopływają do niej żyły z żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna  wchodzi do wątroby przez jej wnękę, dzieli się stopniowo na coraz  drobniejsze rozgałęzienia, aż dochodzi do sieci kapilarów leżących w  otoczeniu komórek wątrobowych. Z tych sieci żylnych wychodzą znowu  naczynia żylne, które gromadzą się w większe i ostateczne żyły  wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej wprost w miąższu wątroby.  Mamy tu specjalne krążenie żylno_żylne, oprócz krążenia  tętniczo_żylnego. Z narządów parzystych jamy brzusznej odchodzą żyły o  takich nazwach jak tętnice i wpadają do żyły głównej dolnej. Do żyły  tej dochodzą też żyły ścienne, tj. żyły przeponowe i lędźwiowe. Krew  żylną z miednicy zbierają również żyły ścienne, odpowiedniki tętnic  oraz żyły z narządów, które odpowiadają rozgałęzieniom tętnicy  biodrowej, wewnętrznej. W miednicy mniejszej mamy obfite sploty żylne  otaczające narządy płciowe, pęcherz moczowy i odbytnicę, a dopiero z  tych splotów wychodzą pojedyncze naczynia żylne.   Z kończyny dolnej odpływa krew podobnie jak z kończyny górnej, tzn.  z sieci naczyń stopy i palców wychodzą żyły towarzyszące po dwie żyłom  na podudziu, już jednak w dole podkolanowym jest jedna żyła  podkolanowa, która przechodzi w żyłę udową, a ta wpada do żyły  biodrowej zewnętrznej. Żyła biodrowa zewnętrzna łączy się z żyłą  biodrową wewnętrzną, odprowadzającą krew z zakresu miednicy i po  połączeniu powstaje żyła biodrowa wspólna odpowiednio prawa i lewa.  Żyły biodrowe wspólne łączą się i tworzą żyłę główną dolną. Żyła ta  biegnie wzdłuż kręgosłupa, następnie wchodzi do miąższu wątroby,  przechodzi przez otwór w części ścięgnistej przepony i uchodzi do  prawego przedsionka serca.       Żyły powierzchowne       Żyły powierzchowne biegną niezależnie od tętnic. W zakresie głowy i  szyi jest większa żyła szyjna wewnętrzna, która wpada do żyły szyjnej  wewnętrznej. Na tułowiu są żyły powierzchowne łączące się między sobą  w rzadką sieć, uchodzące do żyły pachowej i do żyły pachowej. Na uwagę  zasługują żyły powierzchowne kończyn górnych i dolnych. Na kończynie  górnej z sieci palców ręki wychodzą dwie żyły podskórne, żyła  odłokciowa i odpromieniowa. Często jest trzecia żyła na przedramieniu  zwana żyłą pośrodkową przedramienia. Żyły te biegną wzdłuż  odpowiednich kości, odchodzą do dołu łokciowego i tu łączą się między  sobą z żyłami głębokimi. Na ramieniu znajduje się ciąg dalszy tych  żył, przy czym żyła odłokciowa jest krótsza i uchodzi do jednej z żył  ramiennych, mniej więcej w połowie ramienia, natomiast żyła  odpromieniowa biegnie aż do okolicy pachowej i wpada do żyły pachowej.  Żyły podskórne, jeśli są wypełnione krwią, są widoczne i wyczuwalne.  Układ żył w dole łokciowym jest miejscem zastrzyków dożylnych. W  żyłach kończyny górnej są zastawki regulujące kierunek przepływu krwi  zawsze do serca.   Na kończynie dolnej są, podobnie jak na górnej, sploty palców i  stopy, z których wychodzą dwie żyły na podudzie. Jest to żyła  odpiszczelowa i żyła odstrzałkowa. Żyła odpiszczelowa biegnie po  przyśrodkowej stronie podudzia, następnie uda i uchodzi pod więzadłem  pachwinowym do żyły udowej. Żyła odstrzałkowa biegnie po stronie  tylnej podudzia i wpada do żyły podkolanowej. Żyły te posiadają  zastawki. Ze względu na kierunek przepływu krwi, najczęściej  niedogodny, bo od dołu do góry, może krew zalegać w żyłach, dochodzi  do ich rozszerzenia, wskótek tego zastawki stają się nieszczelne.  Poszerzone żyły stają się miejscem powstawania tzw. żylaków, które są  niejednokrotnie widoczne i wyczuwalne na całej kończynie, począwszy od  stopy, aż do okolicy pachwinowej, najczęściej żylaki są umiejscowione  na podudziu i na udzie.   Schemat układu krążenia w zakresie naczyń krwionośnych jest  następujący: naczynia tętnicze przechodzą w kapilary, a z tych  wychodzą żyłki, następnie żyły. Nie wszędzie jest ten schemat  zachowany. W wątrobie jest układ żylno_żylny, ponieważ do wątroby  wchodzi żyła wrotna, a z jej łożyska kapilarnego wychodzą żyłki i żyły  wątrobowe, które uchodzą do żyły głównej dolnej. Do wątroby wchodzi  naczynie tętnicze tj. tętnica wątrobowa, która dzieli się również aż  do kapilarów, a odpływy żylne są, jak żyły wątrobowe. Inny układ jest  w nerce, w której jest krążenie tętniczo_tętnicze. Do nerki wchodzi  tętnica nerkowa, dzieli się na drobniejsze gałęzie i kapilary, które  tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą naczynia kapilarne  tętnicze i dopiero teraz przechodzą w naczynia żylne, które tworzą  ostatecznie żyłę nerkową. W płucach jest krążenie podwójne, odżywcze  tętniczo_żylne, zgodnie ze schematem i krążeniem czynnościowe, w  którym tętnica płucna prowadzi krew żylną, a żyły płucne zawierają  krew tętniczą. Ponadto istnieją połączenia między tętnicami i żyłami w  postaci specjalnych zespoleń, w których krew może omijać łożysko  kapilarów i szybciej przechodzić do naczyń żylnych.       Układ chłonnyŃ  czyli limfatyczny       Składa się z naczyń chłonnych i węzłów chłonnych. Naczynia chłonne  zaczynają się układem kapilarów, które znajdują się między komórkami i  tkankami i odprowadzają płyn stanowiący przesącz z krwi do naczyń  krwionośnych żylnych. Kapilary zaczynają się jako ślepo zakończone  drobniutkie rureczki łączące się w mniej lub bardziej gęste sieci.  Naczynia chłonne są prawie wszędzie, brak ich w ośrodkowym układzie  nerwowym. Kapilary przechodzą w nieco większe naczynia chłonne, a te  przechodzą w pnie chłonne. Naczynia chłonne są zbudowane tak jak  naczynia krwionośne, ale mają ściany cienkie podobne raczej do naczyń  żylnych, tym bardziej, że naczynia chłonne i przewody mają bardzo małe  światło, Największy przewód zwany przewodem piersiowym ma około 2¬7¦mm  średnicy. Naczynia chłonne posiadają zastawki chłonne gęsto ułożone. W  przebieg naczyń i przewodów chłonnych są wstawione węzły chłonne  zbudowane z tkanki chłonnej, w których odbywa się oczyszczanie chłonki  z zanieczyszczeń przyniesionych z tkanek oraz są ogniska rozmnażania  limfocytów, czyli powstają nowe białe ciałka krwi. Chłonka posiadająca  płynną zawartość naczyń chłonnych jest przejrzysta, podobna do wody,  jedynie chłonka płynąca z jelita cienkiego jest biaława, podobna do  mleka, stąd nazywa się mleczem. Zawiera ona tłuszcz wchłonięty do  naczyń chłonnych.   Układ chłonny jest niesymetryczny i niepodobny do układu  krwionośnego. Chłonka z dolnej połowy ciała oraz z lewej połowy klatki  piersiowej, lewej połowy szyi i głowy jest odprowadzana przewodem  piersiowym do kąta żylnego lewego, tj. do miejsca połączenia się żyły  podobojczykowej lewej z żyłą szyjną wewnętrzną lewą. Resztę chłonki z  prawej górnej połowy ciała odprowadza przewód chłonny prawy do prawego  kąta żylnego.   Na kończynie dolnej są dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole  podkolanowym i druga w okolicy pachwinowej. Na kończynie górnej są  również dwie stacje węzłów chłonnych, jedna w dole łokciowym, druga w  dole pachowym. W zakresie jamy brzusznej i klatki piersiowej wyróżnia  się węzły chłonne ścienne i trzewne, należące do poszczególnych  narządów jamy brzusznej czy klatki piersiowej. Na granicy głowy i szyi  są dwa pierścienie węzłów, jeden wzdłuż brody i trzonu żuchwy,  następny wzdłuż małżowiny usznej, do okolicy potylicznej i drugi  leżący pod obojczykami. Te dwa pierścienie węzłów są połączone pasmem  biegnącym wzdłuż mięśnia mostkowo_obojczykowo_sutkowego.   Skupienia tkanki chłonnej, które nie są węzłami chłonnymi, znajdują  się na przejściu jamy nosowej i ustnej w gardło. Są to migdałki  parzyste i nieparzyste. Migdałki parzyste są podniebienne, leżące po  bokach cieśni gardła i migdałki trąbkowe na ujściach trąbek słuchowych  na bocznych ścianach gardła. Migdałki nieparzyste tj. migdałek  gardłowy lub trzeci leżący na przejściu ściany górnej gardła w tylną  oraz migdałek językowy na nasadzie języka.   Inne skupienia tkanki chłonnej znajdują się w ścianach jelit. W  jelicie czczym, są to drobne grudki zwane grudkami samotnymi, zaś w  jelicie krętym grudki zbierają się w większe zespoły zwane grudkami  skupionymi. Grudki samotne znajdują się również w ścianach jelita  grubego. Szczególnie dużo jest tkanki chłonnej w wyrostku robaczkowym.      Narządy krwiotwórcze      W narządach krwiotwórczych powstają elementy komórkowe krwi i limfy.  U człowieka dorosłego czerwone ciałka krwi, granulocyty i płytki krwi  powstają w czerwonym szpiku kostnym. Szpik ten wypełnia nasady kości  długich i istotę gąbczastą innych kości. Limfocyty powstają w  śledzionie, węzłach chłonnych i w grudkach chłonnych.       Narząd oddechowy       Narząd oddechowy składa się z dwóch części - z dróg oddechowych,  prowadzących powietrze z płuc, w których odbywa się wymiana gazowa.   Do dróg oddechowych należy jama nosowa, krtań, tchawica i oskrzela.  Można je podzielić na drogi górne, obejmujące jamę nosową i górną  część krtani i na drogi dolne od środkowej części krtani do końcowych  rozgałęzień oskrzeli.      Jama nosowa       Jej ściany kostne były omawiane przy czaszce, tu zostaną krótko  powtórzone. Jama nosowa posiada sześć ścian: górną, dolną, przednią,  tylną i dwie boczne. Ściana górna jest utworzona przez podniebienie  twarde złożone z wyrostków podniebiennych, szczęk oraz blaszek  poziomych kości podniebiennych. Ściana przednia to nozdrza przednie  tj. otwór łączący jamę nosową z otoczeniem. Ściana tylna to nozdrza  tylne prowadzące do jamy gardła. Ściana boczna jest utworzona głównie  przez trzon szczęki, do którego przyrasta muszla nosowa dolna, blaszka  pionowa kości podniebiennej i błędnik kości sitowej z muszlą nosową  środkową i górną. Jama nosowa jest podzielona na dwie części przegrodą  kostną, złożoną z blaszki pionowej kości sitowej i lemiesza. Przegroda  kostna jest uzupełniona przegrodą chrzęstną i błoniastą.   Nos jako całość składa się z przedsionka i jamy nosowej właściwej.  Przedsionek jest ograniczony ścianami ruchomymi, skrzydełkami nosa  zbudowanymi z chrząstek, które mogą się poruszać przy oddychaniu  głębokim lub utrudnionym, albo przy wąchaniu. Nos jest pokryty skórą,  pod którą znajdują się małe niewyczuwalne mięśnie należące do mięśni  mimicznych twarzy. Skóra wyściela też przedsionek nosa, posiada  krótkie, dość twarde włosy, które czasami, zwłaszcza u starszych  mężczyzn, wystają na zewnątrz.   Jama nosowa właściwa jest wyścielona błoną śluzową. Przegroda  dzieląca ją na dwie części jest zwykle skrzywiona, co powoduje  nierównomierność obu części. Pod muszlami nosowymi zwisającymi  obustronnie ze ściany bocznej znajdują się przewody nosowe odpowiednio  górny, środkowy i dolny. Przegrody te w kierunku przegrody nosa łączą  się w przewód nosowy wspólny, ten zaś przechodzi ku tyłowi do jamy  gardła. W części górnej jamy nosowej od muszli środkowej ku górze  znajdują się w błonie śluzowej komórki nerwowe zmysłu węchu. Jedna  wypustka takiej komórki biegnie do powierzchni błony śluzowej, druga  kieruje się ku górze. Zespół tych wypustek zwanych nićmi węchowymi  przechodzi przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej, wchodzi do  jamy czaszki i dochodzi do grupy komórek tworzących opuszkę węchową na  podstawie płata czołowego mózgu.   Powietrze przechodzące przez jamę nosową przeciska się między  przegrodą i muszlami, czyli przez przewody nosowe i stykając się z  ciepłą i wilgotną błoną śluzową ulega ogrzaniu, nawilgoceniu i  oczyszczeniu. Pod błoną śluzową znajdują się obfite sploty żylne, stąd  możliwość krwawienia z jamy nosowej.   W otoczeniu jamy nosowej znajdują się zatoki poboczne nosa, mają z  nią bezpośrednie połączenie. Do przewodu nosowego środkowego uchodzi  zatoka czołowa, szczękowa i przednie komórki sitowe. Do przewodu  górnego uchodzą komórki sitowe tylne i zatoka klinowa. Błona śluzowa  przechodzi z jamy nosowej do zatok, wyściela je. W stanach  infekcyjnych, zapalnych proces chorobowy może przejść z jamy nosowej  do zatok i dochodzi do powikłania kataru, czyli zapalenia błony  śluzowej nosa z zapaleniem błon śluzowych zatok, najczęściej zatoki  szczękowej.   Z jamy nosowej powietrze przechodzi przez nozdrza tylne do jamy  gardła, a następnie do krtani.  Krtań, następny odcinek drogi oddechowej, jest zbudowana z chrząstek  połączonych między sobą stawami, więzadłami, a poruszanych mięśniami.  Chrząstki krtani są parzyste i nieparzyste. Do parzystych należą  chrząstki nalewkowate. Do nieparzystych należy chrząstka tarczowata,  pierścieniowata i nagłośniowa. Chrząstka nalewkowata ma kształt  nieregularnej trójściennej piramidy, posiada dwa wyrostki: głosowy i  mięśniowy. Spoczywa na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka  tarczowata składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą, z przodu  pod różnym kątem zależnym od wieku i płci. U dzieci i u kobiet jest to  kąt rozwarty, u mężczyzn kąt ostry lub zbliżony do prostego, dzięki  temu chrząstka ta wystercza z przodu na szyi i jest zupełnie dobrze  wyczuwalna i widoczna. Chrząstka pierścieniowata ma kształt sygnetu,  jej część wyższa zwana łukiem jest zwrócona do przodu, część szersza  zwana blaszką, ku tyłowi. Na przejściu łuku w blaszkę są powierzchnie  stawowe dla rogów dolnych chrząstki tarczowatej, zaś na blaszce są  powierzchnie stawowe dla chrząstek nalewkowatych. Chrząstka  nagłośniowa ma kształt porównywalny do liścia bzu, który u góry jest  owalny i szerszy, a zwęża się ku dołowi. Układ chrząstek krtani jest  następujący: z przodu znajduje się chrząstka tarczowata za nią ku  tyłowi chrząstka nagłośniowa, która wystaje ponad brzeg górny  chrząstki tarczowatej, pod chrząstką tarczowatą leży łuk chrząstki  pierścieniowatej. Na blaszce chrząstki pierścieniowatej, czyli z tyłu,  znajdują się chrząstki nalewkowate.   Połączenia chrząstek krtani są stawowe i więzadłowe. Stawy krtani  mają typową budowę stawów, są więc na chrząstkach powierzchnie  stawowe, stawy są objęte torebkami stawowymi i posiadają więzadła.  Dzięki stawom chrząstki wykonują niewielkie ruchy. Stawy łączą  chrząstkę tarczowatą w dwóch miejscach z chrząstką pierścieniowatą i  chrząstki nalewkowate w chrząstkę pierścieniowatą. Więzadła łączą  chrząstki między sobą i całą krtań z otoczeniem.   Do grupy pierwszej należy więzadło pierścieniowo_tarczowe rozpięte  między górnym brzegiem łuku chrząstki pierścieniowatej i dolnym  brzegiem chrząstki tarczowatej, więzadło tarczowo_nagłośniowe łączące  obie te chrząstki, więzadło kieszonkowo rozpięte między chrząstką  nalewkowatą i wewnętrzną powierzchnią chrząstki tarczowatej i więzadło  głosowe biegnące tak jak kieszonkowe, równolegle i poniżej niego.  Krtań jest połączona u góry z kością gnykową błoną tarczowo_gnykową, a  u dołu z tchawicą więzadłem obrączkowym. Krtań jest wyścielona błoną  śluzową. Między błoną śluzową a mięśniami znajduje się błona  elastyczna i elastyczna krtań. Mięśnie krtani pokrywają chrząstki  krtani i umożliwiają ich ruchy. Z przodu krtani znajduje się mięsień  pierścieniowo_tarczowy, który przyczepia się do łuku chrząstki  pierścieniowatej i blaszki chrząstki tarczowej, a którego czynność  polega na napinaniu strun głosowych. Między blaszką chrząstki  pierścieniowatej i chrząstką nalewkowatą są następujące mięśnie:  pierścieniowo_nalewkowy tylny, który powoduje rozszerzanie szpary  głośni, a pierścieniowo_nalewkowy boczny, który zwęża szparę głośni  między chrząstkami nalewkowatymi znajduje się mięsień nalewkowy  poprzeczny, który również zwęża szparę głośni. Razem z więzadłem  głosowym biegnie mięsień głosowy.   Krtań leży z przodu szyi na poziomie od czwartego do szóstego kręgu  szyjnego. U góry jest zawieszona na kości gnykowej, u dołu przechodzi  w tchawicę. Krtań jest przykryta przez mięśnie podgnykowe. Jama krtani  łączy się bezpośrednio z jamą gardła. Wejście do krtani jest  ograniczone przez chrząstkę nagłośniową z przodu, chrząstki  nalewkowate z tyłu i rozpięte między nimi fałdy nalewkowo_nagłośniowe.  Wejście prowadzi do przedsionka krtani, który zwężając się przechodzi  w część środkową, stanowiącą wąską, ale o zmiennej szerokości szparę  ustawioną poziomo w płaszczyźnie strzałkowej. Szpara ta jest zawarta  między więzadłami kieszonkowymi leżącymi u góry i więzadłami głosowymi  leżącymi poniżej. Pod więzadłem kieszonkowym znajduje się obustronnie  płytki zachyłek błony śluzowej, inaczej kieszonka, stąd nazwa fałdów  kieszonkowych. Struny głosowe są narządem wydawania dźwięków, porusza  je powietrze wychodzące z płuc. Dzięki stawom i mięśniom krtani szpara  głośni zwęża się i rozszerza, a struny głosowe mogą być bardziej  napięte lub bardziej wiotkie. Krtań jest więc nie tylko drogą  oddechową, ale i narządem głosu. Trzecia część krtani część dolna,  stanowi przejście do tchawicy.   Tchawica ma kształt rury, sięga od szóstego kręgu szyjnego do  czwartego kręgu piersiowego, gdzie dzieli się na dwa oskrzela główne:  prawe i lewe. Ściana tchawicy jest zbudowana z chrząstek o kształcie  podkowiastym połączonych między sobą więzadłami. Ściana tylna tchawicy  jest miękka. Wnętrze tchawicy jest wyścielone błoną śluzową. Pod błoną  śluzową znajdują się włókna mięsne gładkie. Tchawica przechodzi do  klatki piersiowej przez jej otwór górny i układa się mniej więcej w  linii środkowej klatki piersiowej.   Oskrzela główne powstają z podziału tchawicy. Oskrzele prawe jest  szersze i krótsze niż lewe i biegnie jakby w przedłużeniu tchawicy,  podczas gdy lewe odchodzi pod pewnym kątem. Skutkiem takiego układu  ciała obce częściej wpadają do oskrzela prawego niż do lewego.  Oskrzela mają ściany zbudowane tak jak tchawica. Każde oskrzele  dochodzi do wnęki płuc i tu zaczyna się dalej dzielić. Oskrzele prawe  dzieli się na trzy oskrzela płatowe, oskrzele lewe na dwa. Dalej  dochodzi do systematycznego podziału oskrzeli na oskrzela segmentowe,  podsegmentowe, i dalsze coraz mniejsze, aż do oskrzelików końcowych.  Na tym kończy się drzewo oskrzelowe, którego rola polega na  przenoszeniu powietrza do płuc. Każdy oskrzelik końcowy dzieli się na  oskrzeliki oddechowe, które dzielą się na przewodniki i kończą  pęcherzykami płucnymi. Jest to już ta część oskrzeli, w której odbywa  się wymiana gazowa. Oskrzela posiadają w ścianie chrząstki, oskrzeliki  oddechowe mają ściany cienkie i chrząstek nie posiadają.   Drogi oddechowe górne i dolne charakteryzują się tym, że posiadają  ściany sztywne, dzięki obecności kości i chrząstek, co umożliwia  swobodne przechodzenie powietrza, ponieważ drogi te są stale otwarte,  obecność w ścianach mięśni gładkich, pozwala na zmianę szerokości  światła. Płuca są dwa - lewe i prawe. Każde z nich znajduje się w  osobnej jamie, opłucnowej. Płuca składają się z płatów. Prawe z  trzech, lewe z dwóch. W płucu prawym wyróżniamy płat górny, środkowy i  dolny, w płucu lewym płat górny i dolny. Płat górny płuca lewego  odpowiada płatowi górnemu i środkowemu płatowi płuca prawego. Płuco ma  kształt nieregularnego stożka, posiada podstawę, którą stanowi  powierzchnia przeponowa szczyt wchodzący w obręb szyi oraz  powierzchnię żebrową i śródpiersiową. Powierzchnia przeponowa jest  wklęsła, dostosowana do wypukłości przepony. Powierzchnia żebrowa jest  wypukła, sąsiaduje ze ścianami klatki piersiowej. Powierzchnia  śródpiersiowa zwrócona jest do środka klatki piersiowej i posiada  zagłębienie zwane wnęką. We wnęce znajduje się korzeń płuc tj. zbiór  tworów wychodzących i wchodzących do płuc. Do płuc wchodzi tętnica  płucna, tętnica oskrzelowa, nerwy układu autonomicznego. Z płuc  wychodzą: żyły płucne, żyły oskrzelowe i naczynia chłonne. Płuco jest  okryte błoną surowiczą zwaną opłucną płucną, która na powierzchni  śródpiersiowej otacza korzeń płuca i przechodzi bezpośrednio w opłucną  ścienną wyścielającą jamę opłucnej. W zależności od ściany, którą  pokrywa opłucna ścienna nosi nazwę opłucnej przeponowej żebrowej i  śródpiersiowej. Ta część opłucnej, która pokrywa szczyt płuca, nazywa  się osklepkiem płuca. Płuco nie wypełnia całkowicie jamy opłucnowej i  w dolnej jej części pozostają przestrzenie, które stanowią  przestrzenie zapasowe umożliwiające rozszerzanie się płuc przy  głębokim wdechu. Płuca posiadają podwójny układ krążenia: czynnościowy  i odżywczy. W układzie czynnościowym do płuc wchodzi tętnica płucna  prowadząca krew żylną z prawej komory serca. W płucu rozgałęzia się aż  do sieci kapilarów, które otaczają pęcherzyki płucne. Przez bardzo  cienkie ściany pęcherzyków płucnych i kapilarów odbywa się wymiana  gazowa, w której tlen przechodzi z pęcherzyków płucnych, do krwi i  łączy się z hemoglobiną czerwonych ciałek, a dwutlenek węgla z krwi  przechodzi do pęcherzyków płucnych. Z sieci kapilarów wychodzą drobne  żyłki, które zlewają się w coraz większe, aż wreszcie z płuc wychodzą  zazwyczaj dwie żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca.  W krążeniu odżywczym krew zawierająca tlen doprowadzana jest do płuc  tętnicami oskrzelowymi, które biegną razem z oskrzelami i unaczyniają  głównie ściany oskrzeli, przechodzą następnie w kapilary, a te  przechodzą w drobne żyłki, dalej żyły oskrzelowe uchodzące do żył  ściennych klatki piersiowej lub do żył płucnych.       Klatka piersiowaŃ  - topografia       W klatce piersiowej znajdują się trzy jamy surowiczne, są to: dwie  jamy opłucnowe zawierające płuca i worek osierdziowy z sercem. Jamy  opłucnowe leżą po prawej i lewej stronie klatki piersiowej, pomiędzy  nimi pozostaje przestrzeń zwana śródpiersiem. W części górnej  śródpiersia znajduje się w linii środkowej tchawica, przez co  przestrzeń ta dzieli się na śródpiersie przedtchawicze i zatchawicze.  W części dolnej znajduje się w śródpiersiu worek osierdziowy, który je  prawie całkowicie wypełnia, pozostawiając niewielkie przestrzenie  śródpiersia dolnego przedniego i tylnego.   W śródpiersiu przedtchawiczym przebiegają następujące twory: żyła  główna górna i jej dopływy - dwie żyły ramienno_głowowe - prawa i  lewa, łuk aort i jego rozgałęzienia; idąc od strony prawej: tętnica  ramienno_głowowa, tętnica szyjna i wspólna lewa i tętnica  podobojczykowa lewa. Nerwy przeponowe i nerwy błędne. W wieku  dziecięcym do okresu pokwitania znajduje się tuż za mostkiem grasica,  która potem zanika, a w jej miejsce pozostaje tkanka łączna i  tłuszczowa. W śródpiersiu zatchawiczym biegnie przełyk, aorta  wstępująca i odchodzące od niej tętnice międzyżebrowe, żyły ścienne  klatki piersiowej, tj. żyły nieparzyste, przewód piersiowy, pnie  sympatyczne i ich nerwy oraz nerwy błędne, które poniżej tchawicy  przechodzą ku tyłowi do ścian przełyku. Twory śródpiersia  zatchawiczego przechodzą ku tyłowi do śródpiersia tylnego dolnego.   Klatka piersiowa łączy się ku górze z szyją przez otwór górny. Przez  otwór ten przechodzą z szyi do klatki piersiowej: tchawica, przełyk,  nerwy przeponowe, nerwy błędne, pnie sympatyczne i żyły  ramienno_głowowe, zaś z klatki piersiowej biegną na szyję gałęzie  aorty i końcowy odcinek przewodu piersiowego. Otwór dolny klatki  piersiowej jest zamknięty przeponą, przez którą część tworów klatki  piersiowej dostaje się do jamy brzusznej i odwrotnie. Do jamy  brzusznej przechodzi: aorta nerwy błędne, pnie sympatyczne, zaś do  klatki piersiowej wchodzą żyły nieparzyste i przewód piersiowy.       Przewód pokarmowy       Narządy przewodu pokarmowego służą do pobierania pokarmów stałych i  płynnych, do przerabiania ich do wchłaniania i wydalania resztek. Do  pobierania pokarmów służy część górna przewodu pokarmowego złożona z  jamy ustnej, gardła i przełyku, do przerabiania i wchłaniania  składników odżywczych służy żołądek i jelito cienkie, stanowiące część  środkową przewodu pokarmowego, część dolna ostatnia służy do  wchłaniania wody, zagęszczania i wydalania mas kałowych - jest to  jelito grube. Cały przewód pokarmowy ma kształt rury o różnej grubości  ścian i różnej szerokości światła, ponadto posiada gruczoły, których  część jest składnikiem ścian, część leży poza cewą pokarmową. Do tych  ostatnich należą ślinianki, wątroba i trzustka.   Ściana przewodu pokarmowego składa się ogólnie biorąc z błony  śluzowej, podśluzowej, i mięsnej, a te części przewodu, które znajdują  się w jamie brzusznej, są otoczone otrzewną, czyli błoną surowiczą. W  zależności od czynności poszczególne odcinki przewodu mają specyficzne  cechy charakterystyczne.   Przewód pokarmowy rozwija się z pojedynczej cewki, ciągnącej się  przez całą długość zarodka, o ścianie początkowo bardzo cienkiej,  złożonej jedynie z nabłonka, dopiero w miarę rozwoju zmieniają się  kształty części cewki, zmienia się jej położenie i grubieje ściana,  tworzy się błona śluzowa wraz z gruczołami, dalej błona podśluzowa,  błona mięsna złożona z dwóch lub trzech warstw i wreszcie błona  surowicza.   W ustroju dorosłym przewód zaczyna się jamą ustną, która mieści się  w części twarzowej czaszki, następnie przez gardło leżące na szyi,  przechodzi do tułowia. Przełyk znajduje się w klatce piersiowej,  reszta w jamie brzusznej, a końcowy odcinek jelita grubego jest w  miednicy mniejszej. Jama ustna - leży w części twarzowej czaszki. Jej  ściany są częściowo kostne, częściowo mięKKie. Dzieli się ją na  przedsionek i jamę ustną właściwą. Przedsionek jest zawarty między  wargami i szczękami. Wargi i policzki są zbudowane ze skóry, mięśni  należących do mięśni mimicznych, tworzących otoczenie szpary jamy  ustnej, dalej z błony śluzowej, pod którą leżą drobne gruczoły ślinowe  wyczuwalne językiem jako małe grudki w zakresie warg i policzków.    `cp2  Podniebienie  Jama ustna właściwa - ma następujące ściany: górną, utworzoną przez  podniebienie twarde i miękkie, przednią i boczne utworzone przez  szczęki i żuchwę, dolną, tworzącą przeponę jamy ustnej oraz tylną  prowadzącą jako otwór do jamy gardła. Podniebienie twarde tworzą  wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych,  zaś podniebienie miękkie - mięśnie napinające i dźwigające  podniebienie, a także mięśnie języka. Podniebienie całe jest pokryte  błoną śluzową, która w odcinku przednim układa się w fałdy poprzeczne  łatwo wyczuwalne językiem. Podniebienie twarde jest łukowate  wysklepione, a wysokość tego wysklepienia jest u różnych osób różna.  Podniebienie miękkie zwisa ku dołowi i posiada w środku mały  nieparzysty twór zwany języczkiem. Ściany boczne i przednia jamy  ustnej są utworzone przez wyrostki zębodołowe obu szczęk i żuchwy i  tkwiące w nich zęby. Wyrostki zębodołowe są pokryte błoną śluzową,  która ma tutaj nieco inną budowę i nosi nazwę dziąsła. Dziąsła  pokrywają wyrostki zębodołowe zarówno od strony zębodołowej jak i  policzkowej. Ściana tylna jest to otwór ograniczony od góry przez  podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka, po bokach zwisają  po dwa fałdy, od przodu podniebienno_językowe i od tyłu  podniebienno_gardłowe. Pomiędzy tymi fałdami znajdują się migdałki  podniebienne po jednym z każdej strony. Opisany otwór nosi nazwę  cieśni gardła i łączy jamę ustną właściwą z częścią ustną jamy gardła.  Ściana dolna jamy ustnej jest utworzona przez mięśnie  żuchwowo_gnykowe. Mięśnie te biegną od trzonu żuchwy do trzonu kości  gnykowej. W linii środkowej zrastają się ze sobą pasmami tkanki  łącznej tworząc w ten sposób szew.   Jama ustna w całości jest wypełniona językiem. Język jest to twór  mięsny pokryty z obu stron błoną śluzową. Wyróżnia się w nim idąc od  tyłu: nasadę, trzon i szczyt. Mięśnie języka dzielimy na własne i  łączące język z otoczeniem. Mięśnie własne tworzą główną masę języka,  a ze względu na kierunek przebiegu ich włókien są to mięśnie  poprzeczne, pionowe i podłużne. Mięśnie łączące język z otoczeniem  mają przebieg różnokierunkowy co pozwala na ruchy języka. Są to  parzyste mięśnie: bródkowo_językowe, gnykowo_językowe i  rylcowo_językowe.   Błona śluzowa na powierzchni języka posiada liczne brodawki. Są to  twory nabłonkowe różnego kształtu, zwane brodawkami nitkowatymi,  grzybowatymi, liściastymi i okolonymi. Brodawki okolone leżą u nasady  języka, są w kształcie okrągłych wyniosłości otoczonych rowkami, które  posiadają kubki smakowe, należące do zmysłu smaku. Podobne kubki  smakowe są rozsiane na całej powierzchni języka, ale z tyłu jest ich  najwięcej. Na nasadzie języka znajduje się nagromadzenie tkanki  limfatycznej zwanej migdałkiem językowym.   Język służy do nakładania pokarmu na zęby, do formowania kęsa przy  połykaniu, do wymawiania wyrazów, jest wreszcie siedliskiem narządu  smaku. Przy jamie ustnej zamkniętej język wypełnia ją całkowicie, przy  cofaniu języka tworzy się w jamie ustnej próżnia, stanowiąca warunek  podstawowy czynności ssania, co umożliwia odżywianie potomstwa w  pierwszym okresie życia.   Zęby tkwią w zębodołach szczęk i żuchwy. Uzębienie dostosowane jest  do sposobu odżywiania, inaczej wygląda u mięsożernych, inaczej u  roślinożernych. Uzębienie człowieka należy do typu wszystkożernych,  ponadto jest uzębienie mleczne i stałe. U człowieka dorosłego są 32  zęby, w tym 8 siekaczy, 4 górne i 4 dolne, 4 kły - po dwa górne i  dolne, 8 zębów przedtrzonowych po 4 górne i 4 dolne, i 12 zębów  trzonowych po 6 dolnych i górnych. Siekacze znajdują się z przodu,  służą do odcinania pokarmu, do odgryzania, zęby przedtrzonowe, a  głównie trzonowe, służą do rozcierania pokarmu. Każdy ząb składa się z  korzenia, szyjki i korony. Korzeń tkwi w zębodole połączony ze  ścianami zębodołu układem włókien łącznotkankowych, szyjka wystaje  poza zębodół i jest otoczona dziąsłem, korona sterczy swobodnie. Ząb  jest zbudowany z pewnego rodzaju tkanki kostnej zwanej zębiną, która w  zakresie korzenia i szyjki jest pokryta kostniwem, a w zakresie korony  szkliwem. W korzeniu znajduje się kanał korzenia, który przechodzi w  komorę zęba w obrębie korony. W kanale i komorze są części miękkie  zęba zwane miazgą, złożone z naczyń krwionośnych i chłonnych, gałązek  nerwowych i tkanki łącznej. Twory te wchodzą i wychodzą przez otwór na  szczycie korzenia zęba. Siekacze i kły posiadają korzenie pojedyncze,  zęby przedtrzonowe mają po jednym lub po dwa korzenie, zęby trzonowe  mają po dwa lub trzy korzenie. Korony siekaczy mają kształt dłuta,  kłów, kształt stożkowaty, zaś zęby przedtrzonowe i trzonowe mają  korony szerokie, spłaszczone, lekko wklęsłe, opatrzone drobnymi  guzkami.   Człowiek posiada dwa garnitury uzębienia: mleczny i stały. Uzębienie  mleczne składa się z 20 zębów, w tym 8 siekaczy, 4 kłów i 8  trzonowców. Pierwsze zęby mleczne pojawiają się w 6 miesiącu życia.  Pierwsze zęby stałe wyżynają się w 6 roku życia, ostatnie zęby  trzonowe dopiero około 20 roku życia, stąd ich nazwa mądrości.   Zęby szczęk i żuchwy są tak ustawione, że zęby trzonowe spoczywają  na sobie, a siekacze górne leżą przed siekaczami dolnymi. Takie  ustawienie nazywamy zgryzem prawidłowym. Mogą być inne ustawienia,  kiedy albo żuchwa, albo szczęki są nadmiernie wysunięte do przodu lub  cofnięte ku tyłowi, pozostaje wówczas szeroka szpara między  siekaczami. Są to ustawienia nieprawidłowe.   Ślinianki. W otoczeniu jamy ustnej znajdują się trzy pary dużych  gruczołów ślinowych zwanych śliniankami. Największa jest ślinianka  przyuszna, a najmniejsza ślinianka podżuchwowa i najmniejsza  podjęzykowa. Ślinianka przyuszna leży częściowo na mięśniu żwaczu  sięgając do łuku jarzmowego, częściowo wciska się poza gałąź żuchwy  wgłąb aż do ściany gardła. Posiada ona przewód, który biegnie  powierzchownie po mięśniu żwaczu następnie przebija mięsień policzkowy  i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na poziomie drugiego zęba  trzonowego górnego. Ślina tej ślinianki jest rzadka, surowicza.  Ślinianka podżuchwowa leży na szyi tuż pod trzonem żuchwy w trójkącie  podżuchwowym. Jej przewód uchodzi na dnie jamy ustnej, pod językiem na  poziomie pierwszego siekacza. Jej wydzielina jest bardziej gęsta,  surowiczo_śluzowa.   Ślinianka podjęzykowa leży na dnie jamy ustnej pod błoną śluzową.  Przy uniesionym języku tworzy ona podłużny fałd na dnie jamy ustnej.  Posiada ona szereg drobnych przewodzików, którymi wytwarzana przez nią  ślina gęsta, śluzowa, dostaje się do jamy ustnej.   Gardło jest następnym odcinkiem przewodu pokarmowego. Ma kształt  rury u góry szerszej, zwężającej się ku dołowi. Sięga od podstawy  czaszki do 6 kręgu szyjnego. Ściany boczne i tylna są utworzone przez  mięśnie i wyścielone błoną śluzową. Są dwie grupy mięśni gardła:  dźwigacze i zwieracze. Do dźwigaczy należą parzyste mięśnie  rylcowo_gardłowe i podniebienno_gardłowe. Zwieracze są trzy: górny,  środkowy i dolny. Przyczepy zwieraczy sięgają od wyrostków  skrzydłowatych kości klinowej aż do chrząstki pierścieniowatej krtani.  Zarówno dźwigacze jak i zwieracze są to mięśnie poprzecznie  prążkowane. Na przejściu ściany górnej w tylną gardła znajduje się  migdałek gardłowy zwany również migdałkiem trzecim. Na ścianie bocznej  gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki słuchowej, która wychodzi z  jamy bębenkowej ucha środkowego. Ujście to ma kształt wąskiej  szczeliny otoczonej dwoma wargami, przednią mniejszą i tylną większą.  Na tylnej znajduje się migdałek trąbkowy. Ściana dolna gardła stanowi  przejście do przełyku. W ścianie przedniej są trzy otwory łączące jamę  gardła kolejno z jamą nosową, ustną i krtaniową, stąd istnieje podział  jamy gardła na część nosową, ustną i krtaniową.   Gardło stanowi wspólny odcinek drogi oddechowej i pokarmowej. Przy  połykaniu następuje oddzielenie tych dróg od siebie, w ten sposób, że  podniebienie miękkie podnosi się ku górze, języczek dotyka tylnej  ściany gardła i oddziela część nosową od ustnej. Ponadto chrząstka  nagłośniowa krtani przechyla się ku dołowi i ku tyłowi i jak wieczko  przykrywa wejście do krtani.   Przełyk ma kształt wąskiej rury sięgającej od 6 kręgu szyjnego do 11  kręgu piersiowego. Zaczyna się w dolnej części szyi, przebiega przez  klatkę piersiową, leżąc w śródpiersiu tylnym wzdłuż kręgosłupa,  następnie przechodzi przez rozwór przełykowy przepony i uchodzi do  wpustu żołądka. Błona śluzowa przełyku jest pofałdowana, co umożliwia  zmianę szerokości jego światła. W skład ściany przełyku wchodzi błona  mięsna, która mniej więcej od połowy, idąc od góry, jest prążkowana,  dalej jest gładka.   Żołądek, następnie odcinek przewodu pokarmowego, jest odcinkiem  najszerszym, który pełni rolę okresowego zbiornika pokarmu. Wyróżnia  się w nim wpust: trzon wraz z dnem i część odźwiernikową wraz z  odźwiernikiem. Żołądek posiada powierzchnię przednią i tylną, brzeg  górny zwany krzywizną mniejszą i brzeg dolny czyli krzywiznę większą.  Przejście przełyku w wpust leży na poziomie 11 kręgu piersiowego,  przejście odźwiernika w dwunastnicę na poziomie pierwszego kręgu  lędźwiowego. Żołądek jamy brzusznej w podżebrzu lewym, częściowo w  nadbrzuszu. Ściana przednia przylega częściowo do przedniej ściany  brzucha, częściowo jest przykryta przez lewy płat wątroby. Ściana  tylna jest zwrócona do przestrzeni otrzewnowej zwanej torbą sieciową.  Jest to wąska przestrzeń, która oddziela żołądek od narządów leżących  na tylnej ścianie jamy brzusznej, tj. od trzustki, lewej nerki, lewego  nadnercza, oraz od śledziony położonej pod przeponą najbardziej na  lewo. Dno żołądka leży najwyżej, sąsiaduje przez przeponę z workiem  osierdziowym i sercem. Ściana żołądka jest zbudowana z błony śluzowej,  podśluzowej, mięsnej i surowiczej. Błona śluzowa posiada liczne fałdy,  które wygładzają się w miarę napełniania żołądka pokarmem. Błona  śluzowa posiada liczne gruczoły zwane gruczołami żołądkowymi  właściwymi i gruczołami odźwiernikowymi. Ich wydzielina tworzy sok  żołądkowy zawierający kwas solny i enzym pepsynę. Błona podśluzowa  oddziela błonę śluzową od warstwy mięsnej, jej obecność umożliwia  fałdowanie się błony śluzowej. Błona mięsna składa się z trzech warstw  mięśni gładkich. Warstwa zewnętrzna jest podłużna, następna posiada  włókna o układzie okrężnym, który w części odźwiernikowej tworzą  zwieracz odźwiernika, warstwa wewnętrzna posiada włókna skośne, jest  ona najsłabiej wykształcona. Na zewnątrz żołądek jest okryty błoną  surowiczą, która schodzi z niego na otoczenie tworząc więzadła  otrzewnowe. Do krzywizny mniejszej żołądka dochodzi sieć mniejsza  złożona z podwójnej blaszki otrzewnowej tworzącej trzy więzadła. Są  to: wątrobowo_przełykowe i wątrobowo_dwunastnicze. Z krzywizny  większej zwisa podwójny fałd otrzewnej zwany siecią większą. Fałd ten  zrasta się z okrężnicą poprzeczną tworząc więzadło  żołądkowo_okrężnicze, zaś część dalsza zwisa wolno sięgając często do  spojenia łonowego. Sieć większa przykrywa pętlę jelita cienkiego. W  żołądku gromadzi się połknięty pokarm, tu ulega rozpuszczeniu i  przesiąknięciu sokiem żołądkowym, następnie spływa porcjami do  dwunastnicy, gdzie odbywa się właściwe trawienie.   Jelito cienkie ma długość około 5 metrów. Składa się z trzech  odcinków różnej długości: z dwunastnicy, jelita czczego i jelita  krętego. Dwunastnica jest przyrośnięta do tylnej ściany jamy  brzusznej, czyli nie posiada krezki i jest nieruchoma. Pozostałe  odcinki posiadają krezkę, są ruchome, stąd pochodzi podział jelita  cienkiego na jelito bezkrezkowe i jelito krezkowe. Krezka jest to  podwójny fałd otrzewnej, stanowiący przejście otrzewnej ściennej w  otrzewną trzewną.   Dwunastnica ma długość około 20¬7¦cm, ma kształt podkowy skierowanej  wypukłością ku stronie prawej, stroną wklęsłą otacza głowę trzustki.  Dwunastnica leży na poziomie od I do Iii kręgu lędźwiowego, posiada  część górną, zstępującą i dolną. Część dolna przechodzi zgięciem  dwunastniczo_czczym w dalszy odcinek jelita cienkiego czyli jelito  czcze. Ściana dwunastnicy jest zbudowana podobnie jak dalsze odcinki  jelita cienkiego, z błony śluzowej, podśluzowej i mięsnej, ponadto od  przodu jest pokryta błoną surowiczą. Błona śluzowa posiada liczne  fałdy okrężne. W części zstępującej znajduje się oprócz fałdów  okrężnych fałd podłużny zakończony brodawką, na której jest ujście  przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. Niekiedy  powyżej tej brodawki znajduje się brodawka dodatkowa zwana wówczas  brodawką mniejszą, na której jest ujście przewodu trzustkowego  mniejszego - mamy wówczas dwie brodawki większą i mniejszą. Błona  śluzowa zawiera gruczoły jelitowe i specjalne gruczoły dwunastnicze  (Brunnera). Błona mięsna posiada dwie warstwy zewnętrzną podłużną i  wewnętrzną okrężną. W dwunastnicy odbywa się główne trawienie pokarmu,  który spływa porcjami z żołądka poprzez otwierający się zwieracz.  Trawienie odbywa się dzięki temu, że w dwunastnicy znajduje się  wydzielina gruczołów jelitowych i dwunastniczych, ponadto spływa do  niej żułć przewodem żółciowym wspólnym i sok trzustkowy przewodem  trzustkowym. Wszystkie te wydzieliny zawierają enzymy trawienne.   Jelito czcze stanowi drugą część jelita cienkiego. Zostało ono tak  nazwane, ponieważ w czasie sekcji zwłok jest ono zazwyczaj puste czyli  czcze, pozbawione treści pokarmowej. Jelito kręte zwane również  biodrowym, stanowi trzecią część jelita cienkiego. Jelito czcze  przechodzi bez widocznej granicy w jelito kręte, określa się, że 2/5  długości to jelito czcze, a 3/5 to jelito kręte. Jelito cienkie ma  kształt zupełnie gładkiej rury. Różnice budowy jelita czczego i  krętego związane są z ich czynnością i dotyczą budowy ściany.   Błona śluzowa jelita czczego posiada fałdy okrężne, gęsto ułożone,  ponadto opatrzone delikatnymi wypustkami palczastymi, zwanymi kosmkami  jelitowymi, których obecność oprócz fałdów znacznie zwiększa  powierzchnię błony śluzowej. Błona śluzowa jelita krętego posiada  fałdy niższe i ułożone rzadziej, zwłaszcza w dolnych odcinkach jelita,  a liczba kosmków maleje w miarę zbliżania się jelita krętego ku  końcowi. Układ chłonny ściany jelita czczego składa się z sieci naczyń  chłonnych i grudek chłonnych rozsianych w błonie śluzowej w postaci  małych zgrubień wielkości główki szpilki. W jelicie krętym są sieci  naczyń chłonnych, zaś grudki chłonne zbierają się w większe jednostki  dochodzące do długości kilku lub kilkunastu centymetrów, stąd ich  nazwa grudki skupione. Błona podśluzowa jest w całym jelicie cienkim  delikatna. Błona mięsna składa się z dwóch warstw: zewnętrznej  podłużnej i wewnętrznej okrężnej.   W jelicie czczym i krętym odbywa się wchłanianie strawionych części  pokarmowych. Tłuszcze są wchłaniane do układu chłonnego przez naczynia  chłonne kosmków, przechodzą następnie przez sieci naczyń chłonnych  błony śluzowej i podśluzowej, dochodzą do naczyń i węzłów chłonnych  leżących w krezce, a więc już poza jelitem. Ostatecznie tłuszcz  dostaje się do zbiornika mleczu a stąd przez przewód piersiowy do  układu żylnego. Chłonka zawierająca kuleczki tłuszczu w postaci  zawiesiny jest podobna do mleka, stąd nazwa tej właśnie chłonki  płynącej z przewodu pokarmowego - mlecz. Białka i cukry są wchłaniane  do naczyń krwionośnych kosmków jelitowych i transportowane do wątroby.   Główny proces wchłaniania odbywa się w jelicie czczym, stąd są w nim  gęste i wysokie fałdy, błony śluzowej i liczne kosmki. W miarę  przesuwania się treści pokarmowej staje się ona coraz bardziej uboga w  składniki odżywcze, stąd w jelicie krętym, a zwłaszcza w dolnych jego  odcinkach, niskie i rzadkie fałdy błony śluzowej, i coraz mniej liczne  kosmki. Skurcz mięśniówki w ścianie jelita wywołuje fale  perystaltyczne, które przesuwają treść pokarmową w kierunku jelita  grubego. Jelito cienkie jest bogato unaczynione.   Jelito czcze i kręte są umocowane na krezce, czyli podwójnym fałdzie  otrzewnowym, który swoją nasadą czyli korzeniem przyrasta do tylnej  ściany jamy brzusznej, a drugim przyczepem dochodzi do ściany jelita.  Nasada ma długości około 20 cm, a brzeg jelitowy około 5 metrów, jest  więc bardzo pofałdowany, co przypomina kołnierz hiszpański zwany  krezką stąd nazwa krezka. W krezce biegną do jelita naczynia  krwionośne i tętnicze, rozgałęzienia tętnicy krezkowej górnej, z  jelita odpływają żyły tworzące następnie żyłę krezkową górną i  naczynia chłonne. Do jelita dochodzą nerwy układu autonomicznego,  które unerwiają błonę mięsną i gruczoły. W krezce znajduje się ponadto  tkanka łączna, która otacza naczynia i nerwy, oraz zmienia ilość  tkanki tłuszczowej. Jelito czcze zajmuje środkową część jamy  brzusznej, w jej dolnej części, jelito kręte leży niżej, częściowo na  prawym talerzu biodrowym, stąd też druga nazwa tego odcinka jelita,  jelito biodrowe. Jelito kręte uchodzi do jelita grubego ujściem  krętniczo_kątniczym, zaopatrzonym w zastawkę krętniczo_kątniczą zwaną  również zastawką Bauhina.     `cp2  Jelito grube składa się z kątnicy, okrężnicy i odbytnicy czyli  prostnicy. Kątnica, czyli kiszka ślepa leży na prawym talerzu  biodrowym. W jej ścianie przyśrodkowej znajduje się ujście jelita  krętego. Ma ono kształt poziomo ustawionej szczeliny zaopatrzoną w  zastawkę. Zastawka ta składa się z dwóch warg, dolnej należącej do  kątnicy i górnej należącej do okrężnicy wstępującej. z dolnej ściany  kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy. Jest on różnej długości od 2_30  cm, średnio około 8 cm. W położeniu prawidłowym zwisa do miednicy  mniejszej. Może mieć inne położenie, wiąże się to ponadto z jego  długością. Wyrostek posiada ściany zbudowane tak jak pozostałe odcinki  jelita grubego, wyróżnia się tym, że posiada bardzo dużo tkanki  chłonnej. Jego średnica ma kilka milimetrów. Wyrostek umieszczony jest  na niewielkiej krezeczce, jest ruchomy.   Kątnica wykazuje cechy budowy typowe dla dalszych odcinków jelita  grubego. Ściana jelita grubego jest znacznie cieńsza od ściany jelita  cienkiego. Błona śluzowa jelita grubego jest gładka, zawiera gruczoły  jelitowe. Znajdują się w niej grudki chłonne, samotne. Błona  podśluzowa jest cienka, delikatna. Błona mięsna posiada dwie warstwy:  wewnętrzna warstwa okrężna jest rozmieszczona równomiernie w ścianie,  błona zewnętrzna jest zgrupowana w trzy taśmy, które są krótsze niż  jelito i stąd tworzą się pofałdowania całej ściany jelita w postaci  uwypukleń oddzielonych od siebie bruzdami. Taśmy zaczynają się na  kątnicy w miejscu odejścia wyrostka robaczkowego, a kończą się na  granicy esicy i odbytnicy. Tutaj włókna rozchodzą się równomiernie na  ściany odbytnicy.   Okrężnica, której nazwa pochodzi stąd, że okrąża jamę brzuszną,  składa się z okrężnicy wstępującej, okrężnicy poprzecznej, okrężnicy  zstępującej i okrężnicy esowatej. Można te odcinki nazwać krócej,  wstępnicą, poprzecznicą, zstępnicą i esicą. Okrężnica wstępująca  biegnie z prawego talerza biodrowego ku górze ku bocznej stronie jamy  brzusznej, dochodzi do wątroby, tworzy zgięcie wątrobowe czyli prawe i  przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna biegnie ku  stronie lewej mniej więcej na poziomie pępka, poniżej krzywizny  większej żołądka i brzegu dolnego wątroby, dochodzi do śledziony i  zgięciem okrężniczo_śledzionowym, czyli lewym przechodzi w okrężnicę  zstępującą. Okrężnica zstępująca biegnie po lewej stronie jamy  brzusznej, dochodzi do lewego talerza biodrowego i przechodzi w esicę.  Okrężnica esowata leży na lewym talerzu biodrowym, dochodzi do kości  krzyżowej i na poziomie 2 kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę.   Odbytnica, czyli prostnica leży wzdłuż kości krzyżowej i ogonowej i  jest wygięta tak jak te kości. Składa się z części miedniczej i  kroczowej, zwanym kanałem odbytniczym, a zakończona jest otworem  odbytowym. Błona śluzowa odbytnicy posiada trzy fałdy poprzeczne, zaś  w części kroczowej znajdują się fałdy pionowe zwane słupami  odbytniczymi. Błona mięśniowa składa się z warstwy zewnętrznej  podwójnej, powstałej z trzech taśm i warstwy wewnętrznej okrężnej. W  dolnym odcinku odbytnicy warstwa okrężna grubieje i tworzy zwieracz  odbytu wewnętrzny. Wokół tego zwieracza znajduje się zwieracz odbytu  zewnętrzny poprzecznie prążkowany, należący do mięśni krocza. Zwieracz  zewnętrzny podlega dowolnej regulacji, stąd możliwość świadomego  oddawania kału.   Stosunek jelita grubego do otrzewnej jest różny zależnie od odcinka.  Kątnica jest pokryta otrzewną i jest ruchoma, wstępnica jest  przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i pokryta otrzewną jedynie od  przodu, poprzecznica posiada własną krezkę, która dochodzi do tylnej  ściany jamy brzusznej i umożliwia ruchomość poprzecznicy, zstępnica  jest podobnie jak wstępnica, przyrośnięta do ściany jamy brzusznej i  nieruchoma, esica posiada krezkę i jest wobec tego ruchoma, wreszcie  odbytnica jest przyrośnięta do kości krzyżowej, powleczona otrzewną  jedynie z przodu. Całe jelito grube ma około 150 cm długości. W jamie  brzusznej znajdują się dwa duże gruczoły związane z przewodem  pokarmowym, są to wątroba i trzustka.   Wątroba jest największym gruczołem nie tylko przewodu pokarmowego,  ale u człowieka w ogóle. Waży przeciętnie około 1500 gramów. Wypełnia  całe prawe podżebrze, przechodzi do podżebrza lewego, zwykle do linii  środkowo_obojczykowej.   Składa się z dwóch płatów, prawego większego i lewego mniejszego.  WyróŻnia się na niej powierzchnię przeponową wypukłą i gładką, oraz  powierzchnię trzewną, nieznacznie wklęsłą. Na powierzchni trzewnej  znajdują się dwie bruzdy podłużne i jedna poprzeczna. Na płacie prawym  bruzda podłużna zawiera w swoim przednim odcinku pęcherzyk żółciowy, a  w odcinku tylnym, żyłę główną dolną, która albo leży powierzchownie,  albo jest przykryta pasmem miąższu wątroby. Druga bruzda podwójna  oddziela płat prawy od lewego i w jej odcinku przednim biegnie  więzadło obłe wątroby, które jest pozostałością żyły pępkowej okresu  płodowego. W odcinku tylnym biegnie więzadło żylne, pozostałość  przewodu żylnego, który w życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą  główną dolną.   Bruzda poprzeczna nosi nazwę wrót albo bramy wątroby. Zawiera ona  trzy twory: tętnicę wątrobową, żyłę wrotną i przewód żółciowy wspólny,  który powstaje z połączenia przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem  pęcherzyka żółciowego.   Pęcherzyk żółciowy, zwany również woreczkiem żółciowym, leży w  zagłębieniu bruzdy podłużnej płata prawego. Jego dno wysuwa się spod  dolnego brzegu wątroby, trzon jest zrośnięty warstwą tkanki łącznej z  wątrobą, a szyjka przechodzi w przewód biegnący w kierunku wnęki,  czyli wrót wątroby. Pęcherzyk jest wyścielony błoną śluzową. W  pęcherzyku gromadzi się wytworzona przez wątrobę żółć i ulega tu  znacznemu zagęszczeniu.   Stosunek wątroby do otrzewnej wygląda następująco: wątroba jest w  całości pokryta otrzewną z wyjątkiem pewnego odcinka powierzchni  przeponowej, gdzie wątroba zrasta się z przeponą. Otrzewna schodzi z  wątroby na otaczające narządy i tworzy szereg więzadeł. Są to:  więzadło wątrobowo_nerkowe, wątrobowo_przełykowe, wątrobowo_żołądkowe,  wątrobowo_dwunastnicze i więzadło sierpowate. Więzadło sierpowate  schodzi z powierzchni przeponowej wątroby na przeponę i przednią  ścianę jamy brzusznej, dochodzi do poziomu pępka. W jego brzegu dolnym  biegnie więzadło obłe wątroby. Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje  z prawą nerką, prawym nadnerczem, z okrężnicą poprzeczną, z  dwunastnicą, z żołądkiem i częściowo z przełykiem.   Wątroba posiada specjalny układ krążenia: odżywczy i czynnościowy.  Do wątroby wchodzi tętnica wątrobowa i wprowadza krew tętniczą  odżywczą, która po oddaniu tlenu wypływa z wątroby żyłami wątrobowymi.  Do wątroby wchodzi ponadto żyła wrotna, która wprowadza krew żylną,  czynnościową. Żyła wrotna zbiera krew ze śledziony, trzustki, żołądka,  całego jelita cienkiego i jelita grubego po górny odcinek odbytnicy.  Żyła wrotna dzieli się w wątrobie na rozgałęzienia coraz drobniejsze,  aż dochodzi do naczyń włosowatych, które są stosunkowo szerokie i  stykają się z komórkami wątroby ułożonymi w pasma zwane beleczkami. Z  tych naczyń włosowatych wpływa krew żylna do większych żyłek, które  łączą się w żyły wątrobowe. Żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej  dolnej i w miejscu jej przejścia przez płat prawy wątroby. Żyła wrotna  doprowadza do wątroby trzy produkty rozpadu czerwonych ciałek krwi w  śledzionie a z przewodu pokarmowego wchłonięte białka i cukry. Wątroba  produkuje żółć, która wypływa z niej przewodami prawym i lewym, które  łączą się w przewód wątrobowy wspólny, następnie łączą się z przewodem  pęcherzyka żółciowego w przewód żółciowy wspólny. Ten przewód dochodzi  do dwunastnicy i uchodzi w niej w brodawce razem z przewodem  trzustkowym.   Trzustka jest drugim gruczołem przewodu pokarmowego, leżącym w jamie  brzusznej. Jest znacznie mniejsza od wątroby, waży około 90 gramów,  leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie od I Iii kręgu  lędźwiowego. Składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa jest objęta  przez dwunastnicę, trzon krzyżuje kręgosłup, zaś ogon dochodzi do  śledziony. Trzustka ma budowę zrazikową, jest podobna z wyglądu do  ślinianek. Przez całą jej długość od ogona do głowy biegnie przewód  trzustkowy, do którego dochodzą przewody drobniejsze, a który uchodzi  do dwunastnicy na jej brodawce. Trzustka jest gruczołem zarówno  zewnętrznowydzielniczym jak i dokrewnym. Główna masa trzustki  produkuje enzymy trawienne tworzące sok trzustkowy, potrzebny do  trawienia w dwunastnicy. Wśród miąższu trzustki znajdują się skupienia  komórek tworzące wyspy Langerhansa, które produkują hormony potrzebne  do regulacji poziomu cukru we krwi.       Układ moczowy      W skład układu moczowego wchodzą: nerki, moczowody, pęcherz moczowy  i cewka moczowa. Nerki produkują mocz, ten spływa moczowodami do  pęcherza moczowego, który jest okresowym zbiornikiem moczu, a stąd  cewką moczową jest wydalany poza ustrój.   Nerki są dwie: prawa i lewa. Nerka ma kształt fasoli, posiada  powierzchnię przednią i tylną, biegun górny i dolny. Brzeg boczny  nerki jest wypukły, w brzegu przyśrodkowym znajduje się wnęka, przez  którą wchodzi do nerki tętnica nerkowa, a wychodzi żyła nerkowa i  moczowód. Na przekroju nerki są widoczne dwie części: zewnętrzna  istota korowa i wewnętrzna istota rdzeniowa. Istota rdzeniowa składa  się z piramid zwróconych tępo zakończonymi wierzchołkami do wnęki, a  podstawami do istoty korowej. Między piramidy wciska się istota korowa  w postaci słupków nerkowych. Nie ma ostrej granicy między istotą  korową i rdzeniową. Słupy piramid są objęte przez kielichy mniejsze,  które łącząc się ze sobą tworzą kielichy większe, te z kolei tworzą  miedniczkę nerkową. Miedniczka nerkowa przechodzi bezpośrednio w  moczowód. W obrazie mikroskopowym nerki, w istocie nerki, głównym  składnikiem są kłębuszki nerkowe. Są to skręcone pętle naczynia  tętniczego, które są otoczone torebką Bowmanna (czyt. Baumana).  Torebka ma dwie blaszki wewnętrzną, która pokrywa bezpośrednio  kłębuszek i zewnętrzną. Między nimi jest wąska przestrzeń, do której  przesącza się mocz z naczyń kłębuszka. Naczynie tętnicze dochodzące do  kłębuszka jest szersze od naczynia wychodzącego. Od torebki kłębuszka  odchodzi kanalik główny, który zaczyna się częścią krętą, przechodzi w  prostą, następnie w pętlę Henlego, z kolei ma odcinek kręty i  przechodzi do cewki zbiorczej. Przechodząc przez ten układ kanalików  nerkowych mocz ulega daleko idącym zmianom ilościowym oraz  jakościowym. Cewki zbiorcze leżą w części rdzennej, łączą się w  grubsze pnie, które na wierzchołkach piramid uchodzą szeregiem  otworków. Przez te cewki zbiorcze mocz spływa do kielichów mniejszych,  dalej do większych miedniczki nerkowej i do moczowodu.   Do nerki wchodzi tętnica nerkowa, bezpośrednie odgałęzienie aorty  brzusznej. Po wejściu do nerki tętnica dzieli się na kilka  rozgałęzień, które dochodzą do granicy między korą i rdzeniem nerki.  Tu oddają dalsze gałęzie, z których część wchodzi do istoty rdzennej,  a część do istoty korowej. W istocie korowej naczynia przechodzą w  kapilary, które tworzą kłębuszki nerkowe, z których znowu wychodzą  naczynia kapilarne tętnicze, dopiero poza kłębuszkiem przechodzą w  naczynia żylne. Drobne żyłki łączą się w większe i z nerki wypływa  jedna żyła nerkowa.   Nerka jest pokryta torebką włóknistą, otoczona dalej przez torebkę  tłuszczową i warstwę tkanki łącznej tworzącą powięź nerkową.  Powierzchnia przednia nerki jest pokryta przez otrzewną. Nerka może  zmieniać swoje położenie nieznacznie w warunkach fizjologicznych, a  niekiedy znacznie w warunkach patologicznych. Nerka leży w przestrzeni  zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, na poziomie górnych  kręgów lędźwiowych, prawa zwykle nieco niżej niż lewa. Górna granica  położenia nerek sięga do 11 kręgu piersiowego, zaś dolna do 3 kręgu  lędźwiowego. Prawa nerka sąsiaduje z wątrobą, Nadnerczem, dwunastnicą,  i okrężnicą poprzeczną. Lewa nerka sąsiaduje z nadnerczem, trzustką i  okrężnicą poprzeczną.   Moczowód jest to przewód biegnący od wnęki nerki jako bezpośrednie  przedłużenie miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Leży on  zaotrzewnowo, na mięśniach tylnej ściany jamy brzusznej, przechodzi  następnie do miednicy mniejszej i dochodzi do tylnej ściany pęcherza.  Moczowód jest wyścielony błoną śluzową, Posiada w swej ścianie mięśnie  gładkie ułożone w warstwę okrężną, która kurczy się ruchem  robaczkowym. Ruch ten spycha w dół, krople moczu.   Pęcherz moczowy leży w miednicy mniejszej, tuż za spojeniem łonowym.  Pęcherz pusty nie wystaje ponad spojenie, wypełniony sięga powyżej  spojenia. Jest to worek o rozciągliwej ścianie, zbudowany z błony  śluzowej, podśluzowej i mięsnej. Błona śluzowa jest pofałdowana w  pęcherzu pustym, a wygładza się w miarę napełniania moczem. Na ścianie  tylnej pęcherza znajduje się trójkąt pęcherzowy, który jest zawsze  gładki, ponieważ w tym miejscu błona śluzowa jest przyrośnięta do  warstwy mięsnej. W szczytach górnych trójkąta znajdują się ujścia  moczowodów, wierzchołek dolny prowadzi do cewki moczowej. Otoczenie  pęcherza moczowego jest inne u płci męskiej, inne u płci żeńskiej. U  mężczyzny dno pęcherza opiera się o gruczoł krokowy, na ścianie tylnej  znajdują się gruczoły pęcherzykowe i bańki nasieniowodów. Za pęcherzem  moczowym leży odbytnica. U kobiety za pęcherzem moczowym znajdują się  macica i pochwa.   Cewka moczowa tylna u płci Żeńskiej jest odcinkiem ostatnim układu  moczowego. Jest to krótki przewód o typowej budowie ściany, z błony  śluzowej i mięśniowej. Długość cewki żeńskiej wynosi około 5 cm.  Ujście jej znajduje się w zatoce moczowo_płciowej do przodu od ujścia  pochwy. U płci męskiej cewka moczowa jest wspólnym przewodem narządu  moczowego i płciowego, przechodzi przez nią mocz i nasienie. Ma ona  około 20 cm długości i dzieli się na część krokową, błoniastą i  gąbczastą. Część krokowa przechodzi przez gruczoł krokowy tuż po  opuszczeniu pęcherza moczowego, część błoniasta przechodzi przez dno  miednicy utworzone przez przeponę moczowo_płciową, zaś część gąbczasta  wchodzi do ciała gąbczastego, czyli jamistego cewki, które jest  składnikiem członka męskiego czyli prącia. Cewka otwiera się na  żołędzi prącia.       Jama brzusznaŃ  - topografia      Jama brzuszna ma ograniczenie kostne jedynie z tyłu, w postaci  kręgosłupa lędźwiowego, pozostałe ściany są miękkie, utworzone przez  mięśnie. Ścianę górną tworzy przepona, ściany dalsze mięśnie skośne i  proste brzucha. Ku dołowi jama brzuszna przechodzi w jamę miednicy,  podzielona na miednicę większą i mniejszą. Miednica większa ma  częściowe ograniczenie kostne, przez talerze kości biodrowych i  zawiera narządy jamy brzusznej. Miednica mniejsza ma kształt  pierścienia kostnego i zawiera część narządów moczowych, narządy  płciowe i końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Ściany kostne miednicy  są wyścielone mięśniami. Dno miednicy mniejszej jest zamknięte przez  mięśnie i powięzie krocza. Ściany jamy brzusznej są wyścielone od  wewnątrz błoną surowiczą i otrzewną. Odróżnia się trzewną ścienną i  trzewną. Przejście otrzewnej ściennej w trzewną tworzy krótsze lub  dłuższe pasma zwane krezkami. Narządy mogą być pokryte w całości  otrzewną lub tylko na niewielkiej powierzchni. W zależności od stopnia  okrycia, otrzewną dzielimy na narządy leżące wewnątrzotrzewnowo i  zewnątrzotrzewnowo. Narządy wewnątrzotrzewnowe mogą być okryte  otrzewną w całości lub na znacznej przestrzeni, mogą być zawieszone na  pasmach otrzewnowych czyli krezkach, dzięki czemu stają się  ruchome.Narządy zewnątrzotrzewnowe są pokryte otrzewną na niewielkiej  powierzchni, są najczęściej przyrośnięte do ściany jamy brzusznej,  więc nieruchome. Wskutek takiego układu narządów stosunek otrzewnej  ściennej do ścian mięsnych jamy brzusznej jest różny. W górze przylega  ściśle do przepony, z przodu przylega do ściany przedniej, jedynie do  poziomu pępka, poniżej jego pokrywa twory znajdujące się pomiędzy nią,  a ścianą brzucha. Schodzi do miednicy mniejszej, pokrywa częściowo  leżące w niej narządy, przechodzi na ścianę tylną pokrywając leżące tu  narządy i dochodzi do przepony. Wskutek takiego przebiegu otrzewnej  ściennej wyścielona przez nią przestrzeń zwana jamą otrzewnową jest  mniejsza od jamy brzusznej, a między ścianami jamy brzusznej i  miednicy z jednej strony, a otrzewną ścienną z drugiej strony, tworzą  się przestrzenie nazwane odpowiednio: przedotrzewnowa, podotrzewnowa i  zaotrzewnowa. Narządy jamy brzusznej rzutuje się na jej ściany  podobnie jak w klatce piersiowej. Jamę otrzewnową dzieli się na część  górną, zwaną również piętrem górnym i na część dolną czyli piętro  dolne. Część górna nosi nazwę piętra gruczołowego, a dolna piętra  jelitowego. Granicę obu tych części tworzy okrężnica poprzeczna i jej  krezka. W piętrze gruczołowym znajdują się następujące narządy:  wątroba, trzustka, nerki wraz z nadnerczami, żołądek, dwunastnica oraz  śledziona, w piętrze jelitowym znajdują się pętle jelita cienkiego i  jelito grube do esicy włącznie.   Po otwarciu jamy brzusznej widzi się, rzecz jasna w warunkach  zupełnie prawidłowych, po stronie prawej i u góry część wątroby i  ewentualnie dno pęcherzyka żółciowego, częściowo ścianę przednią  żołądka, a w części dolnej po stronie prawej kątnicę, dalej okrężnicę  wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esicę. Pętle jelita cienkiego są  przykryte przez duży fałd otrzewnej, który zwisa z okrężnicy  poprzecznej i sięga do spojenia łonowego. Dopiero po podniesieniu tego  fałdu zwanego siecią większą widoczne są pętle jelita cienkiego,  wypełniające cały środek jamy otrzewnowej i zwisające do dołu na  talerze biodrowe i częściowo do miednicy większej. Między krzywizną  większą żołądka a poprzecznicą jest rozpięte więzadło otrzewnowe.   W przestrzeni przedotrzewnowej znajdują się pozostałości krążenia  płodowego w postaci niedrożnych tętnic pępkowych, dobocznie tętnice  nabrzuszne dolne, a w linii środkowej pasmo łączące pęcherz moczowy z  pępkiem, również pozostałość rozwojowa. W przestrzeni zaotrzewnowej  znajdują się nerki, nadnercza, moczowody, trzustka, część dwunastnicy,  okrężnica wstępująca, zstępująca, główne naczynia krwionośne, układ  nerwowy autonomiczny zakresu jamy brzusznej, splot lędźwiowy i węzły  chłonne.   Przestrzeń podotrzewnowa należy do zakresu miednicy mniejszej. W  górnej części jamy otrzewnowej znajduje się duży zachyłek jamy  otrzewnowej zwany torbą sieciową. Zachyłek ten jest zawarty między  ścianą tylną jamy brzusznej i leżącymi na niej narządami a żołądkiem i  siecią mniejszą, czyli więzadłem rozpiętym między wątrobą a żołądkiem  i górną częścią dwunastnicy. U dołu jest on zamknięty przez krezkę  poprzecznicy. Wejście do tego zachyłka, czyli otwór torby sieciowej  znajduje się po stronie prawej pod dolnym brzegiem sieci mniejszej. Ku  stronie lewej zachyłek sięga aż do śledziony.       Narządy płciowe       Narządy płciowe służą do utrzymania gatunku, są inne u płci męskiej,  inne u płci żeńskiej. We wczesnych stadiach rozwoju płodowego jest  okres, kiedy istnieje zawiązek narządów płciowych jednakowy dla obu  płci, jeszcze nie zróżnicowany, z którego rozwijają się narządy męskie  lub żeńskie. Dlatego można przeprowadzać porównania między budową i  czynnością narządów płciowych męskich i żeńskich. Narządy płciowe  dzielimy na wewwnętrzne i zewnętrzne w nawiązaniu do okresu płodowego  a nie w związku z ich umiejscowieniem.       Narządy płciowe żeńskie       Do narządów płciowych wewnętrznych należą jajniki, jajowody, macica  i pochwa. Narządy płciowe zewnętrzne składają się z wzgórka łonowego,  warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki. Jajniki  produkują hormony płciowe żeńskie, ponadto rozwijają się w nich  komórki jajowe, czyli komórki płciowe. Jajowody umożliwiają dostanie  się komórek jajowych do jamy macicy. W macicy rozwija się zapłodniona  komórka jajowa, rozwija się zarodek i płód. Przez pochwę wydostaje się  płód zdolny do samodzielnego życia na zewnątrz organizmu matki.  Narządy zewnętrzne służą do kopulacji, umożliwiają łączenie się  komórek płciowych męskich z żeńskimi. Jajnik jest to gruczoł parzysty,  leży w miednicy mniejszej na jej ścianie bocznej. Wielkość jajnika  jest zmienna, zależna od wieku, największy jest u kobiety dorosłej w  okresie aktywności płciowej i rozrodczej. Kształt jego porównuje się z  kształtem migdała, długość jego waha się od 25_50¬7¦mm, szerokość  15_30, a grubość od 5 do 15¬7¦mm. Przed okresem dojrzałości płciowej  powierzchnia jajnika jest gładka, potem w miarę wydostawania się  komórek jajowych powstają zbliznowacenia i nierówności powierzchni. W  jajniku dojrzewają komórki płciowe w pęcherzykach Graffa. Gdy komórka  dojrzeje ściana pęcherzyka pęka, a komórka jajowa wypada do jamy  otrzewnowej. Stąd dostaje się do jajowodów i do jamy macicy. Po  wydostaniu się komórki jajowej ze ścian pęcherzyka Graffa powstaje  ciałko żółte, które jest gruczołem dokrewnym, a losy jego są zależne  od tego czy komórka jajowa zostanie zapłodniona czy nie. Ciałko żółte  wydziela hormony, które przygotowują błonę śluzową macicy na przyjęcie  zapłodnionej komórki. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, czynność  hormonalna ustaje zwykle po 10 dniach, ciałko żółte przyjmuje nazwę  ciała żółtego menstruacyjnego i zanika, a w jego miejscu powstaje mała  blizna. Jeżeli komórka jajowa zostanie zapłodniona ciałko żółte zwane  ciałkiem żółtym ciążowym rozwija się i trwa przez całą ciążę, od  połowy zaczyna już zanikać. Jego hormony są konieczne do utrzymania  rozwoju ciąży. Po jego zaniku powstaje również blizna. Komórki jajowe  dojrzewają i wydostają się z jajników w okresie dojrzałości płciowej,  tj. od okresu pokwitania do okresu przekwitania. Okres dojrzałości  płciowej trwa mniej więcej od 11 roku życia do 40 roku życia. W  okresie przekwitania pęcherzyki Graffa zanikają, zmniejsza się, a  następnie ustaje działalność hormonalna. Jajowód jest to przewód  parzysty długości około 15 cm, który ujściem macicznym otwiera się do  jamy macicy, a ujściem brzusznym do jamy otrzewnowej. Ujście brzuszne  ma kształt lejka otoczonego licznymi wypustkami ściany zwanymi  strzępkami jajowodu. Ujście brzuszne przylega do jajnika, dzięki czemu  może wychwytywać komórki jajowe po ich wydostaniu się poza ściany  jajnika. Znaczna część jajowodu jest szeroka, tworzy jego bańkę,  następnie zbliżając się do macicy, znacznie się zwęża. Ściana jajowodu  jest wyścielona błoną śluzową, tworząc liczne fałdy, na zewnątrz błony  śluzowej jest błona mięsna i wreszcie błona surowicza czyli otrzewna.  Przez jajowód przechodzi komórka jajowa do jamy macicy. W jajowodzie  dochodzi najczęściej do jej zapłodnienia, tu odbywają się pierwsze  stadia rozwoju. Czasem zapłodniona komórka zatrzyma się w jajowodzie i  dochodzi do ciąży jajowodowej, która trwa krótko, ponieważ nie ma  warunków do pełnego rozwoju zarodka i płodu. Macica jest to narząd  nieparzysty, leży w miednicy mniejszej w osi miednicy. Macicę dzieli  się na trzon i szyjkę. Trzon jest u góry zakończony dnem, ku dołowi w  kierunku szyjki zwęża się. Szyjkę dzieli się na część nadpochwową i  pochwową. Część pochwowa jest wsunięta do pochwy i objęta jej  ścianami. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, która przechodzi w kanał  szyjki. Do jamy macicy uchodzą jajowody, szyjka otwiera się do pochwy  ujściem otoczonym dwoma wargami szyjki - przednią i tylną. Macica ma  kształt podobny do gruszki, jest zbudowana z mięśnia gładkiego,  wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową, która spoczywa bezpośrednio na  mięśniach. Na zewnątrz pokrywa znaczną część macicy błona surowicza. W  błonie śluzowej macicy są liczne gruczoły, inne w trzonie, inne w  szyjce.   Macica znajduje się w miednicy małej, tak położona, że do przodu od  niej leży pęcherz moczowy, do tyłu odbytnica. Macica jest lekko zgięta  i nachylona do przodu, ale położenie macicy jest zmienne, zależnie od  wypełnienia pęcherza i odbytnicy. Macica ma specjalny aparat  utrzymujący ją w jej prawidłowym położeniu. Jest to aparat podporowy i  wieszadłowy. Narządem, na którym macica opiera się, jest pochwa, do  której wsuwa się część pochwowa szyjki macicy, a razem z pochwą macica  opiera się na dnie miednicy mniejszej. Przy nadmiernym rozciągnięciu  ściany pochwy macica może wypadać na zewnątrz. Aparat wieszadłowy  macicy składa się z więzadeł z tkanki łącznej wraz z włóknami mięsnymi  gładkimi. Biegną one w dolnej części więzadła szerokiego macicy,  tworząc więzadło podstawowe macicy rozpięte między szyjką macicy i  ścianami bocznymi miednicy. Od szyjki macicy biegną ponadto inne  więzadła, ku przodowi więzadło pęcherzowo_maciczne, a ku tyłowi  odbytniczo_maciczne. Zespół tych więzadeł biegnący od szyjki macicy na  boki, ku przodowi i ku tyłowi tworzy aparat wieszadłowy macicy. Wokół  szyjki macicy a częściowo i wokół jej trzonu jest nagromadzenie tkanki  łącznej, w której znajdują się naczynia krwionośne, naczynia i węzły  chłonne oraz sploty nerwowe układu autonomicznego. Twory te tworzą  jako całość przymacicze. Otrzewna biegnie od brzegów macicy do ścian  bocznych miednicy w kształcie szerokiego fałdu ustawionego w  płaszczyźnie czołowej, który to fałd nazywa się więzadłem szerokim  macicy. Górne brzegi tego fałdu otaczają jajowody, poniżej i do tyłu  znajdują się jajniki. Macica jest narządem, w którym rozwija się  zarodek i płód. Po wydostaniu się komórki jajowej z jajnika, hormony  ciała żółtego wpływają na błonę śluzową macicy, która ulega  przekrwieniu, gruczoły jej powiększają się, cała błona śluzowa  grubieje. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, błona śluzowa  złuszcza się i odpada od warstwy mięsnej i zostaje wydalona z jamy  macicy wraz z pewną ilością krwi. Jest to krwawienie powtarzające się  regularnie w odstępie około 28 dni, jest to miesiączka czyli  menstruacja. Cykl menstruacyjny powtarza się przez cały okres  aktywności płciowej kobiety, a istotą jego są zmiany zachodzące w  błonie śluzowej macicy pod wpływem hormonów jajnikowych. Po wydaleniu  błony śluzowej w krwawieniu miesięcznym, następuje wzrastanie błony  śluzowej i jej gruczołów, zaczynają one wydzielać, błona jest obficie  ukrwiona i znowu jest przygotowana na przyjęcie zapłodnionej komórki -  jest to mniej więcej szesnasty dzień cyklu, licząc od pierwszego dnia  miesiączki. Jeśli nie ma zapłodnienia zaczyna się drugi cykl, w którym  zmniejsza się ukrwienie błony śluzowej, jej złuszczanie się i  wydalenie i znowu zaczyna się proces jej odnowy. Jeśli dojdzie do  zapłodnienia, zarodek zagnieżdża się w błonie śluzowej trzonu macicy,  otacza się błonami płodowymi. Błona śluzowa macicy wytwarza łożysko,  narząd, który umocowuje płód w jamie macicy i który umożliwia jego  odżywianie i dostarczanie tlenu. Po okresie ciąży trwającej u  człowieka około 280 dni czyli 10 miesięcy księżycowych następuje poród  czyli wydalenie płodu z jamy macicy. Po porodzie następuje okres  połogu, w którym macica wraca do swego kształtu i rozmiarów z okresu  ciąży.   Pochwa jest to przewód leżący w miednicy małej skośnie od tyłu ku  przodowi między odbytnicą a pęcherzem moczowym i cewką moczową. Pochwa  ma ścianę przednią i tylną, które przylegają do siebie tak, że światło  pochwy ma kształt wąskiej szczeliny. Ściana pochwy jest zbudowana z  warstwy mięśniowej, która od wewnątrz jest wysłana błoną śluzową, a od  zewnątrz pokryta warstwą tkanki łącznej. Pochwa obejmuje swym końcem  górnym część pochwową szyjki macicy, koniec dolny uchodzi do  przedsionka pochwy.       Narządy płcioweŃ  żeńskie zewnętrzne       Narządy te noszą ogólną nazwę sromu, a składają się z wzgórka  łonowego, warg sromowych większych i mniejszych oraz łechtaczki.  Wzgórek łonowy leży powyżej spojenia łonowego, grubość jego zależy od  nagromadzenia tkanki tłuszczowej podskórnej. Wzgórek posiada skórę  owłosioną począwszy od okresu pokwitania. Wzgórek przechodzi w wargi  sromowe większe.   Wargi sromowe większe są to dwa fałdy skórne, łączące się z przodu i  z tyłu spojeniem odpowiednio przednim i tylnym. Przyśrodkowo od warg  sromowych większych znajdują się wargi sromowe mniejsze, które  otaczają przedsionek pochwy. Od przodu wargi sromowe mniejsze łączą  się między sobą i otaczają łechtaczkę.       Narządy płciowe męskie       Do narządów wewnętrznych należą: jądra, najądrza, nasieniowody,  gruczoły pęcherzykowe i gruczoł krokowy czyli stercz. Do narządów  zewnętrznych należy prącie, moszna i cewka moczowa. Jądra są  odpowiednikiem jajników, dojrzewają w nich komórki płciowe męskie  czyli plemniki, ponadto produkują one hormony płciowe. Najądrza i  nasieniowody odpowiadają jajowodom, przeprowadzają komórki płciowe,  gruczoły pęcherzykowe i gruczoł sterczowy, produkują wydzielinę, która  wraz z plemnikami tworzy nasienie. Prącie odpowiada łechtaczce, jest  narządem kopulacyjnym, moszna odpowiada wargom sromowym większym,  cewka moczowa jest na pewnej długości otoczona ciałem gąbczastym,  które odpowiada wargom sromowym mniejszym.   Jądro - męski gruczoł płciowy - leży w worku skórnym zwanym moszną  poniżej spojenia łonowego. W okresie płodowym jądra leżą w jamie  brzusznej, na jej ścianie tylnej, w okolicy lędźwiowej. Pod koniec  życia płodowego zstępują po ścianie tylnej jamy brzusznej do jamy  miednicy, następnie przechodzą przez kanał pachwinowy w przedniej  ścianie jamy brzusznej i dostają się do moszny. Jądro jest otoczone  łącznotkankową błoną zwaną błoną białawą, od której biegną w głąb  liczne przegródki dzielące jądro na zraziki. Każdy zrazik jest  zbudowany z cewek nasiennych, w ścianach których dojrzewają plemniki  czyli komórki płciowe męskie. Cewki nasienne zrazików są kręte,  następnie przechodzą one w cewki proste, które łączą się w siatkę  jądra. Przez cewki nasienne proste i siatkę przechodzą plemniki, aby  następnie wydostać się poza jądro. W zrazikach pomiędzy cewkami  znajdują się specjalne komórki, które mają zdolność produkowania  hormonów. Najądrze, jak nazwa wskazuje, leży na górnej i tylnej  powierzchni jądra. Składa się ono z głowy, trzonu i ogona. Głowa  najądrza jest zbudowana z cewek wychodzących z siatki jądra, które  układają się w zraziki najądrza. Przewodziki zrazików zbierają się w  jeden przewód, który tworzy trzon i ogon najądrza, a następnie  przechodzi w nasieniowód.   Nasieniowód jest to przewód długości około 50 cm, który przeprowadza  nasienie do cewki moczowej. Po wyjściu z ogona najądrza biegnie ku  górze w obrębie moszny, następnie wchodzi do kanału pachwinowego i do  miednicy mniejszej, dochodzi do tylnej ściany pęcherza moczowego,  gdzie rozszerza się w bańkę nasieniowodu. Bańka zwęża się, łączy się z  przewodem wydalającym gruczołu pęcherzykowego i jako przewód  wytryskowy uchodzi do cewki moczowej w jej odcinku sterczowym.   Gruczoł pęcherzykowy, inaczej pęcherzyk nasienny, twór parzysty,  leży na tylnej ścianie pęcherza moczowego, ma około 5 cm długości. Ku  dołowi przechodzi w przewód wydalający - łączy się z przewodem  najądrza. Wydzielina gruczołu wchodzi w skład nasienia. Gruczoł  krokowy czyli stercz, twór nieparzysty, leży pod pęcherzem moczowym i  otacza pierwszy odcinek cewki moczowej. Wydzielina jej dostaje się  szeregiem drobnych przewodzików do cewki moczowej i wchodzi w skład  nasienia.       Narządy płcioweŃ  męskie zewnętrzne       Należy tu prącie, moszna i cewka moczowa. Prącie znajduje się pod  spojeniem łonowym, do przodu od moszny. Składa się z nasady i trzonu,  który jest zakończony żołędzią. Prącie jest zbudowane z dwóch ciał  jamistych i i ciała gąbczastego, które leży pomiędzy i z dołu od ciał  jamistych. Ciała jamiste są zbudowane podobnie jak ciała gąbczaste i  jak ciała jamiste łechtaczki z układu beleczek łącznotkankowych  odgraniczających układ jamek, które wypełniają się zmienną ilością  krwi. Ciała jamiste są okryte błoną białawą. Ciało jamiste ma kształt  walcowaty. Obydwa ciała tworzą główną część prącia. Pod spojeniem  łonowym rozchodzą się one i biegną wzdłuż dolnych gałęzi kości  łonowych, następnie kulszowych. Ciało gąbczaste otacza cewkę moczową.  Zaczyna się ono zgrubieniem zwanym opuszką a kończy rozszerzeniem  zwanym żołędzią, które obejmuje przednie odcinki ciał jamistych.  Prącie jest okryte skórą nieowłosioną, która na żołędzi tworzy fałd  zwany napletkiem.   Moszna jest to worek skórny podzielony przegrodą łącznotkankową na  dwie połowy. W każdej mieści się jądro i najądrze. Skóra moszny jest  pokryta włosami, począwszy od okresu pokwitania. Cewka moczowa męska  jest wspólnym odcinkiem narządu moczowego i narządów płciowych. Ma  długości około 15-20 cm i dzieli się na część sterczową, błoniastą i  gąbczastą. Część sterczowa jest to pierwszy odcinek cewki długości  około 3 cm, tuż po jej wyjściu z pęcherza moczowego. Cewka przechodzi  przez środek gruczołu krokowego i tu uchodzą do niej przewody  wytryskowe i przewodziki stercza. Po wyjściu ze stercza wychodzi cewka  przez przeponę moczowo_płciową, tworzącą część przednią dna miednicy  małej. Jest to jej część błoniasta. Po przejściu przez przeponę  wchodzi cewka do ciała gąbczastego i wraz z nim biegnie w prąciu. Jest  to część najdłuższa, ma około 10_15 cm i kończy się ujściem  zewnętrznym.       Krocze       Krocze jest to przestrzeń zawarta między odbytem a zewnętrznymi  narządami płciowymi. U kobiety krocze sięga do złączenia warg  sromowych większych i jest krótkie, u mężczyzny sięga od odbytu do  moszny i jest znacznie dłuższe. Krocze jest pokryte skórą, a zbudowane  z mięśni poprzecznie prążkowanych i ich powięzi. Mięśnie te układają  się w dwie przepony zamykające dno miednicy małej. Z przodu znajduje  się przepona moczowo_płciowa rozpięta między spojeniem łonowym,  gałęziami dolnymi kości łonowych i kulszowych aż do guzów kulszowych.  Przez tę przeponę przechodzi u mężczyzny cewka moczowa otoczona  zwieraczem cewki, a u kobiety cewka moczowa i pochwa, otoczone  wspólnym zwieraczem. Na zewnętrznej powierzchni tej przepony leżą  narządy płciowe zewnętrzne posiadające własne mięśnie silniej  wykształcone u mężczyzny.   Druga przepona zwana przeponą miedniczą ma kształt lejka, którego  brzegi szerokie są przymocowane do ścian miednicy, a wąskie ujście  otacza odbyt. Odbyt jest otoczony przez prążkowany zwieracz odbytu,  którego obecność umożliwia świadome regulowanie oddawanie kału.       Skóra       Składa się z trzech warstw: z naskórka, skóry właściwej i tkanki  podskórnej. Naskórek jest to nabłonek wielowarstwowy płaski, którego  warstwa zewnętrzna rogowacieje i ulega stałemu ścieraniu. Grubość  pokładu komórek zrogowaciałych jest w różnych miejscach ciała różna,  zależy od działania na skórę czynników mechanicznych np. ucisku. W  miejscu stałego ucisku grubieje znacznie pokład komórek zrogowaciałych  stanowiący w ten sposób ochronę skóry właściwej. Najgłębiej w naskórku  leży warstwa komórek rozrodczych, z której rozwijają się komórki  naskórka, następnie gruczoły skóry, włosy i paznokcie.   Skóra właściwa tworzy dwie warstwy, powierzchowną i głęboką.  Powierzchowna tworzy liczne wyniosłości kształtu brodawek, które  wpuklają się w naskórek. Warstwa głęboka ma wiązki włókien  klejodajnych o układzie siateczkowym.   Tkanka podskórna zawiera wiotką tkankę łączną i tkankę tłuszczową w  zmiennej ilości.   Na powierzchni skóry widoczne są wyniosłości zwane grzebieniami i  oddzielające je bruzdy. W niektórych miejscach układ grzebieni skóry  jest stały i charakterystyczny dla danej osoby, tak jest na dłoniach,  opuszkach palców i na podeszwach. Grzebienie skóry noszą też nazwę  listewek skórnych. W innych miejscach np. w okolicach stawów tworzą  się w zależności od ruchów stawów przejściowe fałdy skóry. Wskutek  zwiotczenia tkanki łącznej powstają fałdy skórne na twarzy określane  jako zmarszczki.   Skóra zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i sutki czyli gruczoły  mleczne lub mlekowe. Ponadto skóra jest obficie ukrwiona i unerwiona.  Gruczoł potowy ma kształt rurki, której dolny odcinek jest zwinięty  jak kłębek, ujście gruczołu znajduje się w naskórku. Gruczoły potowe  są rozprzestrzenione w całej skórze z wyjątkiem jedynie napletka i  żołędzi prącia. Rozmieszczenie ich w skórze nie jest równomierne np. w  skórze dłoni i stóp jest ich najwięcej. Są też różnice indywidualne w  ilości gruczołów potowych, są ludzie, którzy pocą się obficie i tacy,  o których się mówi, że się prawie w ogóle nie pocą.   Gruczoły łojowe skóry występują jako gruczoły przywłośne, ponadto w  miejscach pozbawionych włosów, w niektórych miejscach narządów  płciowych zewnętrznych, na czerwieni warg i w powiekach. Dużo  gruczołów łojowych występuje w skórze nosa. Wydzielina gruczołu  natłuszcza skórę i nadaje jej elastyczność.   Największym gruczołem skórnym jest sutek. Rozwój sutka zależy od  płci, wieku i życia płciowego. U płci męskiej gruczoł rozwija się  nieznacznie w okresie płodowym i dziecięcym, począwszy od okresu  pokwitania, gruczoł zatrzymuje się w rozwoju. U płci żeńskiej gruczoł  rozwija się wyraźnie, począwszy od okresu pokwitania. Czynność  gruczołu związana jest z ciążą i porodem. Gruczoł leży na klatce  piersiowej, jest parzysty, leży na wysokości zazwyczaj od 3 do 7  żebra. Na powierzchni zewnętrznej mniej więcej w środku widoczna jest  wyniosła brodawka otoczona ciemniej zabarwioną skórą. Na brodawce  znajdują się ujścia przewodów mlecznych. Sutek jest podzielony pasmami  tkanki łącznej na płaty, te na płaciki. Gruczoł mleczny posiada  również tkankę tłuszczową w zmiennej ilości, która wpływa na wielkość  gruczołu.   Wytworami naskórka są włosy i paznokcie. Włosy wystają ze skóry  właściwej, w której znajduje się brodawka i korzeń włosa. U człowieka  jest kilka rodzajów włosów: włosy głowy, o różnej długości, krótsze  włosy brody, włosy na wzgórku łonowym i w dole pachowym, włosy brwi i  przedsionka nosa oraz meszek włosowy. Meszek - są to delikatne włoski,  które pokrywają prawie całe ciało z wyjątkiem skóry dłoni, stóp,  częściowo palców, czerwieni wargowej i skóry napletka prącia.  Owłosienie ciała jest zależne od wieku i płci, ponadto są duże różnice  indywidualne. Paznokcie są to blaszki rogowe, kształtu owalnego lub  zbliżonego do czworoboku leżące na końcowych paliczkach. Paznokcie  rosną od strony korzenia, są przeźroczyste, barwy różowawej, z  widocznymi podłużnymi listewkami. Warstwa głęboka paznokcia stanowi  jego warstwę rozrodczą, warstwa powierzchowna jest zrogowaciała.   W obrębie skóry znajdują się liczne zakończenia nerwowe, które są  receptorami czucia dotyku, bólu, temperatury, dzięki czemu skórę  zalicza się do narządów czucia.       Gruczoły dokrewne       Gruczoły dokrewne są to gruczoły, których wydzielina zwana hormonem  przedostaje się bezpośrednio z komórek gruczołowych do krwi. Gruczoły  dokrewne są unerwione przez układ nerwowy autonomiczny. Istnieje  wzajemna współzależność, układ nerwowy wpływa na wydzielinę gruczołów  i wydzielina gruczołów ma wpływ na układ nerwowy. Hormony są ustrojowi  konieczne do życia. Najmniejsze ilości hormonów aktywują enzymy  tkankowe i w ten sposób wpływają na przemianę materii w komórkach.  Ilość hormonów wydzielanych przez jakiś gruczoł może ulegać zmianie w  kierunku ich zmniejszenia lub zwiększenia, powstają wówczas określone  obrazy chorobowe. Regulacja wydzielania hormonów oparta jest o tzw.  sprzężenie zwrotne, to znaczy przy zmniejszaniu się ilości danego  hormonu we krwi, następuje pobudzenie gruczołu do produkcji, przy  nasyceniu krwi hormonem, produkcja hormonu przez gruczoł maleje. Do  gruczołów dokrewnych należy przysadka mózgowa, szyszynka, tarczyca,  gruczoły przytarczyczne, nadnercza, wyspy trzustki i części gruczołowe  gonad czyli jąder i jajników. Większość tych gruczołów jest czynna  przez całe życie, niektóre są czynne okresowo.   Przysadka mózgowa zwana naczelnym gruczołem dokrewnym leży w  środkowym dole czaszkowym na siodełku tureckim, otoczona przez oponę  twardą. Jest ona zawieszona na lejku, który wpukla się z dna komory  Iii mózgu. Przysadka jest wielkości i kształtu małej fasolki wagi  około 0,6 grama. Składa się ona z dwóch części głównych: przedniej  pochodzenia nabłonkowego i tylnej pochodzenia nerwowego. Między nimi  leży niewielka część pośrednia. Część przednia różni się od części  tylnej nie tylko pochodzeniem, ale budową histologiczną i fizjologią.  Przysadka jest określana jako gruczoł naczelny, ponieważ znaczna część  jej hormonów wpływa na inne gruczoły dokrewne pobudzając je do  wydzielania, stanowi ona pośrednik między mózgowiem i jego  neurohormonami a innymi gruczołami dokrewnymi. Oprócz gruczołów  pobudzających inne gruczoły przysadka posiada własne hormony.  Przysadka wpływa w systemie sprzężenia zwrotnego na następujące  gruczoły dokrewne: tarczycę, korę nadnerczy, części wydzielnicze  gruczołów płciowych tj. jąder i jajników.   Część przednia przysadki pochodzenia nabłonkowego wydziela hormony  pobudzające gruczoły płciowe do produkcji ich hormonów i dojrzewania  komórek płciowych, hormony pobudzające tarczycę i nadnercza do  wydzielania oraz własny hormon wzrostowy.   Część tylna przysadki pochodzenia nerwowego jest częścią podwzgurza  międzymózgowia, gromadzi ona, przenosi i wydala neurohormony komórek  jąder podwzgórza, przede wszystkim wazopresynę regulującą ciśnienie  krwi i oxytocynę wydzielającą pobudzająco do skurczu mięśniówkę  macicy.  Zaburzenia działania przysadki mogą iść w kierunku niedoboru lub  nadmiaru hormonu. Przykładem może być zmiana ilościowa hormonu  wzrostowego. Niedobór tego hormonu w okresie dziecięcym wywołuje  wzrost karli, zaś jego nadmiar wzrost olbrzymi. U osób dorosłych obraz  horobowy jest inny, nadmiar wywołuje ograniczone powiększanie się  twarzy, rąk i stóp.   Szyszynka jest to malutki gruczoł leżący do tyłu od wzgórza, między  wzgórkami przednimi blaszki czołowej śródmózgowia. Waży około 500  miligramów. Jej hormony wpływają regulująco na rozwój płciowy, brak  hormonu wywołuje przedwczesne dojrzewanie płciowe. U osób dorosłych  pojawiają się w szyszynce drobne złogi wapnia, zwane piaskiem  szyszynki.   Tarczyca - gruczoł ten leży z przodu szyi, składa się z dwóch  płatów: prawego i lewego połączonych ze sobą węziną. Płaty przylegają  do przełyku i tchawicy, podchodzą do chrząstki tarczowatej krtani.  Waga gruczołu waha się od 25-60 gramów. Tarczyca zawiera szereg  pęcherzyków, w których gromadzi się jej wydzielina zwana koloidem.  Tarczyca produkuje hormony, do których jako materiał wyjściowy  potrzebny jest jod, a które pobudzają przemianę materii, wpływają więc  na rozwój ogólny organizmu. Niedobór lub brak hormonów w okresie  dziecięcym prowadzi do zaburzeń rozwoju zarówno fizycznego jak i  umysłowego aż do zupełnego zahamowania rozwoju, co określa się  matołectwem lub kretynizmem. Ten sam niedobór w okresie dorosłym  powoduje zwolnienie przemiany materii, obrzęki i spowolnienie reakcji  psychicznych. Nadmiar hormonów występujący zazwyczaj u osób dorosłych  wywołuje przyspieszenie przemiany materii, wychudzenie, nadmierną  pobudliwość nerwową.   Gruczoły przytarczyczne w liczbie czterech leżą na tylnej  powierzchni płatów tarczycy. Po dwa po stronie prawej i lewej. Są one  przeciętnie wielkości ziarna pszenicy, wagi 30-50 miligramów. Ich  hormon reguluje przemianę wapnia i fosforu w ustroju. Nadmiar hormonu  wywołuje zwyżkę poziomu wapnia we krwi i odkładanie się soli wapnia w  ścianach naczyń krwionośnych i kanalików nerkowych, niedobór wywołuje  odwapnienie lub za słabe uwapnienie kości i zębów.   Nadnercza są to gruczoły spoczywające na górnych biegunach nerek,  stąd ich nazwa. Nadnercze ma kształt płaskiego trójkąta, na przekroju  uwidacznia dwie warstwy, krzywą i rdzenną. Krzywa położona zewnątrz  jest pochodzenia nabłonkowego, składa się z kilku warstw, które  produkują różne, inne dla każdej warstwy hormony. Część rdzenna jest  pochodzenia nerwowego, ma związek z układem nerwowym sympatycznym.  Część korowa produkuje trzy rodzaje hormonów regulujących równowagę  sodu i wapnia w ustroju, dalej cukru oraz hormony mogące zastąpić  hormony płciowe Gonad, zwłaszcza jąder. Zaburzenia hormonalne prowadzą  przy niedoborze do wychudzenia, a przy nadmiarze do otyłości lub do  znacznego zwiększenia się cech płciowych męskich. Część rdzenia  wydziela hormony podwyższające ciśnienie krwi.   Wyspy trzustki - na tle miąższu trzustki, rozsiane są grupy komórek  tworzących wyspy Langerhansa. Komórki wysp wydzielają hormony  regulujące poziom cukru we krwi. Brak hormonu powoduje cukrzycę  charakteryzującą się utratą cukru przez ustrój.  Jajnik - hormony jajnika są produkowane okresowo przez komórki  pęcherzyków Graffa pod wpływem hormonów podwzgórza, przekazywanych  przez przysadkę. Hormony pęcherzyka Graffa wywołują dojrzewanie  komórek płciowych, a po wydaleniu komórki jajowej, komórki pęcherzyka  przekształcają się w ciałko żółte, którego hormony działają zależnie  od zapłodnienia lub niezapłodnienia komórki jajowej. Jeżeli nie  dojdzie do zapłodnienia doprowadzają do zaniku ciałka żółtego i  rozwoju kolejnego pęcherzyka Graffa, jeżeli rozwinie się ciąża,  utrzymują ciałko żółte i uniemożliwiają dojrzewanie pęcherzyków Graffa  i komórek jajowych.   Jądro - w jądrze znajdują się grupy komórek o zdolnościach  wydzielania hormonów - leżące w tkance łącznej między kanalikami  jądra. Są to komórki śródmiąższowe Leydiga. Ich hormony pobudzają  rozwój cech płciowych męskich, oraz dojrzewanie komórek płciowych  czyli plemników. Komórki śródmiąższowe produkują hormony pod wpływem  przysadki mózgowej.     

284 / 284 

---