ARTYSTA przypisywana nadwrażliwość; inne normy etyczne i moralne (większa swoboda) Mitologia: Hefajstos wytwarzał pioruny i dzieła sztuki; tarcza dla Achillesa na prośbę Tetydy (ze scenami z życia Greków; w Iliadzie); Apollo jest opiekunem artystów; pięknie gra na lirze; Atena pięknie tkała (b. plastyczne sceny przedstawione); Arachne też pięknie tkała (podejrzenie że uczennicą Ateny); zgubiła ją pycha (wezwała Atenę na pojedynek-->surowa kara); Marsjasz pięknie grał na lirze; wyzwał na pojedynek Apollina-->okrutna kara (obdarty ze skóry żywcem); Orfeusz pięknie grał na lirze i śpiewał (zwierzęta kładły się mu u stóp, drzewa wyrywały korzenie aby iść za nim); gdy udał się do Podziemia po żonę, nawet mściwe Erynie wzruszyły się Dedal uważany za artystę; jego dzieła to dzieła sztuki (największe osiągnięcie to labirynt na Krecie na życzenie króla Minosa, będący symbolem dzieła doskonałego dla starożytnych); Biblia Stary Testament można powiedzieć, że artystą był król Dawid (śpiewem i tańcem wysławia Boga) Średniowiecze Sztuka była tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla większej chwały Boga); większość dzieł anonimowa, a osoba artysty całkowicie nie znana; prawie nigdy artysta nie był przedmiotem sztuki; J. Kochanowski "Pieśń XXV" ks. II (Czego chcesz od nas, Panie) Bóg to Deus artifex (Bóg - artysta), ponieważ świat jest doskonale piękny i służy człowiekowi. W. Szekspir "Hamlet" Aktorzy, którzy zjeżdżają się do Elsynoru, swoim talentem i magią sztuki scenicznej pomagają potwierdzić podejrzenia na temat Klaudiusza; C.D.Norwid "Fortepian Szopena" Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, która była doskonałym-wypełnieniem; Fidiasz jest uosobieniem sztuki - doskonałego-wypełnienia w rzeźbie; Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraża charakterystyczną dla Norwida myśl, że jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u współczesnych; E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Zygmunt Korczyński uważa siebie za niezwykle utalentowanego artystę. Nie tworzy jednak niczego, bo monotonny polski pejzaż nie dostarcz mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjeździe za granicę, bo tylko bogactwo i różnorodność krajobrazu południowej Europy dostarcza mu bodźców do tworzenia i pozwoli rozwinąć skrzydła malarskiego talentu. B. Prus "Lalka" Występy Rossiniego budzą zachwyt Rzeckiego, który nie zdaje sobie sprawy, że Wokulski wysłał go do teatru tylko po to, by wręczając aktorowi album, sprawił przyjemność pannie Łęckiej; Skrzypek Molinari wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, choć jego niestosowne zachowanie wyżyłuje pewną ambiwalencje uczuć Łęckiej. Na pytanie pani Wąsowskiej, czy Molinari będzie przyjmowany, Książę odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju; H. Sienkiewicz "Janko Muzykant" szlachta nie zauważa talentów takich jak Janko, natomiast dofinansowuje rozwój zachodnich artystów. S. Przybyszewski "Confiteor" Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapłanem najwyższej religii - sztuki. Stoi ponad życiem, ponad światem, jest panem panów, nie ograniczony żadną siłą ludzką. K. Przerwa-Tetmajer "Evviva l'arte" Sztuka jest wartością najwyższą, a artysta, choć przymiera głodem, zawsze będzie stał ponad światem filistów. W jego piersi płoną ognie przez Boga samego włożone, więc odrzuca dobra materialne i patrzy na tłum z głową podniesioną. S. Wyspiański "Wesele" W borowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączy ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logo rei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną. W.S. Reymont "Chłopi" Jagna jest wyraźnie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki są najpiękniejsze, ona najgustowniej się ubiera, najlepiej dobierając kolory stroju. Jest też bardzo wrażliwa na piękno otaczającego świata. Przyznaje sobie prawo do swobodnej ekspresji własnych pragnień, upodobania się nijako do modernistycznych artystów, tak jak oni wchodząc w konflikt ze społecznością, w której żyje. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Róża Żabczyńska nie może się zrealizować jako artystka. Źle ustawiona kiść, jak twierdzi, uniemożliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed śmiercią zrozumie, co w rzeczywistości nie pozwalało jej na wydobycie całego piękna muzyki. CIERPIENIE Biblia Stary Testament - Hiob, z powodu zakładu miedzy Bogiem a Szatanem, znosi liczne cierpienia - traci cały dobytek, umierają jego dzieci, wreszcie sam zostaje dotknięty trądem, co odbiera mu szacunek u ludzi, bo chorobę traktowano jako karę za szczególnie ciężkie grzechy. Księga Hioba stawia pytanie o sens cierpienia. Jedyna odpowiedz, jaka można w niej odnaleźć, to ujecie cierpienia jako próby, której Bóg poddaje człowieka, by sprawdzić jego wiarę i ufność. Hiob mimo cierpień nie załamał się, zachował wiarę i ufność, wiec Bóg wynagrodzi go. - Dawid cierpi i rozpacza, kiedy przynoszą mu wieść, ze jego zbuntowany syn, Absalom, nie żyje. Biblia Nowy Testament - Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu (Getsemani) jest wyrazem skrajnego cierpienia psychicznego. Świadom swego losu, Jezus blaga: Abba, Ojcze, jeśli możliwe oddal ode mnie ten kielich, by potem zgodzić się z wola Ojca. - Chrystus znosi straszliwe cierpienia: jest biczowany, poniżany, musi dźwigać krzyż, na którym potem długo umiera. Jego cierpienie ma moc zbawcza. Przez Jego mękę ludzkość zostaje oczyszczona i odkupiona. - Zanim umrze, cierpi święty Szczepan, pierwszy męczennik, który zostaje ukamienowany. Mitologia - Demeter cierpi, kiedy Persefona znika bez śladu. Gdy Zeus podejmie decyzje, ze dziewczyna będzie przez pól roku przebywała z mężem w Hadesie i przez pól roku z matka na ziemi, cierpienie stanie się udziałem Demeter przy każdym rozstaniu. - Orfeusz cierpi po śmierci żony. Wyraża swoje uczucia w pieśniach, które są tak wymowne, że wzruszają nawet dzikie zwierzęta. Jego cierpienie jest tak wielkie, Iz udaje się do królestwa Hades, by ubłagać boga, żeby przywrócił mu żonę. - Prometeusz za to, ze pomagał ludziom przeciw bogom, zostaje skazany na niekończące się cierpienie. Przykuty do skal na Kaukazie codziennie nawiedzany jest przez sępa, który wyjada mu nieustannie odrastająca wątrobę. Homer "Iliada" - Achilles cierpi na wieść o śmierci swojego przyjaciela i kochanka Patroklosa. Cierpienie rodzi w nim chęć okrutnej zemsty na zabójcy młodzieńca. - Prima cierpi, widząc, jak Achilles poniewiera zwłoki pokonanego w pojedynku Hektora. Cierpienie jest tak wielkie, ze stary król Troi, nie zważając na swój majestat, idzie do zabójcy syna błagać go o wydanie zwłok. "Legenda o św. Aleksym" - Aleksy skazuje się na fizyczne i duchowe cierpienie, by służyć Bogu. Znosi wszelki ból i upokorzenia, by zyskać zbawienie. - Rodzice Aleksego cierpią, bo nie wiedza, co dzieje się z ich synem. Wszelkie poszukiwania nie dały żadnego rezultatu - ukochany jednak zaginął bez śladu. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan i Izolda cierpią, kiedy SA rozdzieleni. Ale gdy los sprawi, ze mogą być razem, cierpienie ich nie opuszcza, ponieważ zdają sobie sprawę, ze zdradzają króla Marka, którego oboje kochają i szanują. - Król Marek cierpi na myśl, ze dwoje ludzi, których najbardziej kocha - Tristan i Izolda - mogą go zdradzić. "Pieśń o Rolandzie" Król Wilki cierpi, widząc ciała zabitych w wąwozie Ronsewal swoich najlepszych rycerzy, a wśród nich Rolada. Jego cierpienie jest tak wielkie, ze płacze i mdleje. G. Boccaccio "Dekameron" - "Sokół" Federico delli Alberighi cierpi, ponieważ jego ukochana, Monna Giovanna, nie odwzajemnia jego uczucia. Później, kiedy dowie się, ze kobieta odwiedzi go, by prosić o sokola, którego właśnie, żeby ja uczcić, podął na obiad, ponownie pogrąży się w cierpieniu, gdyż nie może spełnić jej życzenia. Ale jego cierpienia znajda szczęśliwe zakończenie - wzruszona stałością uczucia Donna poślubi go. J. Kochanowski "Treny" Śmierć dziecka rodzi wielkie cierpienie. Podmiot liryczny trenów, zrozpaczony ojciec, nie potrafi znaleźć wytłumaczenia dla tego, co się stało. Cierpienie powoduje kryzys światopoglądu i wiary w ludzka mądrość. Rodzi tez wątpliwości wobec Boga, który w swoim okrucieństwie uderza w człowieka w najmniej spodziewanym momencie. J.A. Morszyn "Do trupa" Trup jest w lepszej sytuacji niz. człowiek zakochany. Nie doświadcza już niczego i prochem rozsypie się w malej chwili. Natomiast zakochany nieustannie cierpi w piekielnej srzezodze i jest żywiołem wiecznych ogniów. J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera" Werter cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości do Loty. Dziewczyna jest narzeczona innego mężczyzny i miłość Wetera nie może być spełniona. Młodzieniec podejmuje próbę ucieczki od tego cierpienia, ale okazuje się, ze jest to niemożliwe. W końcu popełnia samobójstwo. G.G. Byron "Giaur" Giaur cierpi, bo kobieta, która kochał, została zabita przez Hassana. Doraźnym lekarstwem na to cierpienie okazuje się chęć zemsty, dla której Giaur żyje. Ale gdy już jej dokona, cierpienie wróci ze zdwojona siła. A. Mickiewicz "Romantyczność" Karusia cierpi, ponieważ jej ukochany Jasienko umarł i pozostała na świecie sama. Skarży się: Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płacze, a oni szydzą... Samotność i niezrozumienie staja się przyczyna obłędu dziewczyny. A. Mickiewicz "Dziady" cz. II - Duchy dzieci nie mogą trafić do nieba, ponieważ nigdy nie zaznały cierpienia, które jest elementem pełnej ludzkiej egzystencji. - Zły Pan musi po śmierci znosić straszliwe cierpienia wiecznego głodu, szarpany przez ptaki, bo nigdy nie był człowiekiem, nigdy nie okazał serca swoim poddanym. - Zosia cierpi, miotana wiatrem miedzy niebem i ziemia, bo nigdy nikogo nie kochała. A. Mickiewicz "Dziady IV" Gustaw cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Kobieta, która kochał, poślubiła innego mężczyznę. Cierpienie Gustawa pogłębia jeszcze samotność i niezrozumienie przez ludzi, prowadzi go do szaleństwa i samobójstwa. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Podmiot liryczny sonetów, pielgrzym, cierpi, bo ma świadomość, ze nigdy nie powróci do ojczyzny, do której tęskni. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Konrad cierpi, bo musiał odrzucić kodeks rycerski, by skutecznie ratować Litwę przed Krzyżakami. Jego cierpienie jest tym większe, ze skazany jest na samotność wśród wrogów i ma świadomość, ze unieszczęśliwił ukochana kobietę. - Aldona cierpi, kiedy Konrad ja opuszcza, ale wie, ze czyni to z poczucia obowiązku wobec Litwy i miłości do ojczyzny. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III - Cierpi Konrad, bo widzi cierpienia swojego narodu. Jako poeta-wieszcz skupia je w sobie (Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze). To cierpienie rodzi bunt przeciw Bogu, którego Konrad oskarża o nieczułość i brak miłości. - Cierpienia Polski maja równie głęboki sens jak cierpienia Chrystusa, bo SA niejako przygotowaniem do zmartwychwstania w chwale. Przez owe cierpienia Polska staje się Mesjaszem narodów. - Cierpi pani Rollison, bo nie zna losu swojego uwięzionego syna. Cierpienie matki staje się symbolem cierpienia wszystkich natek-Polek, których synowie zostali uwięzieni przez Rosjan, bo nie godzili się na los niewolników. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" - Jacek Soplica cierpi, kiedy Stolnik daje mu do zrozumienia, ze nie ma, co liczyć na rękę Ewy. Próbuje łęczyc swój ból alkoholem i małżeństwem z inna kobieta. Ale nie jest to lekarstwo skuteczne i cierpienie popycha Jacka do zabójstwa Ho reszki. - Gerwazy cierpi, widząc śmierć swojego ukochanego pana. Owo cierpienie przeradza się w nienawiść do Sopliców, którzy będą teraz prześladowani. J. Słowacki "Rozłączenie" Rozłączenie z kobieta, która kocha, powoduje, ze podmiot liryczny wiersz cierpi samotny w obcym świecie. J. Słowacki "Hymn" ("Smutno mi, Boże...") Świadomość przemijania i tęsknota do ojczyzny, do której nigdy nie wróci, sprawiają, ze podmiot liryczny cierpi, ale to cierpienie połączone jest ze smutna rezygnacja i zgoda na los. J. Słowacki "Kordian" - Kordian cierpi, bo nie może znaleźć celu w życiu. Jaskółczy niepokój sprawia, ze w jego sercu jest sto żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści. - Cierpienie Kordian powoduje także odrzucenie jego miłości przez Laurę, która traktuje go jak dziecko, nieświadome jeszcze tego, czym jest uczucie. J. Słowacki "Balladyna" - Wdowa, matka Balladyny i Aliny, cierpi, bo ma niewdzięczne i źle córki. Jedna przepędziła ja z zamku, druga, jak sadzi - okłamała, porzuciła dom i uciekła z kochankiem. - Ilon cierpi, bo kobieta, której cale życie szukał, ideał piękna, okazuje się martwa (Alina). Z. Krasiński "Nie-Boska komedia" - Hrabia Henryk cierpi, pędząc nudne i monotonne życie u boku Marii. Jak sam mówi, śpi snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce. Rozczarował się do małżeństwa. Jego dusza romantycznego poety nie może znieść egzystencji, w której najważniejsza kwestia staje się znalezienie mamki (kobieta karmiąca piersią cudze dziecko) dal mającego się urodzić dziecka. - Maria cierpi, bo hrabia Henryk porzucił ja i syna. To cierpienie staje się przyczyna jej obłędu i śmierci. B. Prus "Lalka" - Wokulski cierpi, bo kocha kobietę, która nim gardzi i uważa za kogoś gorszego od siebie, kupca. - Rzecki cierpi, gdy Szlangbaum podejrzewa go, ze mógłby cos ukraść ze sklepu. To cierpienie prowadzi do śmierci starego subiekta. H. Sienkiewicz "Potop" - Andrzej Kmicic cierpi, gdy okazuje się, ze na krucyfiks zaprzysiągł wierność zdrajcy. - Oleńka Billewiczówna cierpi, bo jej ukochany Jędruś, według relacji księcia Bogumiła, poważył się na największa zbrodnie - chciał podnieść rękę na majestat króla. H. Sienkiewicz "Quo vadis" - Chrześcijanie prześladowani przez Nerona umierają w cierpieniu, rozszarpywani przez dzikie zwierzęta w cyrku albo płonąc jako żywe pochodnie w cesarskich ogrodach. - Cierpienia znoszą apostołowie Piotr i Paweł, umierając śmiercią męczenników. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" - Doktor Judym cierpi, ponieważ musi wybrać miedzy szczęściem osobistym a obowiązkiem wobec własnej klasy. Przeklęty dług, który przyszło mu spłacić, spowoduje, ze rozstanie się z Joasia i będzie samotnie pracował wśród ubogich. - Joasia Podborska cierpi po śmierci rodziców (utrata domu), gdy przyszło jej samotnie wychowywać braci. Cierpienia przysporzy jej także Judym, decydując o ich rozstaniu. K. Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" Świat jest pełen zła i cierpienia - jedyna droga ucieczki jest Nirwana, która uwalnia od wszelkich uczuć i pragnień. W.S. Reymont "Chłopi" - Hanka cierpi, ponieważ Antek odtrącił ja dla Jagny. - Jagustynka cierpi, bo jej własne dzieci przepędziły ja z domu. Z. Nałkowska "Medaliony" Wojna i okupacja niosą ze sobą straszliwe cierpienia, które sprawiają, ze ludzie wychodzą z tego doświadczenia ze zdruzgotana psychika. T. Borowski "Opowiadania" Ludzie w obozie cierpią z powodu głodu i nieustannego zagrożenia śmiercią. To cierpienie osłabia ich wrażliwość moralna i prowadzi do sytuacji, w której jedynym pragnieniem staje się przeżycie. H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem" Marek Edelman opowiada o: cierpieniu Żydów w warszawskim getcie (choroba głodowa, śmierć najbliższych, wywózki z Umschlagplatrzu do obozu, cale powstanie, które dla Żydów było tylko wyborem tylko innego rodzaju śmierci). G. Herling-Grudzinski "Inny świat" Cierpienia spowodowane pobytem w sowieckim lagrze SA tak wielkie, ze ludzie trąca godność. A jednak Grudzinski wyraża przekonanie, ze nawet mimo takiego ogromu cierpień można zachować w tych warunkach człowieczeństwo. A. Camus "Dżuma" Cierpienia umierającego syna sędziego Ottona powoduje przemianę wew. księdza Peneloux. Prowokują tez doktora Rieux do stwierdzenia, ze nigdy nie pogodzi się ze światem, na którym umierają w cierpieniach niewinne dzieci. MATKA Biblia Stary Testament Kiedy dwie kobiety kłóciły się o dziecko i żadna z nich nie chciała ustąpić, król Salomon wydal wyrok, aby dziecko rozciąć mieczem i każdej z kobiet dąć polowe. Natychmiast mógł poznać prawdziwa matkę, bo to krzyknęła, by dziecka nie zabijać i oddać tej drugiej. Biblia Nowy Testament Archetypem matki radosnej jest Maryja podczas zwiastowania, zaś matki cierpiącej Maryja podczas ukrzyżowania i śmierci Chrystusa. Umierając Jezus rzekł do św. Jana: Oto matka twoja, polecając jego opiece zrozpaczona Maryje. Mitologia Demeter - archetyp matki kochającej, pełnej bólu i cierpienia po stracie córki Kory, poszukującej jej po całym świecie. Mówi się tez o Demeter jako o matce-ziemi. Jokasta - jednocześnie matka i żona Edypa, którego poślubiła, nie rozpoznając w nim syna, nad rodem Labdakidów ciążyła bowiem klątwa bogów. Powiesiła się, gdy poznała prawdę. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Matka Izoldy, która nieświadomie stała się przyczyna nieszczęścia córki. Przygotowała czarodziejski napój z wina i ziół, który miał wzmóc miłość Izoldy i króla Marka, a który wypili Izolda i Tristan. J. Kochanowski "Treny" Matka poety pojawia się w trenie XIX z Urszulka na rękach. Tłumaczy zrozpaczonemu synowi, a ojcu dziecka, ze Urszulka nic nie strąciła, a wiele zyskała (np. może oglądać Boga). Tu matka jest symbolem osoby niosącej ukojenie, dającej mądre recepty na życie, tzn.: ludzkie przygody ludzkie nos. J.U. Niemcewicz "Powrót posła" Podkomorzyna jest wzorem zarówno matki, ja tez Polki, kobiety, żony i gospodyni. Podobnie jak maź, chce wychować synów na dobrych obywateli, służących ojczyźnie. Z radością wita przybyłego do domu Walerego. Matka mądra, rozważna, patriotka. A. Mickiewicz "Rybka" Wiejska dziewczyna, Krysia ze związku z dziedzicem urodziła nieślubne dziecko. Zamieniona w rybkę, zjawia się zawsze, gdy stary sługa przynosi maleństwo, i przybrawszy kobieca postać, karmi je. A. Mickiewicz "Dziady III" Matka cierpiąca jest tu pani Rollison. Dla swego wiezionego i torturowanego syna, Janka chciała uprosić u Nowosilcowa wizytę księdza Piotra, aby ratować dusze syna. Jest on jej jedyna podpora i radością. J. Słowacki "Do matki" Wiersz autobiograficzny. Poetę łączy bardzo bliskie i serdeczne więzi uczuciowe z matka, stad w utworze tym tłumaczy się on, dlaczego nie wraca do kraju i prosi matkę o wybaczenie, podając jako argument o pozostaniu za granicą to, że woli konający - nie iść na obroże. J. Słowacki "Rozłączenie" Jeden z najpiękniejszych liryków tego poety, pisany w Szwajcarii, wyrażający jednocześnie żal z powodu rozstania i tęsknotę za matka oraz tym wszystkim, co rodzime, znajome (ogródek, komnata). On, biedny tułacz przebywa w innym (zupełnie dla niej obcym) świecie. Mimo to pozostają oni w ciągłej łączności uczuciowej (jej symbolem w wierszu jest biały gołąb). J. Słowacki "Balladyna" Dobra, czuła, kochająca i troskliwa matka dwóch córek: Aliny i Balladyny. Jednakowo kochająca obie dziewczyny, pragnąca dla nich księcia z bajki, jakim okazał się być Kirkor. Gdy po zabójstwie siostry Balladyna została królowa i skazała swoja matkę na tortury, ta nawet na mękach nie wskazała na nią jako na wyrodna córkę i zbrodniarkę. Z. Krasinski "Nie-Boska komedia" Żona hrabiego Henryka i matka Orcia - Maria. Walcząc o miłość męża, który porzucił ja i dziecko w pogoni za ideałem, sama została poetka i syna skazała na ten sam los. Role matki zdecydowanie zdominowała rola żony. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Katarzyna Iwanowna, macocha Soni. Z pozoru hałaśliwa i opryskliwa, a naprawdę czuła, troskliwa i dobra matka, dźwigająca krzyż w postaci codziennego zmagania się z mężem pijakiem. Choć dla Soni była tylko macocha, umiała docenić jej poświecenie dla rodziny. Na stypie po Marmieladowie powiedziała, ze wszyscy zebrani nie SA warci nawet małego palca Soni. B. Prus "Antek" Matka Rozalki i Antka, biedna, prosta kobieta wiejska. Największym utrapieniem jej życia okazał się syn, nie nadający się do żadnej pracy na wsi, toteż po naradzie z kumem Andrzejem z bólem serca kazała synowi iść do miasta w poszukiwaniu pracy i lepszego losu. H. Sienkiewicz "Janko Muzykant" Matka uzdolnionego muzycznie, ubogiego chłopca wiejskiego. Od momentu urodzenia był on jej zmartwieniem: słaby fizycznie, chorowity, nie nadawał się nawet do prostszej pracy. Gdy zbity przez stójkowego umierał, przez łzy zapewniała go, ze w niebie Pan Bóg da mu prawdziwe skrzypce. M. Konopnicka "Dym" Symbolem więzi uczuciowej, łączącej matkę i syna jest dym z fabrycznego komina, gdzie Marcyś pracuje jako palacz. Matka - uboga wdowa - prowadzi bardzo skromny dom, czeka na syna, wsłuchując się w kroki na schodach. Kształt dymu informuje ją, co w danej chwili robi syn. Po śmierci syna samotna wdowa jeszcze długie lata spogląda na dym, układający się w postać syna. G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej" Tytułowa bohaterka jest despotka i kołtunka. Nie zna potrze dzieci i nie interesują jej one. Wszystko musie tylko dobrze wyglądać na zewnątrz: dziewczynki powinny umieć grac na pianinie, zachowywać się skromnie, bo cnota to skarb dziewczęcia. Natomiast syn, Zbyszko powinien się wyszumieć i lepiej jeśli to robi w czterech ścianach własnego domu. Matka przymyka oczy na romans ze służąca. Dulska nie jest dal dzieci żadnym autorytetem: Zbyszko ja wręcz lekceważy. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Wiktorowa jest uboga, prosta kobieta. Dzieci wychowują się prawie same, gdy ona pracuje w fabryce tytoniu, a Wiktor w hucie. Ciężkie i trudne życie nie pozwala matce na okazywanie dzieciom czułości. Pozostaje jedynie troska o nie i poczucie obowiązku - to w dużym stopniu ze względu na dzieci Wiktorowie decydują się na emigracje. W. Reymont "Chlopi" Hanka jest bardzo dobra i troskliwa matka. Wie, ze nie może liczyć na Antka i sama musi zadbać o to, aby dzieci miały co jeść i żeby w izbie było ciepło. Gdy powstanie projekt wyjazdu do Ameryki, Hanka stanowczo zdecyduje: nie pude i dzieci na zatracenie nie dam. Dominikowa - nierówno dzieli uczucia matczyne: Jagnę rozpieszcza i dba, by miała białe raczki, synów trzyma krótko, tylko oni pracują w gospodarstwie. Jak wszyscy starzy ludzie w Lipcach, boi się wycugu, toteż nie chce dąć Szymkowi ani kawałka ziemi, zwłaszcza ze ośmielił się ożenić wbrew jej woli. S. Żeromski "Przedwiośnie" Cezary był jedynym synem państwa Bryków, stad matczyna miłość nie miała granic. W dzieciństwie rozpieszczony przez oboje rodziców. Po wyjeździe męża i wybuchu rewolucji w Baku troska o Cezarego i jego bezpieczeństwo stała się jedynym celem matki. Potajemnie przynosiła mąkę, urządzała samotne, dalekie wyprawy poza miasto, aby zdobyć pożywienie. Cezary docenił to bardzo późno, gdy wycieńczona wysiłkiem i ciągłym zmartwieniem o syna pani Jadwiga Barykowa umarła. Z. Nałkowska "Granica" Pani Żancia, matka Zenona jest uosobieniem łagodności i dobroci. Wszystko rozumie, usprawiedliwia, wybacza. Ponieważ nie miała pieniędzy na dalsze studia syna, podsunęła mu pomyśl zwrócenia się do Czechlińskiego. Zenon jest jej duma - gdy zostaje prezydentem miasta, matka pomaga w prowadzeniu domu, wychowaniu wnuka, wspiera uczuciowo Elżbietę, tłumacząc postępowanie Zenona. Elżbieta boi się przede wszystkim o bezpieczeństwo dziecka, gdy widzi czająca się za płotem Justynę. Zenon wymawia żonie, ze lubi się chwalić małym. Gdy jednak rozpadnie się jej małżeństwo, Elżbieta nie podejmie próby samodzielnego wychowania syna, choć sama w dzieciństwie odczuwała bark matki i jej chłód uczuciowy. Matka Elżbiety nie zajmowała się nią wcale, powierzając jej wychowanie ciotce Kolichowskiej. Sama wołała brylować w wielkim świecie. W stosunku do doroślej córki zachowywała się jak wobec przyjaciółki lub bliskiej znajomej: grzecznie, gościnnie, poprawnie. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" I jako kobieta i jako żona i jako człowiek Róża Zabczyńska była niezwykle trudna. Jako matka była najczęściej nie do wytrzymania. Kochała dzieci niejednakowo. Jej oczkiem w głowie był Władys, natomiast Marta przez długi czas nie cieszyła się względami matki, dopóki ta nie odkryła, ze Marta pięknie śpiewa. Róża była kapryśna, nieznośna, chimeryczna, a przede wszystkim despotyczna. Wladysiowi gotowa była wybierać żonę, a Martę zmusiła, aby została śpiewaczka. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Pani Młodziakowa chce być nie tylko nowoczesna kobieta i żona, ale także wyzwolona z mieszczańskich konwenansów matka. Głośno wyraża przy obcych osobach zdanie, ze Zuta może robić, co chce i spotykać się, z kim chce. Może mięć nawet nieślubne dziecko. Wszystko to SA pozory i gra - kolejna maska pani Młodziakowej: maska nowoczesnej matki. W gruncie rzeczy jest chyba równie kołtuńska jak Dulska (ostania scena w domu Młodziaków). A. Camus "Dżuma" Matka doktora Rieux jest jednocześnie jego przyjacielem. Wspiera go w najtrudniejszych momentach. Sama jej obecność daje doktorowi poczucie pewności. Pani Rieux jest kobieta pełna ciepła, łagodności, wsłuchana w potrzeby innych ludzi. To z jej opanowanego i pełnego poświęceń zachowania doktor często czerpie siły do walki z dżuma. A ona rozumiała syna i jego rozterki bez słów. Jeden z piękniejszych wizerunków matki w literaturze. G. Herling-Grudzinski "Inny świat" Aby chociaż przez dziewięć miesięcy (trzy przed rozwiązaniem i sześc. na karmienie) chronić się przed ciężka praca, kobiety w rosyjskich lagrach decydowały się na nieludzkie macierzyństwo, traktujące miłość jak spacer do wychodka. Zachodziły w ciąże, przez dziewięć miesięcy były zwolnione od pracy, później pozwalały sobie odebrać dzieci i wywieźć je w niewiadomym kierunku. H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem" Marek Edelman opowiada zarówno o matkach, które w getcie z głodu jadły swoje nieżywe dzieci oraz tych, które idącym do transportu dzieciom oddawały swoje numerki życia. MILOSC SPELNIONA Biblia Stary Testament Milosc Abrahama i Sary zyskuje spelnienie, kiedy Bóg blogoslawi ich starosci i obdarza ich potomstwem - rodzi sie upragniony syn, Izaak. Mitologia Milosc Penelopy do Odyseusza spelnia sie, gdy powraca on po latach do domu i malzonkowie moga sie znowu soba cieszyc. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Milosc Tadeusza i Zosi ma swoje spelnienie w malzenstwie, które kladzie kres wasnie Sopliców i Horeszków. A. Fredro "Sluby panienskie" Jak przystalo na komedie, wszystkie perypetie prowadza do szczesliwego zakonczenia - podwójnego malzenstwa par, kóre jest spelnieniem milosci Gustawa i Anieli, Albina do Klary. A. Fredro "Zemsta" Milosc Klary i Waclawa na skutek intryg Czesnika spelnia sie przez malzenstwo, które prowadzi do zgody zwasnionych sasiadów. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Milosc Soni do Raskolnikowa spelnia sie w jego przyznaniu sie do winy. Swoim uczuciem Sonia osiagnela to, ze zbrodniarz zrozumial, co uczynil i zacznie nowe zycie. Odwzajemnia tez jej milosc, widzac wytrwalosc i cierpliwe oddanie dziewczyny. H. Sienkiewicz "Trylogia" Milosc bohaterów Trylogii spelnia sie zawsze przez malzenstwo oraz (z wyjatkiem Wolodyjowskiego i Baski) liczne potomstwo. W.S. Reymont "Chlopi" Hanka odnajduje spelnienie w milosci do Antka, gdy ten po powrocie z wiezienia chwali ja za to, ze sama doskonale prowadzila wielkie gospodarstwo. MILOSC TRUDNA To nie tyle uczucie nie odwzajemnione i nieszczesliwe, co skomplikowane, pelne uwarunkowan wewnetrznych i zewnetrznych. Przyczynami komplikacji uczuciowych moga byc: róznica charakterów, bariery spoleczne czy moralne, jak i wydarzenia (np. historyczne) niezalezne od zakochanych. Milosc trudna jest uczuciem dlugotrwalym, nierzadko spelnionym, jednakze przynoszacym cierpienie. Ze wzgledu na woje bogactwo psychologiczne i emocjonalne stala sie jednym z najpopularniejszych tematów literackich, a teksty o niej traktujace przewyzszaja pod wzgledem artystycznym te, które mówia o milosci szczesliwej. Legendy arturianskie Uczucie Lacelota i Ginewry, w pelni odwzajemnione, skazane jest jednak na niepowodzenie. Kochankowie postepuja wbrew przyjetym normom etycznym (Lancelot zdradza swego króla, Ginewra - meza), nie moga zyc razem, co staje sie przyczyna ich cierpien. Na drodze do szczescia stoi takze zawisc Mordreda, siostrzenca króla Artura, który wykryje romans królowej i rycerza i przyczyni sie do rozpadu Okraglego Stolu. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" - Niezwykle dramatyczna i pelna wyrzeczen milosc Tristana i Izoldy naznaczy zycie kochanków pietnem cierpienia. Jakkolwiek Tristan opuszcza dwór króla Marka, a Izolda pozostaje z mezem, beda oni sobie wierni do konca zycia. - Król Marek nie oddala os siebie zony, choc zdaje sobie sprawe z uczucia do Tristana. Nadal kocha Izolde i grodzi sie z losem. Dowodem jego wielkodusznosci moze byc decyzja o pochowaniu jej obok ukochanego. W. Szekspir "Romeo i Julia" Milosc dwojga kochanków zmacona jest nienawiscia pomiedzy ich rodzicami. Romeo i Julia, bezgranicznie w sobie zakochani, zmuszeni sa ukrywac swe uczucia przed swiatem i samotnie walczyc z przeciwnosciami losu (np. wygnanie Romea czy planowany slub Julii z Parysem). Dramatyczny splot wydarzen doprowadzi do ich smierci. (milosc i smierc) J.W. Goethe "Cierpienia mlodego Wertera" Milosc Wertera do Lotty jest zlozona i trudna nie tylko dlatego, ze nigdy sie nie spelni. O jej dramatyzmie decyduje przede wszystkim charakter bohatera, nadwrazliwego i skomplikowanego wewnetrznie. Jego nadmierna uczuciowosc i sklonnosc do refleksji zamienia zwykla milosc w uczucie pelne pasji i cierpienia, prowadzace Wertera do smierci. A. Mickiewicz "Dziady IV" Milosc Maryli i Gustawa, pojmowana przez bohatera jako komunia dusz, nie moze sie spelnic. Wychowany na preromantycznej literaturze, Gustaw nie potrafi przezyc rozstania z ukochana i jej slubu z innym. Kiedy popelnia samobójstwo, a potem blaka sie po swiecie jako upiór, nadal rozpamietuje to nieszczesliwe uczucie, które jednoczesnie nadalo jego zyciu sens i stalo sie przyczyna jego najwiekszej tragedii. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Milosc Soni do Raskolnikowa, czysta i platoniczna, wsparta uczuciem milosierdzia, nakazuje dziewczynie walczyc z przekonaniami Rodiona. Nie tylko naklania ona ukochanego, by przyznal sie do winy, ale tez przyjmuje czesc jego cierpienia na siebie, udajac sie z nim na katorge. Sonia nie oczekuje w zamian niczego, wie równiez, ze jej milosc jest nie odwzajemniona. Dopiero po kilku miesiacach na Syberii udalo sie jej pozyskac uczucie Rodiona. B. Prus "Lalka" Spózniona milosc Wokulskiego jest uczuciem destrukcyjnym, które prowadzi do kleski bohatera. Zakochany w Izabeli Leckiej, rozpieszczonej arystokratce, nie znajduje dla siebie miejsca w jej swiecie. Izabela nigdy nie odwzajemnia tego uczucia, poniewaz potrafi kochac tylko siebie. Wokulski mami sie jednak zludzeniami malzenstwa i milosci odwzajemnionej; nieustannie tez analizuje swe uczucia, nie dostrzegajac jednak, kim naprawde jest jego ukochana. Kiedy prawda wychodzi na jaw, bohater nie widzi sensu dalszego zycia. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" \Adam darzy Róze wielkim uczuciem. Niestety, nie jest wstanie pojac fascynacji zony muzyka, co tworzy miedzy nimi mur nie do przebycia, tym solidniejszy, ze Róza nie jest w stanie zapomniec o milosci sprzed lat - Michale i zdradzie, jakiej sie wobec niej dopuscil. Wszelkie próby Adama, by zblizyc sie do zony, koncza sie niepowodzeniem. Z. Nalkowska "Granica" Milosc Zenona i Elzbiety od poczatku naznaczona jest pietnem zdrady. Zenon daje sie poniesc namietnosci do Justyny, a konsekwencje tego spadna nie tylko na niego, lecz i na jego zone. Tolerancyjna i wyrozumiala Elzbieta nie przestanie kochac meza, wybaczy mu jego zdrade i pomoze jego kochance. OJCIEC mezczyzna, który ma dzieci; przodek, protoplasta, twórca, inicjator; Bóg - ojciec wobec rodzaju ludzkiego. Biblia Stary Testament Abraham - ojciec, który milosc do Boga przedklada nad milosc rodzicielska. Bóg obiecal mu, ze bedzie on ojcem calego narodu wybranego. Hiob - sprawiedliwy i wierzacy ojciec, którego Bóg wystawia na próbe, odbierajac mu cale potomstwo. Poniewaz Hiob nie zwatpil i ufal Bogu, ten na nowo obdarzyl go potomstwem. Biblia Nowy Testament W przypowiesci o synu marnotrawnym ojciec przyjmuje na powrót grzesznego syna, który się ukorzyl, i podejmuje go uczta. Mitologia Kronos - okrutny ojciec, który w obawie przed utrata wladzy pozera wlasne dzieci. Zeus - ojciec wielu bogów i herosów, który jednak nie dba o wlasne potomstwo. Dedal - ojciec Ikara, wraz z którym próbowal opuscic Krete. Mądrość ojca nie uchronila syna przed tragedia, spadl do morza, gdy zrobione przez Dedala skrzydla roztopily się. Lajos - ojciec Edypa, zgodnie z przepowiednia zostal zabity przez wlasnego syna, który nastepnie poslubil wlasna matke, Jokaste. Kr eon - ojciec, dla którego racje serca winny ustapic wzgledom politycznym. Wydaje wyrok na Antygone, narzeczona wlasnego syna, przyczyniajac się tym samym do jego smierci. Homer "Iliada" Priam, zrozpaczony po smierci Hektora, udaje się do Achillesa, by ten wydal mu cialo syna. We wzruszajacej scenie blaga Achillesa o oddanie zwlok Hektora, calujac rece zabójcy syna. Ten wzruszony miloscia ojcowska, zgadza się to uczynic, zadajac w zamian okupu. J. Kochanowski "Treny" Glównym bohaterem lirycznym cyklu jest ojciec i medrzec zarazem, surowo doswiadczony przez los. Tragedia Kochanowskiego jest o tyle dotkliwsza, ze widzial w Urszulce nie tylko swa córke, ale i dziedziczke talentu. J. Kochanowski "Odprawa poslów greckich" Priam, nie zwazajac na zlowieszcze przepowiednie swej córki, Kassandry, uchwala wraz z Rada Trojanska wyrok: Helena pozostanie w Troi. Daje tym samym dowód przywiazania do swego syna, Aleksandra, jak tez dowód slepoty politycznej. Molier "Skapiec" Harpagon jest ojcem, który na pierwszym miejscu stawia sprawy majatkowe i im podporzadkowuje zycie rodzinne (planuje malzenstwo córki z bogatym czlowiekiem), a jego skapstwo i chec zdobycia majatku prowadza nawet do tego, ze chcial okpic wlasnego syna. J.U. Niemcewicz "Powrót posla" Podkomorzy dba o edukacje swego syna, Walerego, wysylajac go do szkól w stolicy. Uczy go także, by dom ustepowal krajowi, ksztalcac go na patriote i sarmate oswieconego. Nagroda za to bedzie kariera polityczna Walerego - zostanie poslem na Sejm Wielki. Starosta zaniedbuje swoja córke, a przypomina sobie o niej, gdy zaistnieje okazja korzystnego mariazu z kawalerem Szarmanckim. Gadulski sklonny jest oddac reke córki, byle tylko powiekszyc majatek. A. Mickiewicz "Powrót taty" Liryczna opowiesc o ojcu, który nie wraca ranki i wieczory, a o którego powrót modla się jego dzieci. Modlitwa ta uratowala ojcu zycie, bowiem wzruszony nia herszt zbójców (sam bedacy ojcem) ulitowal się i puscil go wolno. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Stolnik Horeszko, surowy ojciec i straznik tradycji rodu, nie pozwala córce na malzenstwo z Jackiem Soplica. W ten sposób burzy szczęście wlasnego dziecka i przyczynia się do swej smierci. Jacek Soplica nigdy nie pokochal swej zony, nie troszczyl się także o syna. Chcac odpokutowac za grzechy młodości, opuszcza Soplicowo, opieke nad Tadeuszem przekazujac swojemu bratu. A. Fredro "Zemsta" Rejent Milczek, ojciec Waclawa, ogarniety nienawiscia do Czesnika, sklonny jest stanac na drodze szczescia syna i uniemozliwic mu malzenstwo z Klara. B. Prus "Lalka" Tomasz Lecki, bezkrytyczny ojciec, we wszystkim ustepujacy swojej córce, wychowuje Izabele na kobiete bez serca. Nie potrafi zauwazyc wad córki, stale wierzy, ze w życiu zrobi na doskonała partie. H. Sienkiewicz "Krzyzacy" Jurand ze Spychowa, któremu Krzyzacy odebrali ukochana córke, Danuske, jedzie do zamku w Szczytnie, by odebrac dziecko. Godzi się na upokorzenia, a nawet na tortury, by wreszcie dowiedziec się, ze Danuska oszalala S. Zeromski "Doktor Piotr" Dominik Cedzyna to ojciec, który dla dobra syna dokonuje malwersacji (zdobywa pieniadze na ksztalcenie Piotra). Syn, unoszac się honorem, nie rozumiejac ojca, opuszcza go na zawsze. W.S. Reymont "Chlopi" Antek Boryna - ojciec i maz, który zapomina o swojej rodzinie i angazuje się w romans z Jagna. Dopiero po wyjsciu z wiezienia zrozumial, czym SA dla niego zona i dzieci. Antek Boryna pozostaje w nieustannym konflikcie z ojcem, domagajac się, by ten przekazal mu ziemie. Spór zaostrza się, gdy Maciej Boryna postanawia ozenic się z Jagna. Miedzy ojcem i synem dochodzi do bójki, po której Antek z zona i dziecmi opuszcza dom. Stary Bylica, ojciec Hanki, zostal wygnany ze swojej chaty przez starsza córke, Weronike. Ostatnie lata życia spedzi razem Hanka, ciezko pracujac, ale tez czujac się potrzebnym. Gdy jednak Hanka zostanie wielka gospodynia, zgodzi się, by ojciec zostal zebrakiem. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" Ojciec Tomasza Judyma, wielokrotnie wspominany przez obu swych synów, byl ubogim szewcem, a przy tym pijakiem zatruwajacym zycie swoim dzieciom i zonie. Jego postawa zyciowa przyczynila się do walki Judyma o zapewnianie sobie wyksztalcenia. G. Zapolska "Moralnosc pani Dulskiej" Felicjan Dulski, pan domu i glowa rodziny, nie wypowiada się w sprawach dotyczacych wychowania dzieci. Podporzadkowany bez reszty zonie, uwaza, ze latwiej jest pozostac biernym. Dopiero, gdy zada się od niego zajecia stanowiska w sprawie romansu Zbyszka, wypowiada jedynie slowa: A niech was wszyscy diabli! S. Zeromski "Przedwiosnie" Seweryn Baryka w drodze powrotnej do Polski stara się zaszczepic synowi milosc do ojczyzny, opowiadajac mu o szklanych domach. Konfrontacja marzen starego z rzeczywistoscia (której zreszta nie zobaczyl) jest drastyczna: Cezary zaczal widziec w ojcu dziwaka i idealiste. Z. Nalkowska "Granica" Ojciec Zenona Ziembiewicza niezbyt troskliwie zajmuje się synem. Cale dnie spedza raczej na obchodzeniu gospodarstwa lub wykonywaniu drobnych zajec. Z czasem przestaje byc autorytetem dla syna, który w dziecinstwie widzial w nim człowieka wyjatkowego i wszechstronnie wyksztalconego. Zenon Ziembiewicz przedklada kariere polityczna nad zycie rodzinne. Jest ojcem w czysto teoretycznym tego slowa znaczeniu; wychowanie syna powierzyl Elzbiecie, niance. Pan Biecki, ojciec Elzbiety, wychowywal ja od odejscia zony az do smierci. Byl dla córki jedyna naprawde bliska osoba. Wraz z jego odejsciem przestala istniec rodzina Elzbiety. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Ociec jest dla glównego bohatera medrcem i hierofantem (osoba wtajemniczajaca), a także natchnionym herezjarcha. To on odkrywa synowi tajniki wiedzy ezoterycznej (dostepny tylko dla wtajemniczonych), wskazuje przyszla droge życia. Jakkolwiek dziecko bardzo kocha ojca, droga, która samo obierze, bedzie inna. T. Borowski "Dzien na Harmenzach" Borowski opowiada tu historie Zyda, Beckera, który powiesil swojego syna, poniewaz ten ukradl chleb. W czasie wojny glód niszczyl nawet uczucia ojcowskie. E. Segal "Love Story" Ojciec Oliviera, czlonek szanowanej amerykanskiej rodziny, poczatkowo nie przystaje na malzenstwo syna z córka wloskiego imigranta, Jennifer. Jednak gdy dziewczyna zaczyna chorowac na bialaczke, rezygnuje ze swej dumy i pomaga Olivierowi (bezskutecznie) ocalic ukochana. PRZEMIANA Biblia Stary Testament Wiara Hioba zostala poddana próbie, która polegala na tym, ze Bóg odebral mu majatek, dzieci i zeslal nan trad. Z bogatego i szanowanego meza Hiob przemienil się w chorego nedzarza siedzacego na gnoju. Mimo ze wszystkie zewnetrzne "swiatowe" dobra zostaly mu odebrane, jego ufnosc w sprawiedliwosc boskich wyroków zostala nie zachwiana. Dzięki jego stalosci Pan nie tylko zwrócil mu cala majetnosc; zostala ona także podwojona. Biblia Nowy Testament - Podczas wesela w Kanie Galilejskiej Chrystus przemienia wode w wino. - Syn marnotrawny przezywa wewnetrzna przemiane, gdy jest w skrajnej nedzy (wypasa swinie). Z utracjusza i lekkoducha staje się czlowiekiem myslacym i zalujacym wsych grzechów. Decyduje się wrócic do ojca. Mitologia - Dzielny mysliwy Akreon w czasie lowów podpatrzyl Atemide w kapieli, za co rozgniewana bogini zmienila go w jelenia. Zostal wówczas rozszarpany przez wlasne psy. - Dafne czula wstret do mezczyzn i milosci, rozmilowana tylko w lowach i lasach. Zakochany w niej Apollo gonil ja. Gdy już mial ja doscignac, nimfa wyblagala u swego ojca ratunek i zostala przeminiona w drzewo laurowe. "Legenda o sw. Aleksym" Zawiera motyw przemiany w ujeciu typowym dla literatury hagiograficznej (obejmujacej zywoty swietych i legendy o nich). Bohater byl synem zamoznego patrycjusza rzymskiego. W noc poslubna zdecydowal się porzucic zone, bogaty dom i ojczyzne. Przez 17 lat pedzil żywot zebraczy w Syrii, a nastepnie wrócil pod brame domu ojcowskiego i tam zyl jak zebrak, nie rozpoznany przez bliskich. Po zgonie zostal uznany za swietego. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Bohaterowie doznaja przemiany za sprawa napoju milosnego, który zostal przygotowany przez matke Izoldy dla niej i król Marka. Po jego wypiciu dozgonna milosc zwiazala przyszla królowa i młodego wasala. J. Kochanowski "Treny" Jest to przyklad przemiany swiatopogladowej. W trenach IX, X i XI podmiot stawia pod znakiem zapytania wszystkie idealy etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika optymizm religijny, tak charakterystyczny dla wczesniejszej twórczosci poety. Ostatni teren (XIX), tzw. "Tren albo Sen", stanowi synteze idealów humanistycznych. Mówiacy znów szuka wsparcia w Bogu, poddaje się jego wyrokom. Przemiana podmiotu lirycznego prowadzi zatem od presuponowanej postawy stoickiej, poprzez zanegowanie zwiazanych z nia wartosci, a nawet zwatpienie we wsparcie boskie, do polaczenia filozofii epikurejsko-stoickiej z filozofia chrzescijanska Odtad przyswiecac mu bedzie dewiza Terencjusza: Czlowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. W. Szekspir "Makbet" Jest to studium przemiany człowieka pod wplywem demonicznych mocy. Budza one w tytulowym bohaterze uspiona zadze wladzy, przepowiadajac mu godnosci, o jakich nie marzyl. Także w jego zonie - Lady Makbet - wiesc o tych proroctwach wzbudza mroczne sily zla. Naklania ona swego meza do zabicia króla Dunkana. Pierwsze morderstwo pociaga za soba kolejne. G.G. Byron "Giaur" Giaur to bohater aktywny, stale ulegajacy przemianom. Poznajemy go jako kochanka, lecz gdy jego wybranka, Leila, zostaje usmiercona przez swego meza, wciela się on w role msciciela i zabija Hassana. Efektem kolejnej przemiany jest wstapienie Giaura do zakonu. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Przemianie ulega tozsamosc bohatera. Pod plaszczem mistrza krzyzackiego kryje się pojmany jako dziecko i wychowany w Zakonie Litwin. Mimo ze jego osobowosc ksztaltowala się wsród Krzyzaków, Wallenrod okresla siebie ostatecznie jako Litwina i prowadzi Zakon do kleski. A. Mickiewicz "Dziady III" Gustaw przemienia się w Konrada; mozna sadzic, ze oznacza to, iz bohater z cierpiacego romantycznego kochanka przeobraza się w patriote. Poczatkowo jego milosc i do ludzi jest despotyczna i bluzniercza, bowiem bohater ulega szatanskim podszeptom. Ocalony przez Ksiedza Piotra, Konrad przechodzi koleja przemiane: jego bunt zostaje zastapiony pokora, prometeizm - mesjanizmem. Staje się pielgrzymem. J. Slowacki "Kordian" Przemiany bohatera SA efektem poszukiwania przez niego sensu życia, idei, której móglby się poswiecic. Poczatkowo ogarniety jaskólczym niepokojem i poczuciem bezsilnosci, sceptycznie odnosi się do zastanych wartosci. Doświadczenia zdobyte w czasie podrózy poglebiaja rozczarowanie rzeczywistoscia. Przemiana w jego widzeniu świata nastepuje na Mont Blanc. Nihilizm zastepuje idea ofiarnej sluzby swemu narodowi. Po zamachu na cara Kordian zostaje przedstawiony w odmiennym swietle - jako wariat. Z. Krasinski "Nie-Boska komedia" - Hrabia Henryk jest poczatkowo Mezem - czlonkiem rodziny. Jednak jego malzenstwo rozpada się. Gdy wybucha rewolucja, hrabia przemienia się w Meza walczacego w obronie honoru swej klasy - arystokracji, która jest skazana na zaglade. - Jego zona, Maria, z poczatku cicha i lagodna, podporzadkowana mezowi, oszalala, gdy hrabia porzucil ja dla kochanki. Stala się profetyczna (prorocza) poetka. J. Slowacki "Balladyna" Balladyna to biedna chlopka. Aby porzucic swój stan dzięki malzenstwu z rycerzem, zabija swoja rywalke - siostre Aline i - kroczac droga zbrodni, opanowana zadza wladzy - zdobywa upragniona korone. Z wiesniaczki staje się królowa. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Jacek Soplica w warcholskiego sarmaty i zbrodniarza przemienia się w pokutnika, cnotliwego zolnierza, emisariusza i przyjmuje imie "Robak". B. Prus "Lalka" Wokulski to zubozaly szlachcic, który przejmuje po zmarlej zone maly sklepik, co przenosi go do stanu kupieckiego. Dzięki zmianie sytuacji finansowej (zdobywa ogromny majatek podczas wojny tureckiej) chce wedrzec się do sfery arystokracji, do której przynalezy jego ukochana - Izabela Lecka. Zawód milosny i rozczarowanie rozdzwiekiem miedzy idea a praktyka pracy u podstaw sprawiaja, ze postanawia zmienić swoje zycie. Porzuca wszystko najprawdopodobniej z zamiarem wyjazdu do Geista. H. Sienkiewicz "Potop" Andrzej Kmicic pod wplywem milosci do Olenki zmienia się z warchola sarmaty w patriote. Przed jej poznaniem lamal prawo, sam wymierzal sprawiedliwosc. Pózniej sprawa poswiecenia dla stala się dlan najwazniejsza. Przemiana jego postawy laczy się ze zmiana nazwiska (Babinicz). Dzieje Kmicica mozna uznac za konfiguracje losów ówczesnej polskiej szlachty. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Raskolnikow to biedny student, który dokonuje mordu na lichwiarce. Uwaza on bowiem, ze stoi ponad ludzmi i ich zasadami etycznymi. Pod wplywem uczucia do Soni jego sposób myslenia ulega radykalnej zmianie. Raskolnikow przyznaje się do zabójstwa, gdyz odczuwa potrzebe oczyszczenia się i poniesienia kary. S. Zeromski "Przedwosnie" Cezary Baryka poczatkowo zyje otoczony miloscia rodziców, ale gdy w czasie wojny ociec wyjezdza, chlopak, pozbawiony autorytetu moralnego, porzuca szkole i usamodzielnia się. Podczas rewolucji w Baku angazuje się w dzialalnosc polityczna - sympatyzuje z komunistami. W Nawloci poznajemy Baryke w roli kochanka. Po powrocie do Warszawy znów wciaga go polityka (ponownie wiaze się z komunistami). Witkacy "Szewcy" Zmiana rzadów miala w zalozeniach powodowac zmiane systemu politycznego. Nastepuja jednak kolejne przewroty, wciaz nowi ludzie obejmuja wladze (burzuazja, szewcy, Hiper-Robociarz), a sposób rzadzenia (dyktatura, totalitaryzm) pozostaje niezmienny. G. Herling-Grudzinski "Inny swiat" Ksiazka ta ukazuje, jak zmienia się czlowiek w ekstremalnych warunkach stworzonych przez lagry. Instynkt samozachowawczy wypiera moralnosc, cielesnosc zmusza do zachowac potepianych w normalnych czasach, humanitaryzm zostaje stlumiony przez glód i pozadanie. A. Camus "Dzuma" - Rambert poczatkowo próbuje wyjechac z Oranu, nie chce angazowac się w walke z epidemia, jednak gdy coraz wiecej doswiadczen laczy go z mieszkancami, zaczyna odzywac się jego sumienie. Wreszcie decyduje się na rezygnacje z osobistego szczescia, by ratowac ludzkosc Oranu. - Cottard przed epidemia jest nieufny, zdesperowany (próba samobójcza), odgradza się od ludzi. W czasie trwania dzumy staje się nagle uprzejmy i przyjacielski, gdyz odciaga ona od niego uwage policji. Gdy epidemia mija, znów zaczyna się bac. W koncu nie wytrzymuje napiecia psychicznego (oszalal). - Ojciec Panelouz poczatkowo glosi, ze dzuma to kara za grzechy. Jego podejscie ulega przemianie, gdy widzie smierc niewinnego dziecka. Od tej pory twierdzi, ze wyroków boskich nie mozna wyjasnic. Proponuje nowa religie: albo wierzy się w Boga i przyjmuje wszystko, co On zsyla (także niezawinione cierpienie), albo nalezy Boga odrzucic UCZEN I MISTRZ Biblia Nowy Testament Jezus nie tylko wyglasza nauki, ale swym zyciem ukazuje wzory postepowania. Niczym wedrowny nauczyciel i kaznodzieja, niesie Dobra Nowine ludziom róznych miast, ale przede wszystkim - apostolom, którzy beda kontynuatorami jego dziela. Legendy arturianskie Duchowym mistrzem mlodego Artura jest Merlin czarnoksieznik, mag i medrzec, który przygotowuje go do objecia wladzy i jej sprawowania. W czasie panowania Artura niejednokrotnie pomaga królowi. Molier "Swietoszek" Mistrzem duchowym Orgona staje sie Tartuffe: obludnik, hipokryta, swietoszek, antyteza mistrza. Slepo oddany mu Orgon staje sie nietolerancyjnym bigotem, dbajacym wylacznie o swego "mistrza". To zapatrzenie w Tartuffe'a prowadzi do sklócenia Orgona z rodzina, a takze do unieszczesliwienia jego zony i dzieci. A. Mickiewicz "Dziady IV" Dyskusja Gustawa z Ksiedzem jest rozrachunkiem z zasadami wpajanymi uczniowi przez Ksiedza (mistrza). Gustaw oskarza swego nauczyciela, ze ten nie nauczyl go prawdziwego pojmowania swiata, a takze o to, ze wskazal mu droge do literatury, która stala sie dlan zguba (Ty mnie zabiles! - ty mnie nauczyles czytac! W pieknych ksiegach i pieknym przyrodzeniu czytac!). Jednoczesnie Gustaw udowadnia, ze poszedl wlasna droga zycia, swiat odbiera uczuciowo, a nie wedle prawd wiary i zasad zdrowego rozsadku. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Porwany w dziecinstwie przez Krzyzaków, Walter Alf wychowuje sie na dworze Wielkiego Mistrza, który traktuje go jak wlasnego syna i przyucza do rycerskiego rzemiosla. Jednak rzeczywistym mistrzem Waltera jest Halban, litewski wajdelota, który wpaja mu patriotyzm i naklania go do walki z zakonem. Dzieki niemu bohater przeszedl droge od Waltera Alfa do Konrada Wallenroda, Wielkiego Mistrza i sprawcy upadku Krzyzaków. Halban jest takze obecny przy smierci Konrada Wallenroda, któremu obiecuje, ze pamiec po nim nie zaginie, a jego czyny beda slawne dzieki piesniom wajdeloty. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" Postac Jakuba, ojca glównego bohatera, stylizowana jest na biblijnych patriarchów i proroków. Sam bohater nazywa go natchnionym herezjarcha, który odkryl przed nim wiedze ezoteryczna. I choc nie poszedl droga wskazana mu przez ojca, jego uznal za swego pierwszego mistrza. U. Eco "Imie rózy" Wilhelm z Baskerivlle jest dla Adsa z Melku czlowiekiem, który uksztaltowal jego osobowosc, wprowadzil go w swiat tajemnicy, a nawet grozy. Wilhelm nie odsuwa Adsa od sledztwa prowadzonego w opactwie, traktuje go jak swego pomocnika, a niekiedy korzysta z jego rad (np. wyjscie z bibliotecznego labiryntu). Jednoczesnie stara sie go nauczyc, iz czlowiek powinien kierowac sie w zyciu przede wszystkim rozumem i doswiadczeniem. Wyznawana przez mistrza filozofia legla w gruzach wobec zaistnialej rzeczywistosci, a jego uczen napisze po latach: Stale modle sie, by Bóg przyjal jego dusze i wybaczyl mu liczne akty pychy, które kazala mu popelnic duma z rozumu. N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarlych poetów" Dla uczniów konserwatywnej Akademii Weltona John Keating byl pierwszym nauczycielem, który ofiarowal im wiedze zywa. Podstawowa zasada zyciowa wpajana mlodym ludziom bylo: Carpe diem! (chwytaj dzien), rozumiane tu jako wykorzystanie kazdej chwili dla poglebienia wiedzy o czlowieku, swiecie i kulturze. Niekonwencjonalne metody nauczania mistrza Keatinga, jak i samobójstwo jednego z uczniów doprowadzily do usuniecia nauczyciela ze szkoly. WINA I ODPOWIDZIALNOSC Biblia Stary Testament - Grzech pierwszych ludzi - czlowiek po raz pierwszy zawinil wobec Boga, naruszajac Jego nakaz. Zostal za to ukarany wygnaniem z raju, utrata niesmiertelnosci. Bóg skazuje takze czlowieka na nieustanna walke o zycie, na ból i cierpienie. Odtad ludzie zdani beda przede wszystkim na siebie samych. Grzech pierworodny bedzie takze poczatkiem szeregu przewinien calej ludzkosci. - Historia Kaina i Abla - za zabicie swego brata, Abla, Kain zostal ukarany wygnaniem do ziemi na wschód od Edenu. Znakiem kary bedzie znamie (znamie kainowe), które nosi na czole, a które uchroni go od zabójstwa z rak innych ludzi. - Potop - Bóg zsyla na ziemie potop, by oczyscic ja od zla i grzechu. Jedynymi ocalalymi sa Noe i jego rodzina. To na Noego spada odpowiedzialnosc za moralna odbudowe swiata po potopie. - Sodoma i Gomora - zniszczenie miast bylo kara za niemoralnosc i naruszenie przykazan Boga. Wina sodomitów bylo naruszanie tabu homoseksualizmu oraz nie poczuwanie sie do skruchy. Jedynymi ocalalymi ze zniszczenia sa Lot i jego rodzina. - Wierz Babel uznawana jest za symbol pychy czlowieka, który chcial zblizyc sie do Boga (siegnac chmur). Bóg karze budowniczych wiezy, mieszajac ich jezyki. W ten sposób ich dzielo nigdy nie zostanie skonczone. - Ksiega Wyjscia - wina za to, ze Zydzi moga wyjsc z ziemi niewoli (Egiptu), lezy po stronie faraona. Bóg zsyla nan kare w postaci siedmiu plag egipskich. Najbardziej okrutna z nich jest wymordowanie wszystkich pierworodnych w Egipcie. Mitologia - Mit prometejski - za przechytrzenie Zeusa i kradziez ognia bogom Prometeusz zostal ukarany przykuciem do skal Kaukazu. Codziennie przylatuje tam sep, by wyszarpywac kawalek odrastajacej ciagle watroby Prometeusza. Bohater ten jest tylko na poly winny, bowiem kierowala nim milosc do ludzi i chec obrony ich przed zawistnymi bogami. - Mit o Syzyfie - za zdrade tajemnic bogów i oszukanie ich (ucieczka przed smiercia) bohater zostal skazany na wieczne wtaczanie glazu pod góre. Odpowiedzialnosc za swoje czyny ponosi Syzyf dopiero po smierci, ale kara jest o tyle okrutna, ze nigdy nie uda mu sie wtoczyc glazu na szczyt góry. - Mit o Midasie - chciwosc Midasa (pragnal, by wszystko, czego dotknie, przemienialo sie w zloto) zostala okupiona tragedia zyciowa i samotnoscia (domownicy zamienili sie w zlote posagi), a takze smiercia glodowa (jedzenie zamienialo sie w zloto). - Dwanascie prac Heraklesa - sa one kara za zamordowanie w afekcie zony i dzieci. Herakles przyjmuje na siebie odpowiedzialnosc za popelniony czyn i - by sie oczyscic z win - dokonuje rzeczy niemozliwych (np. sprowadza z piekla Cerbera, oczyszcza stajnie Augiasza, przynosi jablka z ogrodu Hesperyd, jednoczesnie oswobadzajac Prometeusza). - Mit trojanski - wojna trojanska oraz zniszczenie Troi to konsekwencje porwania pieknej Heleny, zony Menelaosa. Za porwanie to oraz odmowe wydania Heleny trojanczycy zaplaca utrata domostw i zycia. Legendy arturjanskie Wian za rozpadniecie sie Okraglego Stolu spada na Lnacelota i królowa Ginewre , którzy dopuscili sie zdrady króla Artura. Bezposrednim sprawca tej tragedii jest jednak Mordred, bratanek króla, zazdrosny o slawe Lancelota. Lancelot sam odchodzi z Camelotu, natomiast Ginewra zamyka sie w klasztorze. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Tristan, rycerz bez skazy, poczuwa sie do odpowiedzialnosci za grzeszna milosc do Izoldy, zony króla Marka. Sam decyduje o rozstaniu z ukochana i skazuje sie na tulacze zycie. W. Szekspir "Hamlet" Problem odpowiedzialnosci za popelniona zbrodnie to sila napedowa akcji utworu. Hamlet musi wymierzyc sprawiedliwosc Klaudiuszowi, odpowiedzialnemu za zabójstwo brata, jest to jednak niezgodne z jego sumieniem (Chcac byc lagodnym, okrutnym byc musze!). Zabicie stryja byloby jednoczesnie triumfem i kleska Hamleta: spelnilby swa powinnosc wzgledem ojca, ale bylby obarczony wina za morderstwo. W. Szekspir "Makbet" Konsekwencja zbrodni Makbeta i jego zony bedzie nie tylko utrata przez niego wladzy (przejma ja synowie zamordowanego Duncana), ale przede wszystkim nieustanne rozwazanie czynu bohatera. Monologi Makbeta ukazuja, jak z czasem zapomina on o swojej winie, jednak jego sumienie nie zasypia (na jednej z uczt widzi ducha zamordowanego skrytobójczo Banka). Wyrzuty sumienia dosiegna takze Lady Makbet, której wydawac sie bedzie, ze jej rece ociekaja krwia. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" Problem winy i odpowiedzialnosci przedstawiony zostal tutaj zgodnie z zalozeniami moralnosci ludowej: winny zawsze odpowiada za popelniona zbrodnie (nie masz zbrodni bez kary). Silami sprawiedliwosci sa: przyroda ("Lilije"), swiat fantastyczny ("Switez", "Switezianka"), rzadko zas bywa nimi sam czlowiek. A. Mickiewicz "Dziady II" za przewinienia za popelnione za zycia odpowiada sie po smierci wieczna tulaczka. A. Mickiewicz "Dziady III" - Wielka Improwizacja: Wian i odpowiedzialnosc za zlo i cierpienie na swiecie spada (wedlug Konrada) na Boga, który madrze rzadzi i madrze sadzi, nie zwazajac na ogrom cierpienia ludzkiego. Konrad, czujac sie odpowiedzialny za losy ludzkosci, a przede wszystkim Polski, domaga sie rzadu dusz. Nie zostaje on jednak potepiony przez Boga, Ostanie bluznierstwo, jakim chcial dotknac Stwórce, czyli slowo: car, wypowiada nie on, ale Szatan. Daje to podstawe do rozgrzeszenia Konrada. - Pan Senator: W rozmowie z Senatorem pani Rollison obwinia go, ze zorganizowal niesprawiedliwy proces i jest przyczyna cierpien mlodziezy polskiej (porównanie do mordercy niewinnych). Sam Senator nie poczuwa sie do winy, tak samo zreszta jego wspólpracownicy. Opatrznosc wymierzy jednak sprawiedliwosc: Doktor ginie razony piorunem. J. Slowacki "Kordian" Historia spisku koronacyjnego ma na celu ukazanie, iz kleska Polski byla nie tylko wynikiem polityki caratu, ale i samych Polaków. Sposród spiskowców jeden tylko Podchorazy odwaza sie pojac dzielo zabicia cara. Z. Krasinski "Nie-Boska komedia" Wiana za zabicie swiata danych wartosci spoczywa nie tylko na rewolucjonistach, ale takze na arystokracji - zgnusnialej, tchórzliwej, zapatrzonej w sama siebie, a nade wszystko zdemoralizowanej . Odpowiedzialnosc poniosa obie te grupy: rewolucjonisci zniszcza arystokracje, natomiast sprawiedliwosc calemu "nie-boskiemu" swiatu wymierzy Chrystus. S. Wyspianski "Wesele" Wina za nieudane powstanie spada na inteligencje, która nie rozumie chlopów (wizja sielankowej wsi i chlopa przypominajacego legendarnego Piasta), jak i na chlopstwo - niedojrzale do czynu (Jasiek gubi zloty róg, schylajac sie po czapke z piór) i nie uswiadomienie polityczne. W.S. Reymont "Chlopi" W Lipcach pociaga sie do odpowiedzialnosci wszystkich, którzy naruszaja zasady zycia w gromadzie. Jagna nie poczuwa sie do winy za zdrade malzenska, a jej niemoralnosc spowodowana jest naturalnymi instynktami i popedem biologicznym. Nie widzi ona zla, jakie czyni, natomiast chlopi obwiniaja ja za zepsucie we wsi i wszystkie nieszczescia, jakie spadly na Lipce. Karza wiec winna wykluczeniem z gromady i wyswieceniem (wywiezienie na pryzme gnoju). Z. Nalkowska "Granica" Powiesc rozwaza problem granicy ludzkiej moralnosci oraz odpowiedzialnosci za czyny. Pytaniem podstawowym jest: czy moralnosc to schemat, czy wyjatek? Czlowiekiem prawdziwie moralnym jest ten, kto poczuwa sie do winy i odpowiedzialnosci za popelnione zlo. Zenon Ziembiewicz ukarany zostal przez Justyne za egoizm, brak ludzkich uczuc. Ostateczna sprawiedliwosc wymierza sam sobie - popelnia samobójstwo w poczuciu zyciowej kleski. A. Camus "Dzuma" Powiesc-parabola poruszajaca problem wyborów moralnych oraz odpowiedzialnosci czlowieka za siebie i innych. Doktor Rieux prezentuje postawe najblizsza ówczesnej filozofii Camusa: zyje nie tylko dla siebie, jestem odpowiedzialny za innych, moje zycie jest wypelnieniem obowiazków wzgledem ludzi. Dzuma nie jest kara za grzechy, jak chce to widziec ojciec Paneloux (sam odzegnuje sie potem od swych pogladów), ale zlem wpisanym w zycie czlowieka. Kazdy z ludzi jest odpowiedzialny za walke z tym zlem. A. Camus "Mit Syzyfa" Esej ten nalezy potraktowac jako parabole zycia ludzkiego. Kazdy z ludzi jest, wedlug Camusa, Syzyfem wtaczajacym na góre swój glaz (zycie). Autor nie pojmuje jednak pracy Syzyfa jako dzialania bezcelowego i beznadziejnego. Trzeba wyobrazac sobie Syzyfa szczesliwym, poniewaz los jest jego wlasnoscia, kamien jeko kamieniem; tak wiec on sam decyduje o swoim zyciu, a zatem jest za nie odpowiedzialny. W tym wlasnie lezy trudne piekno losu czlowieka. Z. Nalkowska "Medaliony" Motto "Medalionów" (Ludzie ludziom zgotowali ten los) wskazuje, iz wina i odpowiedzialnosc za czasy pogardy spada na samych ludzi. To oni zbudowali obozy koncentracyjne, glodzili wiezniów i przeznaczali ich na eksperymenty medyczne. Kara, jaka przyjdzie poniesc nielicznym, bedzie zbyt mala, zwazywszy na popelnione zbrodnie. T. Borowski "Opowiadania" W warunkach lagrowych nie istnieja pojecia winy i odpowiedzialnosci. Winni sa zarówno oprawcy, jak i wiezniowie, którzy bezwiednie wyrazaja zgode na zastana rzeczywistosc, byle tylko uratowac sie przed smiercia. (Ludziom, którzy cierpia niesprawiedliwie, nie wystarczy sama sprawiedliwosc. Chca, zeby winowajcy tez ucierpieli niesprawiedliwie. To odczuja jako sprawiedliwosc) G. Herling-Grudzinski "Inny swiat" Komentarze odautorskie wyraznie wskazuja na to, ze w lagrach istnieje inna kategoria winy i odpowiedzialnosci. Dopiero po wyjsciu z obozu czlowiek jest w stanie zdystansowac sie wobec minionych wydarzen i odciac sie od przyszlosci. CIERPIENIE Ból to radosc, co jeszcze twarzy nie odkryla pisal L. Staff w wierszu O slodyczy cierpienia, okreslajac jedna z podstawowych zasad naszego istnienia. Warunkiem osiagniecia szczescia jest doznanie cierpienia. Ból nie jest wylacznie doswiadczeniem niszczacym, ma swój gleboki moralny sens. Bez niego nie staniemy sie ludzmi, nie osiagniemy duchowej dojrzalosci. Pozostaniemy niedorosli przed smiercia, jak okreslil to ksiadz Twardowski w przepieknym wierszu Oda do rozpaczy. I tak jak Józio i Rózia - nie dostaniemy sie do raju, gdyz: Kto nie zaznal goryczy ni razu, Ten nie dozna slodyczy w niebie. Nie jest latwo zaakceptowac doswiadczenie cierpienia. Boimy sie bólu i wlasnej slabosci. Szukamy drogi do szczescia. Pytamy o to, jak zyc, by nie cierpiec. Oszukujemy sami siebie, gdyz cierpienia nie mozemy sie wyrzec i nie mozemy go uniknac. Jest trescia naszego zycia. Czlowiek nie kamien - stwierdzil J. Kochanowski w Trenie XVI. Nie potrafi nie odczuwac bólu, tego nie nauczy zadna filozofia. Cierpienie trzeba zaakceptowac i przezywac z godnoscia - to jest wazna prawda zawarta w slowach ludzkie przygody / Ludzkie nos z Trenu XIX. Gdy to zrozumiemy, osiagniemy w zyciu harmonie i bedziemy mogli powtórzyc za Staffem: Nic mi, swiecie, pieknosci twej zmacic niezdolne! Gdy czlowieka spotyka nieszczescie, przychodzi czas na refleksje. Uswiadamiamy sobie nasza slabosc, kruchosc istnienia, pozornosc pewnych wartosci. Pytamy tez - dlaczego? Dlaczego to nas spotkalo? Czym zawinilismy? A moze cierpienie jest tylko próba, a nie kara? Sa to trudne pytania. Pytania Hioba i ojca Paneloux. Dramatyczne pytania o sens milosci i wiary. O sens sprawiedliwosci i zaufania. Bohaterka Odprawy poslów greckich J. Kochanowskiego, Helena, pod wplywem cierpienia i leku stwierdzila, ze zycie ludzkie jest pelne nieszczesc, ze chwil radosnych przezywamy znacznie mniej niz bolesnych. Trudno stwierdzic, na ile miala racje, ale nasza egzystencja jest pelna bólu. Cierpienie ludzkie ma wiele wymiarów, a literatura ukazywala je od zawsze. Cierpial Prometeusz, okrutnie ukarany przez bogów. Cierpiala Niobe, której odebrano wszystkie dzieci. A takze upokorzony, osierocony, pozbawiony wszystkiego Hiob. Ukrzyzowany Chrystus. I Jego matka, stojaca pod krzyzem i bezsilnie patrzaca na smierc wlasnego syna. Antygona, której brata okrutnie zhanbiono, odmawiajac mu pochówku. Orfeusz, który utracil ukochana Eurydyke. Korzecki, który nie mógl zniesc swiadomosci, ze na swiecie jest tyle zla i bólu. Cierpieli wzgardzony Wokulski i odrzucona Joasia. Werter i Gustaw. Wallenrod i Aldona. Karusia, która stracila ukochanego, i Justyna, której kazano zabic wlasne nienarodzone dziecko. Bólu nie mozna okreslic ani zdefiniowac. Kazdy jest sam ze swoim cierpieniem. Sens cierpienia okresla sie wobec pojecia szczescia i tlumaczy, ze nadaje ono sens naszemu czlowieczenstwu. I tak jest, dopóki nie przekroczy ono ludzkiej miary. Pewnych spraw nie zrozumiemy nigdy, przerastaja bowiem nasza wyobraznie. Jak pojac ból czlowieka, który patrzy na smierc calej swojej rodziny? Co czuje matka, której malutkim niemowleciem zolnierze bawia sie jak pilka, dopóki nie roztrzaska sie na bruku? A ta, która podaje wlasnemu dziecku trucizne, by uchronic je przed pieklem podrózy w bydlecym wagonie i okrutnej smierci w komorze gazowej? Nigdy nie pojmiemy calej grozy wojny i Holocaustu. Tak jak nie dowiemy sie, co czuje kobieta, mieszkanka Algierii, której zamordowano osmioro dzieci. Jej zdjecie obieglo caly swiat. Ale czy swiat zrozumial? TOTALITARYZM XX stulecie przynioslo wydarzenia, które okazaly sie byc jednymi z najbardziej tragicznych w dziejach ludzkosci. Szukajac przyczyn tego wielkiego dramatu, jakim byly cierpienia milionów ludzi podczas dwóch wojen swiatowych (obozy koncentracyjne, planowe eksterminacje ludnosci na wielka skale, miliony ofiar zbrodni komunizmu i faszyzmu), natrafiamy na pojecie - zagadnienie totalitaryzmu. Wydaje sie, ze to wlasnie totalitaryzm, generujacy zbrodnicze postepowanie wladzy panstwowej, jest jedna z glównych przyczyn tego, co sie stalo. Historia pokazuje, ze ustrój totalitarny jest wielkim niebezpieczenstwem dla czlowieka, nie tylko ze wzgledu na dokonywane zbrodnie, lecz równiez z powodu zagrozenia, jakie niesie dla duchowo-intelektualnego zycia czlowieka. Ogrom tragedii powodowanej przez istnienie tego ustroju sprawil, ze literatura wspólczesna dosc obszernie podejmuje temat totalitaryzmu, jego genezy i wplywu na czlowieka. Przyczyny istnienia w danym panstwie ustroju totalitarnego byly w zaleznosci od miejsca i czasu róznorodne. Zwykle pojawial sie czlowiek lub grupa ludzi, którzy byli przekonani, iz realizowana przez nich ideologia zbawi czlowieka i swiat, w zaleznosci od uwarunkowan spoleczno-politycznych. Dochodzili oni do wladzy dzieki zamachowi stanu, jak mialo to miejsce w 1917 roku w Rosji, lub tez zyskiwali mandat do rzadzenia od spoleczenstwa w wyniku demokratycznego wyboru, co z kolei stalo sie w Niemczech za czasów Hitlera. Natomiast sposób funkcjonowania, metody dzialania grupy rzadzacej w panstwie totalitarnym byly bardzo podobne. Okreslenie cech panstwa totalitarnego bedzie pomocne w odszukiwaniu motywu totalitaryzmu w literaturze wspólczesnej. Jedna z elementarnych cech takiego panstwa jest wszechobecnosc we wszystkich dziedzinach zycia spolecznego, w celu realizacji stawianych sobie celów. Panstwo kontroluje obywateli, poczawszy od ich dzialan gospodarczych, obywatelskich, po zycie osobiste. Dobrze widoczne jest to w sferze kultury, która jako oddzialujaca na czlowieka, jest wykorzystywana w programie powszechnej indoktrynacji, prowadzonej w celu zapewnienia akceptacji dla dzialan wladzy. Przykladem tego typu dzialan jest chociazby ideologizacja historii i nauki, tak aby uzasadnialy istnienie systemu totalitarnego z jego ideologia. W panstwie totalitarnym interes panstwa dominuje nad interesem jednostki, wladza jest zmonopolizowana przez jedna partie, a dzialalnosc innych jest zakazana; najmniejsze próby dzialalnosci opozycyjnej sa dlawione przez niezwykle rozbudowany aparat policji politycznej, stosujacej terror psychiczny i fizyczny. Panstwo totalitarne dziala tak, aby wszelkimi dostępnymi metodami podporządkować sobie obywateli.

ARTYSTA SŁOWA Mitologia Orfeusz, który swoim śpiewem obłaskawiał dzikie zwierzęta i zdołał przekonać władców Podziemia, by zwrócili mu żonę, Eurydykę, uważany był za pierwszego poetę w historii ludzkości. J. Kochanowski "Muza" Poeta sobie śpiewa a Muzom, bo ludzie w pogoni za majątkiem i innymi dobrami materialnymi nie mają ani czasu, ani ochoty na czytanie wierszy. poezja nie daje żadnych korzyści materialnych, ale mimo to poeta pozostaje wiernym sługą Muz, mając nadzieję, że co mu żywota ujmie czas dzisiejszy, To po śmierci nagrodzi z lichwą wiek późniejszy. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Stary wajdelota Halban swoimi pieśniami i opowieściami przypomina Wallenrodowi o obowiązkach, jakie na siebie przyjął. To Halban przyczynił się do tego, że jako dziecko wychowane w Zakonie, Konrad nie zapomniał jednak o swoim litewskim pochodzeniu. Teraz stoi na straży jego misji, a kiedy Wallenrod będzie umierał, właśnie wajdelotę zobowiąże, by głosił w swoich pieśniach prawdę o tym, co się stało. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Konrad, jako poeta obdarzony mocą równą mocy kreacyjnej Boga, stawia się na równi z Nim, by wreszcie stwierdzić, że jako ten, który za miliony kocha i cierpi katusze, przewyższa Stwórcę, będącego tylko mądrością. Do głębi przejęty cierpieniami swego narodu, Konrad wyzywa Boga na pojedynek serc. A kiedy Bóg nie odpowiada, gotów jest posunąć się do ostatecznego bluźnierstwa i nazwać Go carem. Na szczęście, niecierpliwy diabeł wypowiada za Konrada to bluźnierstwo. Konrad-poeta, jak Prometeusz, zbuntował się przeciwko Bogu. Nie został jednak potępiony - wybaczono mu ten bunt, bo kochał Naród, kochał wiele, kochał wielu. Jedyną karą, jaką poniesie, będzie to, że nie zobaczy proroczej wizji przyszłych losów Polski. A tajemniczy czterdzieści i cztery widzenia księdza Piotra to być może właśnie Konrad. Z. Krasiński "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk jest poetą fałszywym, przeklętym - przez niego płynie strumień piękności, ale on pięknością nie jest. Dla niego poezja nie jest jedyny celem życia, jedyną wartością. Traktuje to jako środek do osiągnięcia sławy. W jego życiu brakuje miłości - nie kocha niczego i nikogo poza sobą. Orcio to poeta prawdziwy, błogosławiony. Poezja wypełnia całe jego życie i nie ma w nim miejsca na nic innego. To oddanie się poezji symbolizuje postępująca ślepota - w miarę jak traci wzrok zewnętrzny, coraz więcej dostrzega oczyma duszy, bo poezja jest dla niego celem ostatecznym. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Petroniusz uchodzi w Rzymie za arbitra elegancji. Jest jednym najbardziej zaufanych dworzan Nerona. Osiągnął tę pozycję dzięki umiejętni stopniowanym pochlebstwom. Jednak przed śmiercią pisze do cezara list, w którym mówi to wszystko, co do tej pory przemilczał. Nerona przedstawia Sienkiewicz jako kabotyńskiego pseudoartystę. Cezar gra w teatrze, śpiewa pieśni, które sam układa. By mógł opiewać w grafomańskich wierszach pożar Troi, zostaje podpalony Rzym. Kiedy przyjdzie mu umrzeć, jego ostanie słowa będą brzmiały: Jakiż artysta ginie! S. Wyspiański "Wesele" Poeta (którego pierwowzorem był Kazimierz Przerwa-Tetmajer) potrafi wygłaszać pełne górnolotnych słów przemowy, ale nie kryją one żadnej istotnej treści. Scena spotkania z widmem Rycerza pokazuje wewnętrzną pustkę Poety i jego poezji. Nawet, kiedy mówi o Polsce, stać go tylko na frazesy w rodzaju: Polska to jest wilka rzecz. W. Szymborska "Radość pisania" Poeta ma nieograniczoną władzę nad światem, który kreuje. Od niego zależy to, co się w tym świecie dziej, ale on też decyduje, czy ów świat pozostanie utrwalony w wierszu, czy też zniknie. Zatem radość pisania to możność utrwalania, zemsta ręki śmiertelnej - śmiertelny człowiek nieśmiertelne światy. BUNT Biblia Stary Testament Za pierwszych buntowników w Biblii uznaje się Adama i Ewę, którzy nie byli posłuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego, zdobywając w ten sposób umiejętność odróżnienia dobra od zła, za co zostali wygnani z raju: Ewa za karę miała w bólach rodzić dzieci, Adam - ciężko pracować, aby utrzymać rodzinę. Gdy Bóg przyjął ofiarę Abla (pasterza), a odtrącił ofiarę Kaina (rolnika), wówczas Kain zbuntował się przeciwko niejednakowemu traktowaniu, poczuł się odrzucony przez Boga i zabił Abla, za co Bób naznaczył go piętnem i skazał na tułaczkę. Kain zamieszkał na wschód od Edenu. Biblia Nowy Testament Przypowieść o synu marnotrawnym: przeciwko ustalonemu porządkowi zbuntował się młodszy syn i zażądał podziału majątku. Wziął swoją część i odszedł z domu, by wrócić później do ojca jako skruszony syn marnotrawny, który zaznawszy największego upokorzeni, zrozumiał swój błąd. Mitologia Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował przeciwstawić się wszechwładzy Zeusa: podczas ofiary w Mekone podzielił wołu na dwie części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miano mu składać w ofierze; wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom; przejrzał zamiary Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki Pandory. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu gdzie drapieżny ptak wydzierał mu odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin "prometeizm". Sofokles "Antygona" Jedyną osobą, która odważyła się zbuntować przeciwko autokratycznemu władcy, Kreonowi, była Antygona. Twierdziła, że: obowiązkiem jej jest pochowanie brata; prawa boskie są ważniejsze od praw ustanowionych przez człowieka; jednakowo kochała obu braci; ma prawo wybierać między życiem a śmiercią. Karą z bunt było zamurowanie jej w grocie. J. Kochanowski "Treny" Bunt jest najbardziej widoczny w trenach IX - XI, będących świadectwem kryzysu światopoglądowego. W trenie pada bluźniercze wyznanie: gdześkolwiek jest, jeśliś jest, które jest wyrazem niewiary w istnienie życia pozagrobowego, zaś w trenie XI siłę rządzącą światem i życiem człowieka nazywa nieznajomym wrogiem, który miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. Twierdzi również, że w tak urządzonym świecie nie ma znaczenia, czy ktoś żyje uczciwie i bogobojnie (kogo kiedy pobożność jego ratowała? Kogo dobroć przypadku złego uchowała). W trenach poeta wyraził również sprzeciw wobec filozofii stoickiej, która nie okazała się tarczą przeciw złu tego świata, a więc jest filozofią bezwartościową, więcej - nieludzką, jeśli każe zachować spokój wśród przejmującego bólu. W trenie XVII stwierdzi: bo mając zranioną duszę, rad i nierad płakać muszę. G.G. Byron "Giaur" Tytułowy bohater jest człowiekiem zbuntowanym wobec nudnego, schematycznego stylu życia. W Grecji, gdzie właśnie toczy się walka przeciwko narzuconej przez Turków niewoli, szuka intensywnych przeżyć. Niepokorny i hardy, Giaur nie akceptuje też obyczajowości teko kraju - uprowadza brankę z haremu Hassana. Po latach, podczas spowiedzi w klasztorze, odrzuci też wszelką wiarę i modlitwę: nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę. Wcześniej o jego odwróceniu się od Boga narrator informuje: ani się kłania przed Bogurodzicą (...), przed Pańskim chlebem nie klęka. A. Mickiewicz "Grażyna" W imię miłości do ojczyzny (obrona Litwy przed Krzyżakami) przeciwko zadzie podporządkowania się woli męża i bezwzględnego posłuszeństwa jego rozkazom zbuntowała się żona księcia litewskiego, Litawora - Grażyna. Gdy litewski władca postanowił nie walczyć z Krzyżakami, Grażyna w zbroi swojego męża stanęła na polu bitwy. Śmiertelnie ranna, umierając, przepraszała Lita wora za ten jedyny raz, gdy była mu nieposłuszna. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Postępowanie Konrada Wallenroda także sprawiedliwa miłość do ojczyzny i chęć walki dla niej. Średniowieczny wojownik łamie w rażący sposób zasady etyki rycerskiej: walczy podstępem, zdradza, przywdziewa maskę, by nie pokazać swego prawdziwego oblicza. Jako chrześcijanin - zabija i popełnia samobójstwo, skazuje na cierpienia ukochaną osobę. Konrad Wallenrod - to natura byroniczna: pełen sprzeczności zbuntowany wobec świata, niepokorny, bo nawet Halban często z trudem jego moc bezrozumną na więzi trzyma, gwałtowny, bezkompromisowy. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Jednym z młodych spiskowców, przetrzymywanych w klasztorze ojców bazylianów, jest Konrad - romantyczny Prometeusz, który widząc wszystkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitwę krwawszą niźli Szatan. Wyzywa Boga na pojedynek dlatego, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spokojem patrzy na ból i poniżenie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu zapewnić władzę nad ludzkimi uczuciami (rząd dusz), by wreszcie bluźnierczy poeta mógł uczynić ten świat szczęśliwszym (większe niż ty zrobiłbym dziwo, zanuciłbym pieśń szczęśliwą). Pojedynek z Bogiem został jednak przegrany, bunt daremny, nie w poświęceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W młodości Jacek Soplica był samowolnym zawadiaką, hardym, pyszałkowatym sobiepanem, który nie bał się nikogo i niczego, który trząsł całym powiatem. Ta niepokorna, buntownicza natura nie pozwoliła mu pogodzić się z decyzją stolnika. Zabicie Horeszki było wyrazem niezgody na ingerowanie magnata w sprawę miłości jego córki i Jacka Soplicy. Jego buntownicza natura nie mogła pogodzić się z przymusem w żadnej formie. J. Słowacki "Kordian" Bohater to samotny indywidualista i buntownik, który znalazłszy w życiu cel (uwolnienie ojczyzny od tyrana), zechce poświęcić mu się bez reszty. Pomimo że Kordian przegra głosowanie w podziemiach katedry, nie przyjmie do wiadomości racji prezesa i będzie próbował sam zabić cara. Swoim opozycjonistom powie, że nie może spokojnie patrzeć, jak tysiące w kopalniach jęczą, a setki młodych Polaków wywieziono na Syberię. Za swój bunt zapłaci pobytem w szpitalu wariatów, później stanie przed plutonem egzekucyjnym. Z. Krasicki "Nie-Boska komedia" Hrabia Henryk, romantyczny poeta, nie może zaakceptować zwykłego codziennego i nudnego życia z żoną, którą powinien kochać. Przed zawarciem małżeństwa wydawało mu się, że wspólne życie z Marią będzie atrakcyjne, niezwykłe. Szybko przekona się, że tak nie jest, wobec tego dał się zwieść Szatanowi pod postacią Dziewicy. Buntując się przeciw, jego zdaniem, banalnemu i i szaremu życiu, goniąc za nieosiągalnym ideałem, dotarł na skraj przepaści. Przeciwko arystokracji jako warstwie zgrzybiałej i robaczywej, której czas już minął, występują młodzi, zgłodniali i silni. Przyszli upomnieć się o swoje prawa: chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie i odpoczynku w lecie. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Raskolnikow nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni mają pieniądze, inni muszą się prostytuować, aby zarobić na utrzymanie rodziny (Sonia) i że jedni bogacą się kosztem innych (Alona Iwanowna). Buntuje się od przeciw Bogu, próbując stworzyć świat bez Boga, gdzie wszystkie prawa ustanawia człowiek. Rodion twierdzi: wszystko jest w rękach człowieka, a on pozwala sobie zdmuchnąć wszystko sprzed nosa. W swej matematyce ścisłej teorii dotyczącej uszczęśliwiania ludzi Raskolnikow nie uwzględnił właśnie...człowieka z jego także ludzką naturą i wyrzutami sumienia. Buntownik Rodion Romanowicz został pokonany cichą miłością Soni i jej pokorną wiarą. H. Sienkiewicz "Potop" Bohaterem-buntownikiem (wzorowanym na Jacku Soplicy), który jest gotów walczyć o wszystko z całym światem, który nie przyjmuje nigdy odmowy i sprzeciwu, bo zwykł sobie wszystko sam brać, jest Andrzej Kmicic. Natura niepokorna, zawadiacka, typ kresowego watażki, który przyzwyczajony jest rozkazywać, a nie słuchać. Dlatego chyba było mu tak łatwo zapanować nad czamułem tatarskim, że to on umiał skręcić karki niepokornym, a sam dał się okiełznać tak naprawdę jedynie Oleńce. G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej" Przeciw tyranii Dulskiej usiłował zbuntować się Zbyszko. Swoim trybem życia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem (prowokacyjnie zaczepne odpowiedzi, np. czy jest kawa w tym zakładzie?, słownictwo) oraz pseudowyzwolonymi poglądami Zbyszko próbował zdystansować się wobec kołtuństwa matki. Oświadczył nawet, że ożeni się z Hanką. Jego bunt był jednak krótkotrwały i pozorny, bo młodzieniec w gruncie rzeczy i tak wiedział, że będzie Felicjanem, będzie obierał czynsze, będzie rodził Dulkich, całe legiony Dulskich (...), bo się urodził po kołtuńsku, a całej warstwy kołtuńskiej nic wypełnić nie zdoła. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Przeciwko takiemu stanowi, że lekarze są lekarzami ludzi bogatych, że leczą tylko choroby, a nie przeciwdziałają ich przyczynom, buntuje się doktor Judym, który sam pochodzi z nizin społecznych i uważa, że ma wobec najuboższych dług do spłacenia. Jego wystąpienie z odczytem u doktora Czernisza zapoczątkowuje walkę z kliką lekarzy, którzy podobnie jak Węglichowski, swoją działalność ograniczają do wypisywania recept dla biednych, zaś rzetelnie leczą tylko bogatych (umieją pilnie tępić mikroby w sypialni bogaczy). Buntownicza postawa Judyma znalazła apogeum w scenie kłótni z Węglichowskim i Krzywosądem. Doktor nie mógł opanować ogarniającej go szewskiej pasji. W.S. Reymont "Chłopi" Największym buntownikiem w gromadzie Lipczan jest Antek, który nie chce pokornie godzić się na status prawie parobka w gospodarstwie ojca. Antek to rogata, niepokorna dusza, z trudem powstrzymuje emocje, nie może spokojnie zaakceptować prawa: ojca grunt, to i jego wola. Zazdrości ojcu posiadanych morgów, władzy, bogactwa i Jagny (będzie o nią z Maciejem rywalizował). Jego hardej natury nie złamało nawet wypędzenie z rodzinnego domu i bieda, jaką poznał, mieszkając w Bylicy. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Jest to powieść o buncie przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Aby się od wszelkiej formy wyzwolić, Józio przymierza się do kolejnych środowisk: szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej gębie i pupie szkolnej. mieszczańskiego domu stwarzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromitować pseudobunt Młodziakowej wobec tradycji; ziemiańskiego dworku, gdzie utrwaloną formą od wieków było, że pan dawał w mordę, a cham brał w mordę. Kolejne ucieczki (bunty Józia) potwierdzą, że przed gębą nie ma ucieczki. Jest to też powieść, która stanowi wyzwanie przeciwko tradycyjnej formie powieściowej (por. fragmenty autotematyczne, kompozycja, narracja). Witkacy "Szewcy" Wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowolenia i chęci panowania. Szewcy np. nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja, inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie, nawet jedzą co innego (kompleks langusty), iv nawet dziwek mają pod dostatkiem, więc rewolucja jest drogą zdobycia tych przywilejów. H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem" Sam tytuł sugeruje wyścig z Bogiem. Niepokorny, który taką próbę podejmuje, jest Marek Edelman. Po raz pierwszy zrobił to podczas wojny na Umschlagpatzu, ratując niektórych spośród tysięcy wywożonych na śmierć. Później, po wojnie, taki wyścig podjął jako kardiochirurg, rozpoczynając walkę o życie pacjentów, tzw. przypadków beznadziejnych i często udawało mu się przechytrzyć Boga, który złośliwie chciał zdmuchnąć płomień świecy życia. DWOREK M. Rej "Żywot człowieka poczciwego" Jest miejscem, gdzie człowiek z dala od świata może pędzić ciche i spokojne życie w zgodzie z rytmem natury. Tutaj zażywa radości pracy na roli. Tutaj, gdy przypadnie wiosna, może z żonką, czeladka po sadkach, po ogródkach sobie chodzić, szczepków naszczepic, drobne drzewka rozsadzić, niepotrzebne gałązki obcinać, mszyce pozbierać, krzaczki ochedorzyc. Tutaj wreszcie wychowuje swoje potomstwo na ludzi pocciwych. J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie" Wiejski dom, gniazdo ojczyste, jest symbolem umiarkowanych pragnień poety, który - na wzór Horacego - nie pożąda bogactwa ani marmurowych pałaców, ale pragnie cichego i spokojnego życia, otoczony szacunkiem ludzi. Nurt ziemiański w literaturze XVII w. Nurt ten często zwany jest także dworkowym, ponieważ jego twórcy to zwykle średnia szlachta zamieszkująca w wiejskich dworkach. Dla pisarzy tego nurtu dworek jest symbolem ich swobód, często staje się twierdza w walkach z sąsiadami. W przeciwieństwie do bogatych rezydencji magnackich, utożsamiany jest z tym, co swojskie i rodzime. J. Ch. Pasek "Pamiętniki" Po licznych wojnach Pasek porzuca służbę w wojsku i osiada w swoim majątku. Jego siedziba, dworek wiejski w Krakowskiem, staje się nieraz twierdza, gdyż bujny temperament Paska bywa przyczyna licznych procesów (m.in. zostaje skazany na infamie). Czas pobytu na wsi ukazuje autora jako skrzętnego gospodarza i dobrego męża. I. Krasicki "Żona modna" Wiejski dworek pana Pietra po przyjeździe "żony modnej" zostaje poddany gruntownym zmianom. Strącił cały swój dawny sarmacki charakter, zgoła przeszedł (...) warszawskie pałace. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Dworek w Soplicowie, z drzewa, lecz podmurowany, jest ostoja polskości i dobrych szlacheckich tradycji. Jego wygląd stal się wzorcem polskiego dworku. Wnętrze siedziby Sopliców wskazuj, ze szanują oni tradycje narodowe. Dla Mickiewicza Soplicowo staje się symbolem szczęścia lad dziecięcych i utraconej ojczyzny. H. Sienkiewicz "Potop" Do dworku Billewiczów we Wodoktach pędzi z wojny Kmicic, by odebrać piękny legat w postaci Oleńki. Tutaj tez Wołodyjowki i inni uwolnieni z rak Janusza Radziwiłła oficerowie dzięki panu Zagłobie dowiedzą się, ze pan Andrzej wstawiał się za nimi do księcia. Tu wreszcie po raz pierwszy zachwieje się wiara Kmicica w uczciwe intencje Radziwiłłów. S. Wyspiański "Wesele" Akcja dramatu toczy się w bronowickiej chacie, ale w wystroju weselnej izby można odnaleźć wiele elementów typowych dla szlacheckiego dworku: złożone w krzyż szable, flinty, pasy podróżne, torba skórzana. To pomieszanie kultur szlacheckiej i chłopskiej ma symbolizować sytuacje wyjściowa dramatu - oto na weselu spotkają się chłopi i inteligencja o szlacheckim rodowodzie. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Dworek rodziców jawi się we wspomnieniach Joasi Podborskiej jako miejsce, gdzie przeżyła najszczęśliwsze chwile swojego życia. Kiedy po latach powróci do rodzinnego domu, znajdzie go zupełnie zmienionym przez obecnych właścicieli. Z. Nałkowska "Granica" Dworek rodziców w Boleborzy jest dla Zenona Ziembiewicza symbolem tego wszystkiego, czego chciałby w życiu uniknąć. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Wiejski dworek ciotki w Bolimowie, do którego wyjeżdża Józio wraz z miętusem, jest dziwacznym miejscem, gdzie wuj opowiada głupawe historyjki, ciotka nieustannie wspomina dzieciństwo głównego bohatera, Zosia okazuje się być mdła i nudna, głupia panienka, a Zygmunt, choć jak przystało na panicza, odbywa erotyczne wyprawy do wsi, jednak ugania się nie za młódkami, ale za "starkami". Dworek ciotki jest jakimś absurdalnym muzeum pseudo-szlachetczyzny. MILOSC DO OJCZYZNY "Piesn o Rolandzie" Walka z Saracenami w obronie wiary jest obowiązkiem sredniowiecznego rycerza. Laczy się ona jednoczesnie z obrona ziem swego seniora przed niewiernymi. Dlatego tez Roland (wzór rycerza) umierając, pamieta, żeby wspomniec jeszcze slodka Francje, w obronie której oddal życie. W postaci Rolanda realizowal się ideał wiernosci wladcy, ojczyznie i Bogu. J. Kochanowski "piesn V, O spustoszeniu Podola" Nawiazujac do najechania i spladrowania Podola przez Turków w 1575r., Kochanowski apeluje do uczuć patriotycznych szlachty, wzywa do opamietania się póki jeszcze pora. Twierdzi: pozno puklerza przebici macaja. J. Kochanowski "piesn XII, O cnocie" Prawdziwa cnota miłości ojczyzny odznacza się bezinteresownoscia, nie boi się ludzkiej zawisci i tylko taka jest przez Boga nagradzana, bowiem droga do nieba stoi otworem dla tych, co sluza ojczyznie. J. Kochanowski "piesn XIX, O dobrej slawie" Miłość ojczyzny nie sprowadza się tylko do gotowosci do walki w jej obronie. Ku pozytku dobra spólnego mozna sluzyc, wykorzystujac inne talenty, w które Bóg wyposazyl człowieka, np. inteligencje, dowcip, dar pieknej wymowy, sile miesni, nieugietosc charakteru. J. Kochanowski "Odprawa poslów greckich" Mitologiczny kostium zostal tu wykorzystany do przestawienia sytuacji Polski. Kochanowskiego napawa lekiem prywata obywateli (Aleksander-Parys), przekupstwo (Iketaon), nieudolnosc i chwiejnosc wladcy (Priam). Jak grozne ostrzezenie grzmia slowa posla Ulissesa: O nierzadne królestwo i zginienie bliskie, gdzie ani prawa waza, ani sprawiedliwosc ma miejsca, wszystko zlotem kupic trzeba. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej" Jest to opowiesc o przygotowaniach do bitwy z wojskami turecko-tatarskimi pod Chocimiem w 1621r. i o samej bitwie. Odwolania do szczytnej i chwalebnej tradycji samrackiej sluza obudzeniu w Polakach ducha walki. Hetman Chodkiewicz w swojej przemowie swiadomie prezentuje Tatarów jako niegroznych przeciwników (malo co tam wojennych - dziady, kupce, Zydy). Odwoluje się do sarmackiego obowiązku obrony wiary, kobiet i dzieci oraz ojczyzny jako upersonifikowanej matki (matka utrapiona pod wasze się z tym wszystkim dzis kryje ramiona). W opisie bitwy widac, ze plomienne slowa hetmana odniosly skutek: Polak rany zadaje, Turczyn tylko dzwoni (...), nasz gdzie tnie, tam rana; gdzie pchnie, dziura w ciele. J.U. Niemcewicz "Powrót posla" Ugrupowanie patriotyczne reprezentuje w utworze rodzina Podkomorzego, który uważa, ze dom zawsze powinien ustepowac krajowi, dlatego tez Podkomorzy tak pokierowal zyciem synów, aby mogli oni sluzyc ojczyznie. Jest on za wprowadzeniem reform sluzacych wzmocnieniu panstwa id dobru ojczyzny. J. Wybicki "Piesn Legionów Polskich we Wloszech" Utwór, choc napisany także po trzecim rozbiorze, prezentuje zupelnie inny uczucia. Co prawda nie ma już panstwa, ale ojczyzna istnieje w sercach Polaków (jeszcze Polska nie umarla, póki my zyjemy). Utwór wyraza wiare w mozliwosc odzyskania utraconej ojczyzny (co nam obca moc wydarla, szabla obijemy), przyklad tego jak zwyciezac, nalezy brac z takich wielkich postaci, jak Napoleon, Kosciuszko, Czarnecki. A. Mickiewicz "Grazyna" Sredniowiecze posluzylo autorowi za pretekst do pokazania ofiary zlozonej na rzecz ojczyzny. Zona księcia litewskiego, Litawora, sprzeniewierzajac się zasadzie posluszenstwa malzenskiego, postanawia stanac do walki z Krzyżakami. Potajemnie przywdziewa zbroje meza, który przestal wierzyc w mozliwosc zwyciestwa. Ona walczy do konca. Na oltarzu miłości ojczyzny sklada życie. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Tytulowy bohater, zgodnie z zasada Machiavellego, za kazda cene będzie ratowal ojczyzne. Poswieci dla niej swój rycerski honor, spokój i zbawienie duszy, własne szczescie na ziemi z ukochana kobieta. Ponieważ nie może walczyc z wrogiem otwarcie, jedyna droga pozostaje podstep i do niego ucieka się Walter Alf (jedyna bron niewolników - podstepy). Pod sredniowiecznym kostiumem kryla się rada skierowana do wspólczesnych Mickiewiczowi, jak walczyc z wrogiem stokroc silniejszym, gdy jedynym celem jest ocalenie ojczyzny. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" W cyklu osiemnastu utworów miłość do ojczyzny wyraza się tęsknota za nia. Jest to uczucie, które nigdy nie opuszcza pielgrzyma odwiedzajacego rózne miejsca na Krymie. Niezaleznie od tego, czy SA to stepy, podróz statkiem, wedrówka nad przepascia, kontemplacja ruin haremu, czy bogactwo wrazen na bajdarskiej równinie, zawsze i wszedzie w tej krainie dostatków i krasy mysl wedrowca powraca do Litwy, która opuscil, a pamiec znanych mu i bliskich nie pozwala w pelni cieszyc się wrecz barokowo bogatymi pejzazami. Dopiero właśnie tu pielgrzym w pelni mógl zrozumiec swoja samotność wobec ludzi i Boga. A. Mickiewicz "Reduta Ordona" Postac porucznika Ordona jest tu wzorem walki do konca i poswiecenia zycia dla ojczyzny, gdy nic już wiecej zrobic nie mozna. W utworze Mickiewicza w sytuacji przewazajacej przewagi wojsk rosyjskich (lawa blota, morze), reduta dowodzona przez Ordona nie może się utrzymac, totez porucznik podejmuje decyzje wysadzenia prochowni, w której sam ginie. Poeta dodaje komentarz: bo dzielo zniszczenia w dobrej sprawie jest swiete jak dzielo tworzenia. W rzeczywistosci Ordon nie zginal, ale kanon poezji tyrtejskiej dopuszczal tego rodzaju niescislosci. A. Mickiewicz "Dziady III" Miloscia do ojczyzny kieruje się Konrad, gdy buntowniczo wyzywa Boga na pojedynek, zarzucajac mu obojetnosc wobec cierpien rodaków. Konrad twierdzi: chce ja (ojczyzne) dzwignac, uszczesliwic, chce nia caly świat zadziwic. J. Słowacki "Kordian" To Kordian jest tym, który chce poswiecic się dla ojczyzny. Podczas spotkania w podziemiach katedry ze spiskowcami bohater przekonuje się, ze prawie wszyscy SA przeciwko zabiciu cara. Prezes i ksiadz kaza czekac, podczas gdy Kordian jedyny ratunek dla ciemiezonej ojczyzny widzi w zgladzeniu cara. Sam postanawia dokonac tego dziela, wierzac ze potem kraj nasz wolny! Potem jasnosc dniowa! Polska się granicami ku morzom rozstrzela i po burzliwej nocy oddycha i żyje. J. Słowacki "Hymn (Smutno mi, Boże)" Refrenem są powtarzajace się w wierszu slowa: smutno mi, Boże, które okreslaja nastrój utworu. Jest on spowodowany oddaleniem od kraju, swiadomoscia niemoznosci powrotu (wiem ze mój okret nie do kraju plynie, plynac po świecie). J. Przybos nazwal wymowe utworu religia smutku, bo mysl o przemijaniu (nowi gdzies ludzie w sto lat beda po mnie patrzacy - parli) naklada się na bolesna świadomość pielgrzymowania, której nawet Bóg przez piekno zachodu slonca oslodzic nie jest w stanie. B. Prus "Lalka" Patriotyzm Wokulskiego jest skomplikowany. Gdy byla tego potrzeba - wzial udzial w postaniu styczniowym, bo w tamtym czasie wierzono, ze jest to jedyna droga do odzyskania niepodleglosci. Za ten czyn odpokutowal (nie jest to jednoznaczne, bo stamtad wrócil do kraju prawie uczonym) na Syberii. Do tego momentu biografia bohatera realizuje wzorzec narodowo-martyrologiczny. Po latach zrozumial jednak, ze podstawa narodowego bytu, gwarancja jego trwania są solidne podstawy gospodarcze i takie stara się budowac. Chce prowadzic dzialalnosc gospodarcza wielkiego formatu, chce pomóc krajowi dzwignac się przez prace, bo uwolnil się do mitu narodowego i wie, ze szansa dal Warszawy nie jest bycie szancem, na który Bóg ciska kamienie, ale nowoczesnym miastem, gdzie znajda dla siebie miejsce i zajecie dobrzy kupcy i chca dla kraju pracowac naukowcy. Zupelnie innego formatu jest patriotyzm Rzeckiego, który wychowany w kulcie Napoleona, ma za sobą burzliwa przeszlosc Wiosny Ludów i nadal trwa w tym narodowym micie walki. Marzy mu się konflikt miedzy Rosja a koalicja niemiecko - austriacka, w którym Polacy beda mogli "wygrac" swoje sprawy. Jego szlachetne, romantyczne marzycielstwo sprowadza się do goracej wiary w szczesliwa gwiazde Napoleona. H. Sienkiewicz "Potop" Sensem calej "Trylogii" SA slowa konczace "Pana Wolodyjowskiego": ku pokrzepieniu serc. Nalezalo pokoleniu przytloczonemu kleska powstania, represjami, zrezygnowanemu, któremu nakazywano: "realizm polityczny" i przyziemna prace organiczna - dac wiare i nadzieje. Totez "Trylogia" kreuje postacie takich bohaterów, jak Jerema Wisniowiecki, Skrzetuski, Podbipieta, Wolodyjowki, Czarnecki, Kmicic. Tworza oni wzorzec patriotycznych zachowan: gdy ojczyzna w potrzebie, wszystko nalezy jej poswiecic, lacznie z zyciem (wrecz meczenska śmierć Longinusa Podbipiety, przypominajaca rozwiazanie z "Reduty Ordona" śmierć Wolodyjowskiego w Kamiencu). W "Potopie" oprócz zdrajców ojczyzny, SA także i ci, którzy jej nie opuszcza (Wolodyjowski, Sapieha), a ci którzy zbladza (Kmicic), zrozumieja swoja omylke i zachca ja Rzeczypospolitej wynagrodzic. W "Potopie" nadzieja jest wspólne dzialanie narodu, pojawienie się meza opatrznosciowego, który nie z soli ani z roli wyrósl, ale z tego, co go boli (Czarniecki) oraz przeswiadczenie, ze przychylnosc boska nas nie opusci nigdy (obrona Jasnej Góry). H. Sienkiewicz "Krzyzacy" Powiesc ta pelnila podobna co Trylogie funkcje, prezentujac postacie szlachetnych bohaterów, nieustraszonych rycerzy, pogromców wroga. Taki jest Jurand ze Spychowa, który wydaje Krzyzakom walke na śmierć i życie, rozwazny, acz nieustepliwy Macko i porywczy Zbyszko, dla którego pragnienie odzyskania Danuski laczy się z checia gromienia Krzyzaków. Konczaca powiesc zwycieska bitwa pod Grunwaldem daje nadzieje, pokazuje, do jakiej mobilizacji sil, wspóldzialania ich do jakich ofiar zdolny jest naród w sytuacji zagrożenia swego bytu. S. Zeromski "Syzyfowe prace" Po slynnej lekcji jezyka polskiego, na której Zygier recytowal "Redute Ordona", w wielu uczniach klerykowskiego gimnazjum obudzily się uczucia patriotyczne. Marcin przezyl wstrzas, przypomnial sobie opowiesc strzelca Nogi o powstancach, zrozumial, ze szedl zła droga. Przeciwstawiajac się systematycznej akcji rusyfikacji, mlodziez spotykala się na górce u Gontali, gdzie czytano m.in. utwory polskich romantyków, zywo dyskutowano. W jednym ze swoich znaczen tytul powiesci nawiazuje do codziennie na nowo podejmowanych wysilków uczniów, by nie dac się rusyfikatorom, ponieważ właśnie w odmowie ogladania rosyjskich spektakli, protestowali przeciwko falszowaniu polskiej historii, poslugiwaniu się wbrew zakazowi jezykiem polskim mlodziez widziala swój obowiazek wobec ojczyzny. K.I. Galczynski "Piesn o zolnierzach z Westerplatte" Wiersz jest gloryfikacja bohaterstwa i poswiecenie obronców Westerplatte, którzy zgodnie z tyterskim kanonem śmierci nie wahali się zlozyc dla ojczyzny ofiary z wlasnego zycia (to nic, ze tak bolaly rany). Zostali za to nagrodzeni podobnie jak wzorowy rycerz sredniowiecza, Roland - prosto do nieba czwórkami szli zolnierze z Westerplatte. MŁODOŚĆ Okres w życiu ludzkim odznaczający się doskonała forma fizyczna i psychiczna. Kojarzony jest z emocjonalnym stosunkiem do rzeczywistości, brakiem doświadczenia, beztroska i buntowniczym nastawieniem do świata. Biblia Nowy Testament Już w młodości Jezus zadziwia mądrością. Gdy gubi się w świątyni, wdaje się w dysputę z uczonymi w piśmie. Mitologia Bogowie dzięki ambrozji i nektarowi są nie tylko nieśmiertelni, ale także wiecznie młodzi i piękni. Sofokles "Antygona" - W sporze z synem Kr eon próbuje obalić jego argumenty, uciekając się do stwierdzenia, ze jest zbyt młody, by móc udzielać rak ojcu i władcy. - Antygona skarży się, ze jest zbyt młoda, by umierać. Nie poznała jeszcze ani szczęścia miłości, ani obowiązku macierzyństwa. Anonim zw. Gallem "Kronika polska" Mimo młodego wieku, Książe Bolesław Krzywousty odznacza się zaletami i cnotami wielkiego władcy. Jest niezwykle odważny, a jednocześnie roztropny i mądry. M. Rej "Żywot człowieka poczciwego" Tak jak każda pora ludzkiego życia, także i młodość ma swoje obowiązki i przyjemności. Przede wszystkim jest to czas życiowej edukacji człowieka i podejmowania ważnych decyzji, jak chociażby wybór towarzyszki życia. J. Kochanowski "Na młodość" Szaleństwa młodości SA czymś naturalnym. Ci, którzy oburzają się na nie, chcą mięć rok bez wiosny. I. Krasicki "Do króla" Młodość jest jednym z zarzutów, jakie pod adresem Stanisława Augusta Poniatowskiego wysuwa szlachta. Młody wiek króla świadczy o braku mądrości, bo, jak wiadomo, stwierdza ironicznie Krasicki, mądrość bierze się z siwych włosów. Na szczęście, z tej wady król już się poprawia - przybywa mu lat, a wraz z nimi siwych włosów. A. Mickiewicz "Oda do młodości " Młodość jest dynamiczna, pełna entuzjazmu, zdolna zmienić oblicze świata. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Widząc zamyślenie Tadeusza przy stole i to, ze nie zajmuje się on Podkomorzankami, Sędzia wypowiada zgryźliwe uwagi na temat młodzieży. B. Prus "Lalka" Młodość Rzeckiego jest całkowitym zaprzeczeniem jego wieku dojrzalego. Jako młodzieniec był człowiekiem bardzo aktywnym, walczył w powstaniu na Wegrzech, przewędrowal całą niemal Europę. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Młodość tylko pozornie jest okresem beztroski i szczęścia. W rzeczywistości to czas największej presji, jaka na człowieka wywiera otoczenie, próbując go upupić - zamknąć w sztywne schematy. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" Młodość bohaterów przypadła na czas apokalipsy spełnionej. Wspólnym przeżyciem ich młodości jest wojna: czas walki, dokonywania wyborów, obcowania ze śmiercią, zegnania najbliższych, czas bólu, trwogi, często próby charakterów (szczególnie powstanie warszawskie). Ale to także okres wielkich, choć często dramatycznych krótkich miłości (Malutki - Alla, Kolumb - Basik, Jerzy - Alina, Olo - Kryśka), jak tez wspaniałych, zahartowanych przez ten szczególny czas przyjaźni (Olo - Jerzy, Jerzy - Zygmunt). N.H. Keinbaum "Stowarzyszenie umarłych poetów" Bohaterami powieści SA młodzi chłopcy, uczniowie renomowanej akademii Weltona. Kiedy w ich życie wkracza nowy nauczyciel, John Keating, postanawiają oni wyjść poza nudę i schematy szkoły, żyć w imię zasady carpe diem, co kończy się dla nich tragicznie. POLSKA I POLACY "Legenda o Lechu, Czechu i Rusie" Wywodzac naród polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta wlacza Polaków do rodziny ludów slowianskich. Tlumaczy tez pojawiajaca się czesto nazwe Lechici. Wyjasnia równiez pochodzenie godla (bialy orzel) i nazwy stolicy (Gniezno). M. Rej "Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" Polska jest krajem, w którym nikt nie wypelnia nalezycie obowiazków swojego stanu. Ksiadz traktuje swoje zajecie jako prace, za która nalezy mu się sowita zaplata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swoje interesy i nie jest w stanie uchwalic zadnych ważnych dla kraju ustaw. J. Kochanowski "Piesn o spustoszeniu Podola przez Tatarów" Polska jest odbiezalem stadem, które drapaja rozbójce wilcy, poniewaz ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostroznych psów za soba wodzi. Jest to wyrazna aluzja do sytuacji, jaka wytworzyla się po ucieczce Henryka Walezego. Jesli najazd Tatarów na Podole nie bedzie zadna nauka i nie doprowadzi do opodatkowania się na rzecz regularnej armii, nowa przypowiesc Polak sobie kupi, ze i przed szkoda, i po szkodzie glupi. J. Kochanowski "Odprawa poslów greckich" Troja jest dla Kochanowskiego obrazem Polski, nierzadzonego królestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa waza, ani sprawiedliwosc ma miejsce, a wszystko zlotem kupic trzeba. Mlódz wszeteczna zas, która zniewiesciala w wygodnym życiu, nie bedzie w stanie bronic kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej młodzieży. A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim zas zrównania obywateli wobec prawa. Modrzewski mówi o dwóch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w których prawo róznie traktuje obywateli zaleznie od stanu, do jakiego naleza. Jednocześnie domaga się reformy polskiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kosciola od panstwa. P. Skarga "Kazania sejmowe" Polske nekaja choroby, które zagrazaja jej istnieniu. Wsród nich Skarga wymienia miedzy innymi oslabienie wladzy królewskiej, sklócenie stanu szlacheckiego i innowierców. Jesli Polacy nie podejma prób leczenia tych chorób, Polsce grozi zaglada, która autor ukazuje w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa. Polska jest tonacym okretem, który nalezy ratowac. Ci którzy chronia tylko swój dobytek, pójda na dno razem ze statkiem. Ci, którzy podejmuja próby ratowania go, uchronia statek i swoje dobra. W. Potocki "Nierzadem Polska stoi" Brak w Polsce stalych praw. Te, które SA, zmieniaja się jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane SA jedynie dla wygody magnaterii. Ich przestrzegania wymaga się jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian. W. Potocki "Pospolite ruszenie" Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi się do walki, choc wróg się zbliza. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, ze stawia się ja na równi z chlopami. Wedlug Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego. W. Potocki "Zabytki polskie" Polacy zajeci SA gromadzeniem majatków i zyciem na pokaz. Dbajac o wystawnosc i przepych, nie zauwazaja trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, ze jesli chcą zgromadzone dobra przekazac potomkom, musza ratowac ojczyzne. Bo jesli ona zginie, zgina razem z nia. W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej..." Polacy SA spadkobiercami wielkich wojowników przeszlosci i z natury odznaczaja się walecznoscia odwaga, wprzód w szabli nizli w zagonach dziedzicza. J. Ch. Pasek "Pamietniki" W wojnie ze Szwedami, którzy SA heretykami, Polaków wspiera Bóg. A kiedy Szwedzi, uniesieni sila eksplozji do nieba, zastukali do niebianskiej furty, sw. Piotr odpedzil ich od niej i stracil na ziemie, mówiac, ze nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie dosc, ze innowiercy, to jeszcze przesladuja Polaków, wiernych Bogu i wyznajacych jedyna prawdziwa religie katolicka. I. Krasicki "Pijanstwo" Polacy holduja zle pojmowanej sarmackiej goscinnosci, która objawia się przede wszystkim nadmiernym piciem alkoholu. Prowadzi to do klótni i bójek przy stole. Polacy po alkoholu staja się niezwykle waleczni i snuja wielkie polityczne plany. A. Mickiewicz "Dziady III" Naród polski jest jak lawa, która pod twarda i zimna skorupa kryje wiecznie plonacy ogien. Ci, co stoja na narodu czele, arystokracja, odznaczaja się serwilizmem (bezwzgledne podporzadkowanie) wobec cara i Rosji. Ale mlodziez jest pełna zapalu do walki. Nie pogodzila się z utrata wolnosci i nigdy się nie pogodzi. Polska z widzenia ksiedza Piotra jest cierpiacym Chrystusem. Rozpieta jest na krzyzu, który ma z trzech wyschlych ludów ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzien zmartwychwstania, kiedy ukaze się swiatu w pelni swojej chwaly i wskaze innym droge do wolnosci. J. Slowacki "Kordian" Polacy pogodzili się z niewola, brak im woli walki. Kordian sam próbuje dokonac zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto bylby mu pomoca. Tak samo bylo z powstaniem listopadowym - garstka powstanców, którzy nie dojrzeli do roli, jaka sobie wyznaczyli, walczyla samotnie, bo naród nie poszedl za nia. Zle dowódcy, bez wiary w zwyciestwo, rozgadani poslowie, korpus oficerski rycerzy ospalców także przyczynili się do kleski. B. Prus "Lalka" Spoleczenstwo polskie zajete zdobywaniem majatków i gromadzeniem pieniedzy nie ma czasu na sluzbe jakims waznym idealom. Niechetne wszystkiemu, co laczy się z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, którzy się tego ryzyka nie boja. Narastaja nastroje antysemickie, ale Polacy sami niejako powoduja to, ze w handlu zaczynaja dominowac Zydzi, poniewaz nie podejmuja ryzyka, pozostajac przy pewnych, choc przynoszacych niewielkie zyski interesach. Nie ma w tym spoleczenstwie miejsca na jakikolwiek idealizm, a idealisci czuja się wyobcowani i czesto staja się obiektem kpin. H. Sienkiewicz "Trylogia" Polacy SA walecznym narodem, który choc ma wiele wad, w chwilach zagrozenia potrafi się zdobyc na niezwykla odwage i bohaterstwo. Polska to kraj, który nekaja liczne nieszczescia, ale z kazdego upadku potrafi się podniesc dzięki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Polaka-katolika. Na przyklad w "Potopie" zdrajcy to w przewazajacej czesci innowiercy. S. Wyspianski "Wesele" Polska to jest wielka rzecz - takimi slowami artysci szafuja bardzo latwo. Ale w rzeczywistości SA obojetni na sprawy ojczyzny. Ich slowa się kryja zadnych istotnych tresci. Naród polski pograzyl się w stanie marazmu, uspienia, zobojetnienia. Ale jak chochol na wiosne odsloni krzak rózy, który moze pieknie rozkwitnac, tak i naród byc moze przebudzi się i gdy nadejdzie wlasciwa chwila, stanie do walki o wolnosc. S. Zeromski "Rozdziobia nas kruki, wrony..." - Po upadku powstania styczniowego w narodzie polskim zatriumfuje to, co najgorsze, zwycieza lajdacy i kanalie. Ci, którzy byli naprawde wartosciowi, albo zgineli w walce, albo przepadna w czasie powstaniowych represji. S. Zeromski "Przedwiosnie" - Polska znalazla się na rozdrozu. Nie wiadomo, jaka droga pójdzie, ale stoi przed nia wiele niebezpieczenstw, jesli nie zostana jak najszybciej rozwiazane problemy spoleczne. Najpowazniejszym zagrozeniem jest bolszewizm, który mlodemu pokoleniu moze wydac się szczególnie atrakcyjny, bo stwarza miraz szybkich i radykalnych zmian. Z. Nalkowska "Granica" Polska lat trzydziestych jest krajem, w którym wladza nalezy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupulów. Palace problemy spoleczne przez lata niepodleglosci nie zostaly rozwiazane, za to powiekszyly się fortyny tych, którzy bezwzglednie dazyli do swoich celów PRZEMIJANIE Jego poczatków nalezy doszukiwac się w Ksiedze Koheleta, ale także w filozofii starozytnej (Heraklit z Efezu). Motyw vanitas popularny w sredniowieczu i baroku motwy przemijania ukazujacy zmiennosc, niedoskonalosc i kruchosc tego, co doczesne, by tym samym podkreslic doskonalosc życia wiecznego i spraw duchowych. Biblia Stary Testament - Wraz z grzechem pierworodnym czlowiek utracil niesmiertelnosc. Odtad jego zycie bedzie naznaczone pietnem smierci, która zakonczy ziemskie trudy. Bóg mówiac do Adama i Ewy: prochem jestes i w proch się obrócisz, ukazuje im, jak kruche jest to wszystko, co wiaze się z ludzka egzystencja. - Ksiega Koheleta - W nieodwracalny i staly porzadek świata (Nic nowego pod sloncem) wpisuje Kohelet zycie ludzkie (Marnosc nad marnosciami i wszystko marnosc). To, co doczesne (dobra materialne, zyciowe troski, a nawet cierpienie), jest marnoscia. Wszystko przeminie, a czlowiek nigdy nie zglebi sensu istnienia, dlatego tez powinien zaufac Bogu i oprzec swe zycie na wierze, by tym samym zyc godnie. Mitologia Prometeusz stwarza człowieka za gliny i lez. Ten symboliczny opis wskazuje, ze w zycie ludzkie wpisane jest przemijanie (glina symbolizuje kruchosc kondycji człowieka) i cierpienie (lzy). Heraklit z Efezu Uznal, ze obraz świata jest dynamiczny. Prezasada świata jest ogien, który ustawicznie przemienia się w inne pierwiastki. Smierc jednych oznacza narodziny drugich. W ten sposób panta rhei (wszystko plynie), w przyrodzie trwa bezustanny ruch i stawanie się rzeczy. Jednocześnie podkresla to przemijalnosc i smierc rzeczy innych. Horacy "Exegi monumentum..." Zgodnie ze starozytna maksyma ars langa, vita brevis (sztuka trwa dlugo, zycie krótko), Horacy twierdzi, ze jego poezja zapewni mu niesmiertelnosc i slawe u potomnych. Wedlug niego to wlasnie twórczosc ocala człowieka przed całkowitym zapomnieniem i przemijaniem (Nie wszystek umre). Podobna mysl podejmie Jan Kochanowski w Piesni XXIV. Horacy "Oda XI" Podejmujac temat przemijania, zmiennosci życia, jak i jego tajemnicy, poeta nawiazuje do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Nakazuje, by nie troszczyc się zbytnio o czas przyszly, a poniewaz mknie rok za rokiem jak jedna rodzina, mówi, iz nalezy korzystac z czasu (Carpe diem - Chwytaj dzien). J. Kochanowski "O zywocie ludzkim" (Fraszki to wszystko...) Zycie człowieka opisuje poeta zgodnie z filozofia stoicka, nawiazujac także do motywów vanitas. Cokolwiek posiadamy (np. pieniadze, slawa) na tym swiecie, nie ma to wiekszego znaczenia, poniewaz wszystko to minie jako polna trawa. W życiu nie ma nic pewnego, a z człowieka, który zabiega o dobra doczesne, smieje się Fortuna... a moze Bóg. J. Kochanowski "Piesn XIX" Glównym celem w życiu rozumnego człowieka jest, wedlug poety, dobra slawa, która zapewni on sobie dzięki wlasnym talentom i umiejetnosciom. Dobra slawa jest także sposobem na zapewnienie sobie pamieci u potomnych (...A starac się, poniewaz musi zniszczec cialo, Aby imie przynajmniej po nas tu zostalo), czyli wiecznosc. M. Sep-Szarzynski "O krótkosci i niepewnosci na swiecie zywota czlowieczego" Spogladajac na ulotnosc i krótkosc życia, poeta gani sam siebie za pogon za doczesnymi rozkoszami, która odwrócila jego uwage od spraw wiary. Czlowiek powinien zrozumiec, iz te niestale dobra nie przynosza szczescia i prowadza do grzechu. Jedynym zas prawdziwym dobrem jest Bóg. M. Sep-Szarzynski "O nietrwalej milosci rzeczy świata tego" Milosc życia doczesnego, zaszczytów, slawy, rozkoszy i zlota, uwaza Szarzynski za niepelna. Czlowiek kocha bowiem to, co skazane jest na przemijanie, podczas gdy jedyna prawdziwa miloscia powinna byc milosc do Boga (wiecznej i prawej pieknosci). W. Szekspir "Hamlet" Kiedy Hamlet oglada na cmentarzu czaszke Jorika, blazna królewskiego, snuje refleksje na temat przemijania i smierci. Niewiarygodne jest dla niego, iz nawet po wielkich bohaterach (np. Aleksandrze Macedonskim) pozostaja tylko szczatki kosci i garstka popiolu. Scena ta jest potwierdzeniem i dopelnieniem wczesniej wypowiedzianych przez bohatera slów: Wszyscy tuczymy się na pokarm dla robactwa. Tlusty król i chudy zebrak to tylko odmiana tej samej potrawy. D. Nabrowski "Do Anny" Jedyna nieprzemijajaca wartoscia dla Naborowskiego jest milosc. Podczas gdy z czasem wszytko przemija, z czasem bieza lata, uczucie do jego Anny nie zmieni się. D. Nabrowski "Cnota grunt wszytkiemu" Dobra ziemskie, godnosci, powodzenie w życiu, a nawet rodzina nie zapewniaja czlowiekowi szczescia, bo iz to wszystko mija, za nic wszystko stanie. Nawiazujac do filozofii starozytnej poeta poucza, iz jedynie cnota i plynaca z niej slawa SA wieczne i zapewniaja czlowiekowi pelne, prawdziwe zycie. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" ("Bakczysaraj") Widok ruin palacu ogrodów - Bakczysaraju - które porasta bujna roslinnosc, rodzi refleksje o przemijaniu i nietrwalosci dziel człowieka, a jednocześnie niezmiennej potedze natury. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Poemat jest powrotem do przeszlosci, do dawnej kultury szlacheckiej, która przemija i odchodzi w niepamiec. Tylko starsze pokolenie pamieta dawne obyczaje, dlatego tez tak czesto pojawia się w tekscie slowo: ostatni. Ostatni jest wiec zajazd, ostatnie SA obyczaje czy przedmioty domowe, a Podkomorzy to ostatni, co tak poloneza wodzi. B. Prus "Lalka" Powiesc ukazuje spoleczenstwo polskie w momencie przemian kulturowych, obyczajowych, historycznych i gospodarczych. Smierc Rześkiego symbolizuje przemijanie świata romantyków, wyjazd Ochockiego - dezaktualizacje i utopijnosc idei pozytywistycznych. Przeminela także swietnosc arystokracji, która stala się skostniala, konserwatywna i zamknieta grupa spoleczna. W miejsce starego świata nastaje nowy: oparty na potedze pieniadza i bezwzgledny. Jego przedstawicielami SA Henryk Szlangbaum i Maruszewicz. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Swiat kultury antycznej ukazany zostal w momencie jej rozkladu. Przeminela dawna swietnosc Rzymu, a jej miejsce zajela amoralnosc i dekadencja. Odchodzenie tej kultury przyspiesza także fakt narodzin chrzescijanstwa (nowej religii zyskujacej sobie wielu wyznawców), jak i pozar Rzymu wywolany przez Nerona, a zyskujacy tu wymiar symboliczny (ogien trawi i niszczy miasto, które skazane jest na zaglade). K. Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX" Za podmiot rozwazan obral poeta odchodzenie wieku XIX, a zarazem dawnych wartosci (przewartosciowanie wszystkich wartosci). Wobec nowych realiów zadna z dotychczasowych idei nie ma racji bytu, w ich miejsce nie pojawily się jednak nowe. B. Schulz "Sklepy cynamonowe" W swych opowiadaniach Schulz buduje obraz tradycyjnego miasteczka zydowskiego z tajemniczymi sklepami cynamonowymi, sprzedawcami - magami, uliczkami przypominajacymi labirynt. Miasteczko skazane jest jednak powolna zaglade. Jego piekno ustepuje miejsca nowej dzielnicy (Ulicy Krokodyli) symbolizujacej cywilizacje i kulture masowa. Poezja W. Szymborskiej nazwana przez sama poetke moznoscia utrwalenia i zemsta reki smiertelnej, podejmie nieustannie problem przemijania. Bliska filozofii Heraklita z Efezu ("W rzece Heraklita") i egzystencjalizmowi, mówi ona, ze: Nic dwa razy się nie zdarza i nie zdarzy ("Nic dwa razy"), dodajac w innym wierszu: I cokolwiek uczynie, zamieni się na zawsze w to, co uczynilam ("Zycie na poczekaniu"). Przemijanie pojmuje jako dramat, a zarazem tajemnice ludzkiej egzystencji, tym bolesniejsza, ze prowadzi do nieuchronnego konca. Jednocześnie porusza uniwesalne i niezmienne problemy obecne od wieków w życiu ludzkim i nie poddajace się procesowi przemijania (np. "Zdumienie", "Buffo", "Bez tytulu"). "Vanitas vanitatum et omnia vanitas" (Marnosc nad marnosciami i wszystko marnosc) (Ksiega Koheleta) "Panta rhei" (Wszystko Plynie) (Heraklit z Efezu) "Niepodobna wstapic dwukrotnie do tej samej rzeki"(Heraklit z Efezu) TULACZKA Mitologia Odyseusz po zakonczeniu wojny trojanskiej tula sie przez 10 lat, zanim uda mu sie powrócic na rodzinna Itake. Jego wedrówka jest z jednej strony spowodowana gniewem bogów, którzy mszcza sie za zniszczenie ich ukochanego miasta Troi, z drugiej - klatwa cyklopa Polifema, którego Odys oslepil. Polifem blaga swojego ojca, Posejdona, aby Odyseusz nigdy nie powrócil do rodzinnego domu, a jesli jego przeznaczeniem jest jednak ujrzec brzeg Itaki, niech powróci do swego królestwa samotnie i na obcym okrecie, bez towarzyszy, bez zdobytych w Troi lupów. Podczas swojej podrózy Odys przezywa liczne przygody: trafia na wyspe czarodziejki Kirke, odwiedza króla wiatrów Eola, poznaje tajemnice królestwa umarlych, spotyka syreny, musi stawic czola Sylli i Charybdzie itd. Na rodzinna Itake powraca na okrecie Feaków, kierowanym mysla króla Alkinoosa. Wedlug niektórych mitografów stary Osyseusz wyrusza jeszcze w jedna podróz, z której juz nie powrócil. A. Mickiewicz "Upiór" Co roku w Dzien Zaduszny, mlody samobójca powstaje z grobu i blaka sie po swiecie, jeszcze raz przezywajac to wszystko, co doprowadzilo go do smierci. A. Mickiewicz "Dziady II" Dusze , które nie zasluzyly na niebo, blakaja sie po swiecie i cierpia wyznaczona im kary. Dla duchów lekkich i posrednich ta wedrówka bedzie mala kres. Dla duchów ciezkich jest ona kara wieczna. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Bohater liryczny tego cyklu podrózuje po Krymie, podziwiajac orientalne krajobrazy. Jest pielgrzymem - tulaczem wygnanym z ojczyzny, do której nie moze powrócic ("Stepy akermanskie", "Pielgrzym"). Stad tez piekno Krymu nieustannie przywoluje wspomnienia utraconej Litwy. Wedrówka staje sie takze pretekstem do snucia refleksji o przemijaniu, znikomosci czlowieka wobec niesmiertelnego piekna natury. J. Slowacki "Kordian" W kilka lat po nieudanej próbie samobójczej Kordian wyrusza w podróz po Europie. W Anglii uswiadamia sobie, ze swiata, którym rzadzi pieniadz, daleki jest od Szekspirowskich idealów. We Wloszech przekonuje sie, ze milosc kobiet mozna kupic. W Wtykanie pada autorytet moralny papieza . Wreszcie Kordian dociera na szczyt Mont Blanc, gdzie dokonawszy podsumowania zycia, odnajduje idee, której chce sie poswiecic. Z okrzykiem: Ludy! Winkelried ozyl pada na chmure, która unosi go do Polski. J. Slowacki "Hymn" ("Smutno mi, Boze...") - Plynac statkiem przez Morze Sródziemne do Aleksandrii, Slowacki obserwuje zachód slonca. Piekno natury wywoluje refleksje o losie tulacza, przemijaniu, malosci czlowieka w obliczu Boga. - Zycie wygnanca jest nieustanna tulaczka, zegluga, której ostatecznym portem nie jest ojczyzna. B. Prus "Lalka" po upadku powstania na Wegrzech Rzecki z kilkoma innymi oficerami tula sie bez celu. Po smierci Katza sam wedruje po calej Europie, by wreszcie zdecydowac sie na powrót do Warszawy. H. Sienkiewicz "Latarnik" Skawinski, powstaniec - emigrant, tula sie po swiecie, nie mogac znalezc dla siebie miejsca. Takze w Aspinwall nie zatrzyma sie dluzej. Lektura "Pana Tadeusza" sprawi, ze rozmyslajac o utraconej ojczyznie, zapomni zapalic latarnie morska i straci prace. Wyruszy znowu na tulaczke, ale bogatszy wewnetrznie o odzyskane wspomnienia o Polsce. WIES M. Rej "Zywot czlowieka poczciwego" Zycie na wsi, w bliskim kontakcie z natura i zgodzie z jej rytmem, daje czlowiekowi poczucie szczescia i spelnienia. Uczy tez pokory wobec swiata i godzenia sie z przemijaniem i smiercia. M. Rej "Krótka rozprawa miedzy trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" Wies jest miejscem, które zarówno Pan, jak i pleban traktuja jako zródlo dochodu, nie przejmujac sie wcale losem chlopa (Ksiadz pana wini, pan ksiedza, A nam prostym zewszad nedza). J. Kochanowski "Piesn swietojanska o Sobótce" Podczas nocy sobótkowej dwanascie panien kolejno spiewa piesni pochwalne na czesc wsi, która jest mniejscem, gdzie kwitna wszelkie cnoty. Z dala os blichtru i niebezpieczenstw swiata ludzie zyja cicho i spokojnie, majac pod dostatkiem wszystkiego, co niezbedne do egzystencji. Wies uczy przestawac na male, Wstyd i cnote chowac w cale i pozwala po prostu cieszyc sie drobnymi radosciami zycia. Sz. Szymonowiec "Zency" Wies jest miejscem, gdzie wyraznie zarysowuja sie juz konflikty spoleczne - chlopi zmuszani sa do zbyt ciezkiej pracy i sa wykorzystywani przez dworskich nadzorców. Jednak wszystkie przykre strony zycia na wsi zostaja zlagodzone przez przekonanie o tkwiacej w czlowieku pierwotnej niewinnosci i dobroci, pragnieniu harmonii ze swiatem i innymi ludzmi. Sentymentalizm Na wsi zyja ludzie, którzy przez bliski kontakt z natura zachwali pierwotne, wrodzone naturze ludzkiej dobro, zniszczone przez cywilizacje. Prostota i niewinnosc zycia na wsi jest przeciwienstwem uwiklanego w konwenanse, pelnego falszu i zaklamania zycia w miescie. Tylko wiesniacy moga doswiadczac prawdziwej, szczesliwej milosci. J.W. Goethe "Cierpienia mlodego Wertera" Werter na wsi szuka spokoju i ukojenia po przezytej przygodzie milosnej. Prosty lud wydaje mu sie zyc szczesliwie, w doskonalej harmonii ze swiatem. Jednak w miare jak komplikuja sie jego uczucia w stosunku do Lotty, zmienia sie tez jego widzenie wsi. Romantyzm Dla romantyków wies byla miejscem, gdzie przetrwaly dawne tradycje. Zycie na wsi, podporzadkowane odwiecznym prawom moralnym, zblizano do tajemniczej, czasem groznej, ale zawsze sprawiedliwej natury. Wiesniacy, nie skazeni przez cywilizacje, zachowali zdolnosc do kontaktu ze swiatem pozazmyslowym. A. Mickiewicz "Dziady" II Wies jest miejscem, gdzie zyje sie wedlug elementarnych, odwiecznych praw moralnych, odwiecznych praw moralnych, w przekonaniu, ze nie masz zbrodni bez kary ("Lilie") A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" W Soplicowie panuja patriarchalne stosunki. Sedzia Soplica jest nie tylko skrzetnym gospodarzem, który sam doglada swojego majatku, ale równiez niemal ojcem dla swoich chlopów. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Zascianek Bohatyrowiczów to miejsce, gdzie ludzie sa szczesliwi dzieki pracy, która daje im poczucie spelnienie w zyciu. Tu takze zywa pozostal pamiec o powstaniu. Dla nich mogila powstancza jest swego rodzaju swietoscia. B. Prus "Antek" Na wsi ciagle jeszcze ludzie wierza w najrózniejsze zabobony i gusla, a lekarzami sa znachorzy, którzy niejednokrotnie przywodza swoich pacjentów do smierci (Rozalka). Tutaj tez rodza sie niezwykle talenty, którym nie jest dane sie rozwinac (Antek). H. Sienkiewicz "Szkice weglem" Wies po reformie uwlaszczeniowej z pozoru jest samodzielna i ma wlasne instytucje samorzadowe. Naprawde jednak chlopi, nieswiadomi swoich praw, pozbawienie opieki dziedziców, którzy stosuja "zasade nieinterwencji", dostali sie pod wplyw kanalii i lajdaków typu Zolziekiewicza. J. Kasprowicz "Z chalupy" Na wsi panuje skrajna nedza - choroba czy smierc kogos z chalupskiej rodziny pociaga za soba zwykle koniecznosc pozbycia sie gospodarstwa. Chlopskie chaty sa biedne i zniszczone. Dzieci wiejskie z trudnoscia zdobywaja wiedze i niejednokrotnie z glodu i wyczerpania umieraja. J. Kasprowicz "Ksiega ubogich" Wies daje poczucie bezpieczenstwa, chroni przed zgielkiem swiata. Codzienne, proste zajecia daja radosc i szczescie. Bliskie kontakt z natura uczy, ze przemijanie nalezy do porzadku rzeczy i uwalnia od leku przed smiercia. S. Wyspianski "Wesele" - W borowickiej chacie zgromadzili sie na weselu artysci róznych dziedzin. Ale laczya ich tylko powierzchowna fascynacja wsia i ludem, biernosc, mlodopolska poza i sklonnosc do logorei, która potokiem slów pokrywa zupelna pustke wewnetrzna. - Dziennikarz chcialby widziec wies jako rak, do którego nie docieraja sprawy wielkiego swiata ani problemy polityczne. - Choc wspomnienia rzezi galicyjskiej sa ciagle zywe, inteligenci strzega sie tych badan, bo to im psuje obraz wsi. - Powierzchowna fascynacja zyciem wsi laczy sie u inteligentów z miasta z calkowita nieznajomoscia realiów zycia wiejskiego. W.S. Reymont "Chlopi" - Reymont ukazuje wies po uwlaszczeniu, kiedy zdazyla sie juz wyksztalcic wewnetrzna hierarchia. Mieszkancy Lipiec dziela sie wedlug ilosci posiadanej ziemi. Ci, którzy maja jej najwiecej, decyduja o najwazniejszych dla wsi sprawach (Maciej Boryna). Ale tez wlasnie oni wyzyskuja tych, którzy ziemi maja malo i musza - aby przezyc - godzic sie na upokarzajace traktowanie przez najbogatszych. - Zycie na wsi podporzadkowane jest rytmowi natury z jego powtarzalnoscia i biegowi roku liturgicznego, co sprawia, ze czas powiesci nie jest wielkoscia linearna, ale toczy sie, jak we wszystkich kulturach tradycyjnych, po okregu. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" Podczas pobytu w Cisach Judym widzie nedze wsi i przerazajace warunki higieniczne, w jakich zyja chlopi. Choroby, które ich dziesiatkuja sa efektem biedy i niewiedzy. S. Zeromski "Silaczka" Ukazana jest ciemnota ludu, kierowanego przez felczera i aptekarza, oraz ich ped ku wiedzy, gdy sa uczeni przez Stanislawe Bozowska S. Zeromski "Przedwiosnie" Obraz nedzy wsi kontrastuje z beztroskim zyciem ziemianskich dworów. Odzyskanie niepodleglosci nie zmienilo niczego w zyciu chlopów, tak jak nie zlikwidowalo innych problemów spolecznych. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Wies jest miejscem, gdzie czas jakby sie zatrzymal. Chlopi nienawidza panów, panowie pogardzaja chlopami, którzy dodatkowo, zeby podkreslic swoja nizsza pozycje spoleczna, udaja psy. ZLO Mitologia Zlo, obok dobra, jest cecha bogów (w przeciwienstwie do biblijnego Boga). Kronos pozera wlasne dzieci w obawie przed utrata wladzy. Zeus karze Prometeusza za to, ze dal ludziom ogien. Artemida pozwala na to, by psy rozszarpaly Akteona, zamienionego przez nia w jelenia. Apolla zgadza sie by obdarto ze skóry Marsjasza. Przydanie bogom cech zlych, jak i dobrych, milo upodobnic ich do czlowieka. Basnie i legendy Zlo przedstawione jest tutaj pod postacia duchów, czarowników, wiedzm, smoków, trolli, koboldów, które maja moc przewyzszajaca mozliwosci czlowieka. Moze ono byc takze dominujaca cecha natury ludzkiej (np. zla królowa w "Królewnie Sniezce"). Fabula utworów jest prowadzona tak, by w koncu zwyciezylo dobro, np. w legendzie o Bazyliszku, który samym wzrokiem zabijal ludzi, potwór zostal pokonany przez prostego chlopaka, dzieki sprytowi, a nie sile. W. Szekspir "Makbet" Zło to nie tylko cechy osobowosci Makbeta i jego zony. Sa nim takze wiedzmy, które podsuwaja Makbetowi pomysl zabicia Duncana. W przemyslny sposób steruja historia swiata tak, by dominowalo w niej zlo. G.G. Byron "Giaur" Tytulowy bohater to przyklad oksymoronu byronowskiego - szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomscic smierc ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposób. A. Mickiewicz "Ballady i romanse" Zlo kryje sie w czlowieku (pani zabija pana, pan zdradza dziewczyne, zolnierze cara napadaja na bezbronne miasto), jego pierwiastki kryja sie takze w swiecie fantastycznym i przyrodzie (wrogosc wobec czlowieka, bezwzglednosc wyroków). A. Mickiewicz "Dziady II" Krystalicznym zlem jest tutaj duch zlego pana, który za zycia gnebil swoich poddanych i byl dla nich bezlitosny. Po smierci cierpi on niewypowiedziane katusze (stado kruków i sów rozrywa na nim odzienie, a potem kaleczy jego cialo). A. Mickiewicz "Dziady III" Zlo uosabiaja tu sily ciemnosci (duchy z lewej strony), a takze Senator i jego ludzie, którzy dla wlasnej kariery sklonni sa zniszczyc zycie innych ludzi, torturowac mlodych wiezniów, a nawet ich zabic. J. Slowacki "Balladyna" Zlo kryje sie w glównej bohaterce, która postanawia za wszelka cene dojsc do wladzy. Kierujac sie zasada "cel uswieca srodki", zabija swoja siostre, meza, a takze Grabca. Ginie porazona gromem, osadzona przez sama siebie. B. Schulz "Ulica Krokodyli" W opowiadaniu autor opisuje powstanie nowej dzielnicy na przedmiesciach tradycyjnego, zydowskiego miasteczka. Zlo Ulicy Krokodyli to jej tandetnosc, miernota, amoralnosc i rozwiazlosc przenikajaca mieszkanców. Przede wszystkim Schulz obwinia ja o to, ze dziala destruktywnie na ludzi z samego miasteczka. A. Camus "Dzuma" Jedna z interpretacji zaklada, ze tytulowa dzuma jest zlem, które nie tylko panuje na swiecie, ale jest wewnatrz kazdego czlowieka (Wiem na pewno, ze kazdy nosi w sobie dzume, nikt bowiem, nie, nikt na swiecie nie jest od niej wolny.). Walka z epidemia, która wyniszcza ludzi, to w istocie walka ze zlem, które nie jest kara za grzechy zeslana przez Boga, ale wywodzi sie od samego czlowieka. Ludzie nigdy z nim nie wygraja; triumf nad zlem nie jest wieczny (...bakcyl dzumy nigdy nie umiera i nie znika, moze przez dziesiatki lat pozostac uspiony...). U. Eco "Imie rózy" Wielki Inkwizytor Bernardo Gui, czlowiek, który dobrze zna sprawki zlego, w istocie sam jest uosobieniem zla. Z uporem dazy do skazania podejrzanych, torturuje ofiary Inkwizycji, a ich smierc traktuje jak oczyszczenie swiata ze zla (Niech zaplona oczyszczajace stosy!). ARKADIA Naturalna tesknota czlowieka za beztroskim i szczesliwym zyciem ma dluga tradycje. Juz w czasach starozytnych istniala pamiec o mitycznym "zlotym wieku" i utraconych na zawsze krainach szczescia, gdzie czlowiek beztroski i niewinny istnial harmonijnie zespolony z natura. Taka szczesliwa kraine nazywano Arkadia. Prawdziwa Arkadia miescila sie w srodkowej czesci greckiego Peloponezu, zas mieszkancy tego górzystego kraju zajmowali sie wypasem bydla, uprawa pszenicy i winnej latorosli. Dzieki literaturze zyskala ona nobilitacje i stala sie symbolicznym obrazem idealnego kraju, miejsca wiecznej szczesliwosci, jedna z utopii, jakie stworzyla ludzka wyobraznia obok Edenu, Olimpu i Atlantydy. To Sielanki Teokryta, Bukoliki i Georgiki Wergiliusza oraz Przemiany Owidiusza sprawily, ze Arkadia prawdziwa i utopijna staly sie jednoscia i zaczely oznaczac dla ówczesnych ludzi oaze szczesliwosci. W kulturze chrzescijanskiej, drugim zródle sztuki europejskiej, równiez odnajdujemy topos raju utraconego. Biblijni banici Adam i Ewa zostali wygnani z Ogrodu Eden, ale raj pozostal idealny, nie skalany grzechem. Takie wlasnie szczesliwe krainy - Arkadie, próbowali wskrzesic twórcy ery nowozytnej. Kazda epoka miala swoja literacka wizje szczescia. Wiazalo sie to oczywiscie z celami i zalozeniami danej epoki. Z kolei w czasach renesansu, kiedy gospodarka, zwlaszcza rolnictwo, zaczely przynosic nalezyte dochody, beztroski, arkadyjski zywot zaczeto wiazac z zyciem wiejskim. Pojawiaja sie w polskiej literaturze utwory takie, jak Zywot czlowieka poczciwego Mikolaja Reja czy Piesn swietojanska o Sobótce Jana Kochanowskiego, które glosza apoteoze "wsi spokojnej", gdzie ... czlowiek szczesliwie, Bez wszelakiej lichwy zywie. Kiedy przyszly trudne lata zaborów, mit arkadyjski pojawial sie szczególnie czesto w polskiej literaturze emigracyjnej. Na prawdziwa Arkadie wykreowal w Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz Soplicowo, aby "pokrzepic serca" emigracyjnych tulaczy pozbawionych ojczyzny. Podobny sposób kreowania dalekiej, utraconej Ojczyzny odnajdziemy w wierszu Cypriana Kamila Norwida pt. Moja piosnka II. Dla emigrantów Polska to kraj ludzi bogobojnych, prawych i szlachetnych. Inne utwory, dla których inspiracja stanie sie idealne Soplicowo, to Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i Noce i dnie Marii Dabrowskiej. Jeszcze raz do motywu arkadyjskiego powróci Stefan Zeromski w swojej ostatniej powiesci z okresu miedzywojennego pt. Przedwiosnie. Piewca utraconej Wilenszczyzny po drugiej wojnie swiatowej stal sie emigrant Czeslaw Milosz, który w pelnej liryzmu powiesci Dolina Issy przyrównal ja do dalekiej Arkadii. Niezwykla Arkadie ukazal Bruno Schulz w Sklepach cynamonowych. Oczami dziecka widzimy swiat pelen niezwyklosci i cudownych przemian. Jest to niezgoda na rzeczywistosc, próba odnalezienia swiata szczesliwego. TANIEC Taniec od zarania dziejów zajmuje niezwykle wazne miejsce niemalze we wszystkich kregach kulturowych. Taniec jest zwykle rezultatem i wyrazem radosci. Ponadto ma moc jednoczenia ludzi. Poza radoscia moze tez wyzwalac agresje, bunt, nastrój wojowniczy. Taniec rytualny z kolei odgrywa szczególna role w religiach prymitywnych, a znany byl prawdopodobnie juz w okresie paleolitu. Sredniowieczne tance smierci (danse macabre) symbolizowaly nicosc, przemijanie, a przede wszystkim równosc czlowieka wobec smierci. Taniec odgrywa bardzo wazna role w zyciu czlowieka i moze wlasnie dlatego stal sie niezwykle nosnym symbolem literackim. Spróbujemy pokazac w naszym opracowaniu na przykladach zaczerpnietych ze znanych dziel literatury polskiej, jak wazna, a jednoczesnie róznorodna role moze odgrywac motyw tanca. Polonez, pieknie ukazany w Panu Tadeuszu przez Adama Mickiewicza, to polska tradycja narodowa; w utworze jest wyrazem pojednania, nadziei na przyszlosc. Z kolei chocholi taniec, konczacy slynne Wesele Stanislawa Wyspianskiego, symbolizuje marazm spoleczenstwa polskiego, jakby pograzonego we snie - jest ocena stanu jego swiadomosci. Tango to tytul nie mniej znanego dramatu Slawomira Mrozka, a zarazem kolejny motyw w literaturze polskiej, który posluzyl autorowi do ukazania pogladów politycznych. Walc to tytulowy bohater pieknego wiersza Czeslawa Milosza - wypelnia on sale balowa w noc sylwestrowa, uspokaja kolysze, wprawia przestrzen w ruch. Polonez, chocholi taniec, walc, tango staly sie niejako "bohaterami" literatury polskiej, na stale wchodzac do kanonu jej symboliki. Niekiedy taniec nie pelni roli symbolu, lecz staje sie po prostu tlem do ukazania przezyc bohaterów. W ten sposób motyw tanca wykorzystany zostal przez Stefana Zeromskiego w powiesci Przedwiosnie. Autor posluzyl sie tym motywem dla bardziej wyrazistego przedstawienia postaci, ich wygladu, zachowania, temperamentu, dla ukazania uczucia milosci i zazdrosci. WEDRÓWKA "Idz dalej niezlomnie, a mnie zostaw sny. Nic nie jest stracone, skonczone tez nie, Gdy droga przed toba, a sam jestes w tle." (E. Stachura, Idz dalej) Tak pisal Edward Stachura, dla którego wedrowanie bylo nie tylko celem, ale przede wszystkim sensem zycia. Wedrówka - to odnajdywanie miejsc ulubionych, najblizszych sercu, [...] okresla równiez glebszy sens dzialan czlowieka. Topos nieustannie wedrujacego czlowieka wyraza wiec istote ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespelnienia (E. Stachura). Podróz niesie ze soba nowe doswiadczenia, moze oznaczac chec poznania, ucieczke, poszukiwanie szczescia czy lepszych warunków zycia, moze wreszcie wiazac sie z misja, poslannictwem. Zwykle oznacza porzucenie na zawsze lub na pewien czas dotychczasowych warunków, srodowiska, otoczenia. Motyw wedrówki, tulacza jest motywem przewodnim Odysei Homera, której powstanie datowane jest na VIII w. p.n.e. Odnajdujemy go takze we wspólczesnej nam Malej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego, w której bohater, wedrujac po Warszawie, widzi absurdy otaczajacej go rzeczywistosci. Jest to ostatni dzien jego zycia, szuka wiec w tej wedrówce sensu i prawdy ostatecznej. Biblijna wedrówka Izraelitów przez pustynie to dzieje ludzkich potkniec, upadków i powstawan w drodze do Boga - uosobienia milosci i prawdy. Jest ona symbolem dazenia czlowieka do pelnej wartosci. Pan Tadeusz to swoista wedrówka stesknionego za Ojczyzna poety-wygnanca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi. Czytelnik spotyka sie w utworach literackich równiez z wedrówka w zaswiaty, umozliwiajaca kontakt z umarlymi, którzy - przekroczywszy granice zycia i smierci - wiedza wiecej i znaja ukryta istote swiata. Ludzkosc od poczatku swego istnienia zadawala sobie pytanie o los czlowieka po smierci, o zycie "na tamtym swiecie". Niezwykle interesujaca wedrówke przedstawil Jonatan Swift w powiesci Podróze Guliwera. Ta podróz ma charakter dydaktyczny, a sam utwór jest pamfletem na sytuacje spoleczna i polityczna w Anglii XVIII wieku i dyskusja z mitami oswieceniowymi. Niejednokrotnie ludzie nie docieraja do celu swej wedrówki, jak Seweryn Baryka. Bohater Przedwiosnia Stefana Zeromskiego byl w Rosji w czasie rewolucji i marzyl o powrocie do Polski. Opowiadal synowi o rodzinnym kraju, o "szklanych domach", wspanialej przyszlosci. Zmarl jednak w pociagu przed granica polska, a przed smiercia prosil Cezarego: Ty tu nie zostawaj! Jedz tam! Rózne wiec byly inspiracje autorów do opisania wedrówki, rózne motywy dzialania samych tulaczy. Jednakze kazdy z twórców bezsprzecznie staral sie potwierdzic znana od dawien dawna prawde, która tak pieknie ujal Edward Stachura w tytule jednego ze swoich wierszy: Wedrówka zycie jest czlowieka. O prawdziwosci tego prostego, ale jak wiele wyrazajacego stwierdzenia swiadczyc moga liczne utwory literackie, w których wystepuje motyw wędrówki.

BEZDOMNOŚĆ Biblia Stary Testament Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na pracę, cierpienie, ból. Utracili bezpieczne schronienie (Ogród Eden), odtąd mieli o nie troszczyć się sami Po 430 latach wyprowadził Bóg naród wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podążyli za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Wędrówka ich trwała czterdzieści lat i dopiero po tym okresie mogli osiedlić się i założyć domy. Biblia Nowy Testament Chrystus przyszedł na świat w stajence, bo Józef i Maryja nie mogli znaleźć schronienia nawet w gospodzie. Później skazani na bezdomność i tułaczkę, bo Herod usłyszawszy, że narodził się król żydowski, kazał zabić wszystkich chłopców. Uciekli do Egiptu. Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, porzucając dom rodzinny i wyruszając w świat ze swoją częścią majątku. Zrozumiał swój upadek i błąd, gdy jako pastuch świń musiał mieszkać i jeść z nimi. Mitologia Przez 20 lat (10 wojny trojańskiej i 10 tułaczki przez gniew bogów) król Itaki (Odys) pozbawiony był rodzinnego domu i dlatego stał się symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator) Wszechstronnie zdolny artysta, rzemieślnik, architekt, Ateńczyk Dedal został wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przybywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, obawiając się zdradzenia przez Dedala zagadki labiryntu. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Gdy Tristan ocalił Izoldę przed trędowatymi, oboje uciekli w głąb lasu moreńskiego; najpierw spali w legowiskach z liści, później Tristan naciął gałęzi i zbudował szałas, a Izolda wysłała go gęstym mchem. "Jedzą tylko mięso dzikich zwierząt, śpią w legowiskach(...), twarze stały się blade, odzież w strzępach(...), ale miłują się, nie czują cierpienia." "Legenda o św. Aleksym" Złożywszy wcześniej śluby czystości, Aleksy porzucił w noc poślubną swoją żonę, opuścił też dom rodzinny, a zabrane ze sobą bogactwa rozdał biednym. Od tego momentu, wędrując po świecie jako żebrak, zmieniał kolejne miejsca pobytu, wiódł życie biednego tułacza. Gdy po latach wrócił na dwór ojca, nie rozpoznany przez nikogo spędził jeszcze 16 lat pod schodami rodzinnego domu, z pokorą przyjmując wszystkie upokorzenia. Z. Morsztyn "Pieśń w ucisku" Wygnani z Polski arianie stali się bezdomni. Podmiot liryczny skarży się przed Bogiem, że ludzie wkroczyli w jego kompetencje, uzurpując sobie prawo do wyznaczani innym ich miejsca na ziemi. Arianie za swoje przekonania zostali tego miejsca w ogóle pozbawieni. Molier "Świętoszek" Intrygi Tarruffa prowadzą do tego, że Orgon i jego rodzina zostają pozbawieni własnego domu i otrzymują nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby. Ratuje ich przed tym wspaniałomyślność księcia. J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera" Weltschmertz (ból z powodu świata = ból istnienia), na który Werter cierpi, powoduje, że bohater nie może znaleźć stałego miejsca. Sam o sobie mówi, że jest pielgrzymem, porównuje swoją sytuację z losem mitologicznego Odysa. Ten brak zakorzenienia (także w sensie społecznym) powoduje, że Weter ucieka od świata i ludzi (świat jest we mnie) i jest jedną z przyczyn jego samobójstwa. G.G. Byron "Giaur" O bohaterze wiemy, że jest wenecjaninem szlachetnie urodzonym. W Grecji Giaur jest obcy pod każdym względem: narodowym, kulturowym, religijnym. Nie wiemy, ani gdzie mieszka, ani czym się zajmuje, ani z czego żyje. Jego życie, rozpięte między wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty, jest naznaczone tymczasowością. Nawet klasztor nie stanowi dla niego domu i schronienia, ponieważ Giaur nie odczuwa żadnej więzi z mieszkającymi tam zakonnikami. A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV Oprócz bezdomności w sensie społecznym (Gustaw nie akceptuje takiego układu społecznego, gdzie nierówność majątkowa jest przyczyną nieszczęśliwej miłości samobójstwa: błyskotkę niosę dla jasnych panów), występuje tu też w odniesienie do Pustelnika-Gustawa bezdomność w sensie ontologicznym. Do końca nie wiadomo, czy bohater jest człowiekiem, czy duchem (w obecności księdza przebija się sztyletem i żyje nadal). Jest on także bezdomny w sensie dosłownym - po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu, który stał się rozsypującą się ruiną i dowiaduje się, że jego bliscy nie żyją. A. Mickiewicz "Sonety krymskie" Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawiła się postać pielgrzyma, który w "Stepach akermańskich", mimo natłoku wielu niecodziennych wrażeń, nie może oderwać się myślami od wspomnienia rodzinnego kraju, czeka na głos z Litwy, jest samotnym wygnańcem; w sonecie "Burza" wyróżnia się spośród grupy podróżnych na statku, któremu grozi zagłada, bo nie umie się modlić i nie ma się z kim żegnać - jest więc to bezdomność w sensie dosłownym, jak tez egzystencjalnym; w sonecie "Bajdary" wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia usiłuje zagłuszyć wielością doznań i wrażeń (lasy, doliny, głazy w kolei, w natłoku (...) chcę odurzyć się, upić tym wirem obrazów), co okazuje się jednak nieskuteczne (ziemia śpi, mnie snu nie ma). W sonecie "Pielgrzym" przyznaje, że w zestawieniu z bogatym krajobrazem krymskim wygrywa skromny, ubogi pejzaż stron rodzinnych (Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy(...) i weselszy deptałem twoje trzęsawice niż rubinowe morwy, złote ananasy). A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Od młodości Walter Alf pozbawiony był domu: jako dziecko po zamordowaniu rodziców przez Krzyżaków został uprowadzony do Prus; tam jego starannym wychowaniem zajął się mistrz krzyżacki, ale w chłopcu pozostał w pamięci widok pożaru domu rodzinnego i krzyk matki, dlatego jego imię było niemieckie, dusza litewska została. Później zrezygnował ze spokoju, szczęścia i własnego domu w imię celu, którym było zniszczenie Zakonu: szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie. A. Mickiewicz "Dziady" cz. III Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek, a w nich młodzi spiskowcy pozbawieni zarówno ojczyzny, jak też domu rodzinnego. Symbolem wygnańca jest pielgrzym, który pojawia się w "Ustępie": obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu, nie mający możliwości powrotu. J. Słowacki "Kordian" Od chwili opuszczenia domu Kordian pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia. Nigdzie nie jest u siebie, nigdzie nie znajduje schronienia, wszędzie spotykają go kolejne rozczarowania, toteż wędruje dalej (Londyn, Dover, Włochy, Watykan). Nie wiadomo także, czy miał dom po powrocie do Polski. Kordian jest spiskowcem, więc ponad szczęście życia rodzinnego przedkłada konieczność walki i wypełnienie misji - zabicie cara. J. Słowacki "Rozłączenie" Wiersz jest wyznaniem biednego tułacza, który tęskni do pozostawionej w kraju kobiety (matki? kochanki?). W celu podkreślenia całkowitej obcości światów, w których oboje przebywają, jej rzeczywistość przedstawia jako znaną, swojską, bezpieczną, zaś tę, w której on przebywa - jako świat w momencie stawania się, dynamiczny, obcy, groźny. Jego losem jest wieczna tułaczka i marzenia o krajobrazie z domem i ogrodem. J. Słowacki "Hymn"(Smutno mi, Boże) Powtarzający się jak refren wers smutno mi, Boże wprowadza do wiersza nastrój przygnębienia i żalu. Bohater liryczny ma świadomość, że jego okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie, tęsknotę zaś dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przywodzą na myśl rodzinne strony oraz bolesna myśl nie wiem, gdzie się w mogiłę położę. J. Słowacki "Testament mój" W nastroju przygnębienia i żalu wyznanie tułacza, który żegna się z przyjaciółmi, bliskimi, mając świadomość przemijania i swojej obcości i samotności w świecie. C.K. Norwid "Pielgrzym" Gloryfikacja pielgrzymstwa (emigracji) jako grupy wybranej (nad stanami jest stanów - stan), którą wywyższa właśnie pogarda dla przywiązania do określonego miejsca na ziemi, domu: mój dom ruchomy z wielbłądziej skóry. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Można mówić o społecznej bezdomności Raskolnikowa, człowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porządku i zbuntowanego wobec porządku świata. Trudno też nazwać domem tę klitkę, którą Rodion wynajmuje, a która bardziej przypomina szafę lub trumnę niż mieszkanie, przez co działa przytłaczająco i depresyjnie na psychikę. M. Konopnicka "Miłosierdzie gminy" Tytuł noweli jest ironiczny. Gmina, chcąc zapewnić starym ludziom dach nad głową, organizuje licytację, na których jej zamożni obywatele mogą kupić starego człowieka na zasadzie: otrzymują od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej strony zapewniają mu dom i wyżywienie. Gmina uważa, że zlikwidowała problem bezdomności i żebractwa, w praktyce jest to dla starych ludzi katorga, bo nabywcy chcą ze swoich podopiecznych wycisnąć ostanie soki, więc wykorzystują ich do najcięższych prac. B. Prus "Lalka" Bezdomna jest Magdalenka, której Wokulski pomoże dźwignąć się z upadku i skieruje do domu Wysockiego. Choć studenci w kamienicy Krzeszowskiej mają chwilowo dach nad głową, w każdej chwili grozi im wyrzucenie z powodu niepłacenia czynszu. S. Żeromski "Siłaczka" Stasia Bozowska właściwie przez całe życie pozostała bezdomna. Jej los został określony w momencie, gdy dokonała wyboru, że chce poświęcić się pracy na rzecz najuboższych. Zamieszkała w więcej niż skromnych warunkach, na wsi, pisała podręcznik dla dzieci wiejskich, nie wyszła za mąż, zdecydowała się nie mieć własnego domu. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Nigdy właściwie nie miał domu dr Judym. Pochodził z rodziny biednego szewca pijaka, nie było dla niego także domem mieszkanie ciotki, gdzie się wychował; później był także pielgrzymem, nie mającym swego domu. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której wyszedł, a nawet nią gardzi, nie został przyjęty do warstw wyższych, gdzie zawsze będzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej. Podobnie Joasia, która pracując jako nauczycielka w Warszawie, tułała się po cudzych mieszkaniach, stąd jej marzenia o własnym skromnym domu. Postać inżyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inną, metafizyczną wizję bezdomności. Jest to człowiek, któremu nic nie przynosi spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popełnia samobójstwo, uwalniając się od trosk życia. Bezdomni są wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej. Nie są to domy, ale budy, nory, owczarnie (w W-wie za Żelazną Bramą, w Cisach - czworaki, w Zagłębiu - mieszkania pracowników kopalni). Bezdomni są także ci, których warunki zmuszają do opuszczeni kraju i szukania pracy i szczęścia na obczyźnie (Wiktorowie). W.S. Reymont "Chłopi" W zhierarchizowanej strukturze wsi najniżej są usytuowani ci, którzy nie mają ziemi, nie mają własnej chałupy. Są to m.in. żebracy, jak np. Agata, która każdej jesieni opuszcza wieś, udając się kajś w świat, aby zimą nie być Kłębom ciężarem. Nie ma własnego kąta Jagustynka, która poszła na wycug i teraz za odrobek znajduje mieszkanie i wyżywienie u bogatych chłopów. Istniej też w Lipcach liczna grupa parobków, którzy wynajmują się u gospodarzy na rok (jak Kuba, Witek), pracują za wyżywienie, ubranie, często mieszkają w stajni lub oborze. Ludzie ci nie liczą się w społeczności chłopskiej, nikt ich nie zaprasza na ważne spotkania, nikt ich o zdanie w sprawach dotyczących gromady nie pyta. S. Żeromski "Przedwiośnie" Można mówić o bezdomności Cezarego Baryki, który w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dzieciństwa w Baku). Nie czuje się on szczególnie związany z żadnym z krajów, nie ma także sprecyzowanych poglądów politycznych, trudno też wyraźnie określić jego przynależność klasową. Widząc dom w Nawłoci i atmosferę w nim panującą, twierdzi, że czuje się jak bezpański pies Żydzi warszawscy z okolic Świętojerskiej, Franciszkańskiej mieszkają w warunkach, które są nieludzkie: wnętrza domów są (...) obłupione z tynku (...) świeci nagi ceglany mur, lecz i on jest oślizgły z brudu, pełen werw i plam (...) Potworne są tam kloaki, ścieki, zlewy, rynsztoki. Podobne obserwacje dotyczą Chłodka: spali na cudzym przy kominku, na ławkach i po zapieckach, nie mając własnego domu i nic zgoła, co by własnym nazwać można. Z. Nałkowska "Granica" Trudno nazwać domem tę klitkę, którą w piwnicy kamienicy Kolichowskiej zajmują Gołąbscy. Przypomina ona raczej celę, a jej powierzchnia nie przekracza tej, jaką w salonie Cecylii Kolichowskiej zajmuje kanapa z poduszkami na podłodze, stolikiem i lampą. Są to mieszkania ciemne, duszne, małe. U Gołąbskich w jednym łóżku śpi pięć osób oni sami mówią: nie mieszkać tylko siedzieć, bo tam nie można się ruszyć. Przychodzi tu także przespać się wyrzucony z fabryki Hettnera Franek Borbocki. M. Białoszewski "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Ludzie całkowicie pozbawieni domu szukają schronienia w podziemiach kościołów, w piwnicach lub w ruinach. Mimo takiej zagłady i zniszczenia domów aż po fundamenty, trwa życie w stolicy - ludzie organizują żywność, opracowują system chronienia się, wreszcie opuszczają morze ruin na Starówce i przedostają się do Śródmieścia. (J. Tuwim ) "Dom polski (...) to ojczyzna, a inne kraje są hotele" (J. Głowacki) "Wszak homles to nie człowiek, ma obowiązki, ale nie ma praw" DOM Mitologia Boginią ogniska domowego była Hestia (córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa i Hery). Ślubowała dziewictwo, ni miała własnego domu, ale stała na straży wszystkich innych ognisk domowych. Była uosobieniem gospodyni domowej. Jako jedyna wśród bodów nie miała świątyni, bowiem był nią każdy dom. Homer "Odyseja" Król Itaki, Odys, bardzo niechętnie opuszcza swój dom, gdzie żyje dostatnio i spokojnie z żona Penelopa, synem Telemachem i ojcem Laertesem, urządza uczty dla przyjaciół, rządzi mądrze narodem. Po dwudziestu latach tułaczki powraca do domu w stanie nie zmienionym, a w nim wierna żonę i dorosłego syna. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Dom - pałac króla Marka i królowej Izoldy jest pełen przepychu i dostatku, ale brak w nim spokoju i miłości. Za sprawa czarów Izolda kocha Tristana i od wygodnego domu na zamku w Tyntagielu woli szałas w lesie i niewygody prymitywnego życia z ukochanym. "Legenda o św. Aleksym" Bardzo szczególny dom rodziców Aleksego: zamożny, książęcy, gdzie długo nie było potomka, a gdy się wreszcie narodził, dorósł, porzucił dom rodziców, ich bogactwo rozdął biednym. Natomiast swoja nowo poślubiona żonę pozostawił wśród obcych jej ludzi i odszedł. Gdy po kilkunastu latach powrócił wynędzniały do domu rodzinnego, żył znowu długo, nie znany nikomu, mieszkając pod schodami, jako żebrak, pozwalając się poniżać. M. Rej "Żywot człowieka poczciwego" Dom ziemianina, który żyje zgodnie z rytmem natury, gospodaruje mądrze, z przyjemnością pracuje w ogrodzie i sadzie, bo wie, ze zima (starość) będzie mógł spokojnie korzystać z tych dobrodziejstw natury, które zgromadził latem i jesienią. Dom zgodny, harmonijny, gdzie gospodarz z żona i dziećmi przechadza się po swoim ogrodzie, bogatym we wszystko, jak mitologiczna Arkadia. J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce" (Pieśń Panny XII) Jest pochwala życia na wsi, która daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności (inaczej niz. życie żeglarza). Dom tu pokazany nie razi przepychem, choć niczego nie brak jego mieszkańcom (sady obradzają, pszczoły miód dawają). W tym domu panuje zgoda, harmonia (gospodyni wspiera męża rada, dzieci wychowane SA w szacunku dla starszych). Wizerunek arkadyjski. W. Szekspir "Makbet" Dom zbrodniczy. Ponieważ rzecz źle zaczęta tylko złem się krzepi i Makbet, wstąpiwszy na drogę występku, musi już nią kroczyć (jedna zbrodnia pociąga następne), małżonkowie szybko staja się sobie obcy, wiec dom ich po niedługim czasie zamienia się w ruinę. Molier "Skąpiec" Dom Harpagona to przykład siedemnastowiecznego mieszczańskiego domu we Francji, przy czym domowników nie łącza żadne więzi uczuciowe. Harpagon Narzucił wszystkim więcej niz. oszczędny sposób życia: służbę podejrzewa, ze go okrada, dzieci chce się jak najszybciej pozbyć z domu, by ich ni karmić i nie ubierać. Centralne miejsce w tym domu zajmuje szkatułka, która skupia cala uwagę gospodarza i wszystkie jego najtkliwsze uczucia. Dom jest prowadzony tak, aby wydawać jak najmniej pieniędzy, dlatego wizytówka jego mieszkańców nie może być służba, bo chodzi w obdartej odzieży. I. Krasicki "Żona modna" Za sprawa modnej Filis spokojny, tradycyjny dom szlachecki został "wywrócony do góry nogami" i to zarówno w jego zewnętrznym kształcie (przebudowa ogrodu, zmiana wyglądu komnat), jak tez rytmie życia (ciągle zabawy i bale) oraz organizacji (zwalnianie starych, wiernych służących). G.G. Byron "Giaur" Pojawia się tu fragmentaryczny obraz pustego domu Hassana, gdzie nie ma sług, w ogrodzie czasami krzyczy puszczyk, panoszy się zielsko. W haremie nie ma śladu życia. Wszystko to stało się za sprawa zemsty Giaura, który po śmierci Leili przyszedł i smetarz zrobił z Baszy domu. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Dom-dworek w Soplicowie, gdzie panuje kult narodowych pamiątek , gdzie każdy, kto tu trafi, czuje się bezpiecznie i zna swoje miejsce zarówno podczas posiłków, przy stole, jak tez podczas spaceru. Dom życzliwy wszystkim, gościnny. Gospodarz, Sędzia, bardzo dba o to, aby w jego domu były zachowane tradycje i panowały porządek, harmonia, życzliwość, wyznaje bowiem zasadę: tym ładem (...) domy i narody słyną, z jego upadkiem domy i narody giną. Połączenie pojęcia domu w dwóch sensach: jako rodziny i jako ojczyzna. Z. Krasiński "Nie-Boska komedia" W domu hrabiego Henryka wszyscy SA nieszczęśliwi: on sam opuszcza dom w pogoni za ideałami, męczy go i nuży codzienność; jego żona, chcąc zachować miłość męża, stanie się poetka, wreszcie umrze, podobnie jak ich syn Orcio. Przykład na to, ze romantyczni poeci nie SA najlepszym materiałem na głowę rodziny. B. Prus "Antek" Jak wiele domów w XIX w. jest tak biedny, ze matka musi podjąć bolesna decyzje o wysłaniu jednego z dzieci (Antka) w poszukiwaniu szczęścia w mieście. B. Prus "Kamizelka" Ubogi dom dwojga bardzo skromnych ludzi, których wzajemna miłość i wielkie oddanie wnoszą w smutna codzienność wiele ciepła. Przykład tego, że niekoniecznie trzeba mieć pałace, żeby być szczęśliwym. Harmonie burzy śmierć męża. B. Prus "Lalka" - W kamienicy Łęckich różne domy, będące ilustracjami warunków życia wielu warstw społecznych: baronowej Krzeszowskiej, dla której czas zatrzymał się w momencie śmierci córki; pani Stawskiej - skromny dom, którego mieszkanki wstydzą się swego ubóstwa, funkcjonujący dzięki pracy pani Stawskiej; "goły i wesoły" domy studentów, których nie stać nawet na opłacenie komornego. - Dom państwa Łęckich, gdzie zachowuje się pozory dawnej świetności, żyje na kredyt, a do płaceni długów dla upominających się natarczywie Żydów wzywa się "przyjaciela domu", Wokulskiego. Miejsce, w którym takiemu parweniuszowi jak Stach Wokulski zawsze da się odczuć niskie pochodzenie. M. Konopnicka "Mendel Gdański" Dom starego Żyda, który samotnie wychowuje wnuka, ucząc go szacunku dla nauki i pracy, kultywując tradycje żydowskie, co nie przeszkadza mu cieszyć się dobrom opinia i życzliwością sąsiadów - Polaków. Źli ludzie nie mogą się pogodzić z faktem, ze Mendel jest Żydem i nie pozostawiają jego domu w spokoju (wybita szyba, ranny wnuk). M. Konopnicka "Miłosierdzi gminy" Tu raczej występuje marzenie o domu. Stary Kuntz Wanderli, wystawiony na licytacje przez gminę, pragnie, aby przelicytował go syn , bo wówczas mógłby ostatnie lata życia spędzić w normalnym domu, wśród bliskich, bawiąc się z wnukami. F. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Pokój Raskolnikowa, przypominający kształtem i nastrojem trumnę, trudno nawet nazwać domem. Stanie się to jednym z powodów zamordowania przez niego lichwiarki, w poczuciu niesprawiedliwości, pozwalającej, by jedni żyli dostatnio, a inni w całkowitej nędzy. G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej" Mieszczański dom we Lwowie (lub Krakowie), zdominowany przez "przepychającą się przez życie łokciami" Dulska. Jest to ten rodzaj domu, gdzie co innego się głosi, a co innego robi (cnota - skarb dziewczęcia - nie odnosi się, oczywiście, do służącej), gdzie panuje kult pieniądza (stad nikt tu nie bywa, nie kupuje się prasy i oszczędza na wszystkim) i gdzie dewiza SA słowa pani Dulskiej: na to mamy cztery ściany i sufit, aby własne brudy prac we własnym domu. W.S. Reymont "Chłopi" Domy SA świadectwem pozycji chłopów w gromadzie. Bardzo łatwo jest tez je strącić, będąc na starość wygnanym przez dzieci na wycug (Jagustynka) Z. Nałkowska "Granica" - Dom-kamienica pani Kolichowskiej z podziałem na poziomy, odpowiadające pozycji społecznej mieszkańców. Na piętrze było mieszkanie starzejącej się samotnej kobiety - Cecylii Kolichowskiej i wychowywanej przez nią Elżbiety; w suterenie mieściły się mieszkania - nory biedoty, gdzie na jednym tapczanie spało piec osób (w tym niewidome dziecko i umierająca babka) - Dom Elżbiety i Zenona: zamożny, elegancki, gdzie mimo początkowych starań oboje powiela schematy swoich domów rodzinnych. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Życie Róży Zabczynskiej zdeterminowane było przez niespełniona miłość do Michała oraz jej zwichnięta karierę skrzypaczki, skąd tytułowa cudzoziemka tyranizuje cały dom swoimi stłumionymi kompleksami. Kapryśna Róża podporządkowuje sobie wszystkich domowników: Władysławowi chętnie wybrałaby żonę, Marcie każe zostać śpiewaczka. I maź i dzieci boja się jej. Jest to dom bez uśmiechu. W. Gombrowicz "Ferdydurke" Mieszczański dom Młodziaków, którego mieszkańcom zależy na etykietce "nowoczesność". Wszyscy wiec grają tu role, a walcząc z tradycyjnymi formami - wpadają w niewole nowej formy. Prawdo o tym domu i domownikach ujawnia się podczas ostatniej sceny walki Pimki z Kopydrą. A. Camus "Dżuma" W zadżumionym Oranie nie było domu, w którym by ktoś nie umarł. Wyjątkowa pozycje zajmuje dom doktora Rieux, w którym doktor bywa tylko po to, żeby przez kilka godzin odpocząć i zobaczyć się z matka, ponieważ potrzeba mu jej serdecznego wsparcia. G. Herling-Grudzinski "Inny świat" Karykatura domu w sowieckim lagrze, nazwana "domem swidanij" - miejsce spotkań więźniów z rodzinami, gdzie przez dwa, trzy dni mogą oni spać w czystej pościeli, nie chodzą do pracy, dostają lepsze jedzenie. Po odjeździe najbliższych tym boleśniejsze SA powroty do codzienności. MIŁOŚĆ I ŚMIERĆ W kulturze motyw miłości i śmierci często wzajemnie się przenikają. Miłość prowadzi do śmierci, śmierć zostaje przez miłość pokonana albo tez okazuje się od niej silniejsza. Wreszcie może być i tak, ze miłość odsuwa śmierć, pozwala człowiekowi odnaleźć nowe życie. Biblia Nowy Testament Chrystus umiłowawszy swoich, do końca ich umiłował. Jego śmierć na krzyżu jest wyrazem największej miłości do rodzaju ludzkiego, bo nie masz większej miłości, niżby kto życie dal. Mitologia Orfeusz próbuje swoja miłością przezwyciężyć śmierć. Idzie do Hadesu, by prosić jego władców o przywrócenie życia Eurydyce. Niestety, kiedy wychodzi wraz z żona z krainy umarłych, odwraca się i na zawsze traci ukochana. Śmierć okazała się silniejsza od miłości. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Miłość Tristana i Izoldy jest tak silna, ze gdy jedno umiera, drugie także odchodzi ze świata żywych. Ich uczucie jest w stanie przezwyciężyć śmierć. Z grobu Tristana wyrasta krzak głogu i łączy go z grobem Izoldy. Trzykroć ścinany, trzykroć się odradza. W końcu król Marek decyduje, by rósł w spokoju. Zakochani, choć rozdzielenie za życia, po śmierci się połączyli. W. Szekspir "Romeo i Julia" Nieszczęśliwi kochankowie skutkiem fatalnej pomyłki popełniają samobójstwo. Romeo, widząc uśpiona Julie, sadzi, ze dziewczyna nie żyje. Nie chcąc zostać na ziemi bez ukochanej, zabija się. kiedy Julia się budzi i spostrzega zwłoki kochanka, przebija się sztyletem. J.A Morsztyn "Do trupa" Poeta porównuje sytuacje człowieka zakochanego i trupa i dochodzie do wniosku, ze trup jest szczęśliwszy. Niebawem stanie się prochem. Natomiast człowiek zakochany skazany jest na wieczne cierpienie. G.G. Byron "Giaur" Mimo iż Leila nie żyje, nieszczęsny Giaur nie przestał jej kochać. Ciągle zdaje mu się, ze widzie jej postać i słyszy jej glos. A. Mickiewicz "Upiór" Ballade można traktować jako swego rodzaju łącznika miedzy II a IV częścią Dziadów; II cz. "Dziadów" kończy się bowiem pojawieniem się widma, które nie znika na wezwania Guślarza i podąża za młoda wieśniaczka. Tytułowy upiór z ballady jest umarłym dla świata kochankiem, który popełnił samobójstwo i co roku wraca na ziemie, aby na nowy przeżyć swoja udrękę i rozkosz miłości, kończąc swój pobyt na ziemi samobójstwem. A. Mickiewicz "Dziady IV" Gustaw, nieszczęsny kochanek Maryli, w śmierci szuka ucieczki przed cierpieniami spowodowanymi nieszczęśliwa miłością. Niestety, śmierć nie przynosi ukojenia - Gustaw powraca na ziemie jako upiór, by jeszcze raz przeżywać to wszystko, co pchnęło go do samobójstwa. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" Wzajemna miłość Wallenroda i Aldony sprawia, ze gdy Konrad popełnia samobójstwo, z wierzy rozlega się krzyk - znak, ze jego ukochana także zakończyła życie. A. Mickiewicz "Romantyczność" Bohaterka ballady, Kapusia, jest obłąkana. Niedawno strąciła swego ukochanego Jasia, ale ciągle czuje obecność kochanka. rozmawia z nim: tak się dziewczyna z kochankiem pieści, bieży za nim krzyczy, pada. Pragnie się z nim połączyć, bo czuje się na świecie obco, samotnie, źle (weź mię, ja umrę przy tobie). W jej miłość, która trwa po śmierci kochanka, wierzy tylko lud: Jasio być musi przy swej Karusi, on ją kochał za żywota. J. Słowacki "Kordian" Odtrącony przez Laurę Kordian podejmuje nieudana próbę samobójcza. J. Słowacki "Balladyna" Filon, który odnajduje w lesie zwłoki Aliny, odkrywa w niej ideał, którego przez cale życie szukał. Zakochuje się w martwej dziewczynie i pogrąża w rozpaczy, ze jego miłość nie ma szans na spełnienie. NAPRAWA PANSTWA J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich" Starożytny watek wojny trojańskiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem do mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. Pokazał państwo z chwiejnym i nieudolnym królem na czele, gdzie szerzy się przekupstwo, gdzie nie przestrzega się prawa. Sytuacje w Troi podsumował Ulisses (poseł grecki), który powiedział: O nierzadne królestwo i zginienie bliskie, gdzie ani prawa waza, ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem kupić trzeba. Druga pieśń chóru skierowana jest do rządzących, wskazuje na ich szczególne miejsce w społeczeństwie, uczy odpowiedzialności. J. Kochanowski "Pieśń V" ("O spustoszeniu Podola") Utwór nawiązuje do napaści Turków na Podole w 1575r. Poeta krytycznie ocenia postawę szlachty, która ani sama nie broni zagrożonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?), ani nie daje pieniędzy na opłacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy). J. Kochanowski "Pieśń XIX" ("O dobrej sławie") Sens utworu sprowadza się do stwierdzenia: służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże, co poeta następnie rozwija tłumacząc, jak można różne swoje zdolności spożytkować dla dobra państwa. A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej" Utwór jest suma poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących najważniejsze w funkcjonowaniu państwa dzieciny: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Główne postulaty Modrzewskiego: nacisk położony na moralna storę życia (propozycja powołania cenzora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podporządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczone na rozwój szkól (opodatkowanie); wojny SA złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne państwo powinno umieć bronić swoich granic. P. Skarga "Kazania sejmowe" Zawierające metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Według P. Skargi były to: brak miłości ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa oraz niebezpieczeństwo heretyckiej zarazy. Państwo porównuje on do matki, a liczne nieprawidłowości do chorób, które ku śmierci szybko przywieść ja mogą: Leczcież pierwej te choroba swoja matkę, te mila ojczyznę i Rzeczpospolita. Jego wizja państwa opierała się na idei silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. "Kazanie wtórne: o miłości ku ojczyźnie" kończy sugestywna metafora ojczyzny porównanej do tonącego okrętu i obywateli, którzy myślą tylko o ratowaniu swego życia i własnego dobytku. W. Potocki "Nierządem Polska stoi" Utwór jest krytyka państwa, w którym co rok to nowe prawa i konstytucje, co powoduje, iż nikt nie jest w stanie przestrzegać praw zmieniających się z szybkością corocznych kalendarzy. Prawo jest także niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrzeganie praw, płacenie podatków tylko przez najuboższe warstwy szlacheckie (którzy się na dziesiątej opierają części). W. Potocki "Pospolite ruszenie" Obraz państwa, które jest łatwym łupem dla najeźdźców, ponieważ jego główna siła obronna, jaka jest pospolite ruszenie, w ogóle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechętna, egoistyczna: wolna, równa szlachta grozi rotmistrzowi, który ośmielił się ja obudzić, sadem w Proszowicach. I. Krasicki "Świat zepsuty" Jest rejestrem wad obywateli (pijaństwo, bezbożność, zdrady, zawiść, chęć bogacenia się za wszelka cenę, rozpusta), które nieuchronnie prowadza kraj do zguby ten nas nierząd pokonał i zgubił. Satyrę kończy metafora ojczyzny jako tonącego okrętu. J.U. Niemcewicz "Powrót posła" Zasada kompozycyjna komedii jest przeciwstawienie dwóch ugrupowań szlacheckich: postępowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecznego (Starosta). Ośmieszając poglądy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jednocześnie opowiada się za: tronem dziedzicznym, Sejmem stale obradującym, zniesieniem liberum veto, wolnością chłopów, mądrym, nowoczesnym wychowaniem młodzieży. Jego poglądy streszczają słowa Podkomorzego dom zawsze ustępować powinien krajowi. S. Żeromski "Przedwiośnie" Tytuł powieści jest metaforyczny, odnosi się bowiem do przedłużające się w Polsce przedwiośnia politycznego. To już siedem lat minęło od odzyskania niepodległości, a władze ciągle nie wiedza, jaki kształt ma mięć odrodzone państwo. Żeromski "podpowiada" kilka możliwych rozwiązań, choć nie opowiada się zdecydowanie za żadnym z nich: droga rewolucji, w której wyniku do władzy dojdą komuniści; przeciwieństwem jej jest droga powolnych reform, pracy państwowej, jaka reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjściem jest idealistyczna nadzieja i osiągnięcia techniki, mogące stworzyć istny raj na ziemi (szklane domy, o których marzy Seweryn Baryka). G. Orwell "Folwark zwierzęcy" Funkcjonowanie państwa da się tu sprowadzić do uogólnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzęta obalające wszechwładze Jonesa na dworskim folwarku zamierza stworzyć istny raj na ziemi: równość wszystkich obywateli, sprawiedliwosc, wspólne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie łamią wszystkie ustanowione przez siebie prawa, wyodrębnia się pośród nich elita władzy (świnie), interpretująca na własne potrzeby wszelkie przywileje (inne pożywienie, inny rytm dnia, np. wstawanie). Powoli państwo rządzone przez Napoleona przeradza się w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mogą jedynie pracować lub udać się na emigracje wewnętrzna. PRACA Biblia Stary Testament Jedna z konsekwencji grzechu pierworodnego było skazanie człowieka na ciężka prace przez cale życie. Odtąd człowiek w trudzie będzie zdobywał pożywienie, a ziemia będzie rodziła cierń i oset. Biblia Nowy Testament Dla syna marnotrawnego tym, co zdecydowało, by się ukorzyć i wrócić do ojca, była hańbiąca go praca przy wypasie świń. Mitologia Za zabicie swej żony, Magary, Herakles zmuszony był wykonać dwanaście prac w służbie u Eurysteusza, m.in. schwytać lanie kerynejska, zgładzić hydrę lernejska, sprowadzić Cerbera Hadesu, przynieść jabłka z ogrodu Hesperyd i oczyścić stajnie Augiasza. Kara dla Syzyfa za nieposłuszeństwo wobec bogów było wtaczanie pod gore ogromnego głazu. Gdy Syzyf dochodził do wierzchołka góry, kamień spadał na dol., dlatego "syzyfowa praca" to praca bez sensu, nie przynosząca wymiernych korzyści. W baśniach i legendach praca przedstawiana jest jako zajęcie nobilitujące człowieka, świadczące o jego prawym charakterze, a także chęci służenia innym. Niekiedy nawet bohater z prostego ludu (szewczyk Dratewka) dzięki swej pracy i wytrwałości mógł osiągnąć najbardziej zaszczytnie stanowiska. M. Rej "Żywot człowieka poczciwego" Autor skupia się przede wszystkim na gospodarskich zajęciach szlachcica, zależnych od pory roku. Praca człowieka poczciwego opisywana jest jako przyjemność, a jeszcze większa rozkoszą są jej owoce. W rzeczywistości jednak sam szlachcic niewiele robi, a pełni raczej funkcje nadzorującego prace w gospodarstwie. J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce" Pieśń Panny XII to parafraza Epody II Horacego. Panna chwali życie na wsi, korzyści z niego płynące, a przede wszystkim przyjemna prace. Obowiązki gospodarza (opieka nad sadem, bydłem, zdobywanie pożywienia na polowaniach) i gospodyni (zajmowanie się domem) opisane zostały jako mało wyczerpujące i przynoszące niezwykła satysfakcje. Sz. Szymonowic "Żeńcy" W przeciwieństwie do sielankowej wsi u Kochanowskiego, w tym utworze nie ma idealizacji życia na roli. Pietrucha i Oluchna pracują ciężko pod okiem Starosty; praca ich zaczyna się przed świtem, a kończy po zmierzchu. A. Mickiewicz "Pani Twardowska" W zamian za dusze Twardowskiego diablik miął wykonać trzy prace o stopniu trudności podobnym do prac Herkulesa. Ostania z nich (życie przez rok z żona Twardowskiego) była ponad siły diabla, który po prostu uciekł. A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" Prace w Soplicowie trwają od wschodu do zachodu słońca. Uczestniczy w nich czeladź dworska, natomiast pan domu, Sędzia, jedynie je nadzoruje. Dba o to, by rzetelnie wykonywano obowiązki, a dzięki jego czujnemu oku Soplicowo uchodzi za jeden z najbardziej dostatnich majątków. J. Słowacki "Kordian" Bajka o Janku, co psom szył buty ma nauczyć Kordiana, pełnego wątpliwości i pozbawionego idei przewodniej w życiu, iż praca (nawet najbardziej absurdalna) może nobilitować człowieka i powieść go ku zaszczytom. W publicystyce pozytywistycznej znalazły się dwa najważniejsze dla tamtego okresu hasła: praca organiczna i praca u podstaw. Pierwsza zakłada prace ogółu dal scalenia społeczeństwa (rozumianego właśnie jako organizm); druga to kształcenie warstw najuboższych i stojących na dole drabiny społecznej (tzw. podstaw). E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Jednym z kryteriów wartościowania bohaterów powieści jest ich stosunek do pracy. Orzeszkowa widzi prace sens życia (stała się nim dla Justyny), jako wartość nobilitująca (przykład Jana i Cecylii Bohatyrowiczów), a także jako swego rodzaju sacrum (np. opis żniw urasta do rangi opisu świat). Pracują nie tylko mieszkańcy zaścianka Bohatyrowiczów, ale także Benedykt Korczyński (właściciel majątku ziemskiego) i jego siostra, Marta (prowadzi mu dom i zajmuje się dziećmi). Także młode pokolenie - Witold, Justyna, Jan Bohatyrowicz - traktować będą prace jako niezbędny element życia ludzkiego. B. Prus "Lalka" Stanisław Wokulski dochodzi do fortuny nie tylko dzięki spadkowi po żonie, ale przede wszystkim dzięki pracy własnych rak. Jako młody chłopak jednocześnie uczy się i pracuje, by zarobić na utrzymanie. Po powrocie z Syberii przejmuje sklep Minclów, by w końcu doprowadzić do jego rozkwitu. Nawet już jako człowiek bogaty zasiada codziennie w swym sklepie, by przejrzeć księgi rachunkowe, nadzorować prace subiektów. W pewnym momencie jednak jego działalność wyda mu się bezcelowa, skoro nie potrafiła jej docenić ukochana kobieta. H. Sienkiewicz "Latarnik" Skawiński, tułacz bez ojczyzny, podejmuje się w swym życiu wielu zajęć. Ostatnim z nich ma być praca latarnika w Aspinwall, która jednak traci po nocy spędzonej na lekturze "Pana Tadeusza" (na skutek jego zaniedbania okręt rozbił się o skały). S. Żeromski "Siłaczka" Stasia Bozowska, typowa bohaterka pozytywistyczna, rezygnuje z możliwości studiów w Paryżu, by zając się edukacja wiejskich dzieci. S. Żeromski "Syzyfowe prace" Metaforyczny tytuł powieści dotyczy zabiegów rosyjskich nauczycieli zmierzających do wynarodowienia młodzieży polskiej. Rusyfikacja została nazwana "syzyfowymi pracami", ponieważ w klerykowskim gimnazjum nie odnosi zamierzonych skutków. Uczniowie, których zmusza się do poznawania literatury i kultury rosyjskiej, potrafią sami studiować dzieła polskie i rozumieć, co to znaczy być Polakiem. S. Żeromski "Ludzie bezdomni" Ludzie z nizin społecznych (warszawscy robotnicy, chłopi w Cisach czy górnicy) pracują ponad ludzkie siły w fatalnych warunkach wpływających ujemnie na ich zdrowie. Wynagrodzenie, jakie otrzymują, nie starca na to, by zapewnić sobie godziwe warunki życia. Tomasz Judym zamierza swoja praca ulżyć doli najbiedniejszych. Skoro nie udało mu się tego zrobić w Warszawie i Cisach, postanawia się bez reszty poświęcić się pracy lekarza w Zagłębiu. Jego poświecenie i determinacja są tak wielkie, ze rezygnuje z życia osobistego na rzecz pracy dal najbiedniejszych. W.S. Reymont "Chlopi" Praca potraktowana została jako pierwszy i niezbędny element ludzkiej egzystencji. Ponieważ bohaterowie przywiazani są do ziemi - żywicielki, ich obowiązkiem jest uprawa roli. Inne wykonywane przez nich zajęcia to: praca na gospodarstwie, wypasanie bydła, przygotowywanie zapasów na zimę itp. Stosunek bohatera do pracy decyduje o tym, jak widza go inni ludzie, dlatego np. Boryna przychylniej będzie patrzył na gospodarna Hankę niz. na Jagnę, która nie kwapi się do pracy w domu czy na roli. M. Mitchell "Przeminęło z wiatrem" Po zakończeniu wojny secesyjnej Tara, majątek rodzinny, wymaga odbudowania i reorganizacji. Scarlett O'Hara, jej siostry oraz Ashley Wilkes i Melania ciężko pracują, by niegdyś wspaniała plantacja odzyskała swa świetność. Wojna sprawia, ze ci ludzie (nie nawykli do pracy fizycznej) zmuszeni SA wyjść na pole i praca własnych rak zapewnić sobie utrzymanie. Witkacy "Szewcy" Pozbawieni pracy szewcy, osadzeni przez Scurvy'ego w leniwni, nie mogą poradzić sobie ze swoja bezczynnością. Doskwiera im ona tak bardzo, ze wyłamują drzwi leniwni i włączają się do rewolucji. W literaturze lagrowej i lagrowej praca przedstawiona została jako sposób na fizyczne i psychiczne złamanie człowieka. Niemieckie obozy zagłady i sowieckie obozy pracy eksploatowały swoich więźniów, którzy umierali z przepracowania i wycieńczenia. Jakby na ironie nad brama obozu w Oświęcimiu zawieszone było hasło: "Praca czyni wolnym" ("Abeit macht frei"); najczęściej uwalniała ona od życia. G. Orwell "Folwark zwierzęcy" Po rewolucji w folwarku zwierzęta ustanowiły podział obowiązków. Okazało się jednak z czasem, ze świnie nie pracują fizycznie, natomiast sprawują władze nad innymi. Ciesząc się wolnością, zwierzęta gotowe były harować i trącić zdrowie, byle tylko zachować folwark w swoich rękach (przykładem może być koń Boxer, który z każdym dniem chciał pracować coraz więcej). Jedynymi, które czerpały wymierne korzyści z tej pracy, były świnie. A. Camus "Mit Syzyfa" Praca Syzyfa to życie człowieka skazanego na popychanie swego kamienia do góry, by potem patrzeć, jak on spada. Camus każe jednak widzieć w tej pracy sens. Mówi o Syzyfie (człowieku): los jest jego własnością, kamień jego kamieniem; a wiec o sensie tej pracy decydować będzie wewnętrzna wolność "pracującego" i prawo do stanowienia o sobie. A. Camus "Dżuma" Praca doktora Rieux staje się przykładem dal wszystkich mieszkańców Oranu walczących z epidemia. Człowiek ten, ryzykując życiem, rezygnując z jakichkolwiek przywilejów, odcinając się od problemów osobistych, w dzień i w nocy pielęgnuje chorych; próbuje pokonać bakcyla dżumy, który nigdy nie umiera. Nierzadko wydaje mu się, ze został pokonany przez chorobę (gdy zbiera ona jego pacjentów), jednakże walczy z nią do końca epidemii U. Eco "Imię róży" Podział pracy w opactwie jest doskonale zorganizowany. Jego kryterium stanowią umiejętności mnichów, jak tez ich pozycja w zakonie. Najwybitniejsi pracują w bibliotece i skryptorium. Mniej znaczni zajmują się herbarium, kuchnia czy wreszcie jatka. Najbardziej uciążliwe zajęcia wykonuje jednak służba, a wiec ci, którzy nie należą do zakonu. T. Keneally "Lista Schindlera" Praca w fabryce Schindlera stała się dla wielu Żydów szansa na lepsze życie w czasach pogardy. Zajęcia i obowiązki nie wyczerpywały ich, a ponadto otrzymywali oni wynagrodzenie w postaci pożywienia. Zupełnie inna będzie sytuacja w obozie w Plaszowie, gdzie nie może być mowy o odpoczynku, przerwach czy wykonywaniu obowiązków niezgodnie z poleceniami przełożonego. PRZYJAZN Homer "Iliada" Patrokles, przyjaciel Achillesa, bezskutecznie namawia swego drucha, by ten wzial udzial w wojnie z Trojanami. Odziany w zbroje Achillesa, Patrokles wyrusza do walki, a nastepnie ginie z reki Hektora, który zniewaza jego zwloki (odziera je z szat i wydaje psom na pozarcie). Zrozpaczony Achilles msci się na Hektorze za ten niegodny czyn, nie tylko zabijajac go w pojedynku, ale tez profanujac jego cialo. W. Szekspir "Romeo i Julia" Przyjazn Ropea i Markucja przypomina mitologiczna przyjazn Patroklesa i Achilles. Romeo, na wiesc o smierci przyjaciela, który zginal w pojedynku z rak kuzyna Julii, nie waha się go pomscic. Za zabicie Tybalta zostaje wygnany z Werony. J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera" Listy Wetera adresowane SA do jego przyjaciela, Wilhelma. Zazylosc miedzy nimi musiala byc duza, skoro Weter nie waha się zwierzyc mu się ze swoich najskrytszych marzen i pragnien. Także Wilhelmowi wyjawia zamiar popelnienia samobójstwa. Po smierci Wertera Wilkelm spisuje dla wspólczesnych i potomnych historie nieszczesliwego przyjaciela. A. Mickiewicz "Przyjaciele" Jest to obraz przyjazni dwóch kumów, Leszka i Mieszka, opartej na slownych obietnicach i zapewnieniach. Jednak w sytuacji prawdziwego zagrozenia (gdy zaskakuje ich niedzwiedz) Leszek ucieka na drzewo, pozostawiajac przyjaciela samego i bezbronnego. Bajka konczy się przyslowiowym dzisiaj moralem: prawdziwych przyjaciól poznajemy w biedzie. A. Dumas "Trzej muszkieterowie" Powiesc Damusa ojca, jak i dalsze czesci cyklu opowiada o przyjazni Atosa, Portosa, Aramisa i d'Artagnana. Wszyscy czterej sluza królowi i królowej, walcza przeciwko kardynalowi Richlieu, nieustannie ryzykujac zyciem. Laczy ich nie tylko kariera zolnierska, ale przezycia osobiste, wspólne radosci i cierpienia. By ocalic zagrozonego przyjaciela, sklonni sa nadstawic glowe (Jeden za wszystkich! Wszyscy za jednego!). Po opuszczeniu muszkieterów spotykaja sie ponownie w dwadziescia lat pózniej. B. Prus "Lalka" - Sposród wielu przyjaciól Wokulskiego najbardziej oddany mu jest Ignacy Rzecki. W przeszlosci wpajal mu idealy patriotyczne, dzieki czemu Wokulski trafil do powstania styczniowego. Rzecki, który pózniej zostal subiektem w sklepie przyjaciela, nie tylko pomaga mu w interesach, ale takze stara sie wplynac na jego zycie osobiste (marzy mu sie malzenstwo Stacha z pania Stawska). W rzeczywistosci jednak nie jest w stanie wplynac na Wokulskiego ani tez zmienic kolei jego losów. Umiera samotnie, wkrótce po zniknieciu przyjaciela, któremu poswiecil niemal cale zycie. - Przyjacielem Wokulskiego jest takze doktor Szuman, którego Stach poznal na Syberii. Szuman, czlowiek sceptyczny i rzezwo myslacy, krytycznie patrzy na swego przyjaciela, gdy ten zakochuje sie w pannie Leckiej. podobnie jak Rzecki, nie jest w stanie wplynac na Wokulskiego; a szkoda, bo jego rady moglyby ocalic glównego bohatera "Lalki". H. Sienkiewicz "Trylogia" - Przyjazn Zagloby ze Skrzetuskim i jego zona, Helena, przeradza sie w wiez niemal rodzinna. Zagloba zostaje ich domownikiem, ukochanym ojcem, a dla ich dzieci - dziadkiem - Poczatkowa niechec i awersja Kmicica i Wolodyjowskiego z czasem przeradza sie w prawdziwy szacunek, a nawet zaczatek przyjazni. Wolodyjowski nie tylko darowuje zycie Kmicicowi, ale takze uczy go wladania szabla, doskonalenia zolnierskiego rzemiosla. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" Inzynier Korzecki i Tomasz Judym naleza do tej samej grupy ludzi, tj. ludzi bezdomnych. O ile jednak Judym ma wytyczony cel w zyciu i zadaje sobie sprawe ze swego poslannictwa, o tyle Korzecki, niespokojny duch, dekadent, poszukuje odpowiedzi na pytanie o sens zycia. Przyjazn z Judymem jest jednym z najwazniejszych wydarzen w jego zyciu, poniewaz mobilizuje go i daje mu oparcie; nie jest jednak na tyle silna, by powstrzymac go przed samobójstwem. A. de Saint-Exupery "Maly Ksiaze" Spotkanie Malego Ksiecia z lisem to lekcja wspaniale przyjazni. Lis tlumaczy mu, iz najpierw nalezy oswoic drugiego czlowieka, by potem przywiazywac uwage przede wszystkim do jego charakteru i duszy, bowiem: Dobrze widzi sie tylko sercem. Najwazniejsze jest niewidoczne dla oczu. Lis ostrzega takze Ksiecia, ze przyjazn niesie ze soba ryzyko lez, zwlaszcza gdy przyjaciolom grozi rozstanie. R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" Jest to opowiesc o przyjazni w czasach szczególnie trudnych - spelniajacej sie apokalipsy, czasach pogardy. Bohaterów utworu charakteryzuje mlodzienczy idealizm, uwiklanie w historie, potrzeba wielkiej bliskosci z drugim czlowiekiem. Ich przyjaznie czesto musialy zdawac trudny egzamin, gdy trzeba bylo dzielic sie nielicznymi nabojami lub isc na pomoc koledze pod gradem niemieckich kul (tak Jerzy uratowal Zygmunta). Kolumb, patrzac na postac Chrystusa na cmentarnym grobowcu, powiedzial: Szczycisz sie, ze umarles za ludzkosc, my umiemy umrzec za jednego kumpla. G. Herling-Grudzinski "Inny swiat" Przyjazn w warunkach lagrowych, wystawiona na zagrozenie (ryzyko donosu, obawa przed utrata zycia), jest jedna z niewielu radosci w zyciu wiezniów. Przyjazn autora z profesorem N. opiera sie przede wszystkim na wspólnych zainteresowaniach i wzajemnym zaufaniu. Obaj pasjonowali sie literatura, a rozmowy o niej byly rzadkimi chwilami ucieczki od potwornej rzeczywistosci. Ta idyll trwala zaledwie trzy miesiace - napisze pózniej Grudzinski. Profesora, calkowicie wycienczonego i schorowanego odeslano do innego lagru. U. Eco "Imie rózy" Wilhelm z Baskerivlle jest dla Adsa z Melku czlowiekiem, który uksztaltowal jego osobowosc, wprowadzil go w swiat tajemnicy, a nawet grozy. Wilhelm nie odsuwa Adsa od sledztwa prowadzonego w opactwie, traktuje go jak swego pomocnika, a niekiedy korzysta z jego rad (np. wyjscie z bibliotecznego labiryntu). Jednoczesnie stara sie go nauczyc, iz czlowiek powinien kierowac sie w zyciu przede wszystkim rozumem i doswiadczeniem. Wyznawana przez mistrza filozofia legla w gruzach wobec zaistnialej rzeczywistosci, a jego uczen napisze po latach: Stale modle sie, by Bóg przyjal jego dusze i wybaczyl mu liczne akty pychy, które kazala mu popelnic duma z rozumu. SAMOTNOSC Biblia Stary Testament - Adam jest samotny, wiec Bóg stwarza towarzyszke zycia - Ewe, która jest koscia z jego kosci. - Kain po zabójstwie brata skazany zostaje na tulaczke i samotnosc, bowiem Bóg naznaczyl go pietnem jego czynu. Biblia Nowy Testament - Chrystus samotnie wychodzi na pustynie, by tam modlic sie i poscic. - Samotny jest takze podczas modlitwy w Ogrójcu, gdyz apostolowie posneli. - Samotny jest Chrystus w swoim cierpieniu, bo nawet najwierniejszy Piotr zaparl sie Go. Mitologia - Prometeusz w samotnosci cierpi przykuty do skal na Kaukazie. Sofokles "Antygona" - Antygona jest samotna w swoim buncie przeciw ustawionym przez Kreona prawom. Nawet jej siostra, Ismena, odmawia jej pomocy w pogrzebaniu zwlok Polinejkesa. "Legenda o sw. Aleksym" - Aleksy skazuje siebie na samotna egzystencje, by poswiecic sie Bogu i swoim zyciem zasluzyc na zbawienie. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan, skazujac siebie na dobrowolne wygnanie, jednoczesnie skazuje sie na samotnosc, której nie przerwa ani jego zona, ani napotkani w zyciu ludzie. Tak samo samotnie umrze. J.W. Goethe "Cierpienia mlodego Wetera" Werter jest samotny z powodu swego uczucia do Lotty. Izoluje sie od swiata i ludzi, zamykajac sie w swiecie milosnych cierpien. G.G. Byron "Giaur" Giaur zyje w samotnosci, poniewaz jest jedynym chrzescijaninem wsród wyznawców islamu. Po smierci Leili i dokonaniu zemsty na Hassanie swiat caly ma w obrzydzeniu i zamyka sie w klasztorze. Ale i tu nie staje sie czlonkiem wspólnoty, zujac na uboczu. Nawet w kosciele dopiero wtedy zbliza sie do oltarza, gdy odejda juz inni zakonnicy. A. Mickiewicz "Romantycznosc" Oblakana Karusia, mimo otaczajacego ja tlumu ludzi, czuje sie samotna. Nikt nie jest w stanie zrozumiec jej milosci do zmarlego Jasinka. Skarzy sie: Zle mnie w zlych ludzi tlumie, Placze, a oni szydza; Mówie, nikt nie rozumie; Widze, oni nie widza! A. Mickiewicz "Dziady IV" Gustaw jest samotny, poniewaz nikt nie jest w stanie pojac ogromu jego uczucia. Kamienni ludzie wysmiewaja jego milosc i cierpienie. Samotnosc Gustawa jest tym dotkliwsza, ze stracil takze cala rodzine. Szuka wiec przyjaciól w swiecie natury. A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" - Konrad skazany jest na samotnosc, poniewaz zyje wsród wrogów. Tego jednak wymaga jego misja. - Aldona kaze sie zamurowac w wierzy i pedzi w niej zycie pustelnicy. A. Mickiewicz "Dziady III" Losem Konrada jest samotnosc. Czuje wiecej niz inni ludzie, a jego poezja pozostaje niezrozumiala ze wzgledu na niedoskonalosc slowa jako tworzywa i ludzi jako odbiorców. Samotnie tez buntuje sie przeciwko Bogu, bo tylko on moze sie z Nim równac. Ale jego osamotnienie jest tez próba. Aniolowie w scenie prologu mówia: My uprosilismy Boga, by cie oddal w rece wroga. Samotnosc - medrców mistrzyni. J. Slowacki "Kordian" Samotnosc Kordiana w walce jest koniecznoscia. nikt nie chce wesprzec go w zamachu na cara. Inni spiskowcy wycofali sie, przekonani argumentacja Prezesa. Naród zas zobojetnial na sprawy ojczyzny. W ostatnim monologu Kordian powtarza wielokrotnie: Nie bede z nimi, poniewaz nie czuje juz zadnego zwiazku z narodem, który pogodzil sie z niewola. Z. Krasinski "Nie-Boska komedia" - Hrabia Henryk skazany jest na samotnosc, poniewaz zyje w swiecie swoich imaginacji i nieustannego poszukiwania. Nie czuje sie tez zwiazany z warstwa spoleczna, z której pochodzi. Pogardza nia za jej tchórzostwo i upadek wartosci moralnych. - Orcio jest samotny, poniewaz zyje w swiecie poezji. Jego slepota dodatkowo izoluje go od realnego swiata. - Pankracy doswiadcza samotnosci, bo tylko on rozumie prawdziwe cele rewolucji. Wie, ze po okresie burzenia musi nadejsc okres budowania, jesli rewolucja rzeczywiscie ma przyniesc nowe, lepsze zycie. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Raskolnikow zyje w samotnosci, unikajac ludzi, poniewaz sytuuje siebie wsród wybitnych jednostek, które stoja ponad swiatem i prawami. Pózniej jego alienacje wzmoze swiadomosc popelnionej zbrodni. E. Orzeszkowa "Nad Niemnem" Andrzejowa Korczynska po smierci meza w powstaniu pograzyla sie w zalobie i odizolowala od swiata. B. Prus "Lalka" Wokulski jest samotny, poniewaz nie przystaje do spoleczenstwa, w którym zyje. Wyrasta ponad nie smialoscia planów i rozlegloscia horyzontów myslowych. Nawet jego najblizszy przyjaciel, Rzecki, nie jest w stanie go zrozumiec i snuje jakies fantastyczne teorie na temat jego dzialalnosci politycznej. Samotnosc Wokulskiego poglebia jeszcze milosc do Leckiej - próbuje wejsc w krag arystokracji, ale tam traktowany jest jak kupiec. S. Zeromski "Ludzie bezdomni" Judym skazuje sie na samotne zycie, poniewaz uwaza, ze jesli chce sie poswiecic sluzbie najbiedniejszym, nie moze wiazac sie z zadna kobieta. Natomiast jego bezkompromisowosc i rygoryzm w pojmowaniu obowiazków spolecznych izoluja go od srodowiska lekarskiego. M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" Róza, mimo ze otoczona rodzina, naprawde zyje w samotnosci. Nikt nie jest w stanie zrozumiec jej milosci do muzyki i niespelnienia tego uczucia. Po przyjezdzie do Polski jej wyobcowanie poglebia kacapski akcent. Róza, jak sama mówi, zawsze i wszedzie jest cudzoziemka. Takze i dlatego, ze na otaczajacych ja ludziach msci sie za zawód milosny, jaki sprawil jej Michal. A. de Saint-Exupery "Maly Ksiaze" W swojej wedrówce po planetach Maly Ksiaze jest zupelnie osamotniony. Ludzie, których spotyka, sa mu calkowicie obcy. Zyja we wlasnym swiecie, zajeci wylacznie swoimi sprawami. Dopiero na Ziemi uda sie chlopcu znalezc przyjaciela. ZAZDROSC I ZAWISC Biblia Stary Testament Kain, zazdrosny o to, ze Bóg wejrzal laskawie na ofiare Abla, a odrzucil jego ofiare, zabija brata. Konsekwencja tego bedzie wygnanie go do ziemi na wschód od Edenu. J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" Baronowie, zazdroszczac Tristanowi jego wyjatkowej pozycji na dworze, opowiedzieli królowi Markowi o romansie wasala z królewska malzonka, by skompromitowac rycerza. Na wiesc o tym Tristan odjechal z zamku królewskiego. J. Kochanowski "Piesn XII" Nawiazujac do starozytnej maksymy: "Zazdrosc jest cieniem chwaly", Kochanowski mówi, iz ludzie cnotliwi rozbudzaja w innych zawisc. Dodaje jednak, iz zawisc i zwiazane z nia nieprzyjemnosci zostana cnotliwym wynagrodzone przez Boga. W. Szekspir "Hamlet" Klaudiusz, zazdroszczac bratu slawy, wladzy, a takze zony, postanawia wziac historie w swoje rece. Zabija Hamleta ojca, zeni sie z Gertruda i koronuje na króla Danii. J.W. Goethe "Cierpienia mlodego Wertera" Werter zazdrosny jest nie tylko o Alberta, meza Lotty, ale o kazda osobe, z która ona przystaje. Chcialby bowiem, aby ukochana poswiecala mu caly swój czas i uwage. G.G. Byron "Giaur" Hassan zazdrosny o Leile, chcac zemscic sie na niej i jej kochanku, skazuje ja na smierc. B. Prus "Lalka" Stanislaw Wokulski jest zazdrosny o wszystkich, którzy maja stycznosc z Izabela. Zazdrosci im przede wszystkim pozycji spolecznej (urodzenia) i obycia w towarzystwie. Sam czuje sie przy nich jak parweniusz. Najwieksza zazdrosc wzbudzaja w nim jednak mezczyzni, którymi otacza sie panna Lecka: Ochocki, Starski, baron Dalski czy nawet skrzypek Molinari. H. Sienkiewicz "Potop" - Ksiaze Boguslaw Radziwill zazdrosci Kmicicowi wzgledów Olenki, dlatego tez bedzie sie staral zdyskwalifikowac rywala, opowiadajac, ze dopuscil sie on zdrady. Slowa te dotra nie tylko do uszu panny Billewiczówny, ale i do calej szlachty polskiej. - Pulkownik Kuklinowski, rywal Kmicica w walce o mian najlepszego zolnierza w Koronie i na Litwie, zazdroscil mu jego slawy, totez kiedy pojmal go pod Jasna Góra, postanowil na zawsze przesadzic o wyniku rywalizacji. W.S. Reymont "Chlopi" - Maciej Boryna, zazdrosny o Jagne, chcac zemscic sie na niej i na Antku, podpala stów, w którym oboje mieli schadzke. Bedzie to moment przelomowy w jego malzenstwie z Jagna; odtad straci ona swe uprzywilejowane miejsce w domu Borynów. - Hanka zazdrosci Jagnie jej urody i powodzenia, ale przede wszystkim milosci Antka. Ich romans stanie sie dla niej punktem zwrotnym w zyciu. Od tej pory przestanie byc tylko pokorna zona. Z. Nalkowska "Granica" Justyna Bogutówna zazdrosci Zenonowi domu, rodziny, a przede wszystkim tego, ze ulozyl sobie zycie u boku innej kobiety. Zazdrosc ta z czasem przerodzi sie w zawisc i pragnienie zemsty, która kosztowac bedzie Ziembiewicza kariere i zycie (któregos dnia Justyna wtargnie do biura kochanka i obleje go kwasem). ZBRODNIA I ZBRODNIARZ Biblia Stary Testament - Pierwsza zbrodnie popelniaja Adam i Ewa, lamiac bozy zakaz spozywania owoców z drzewa wiadomosci dobra i zla. Kara jest wypedzenie z Edenu i pelne trudów i cierpien zycie na ziemi. - Kain dopuszcza sie zbrodni, zabijajac swojego brata Abla. Bóg karze go za to wygnaniem, a zeby nikt go nie zabil, naznacza pietnem. - Ksiega Kaplanska jasno precyzuje, co dla Zydów jest zbrodnia. Zalicza sie do niej takze cudzolóstwo i sodomie, które winny byc karane smiercia. Biblia Nowy Testament Wraz z Jezusem przebywa w wiezieniu zbrodniarz Barabasz. Gdy Pilat, chcac ratowac niewinnego, pyta tlum, którego z wiezniów ma wypuscic na swieto Paschy, slyszy odpowiedz, ze Barabasza. Mitologia Edyp nieswiadomie popelnia zbrodnie ojcobójstwa i kazirodztwa. Chcac sie za to ukarac, wykuwa sobie oczy i opuszcza Teby, w których byl królem. Homer "Odyseja" Po powrocie na Itake Odyseusz zabija wszystkich zalotników Penelopy. Za to, ze popelnil zbrodnie, lamiac swiete prawo goscinnosci, musi odpokutowac. Zeus przebacza mu ostatecznie po wstawiennictwie Ateny. "Piesn o Rolandzie" Ganelon dopuszcza sie zbrodni zdrady. Po rozstrzygnieciu o jego winie przez sad bozy zostanie skazany na smierc wraz z 30 krewnymi, którzy reczyli za jego niewinnosc. W. Szekspir "Hamlet" - Klaudiusz jest zbrodniarzem, poniewaz zabil swojego brata, by objac po nim wladze w Danii. - Wedlug Hamleta jego matka, Gertruda, dopuscila sie zbrodni zdrady, bo nie dosc, ze poslubila zabójce meza, to jeszcze poszla do slubu w tych samych pantoflach, w których szla za pogrzebem, pieczyste ze stypy kazala podac jako zimne miesa podczas uczty weselnej, zbyt szybko zapomnialo o starym Hamlecie. W. Szekspir "Makbet" - Makbet, by zdobyc korone, zbija króla Dunkana. Ta pierwsza zbrodnia pociaga za soba koniecznosc nastepnych, bo, jak mówi sam Makbet, zly plon bezprawia nowym sie tylko bezprawiem poprawia. Po kazdej kolejnej zbrodni Makbet czuje sie pewniejszy i coraz bardziej bezkarny. Zabicie Dunkana i Banka wzbudza jeszcze wyrzuty sumienia. Potem zlo powszednieje. - Lady Makbet jest odpowiedzialna za zbrodnie meza - to ona naklonila go do nich. Poczatkowo jest silniejsza psychicznie od Makbeta, nie ma wyrzutów sumienia i niejednokrotnie ratuje go przed ujawnieniem prawdy. Ale z czasem, z kazda kolejna zbrodnia, lady Makbet slabnie, wreszcie wyrzuty sumienia doprowadzaja ja do obledu i smierci. G.G. Byron "Giaur" Tytulowy bohater to przyklad oksymoronu byronowskiego - szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomscic smierc ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposób. A. Mickiewicz "Lilije" Zbrodnia to nieslychana, pani zabija pana. Niewierna zona, bojac sie gniewu meza i surowych kar, które oglosil król, zabija malzonka, który powrócil z wojny. "Pan Tadeusz" Jacek Soplica popelnia zbrodnie, zabijajac stolnika Horeszke. Odkupil ja jednak sluzac ojczyznie i zaslaniajac wlasna piersia Hrabiego ostatniego z Horeszków, chociaz po kadzieli. J. Slowacki "Kordian" Jak wynika z ich rozmowy, car i jego brat, Wielki Ksiaze Konstanty, nie róznia sie niczym od pospolitych zbrodniarzy. Car zabil wlasnego ojca, by zasiasc na tronie, Konstanty ma na sumieniu okrutna smierc mlodej Angielki. J. Slowacki "Balladyna" Balladyna jest bezwzgledna zbrodniarka, która nie odczuwa wyrzutów sumienia. Zabila Aline, wypedzila w burzowa noc matke z zamku, przyczynila sie do smierci króla Popiela, Grabca, Kirkora i Fon Konstryna, dazac do upragnionej wladzy. F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" Raskolnikow popelnia zbrodnie, zabijajac stara lichwiarke i jej siostre. Ma to byc próba. Raskolnikow chce sprawdzic, czy nalezy do wyzszej kategorii ludzi - tych, którzy odrzucaja wszelkie istniejace prawa i tworza nowa moralnosc. Okazuje sie jednak, ze jest zbyt slaby. Po zabiciu kobiet pograza sie w stan bliski obledowi. Dostojewski przeprowadza wnikliwa analize psychologiczna czlowieka, który popelnia zbrodnie jakby wbrew swojej naturze. H. Sienkiewicz "Quo vadis" Neron jest w ujeciu Sienkiewicza zbrodniarzem, który ma na sumieniu smierc wlasnej matki i zony. Zbrodnicze instynkty cezara znajduja ujscie poczas przesladowan chrzescijan, którzy gina w okrutnych meczarniach rozszarpywani przez dzikie zwierzeta na arenie cyrku albo plonac jako zywe pochodnie w cesarskich ogrodach. Z. Nalkowska "Medaliony" Najwieksza zbrodnia hitlerowców bylo to, ze ludzie, którzy przezyli koszmar wojny, okupacji, obozów koncentracyjnych, stracili wrazliwosc moralna, zobojetnieli na zlo. REWOLUCJA Z. Krasinski "Nie-Boska komedia" Uniwersalny obraz rewolucji przypomina wizje oszalalej zony hrabiego Henryka (... ale ja ci oglosze, co by bylo, gdyby Bóg oszalal...). wina za wybuch rewolucji obarcza Krasinski nie tylko plebs, ale i zgnusniala arystokracje. Obóz rewolucji przedstawiony zostal na wzór dantejskiego piekla, gdzie swiat tradycji i kultury zostal zastapiony przez swiat cielska. Jest to komedia "Nie-Boska", czyli ludzka (albo szatanska); od poczatku rozgrywana przez ludzi. Rzeznicy, kamerdynerzy, lokaje, chlopi i przechrzty protestuja przeciwko niesprawiedliwosci, która dotknela nie tylko ich, ale i ich przodków. Na czele rewolucjonistów stoi Pankracy (jedyny sprawiedliwy w tym obozie), a ich duchowym przywódca jest Leonard (postac stylizowana na proroka, a jednak amoralna i wyuzdana), traktowany jak czlowiek-bóg. Okopy Swietej Trójcy, czyli obóz arystokratów, skupiaja ludzi slabych, tchórzy i konformistów. Jeszcze przed ostateczna kleska oddaja sie w rece Pankracego. Jedynie hrabia Henryk popelnia samobójstwo, by ocalic swój honor. Koncowa scena dramatu ukazuje Chrystusa ingerujacego w "Nie-Boska komedie", kiedy razi on gromem Pankracego, jednoczesnie udaremniajac dzielo calkowitego zniszczenia. B. Prus "Lalka" Stary subiekt opisuje w pamietnikach wydarzenia Wiosny Ludów, w których bral udzial. Przez ówczesnych ludzi uznawana ona byla za rewolucje, poniewaz sprzeciwila sie porzadkowi ustalonemu na Kongresie Wiedenskim i skierowana byla przeciw tyranii panujacej w ówczesnej Europie. Rzecki bral udzial w Wiosnie Ludów jako kilkunastoletni chlopak, ale do konca zycia bedzie wspominal swoje wojenne koleje losu. Walka byla dla niego potwierdzeniem idei napoleonskich, dazeniem do wolnosci w duchu I Cesarstwa. Na zawsze przypisze go do romantycznej tradycji niepodleglosciowej. S. Zeromski "Przedwiosnie" Obraz rewolucji w Baku skonstruowal Zeromski na podstawie opowiadan naocznych swiadków i skapych notatek w prasie. Miasto przypomina pandemonium, w którym tocza sie walki na tle spolecznym i narodowosciowym. Ulice Baku pelne sa trupów, a chodnikami plynie krew. Przerazajace sa obrazy wieców, na których rewolucjonisci pala kukly przedstawiajace znanych ludzi ze swiata polityki. Równie wstrzasajace sa opisy grzebania zwlok ofiar rozruchów. Na okres rewolucji przypada formowanie sie swiatopogladu Cezarego Baryki, który od tej pory sympatyzowac bedzie z komunistami. Sam obraz wydarzen bakunskich ma jednak ostrzec Polaków, do czego moze prowadzic komunizm. Witkacy "Szewcy" Inspiracja dla Witkacego stały się własne przeżycia z czasów Rewolucji Październikowej. Obraz rewolucji w dramacie wyrasta także z katastroficznych przekonań autora o końcu kultury i cywilizacji. Rewolucja ma charakter permanentny: od rządów arystokracji przechodzi do ustroju dyktatorskiego (prokurator Scurvy i organizacja młodzieżowa Dziarscy Chłopcy), by następnie władze przejęli tytułowi szewcy pod wodza Sajetana Tempe. Ostatecznie jednak rządy przechodzą w ręce Hiperrobociarza i tępych biurokratów (towarzysz Abramowski i towarzysz X). Ostatnia scena utworu ma charakter wieszczy. Ukazuje, iż działanie rewolucji jest destrukcyjne i prowadzi do zmechanizowanego porządku społecznego i politycznego, przed którym jednocześnie przestrzega. G. Orwell "Folwark zwierzęcy" Paraboliczny obraz rewolucji w folwarku zwierzęcym odwołuje się do mechanizmów przewrotu politycznego. Zwierzęta wypędzają gospodarza, by samodzielnie sprawować rządy w folwarku. Przywódcami rewolucji są dwie świnie: Napoleon i Snow-Ball; z czasem jednak pierwszy z nich zdobywa przewagę. Rewolucja nie kończy się wraz z objęciem folwarku przez zwierzęta, ale trwa do momentu ugruntowania się rządów Napoleona. Mechanizmy jej są proste: odsunąć od władzy inne zwierzęta, powołać policje polityczna (psy), znaleźć tzw. wspólnego wroga, do którego nienawiść podtrzymywałaby solidarność rewolucjonistów i umacniała autorytet rządu. Efekt końcowy rewolucji przypomina obraz folwarku za rządów właściciela: jedynie świnie (chodzą teraz na dwóch nogach jak człowiek) maja jakikolwiek wpływ na rządy, podczas gdy pozostałe zwierzęta zmuszone są do ciężkiej pracy RODZINA Motyw domu i rodziny odnajdujemy w utworach pisarzy wszystkich epok literackich, moze wlasnie dlatego, ze rodzina stanowila i stanowi podstawowa komórke, na której opiera sie cale spoleczenstwo. Po raz pierwszy dom rodzinny pojawil sie w twórczosci Jana Kochanowskiego, w jego znanej fraszce Na dom w Czarnolesie. Odziedziczony po przodkach, nie ma marmurów ani zloconych scian, ale mozna w nim zyc dostatnio i spokojnie w gronie rodzinnym, zachowujac czyste sumienie i zyczliwosc sasiadów. W Piesni swietojanskiej o Sobótce poeta opowiada o tym, jak wielka role ma do spelnienia w domu gospodyni i matka. Dom mial zapewnic w owych czasach Polski niepodleglej nie tylko godziwe warunki materialne rodzinie, ale równiez wpoic mlodemu pokoleniu zasady chrzescijanskie, byl wiec "szkola zycia" dla przyszlych pokolen. W okresie oswiecenia pojawialy sie utwory przedstawiajace w sposób krytyczny domy szlacheckie i panujace w nich stosunki. Celowal w tym Ignacy Krasicki, który, chcac uchronic Rzeczpospolita przed upadkiem, nasmiewal sie w swoich utworach z Polaków, przepijajacych ojcowizny, i modnych dam, przerabiajacych stare dwory szlacheckie na zachodnie palace. Idealny dom szlachecki przedstawil Julian Ursyn Niemcewicz w Powrocie posla. Zyja w nim w zgodzie i harmonii dwa pokolenia Polaków. Dom zawsze ustepowac powinien krajowi - stwierdza Podkomorzy, jeden z glównych bohaterów utworu, i w tym duchu wychowuje swoich synów. W okresie zaborów dom byl równiez ostoja tradycji i polskosci. Dostrzegamy to w Slubach panienskich Aleksandra Fredry, a przede wszystkim wPanu Tadeuszu Adama Mickiewicza. W dworku w Soplicowie wisza na scianach obrazy Kosciuszki, Rejtana, Jasinskiego, kurantowy zegar wygrywa Mazurka Dabrowskiego. Rodzina Sopliców dawala przyklad wielkiego patriotyzmu. Wspanialy dom ukazala Eliza Orzeszkowa w powiesci Nad Niemnem. Zycie w Korczynie to nie same zabawy i przyjemnosci. Goscie bywaja tu rzadziej niz w Soplicowie, a pan domu pracuje od switu do nocy, aby zapewnic rodzinie godziwa egzystencje; chce utrzymac ziemie i dwór w swoich rekach, aby przekazac ja pózniej synowi. Czym blizej jednak wspólczesnosci, tym wiecej utworów literackich przedstawia konflikty panujace w rodzinach polskich, a nawet tragedie, do których w nich dochodzi. Bohater utworu Gombrowicza Ferdydurke buntuje sie przeciwko rodzinie, która usilowala narzucic mu swoje poglady i konwenanse. Dom i rodzina, coraz czesciej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje podstawowe funkcje, przestaje zapewniac bezpieczenstwo materialne i psychiczne swoim czlonkom. WŁADCA Wladza... Wiele potrafimy dokonac, by ja zdobyc, a jednoczesnie nieraz zdaje sie ciezarem ponad ludzkie sily. Jest trudnym do udzwigniecia obowiazkiem, ale i oszalamiajacym narkotykiem. Magia wladzy potrafi owladnac najsilniejszym czlowiekiem i zniszczyc go. Wladza daje moc, sile, bogactwo. Dla slabego czlowieka, tchórza, karierowicza zawsze bedzie smiertelna pulapka, silny i odwazny czasem udzwignie jej ciezar z godnoscia. Wladza daje potege, ale i uczy pokory. Wymaga odpowiedzialnosci i mocnego charakteru bardziej niz silnej piesci. Trudno jest byc wladca. Literatura podejmuje temat wladzy od najdawniejszych czasów. Odnajdziemy portrety wladców w mitach i Biblii, antycznej tragedii, sredniowiecznych chansons de geste, dramatach Szekspira i romantyków, literaturze wspólczesnej... Któz nie zna chciwego króla Midasa, który zapragnal, by wszystko, czego dotknie, zamienialo sie w zloto; sprawiedliwego króla Salomona, który potrafil rozstrzygnac kazdy spór; okrutnego Kreona, karzacego zdrajce ojczyzny nawet po jego smierci; odwaznego i madrego Karola Wielkiego; ambitnego Makbeta i podlego Klaudiusza; despotycznego cara Mikolaja i szalonego ksiecia Konstantego; butnego Gnebona Puczymordy i sprytnego towarzysza Napoleona? Pisano o wladcach w dramatach, powiesciach, wierszach. Pisano w traktatach politycznych. O królach, cesarzach, ksiazetach, carach, przywódcach partii. O ludziach sprawiedliwych i despotach. Wladcach slabych i poteznych. Rozwaznych i madrych albo nieodpowiedzialnych i glupich. Pisano o tym, jacy byli, i jacy powinni byc - ku nauce i ku przestrodze. Piekny jest portret wladcy idealnego. Kocha on swoich poddanych jak ojciec, czuje sie za nich odpowiedzialny; oni tez go kochaja i ufaja mu. Oplakuja go, gdy umrze, jak oplakiwano króla Boleslawa. Czesciej jednak poddani oplakuja swój wlasny los; wladcy bowiem potrafia byc okrutni. Tyrani, despoci, autokraci nie sa w historii niczym wyjatkowym; nie zapomniala o nich i literatura. Z Biblii znamy nie tylko szlachetnego króla Salomona, ale i krwawego Heroda, który tak bal sie o swoja wladze, ze kazal wymordowac malenkie, niewinne dzieci. Tron wladcy nierzadko splywal krwia - jesli trzeba bylo zabic, by zdobyc wladze, niejeden ambitny czlowiek zdobyl sie na to, jak zdobyli sie Makbet czy Klaudiusz. Nie tylko okrutny wladca jest nieszczesciem dla swoich poddanych. Jest nim takze wladca slaby. Krótkowzrocznosc Priama i jego brak odpowiedzialnosci zgubia Troje. Zapomnial, ze przelozonych wystepy miasta zgubily i podjal niewlasciwa politycznie decyzje. Twórcy wiele pisali o ciezarze wladzy. Jak stwierdza Fortynbras w Trenie Fortynbrasa Zbigniewa Herberta, nie jest latwo podjac sie wiecznego czuwania z zimnym jablkiem w dloni. Bardzo czesto jednak wladza ciazy nie wladcom, ale nam, poddanym: mieszkancom Teb, Troi, Danii, Szkocji, Petersburga... czy Folwarku Zwierzecego.

---