System polityczny prezydencki na przykładzie USA- konwersatorium II

1. Konstytucja USA

1. Rys historyczny jej powstania.

Jest pierwszą na świecie konstytucją pisaną i najstarszą z obowiązujących. Stała się odpowiedzią na politykę brytyjską wobec kolonii, która to poprzez wysokie podatki i cła ograniczała ich rozwój. W 1774 r. w Filadelfii zebrali się delegaci 12 kolonii i utworzyli Kongres Kontynentalny, który pełnił funkcję rządu centralnego. Uchwalił on najpierw 4 lipca 1776 r. Deklarację Niepodległości, na bazie której kolonie przestały być podległe metropolii. Następnie uchwalono w 1776 r. Artykuły Konfederacji jako pierwszą konstytucję Stanów Zjednoczonych, która jednak nie była doskonała. Dlatego też przedstawiciele wszystkich stanów zebrali się ponownie w Filadelfii i stworzyli nowy projekt konstytucji w 1787 r.

Poszczególne stany mają własne konstytucje, zgodne jednak z duchem konstytucji federalnej.

2. Konstytucja USA- skąd jej trwałość?

• ponieważ jest ogólnikowa, syntetyczna, umożliwia różnorodną interpretację, która dokonywana jest przez Sąd Najwyższy, co pozwala dostosować jej zapisy do potrzeb czasu. Wg R. Tokarczyka „konstytucja federalna jest przede wszystkim tym, co przez nią rozumie i jak ją interpretuje Sąd Najwyższy”,

• ponieważ są w niej zapisy, zachowujące ciągłą żywotność, tj. wolność polityczna jednostki, konsensus polityczny, równość wobec prawa, podział władzy, federalizm,

• ponieważ jej twórcy posiadali wysoki poziom merytoryczny i doświadczenie (m.in.Jerzy Waszyngton, James Medison, Benjamin Franklin), przez co akt ten jest dziełem kompromisowym, wykorzystującym negocjacje i porozumienie w rozwiązywaniu kwestii spornych.

3. Konstytucja USA- charakterystyka:

• składa się ze wstępu, 7 artykułów i 27 poprawek:

- Art. I - dotyczy Kongresu jako władzy ustawodawczej,

- Art. II- prezydenta jako władzy wykonawczej,

- Art. III- władzy sądowniczej,

- Art. IV-reguluje stosunki między władzą federalną a stanową,

- Art. V- określa tryb zmiany konstytucji,

- Art.. VI- określa podstawowy system źródeł prawa,

- Art. VII- stwierdza wejście konstytucji w życie,

• konstrukcja konstytucji pozwala na wprowadzenie do niej poprawek,

• Konstytucja USA należy do typu konstytucji sztywnych, w których zmian nie można dokonać jak np. w ustawie. Stąd tez wprowadzenie zmian (poprawek) jest zabiegiem trudnym,

• procedura zmian:

z wnioskiem o wprowadzenie poprawek może wystąpić 2/3 obu izb Kongresu lub 2/3 legislatur stanowych i zwołać konwencję dla ich wprowadzenia. Następnie poprawka musi zostać ratyfikowana przez ¾ stanów (legislatywy stanowe). Faktycznie to Kongres inicjuje wprowadzenie poprawek, jedynie 21 poprawka (o zniesienie prohibicji) była inicjatywą stanów,

• źródłem prawa oprócz konstytucji są: ustawy, traktaty międzynarodowe, akty prawne prezydenta, a także prawo precedensowe.

4. Zasady Konstytucji USA:

• Podziału władzy- z zastrzeżeniem niepołączalności funkcji i stanowisk.

Trzy rodzaje władzy: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są od siebie niezależne, ale w relacjach między nimi istnieją formy wzajemnego przenikania się (hamulce):

- prezydenckie: prawo weta, nominowania sędziów, kierowania orędzia;

- prawo Kongresu do zatwierdzania nominacji prezydenckich, obalenia prezydenckiego weta, postawienia prezydenta w stan oskarżenia.

• Zasada federalizmu- określa podział władzy między rządem federalnym a rządami części składowych (stanami) federacji.

1. Kompetencje władzy federalnej zwane są delegowanymi - przyznanymi w konstytucji i dotyczą uprawnień Kongresu i prezydenta.

Uprawnienia Kongresu to m.in.:

- nakładanie podatków,

- emisja pieniądza,

- wypowiadanie wojny,

- finansowanie armii.

Władze federalne posiadają też uprawnienia pochodne- konieczne do realizacji konstytucyjnych uprawnień.

2. Kompetencje władz stanowych- dotyczą wszystkich spraw, które nie zostały zastrzeżone dla władz centralnych lub zakazane stanom. Należą do nich m.in. utrzymanie porządku publicznego, drogi publiczne, szkolnictwo, opieka zdrowotna itp.

3. Występują też uprawnienia równoległe- przysługujące władzy federalnej, jak i stanowej, są to m.in. nakładanie i pobieranie podatków, ustanawianie i utrzymywanie sądownictwa, uchwalanie przepisów ochrony zdrowia, moralności i porządku publicznego, regulowania handlu międzystanowego, zaciąganie pożyczek.

W ramach zasady federalizmu:

- Konstytucja wprowadziła zasadę nadrzędności ustawodawstwa federalnego nad stanowym,

- zagwarantowała wszystkim stanom równy status,

- we wzajemnych relacjach między stanami ustanowiono trzy zasady:

1. „pełnej wiary i zaufania”- nakłada na stany obowiązek uznawania aktów urzędowych, dokumentów i orzeczeń sądowych wszystkich innych stanów,

2. przywilejów i swobód- pozwala obywatelom z innych stanów korzystać z przywilejów i swobód miejscowych obywateli,

3. ekstradycji- nakazuje wydanie oskarżonych.

2. Etapy rozwoju systemu politycznego USA

1. Koniec XVIII- budowanie podstaw ustrojowych,

1. Wiek XIX- dominacja Kongresu,

2. Od początku XX w. do połowy lat 70. XX w.-okres wzmacniania pozycji prezydenta,

3. Bieżący- stan równowagi między federalnymi organami państwa.

3. Kongres- władza ustawodawcza

Skład- bikameralny (dwuizbowy):

• Izba Reprezentantów:

*435 członków, reprezentują naród (grupy wyborców),

*Zasada wyboru: każdy stan ma w Izbie przynajmniej jednego przedstawiciela (50), a pozostała liczba miejsc (385) jest podzielona między stany w zależności od liczby mieszkańców,

* kadencja- 2 lata,

* bierne prawo wyborcze posiadają osoby, które ukończyły 25 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 7 lat i zamieszkują w stanie, w którym chcą kandydować,

* podział mandatów uzależniony jest od liczby mieszkańców danego stanu,

* okręgi są jednomandatowe, a wybrany zostaje kandydat, który otrzyma największą liczbę głosów,

* obradom Izby przewodniczy tzw. speaker- wybierany przez izbę z partii posiadającej większość.

• Senat:

* 100 senatorów, reprezentują stany,

* każdy stan, niezależnie od liczby mieszkańców wybiera po 2 przedstawicieli,

* kadencja 6 lat, co dwa lata jest wybierana 1/3 składu Senatu

* bierne prawo wyborcze posiadają osoby, które ukończyły 30 lat, są obywatelami amerykańskimi co najmniej od 9 lat i zamieszkują w stanie, który chcą reprezentować,

* okręgiem wyborczym jest stan,

* obradom przewodniczy wiceprezydent, który nie jest senatorem, więc nie głosuje.

Wybory do Kongresu:

Odbywają się w tym samym czasie (pierwszy wtorek po pierwszym poniedziałku miesiąca listopada), w latach parzystych, lecz w odrębnych aktach głosowania do Izby Reprezentantów i Senatu. Kandydaci obu partii uzyskują nominacje partyjne w rezultacie prawyborów. Wybory są powszechne i bezpośrednie, wg systemu większości względnej.

Funkcje Kongresu:

• ustrojodawcza,

• ustawodawcza,

• kontrolna,

• sądowniczo- śledcza (impeachment),

• kreacyjna (w wyjątkowych sytuacjach wybór prezydenta),

• uprawnienia w dziedzinie polityki zagranicznej (wypowiada wojnę, ratyfikuje traktaty międzynarodowe),

• uprawnienia kadrowe (wyraża zgodę na prezydenckie nominacje).

Funkcja sądowniczo- śledcza

• jest to impeachment- prawo Kongresu do postawienia w stan oskarżenia i skazania członków administracji federalnej:

- może być zastosowana wobec prezydenta, wiceprezydenta, sekretarzy departamentów, sędziów Sądu Najwyższego, sędziów federalnych,

- oskarżenie może być wysunięte za: zdradę, przekupstwo, niewłaściwe użycie funduszy państwowych, zaniedbywanie obowiązków służbowych, wykorzystanie urzędu do niewłaściwych celów lub do osiągnięcia korzyści osobistej,

• z oskarżeniem występuje Izba Reprezentantów (też je formułuje), a sądzi Senat. Gdy oskarżany jest prezydent, Senatowi przewodniczy prezes Sądu Najwyższego,

• orzeczenie skazujące podejmowane jest większością 2/3 obecnych senatorów,

• sankcje: Senat może orzec karę usunięcia ze stanowiska oraz pozbawienia prawa do wykonywania funkcji publicznych w przyszłości,

• orzeczenie impeachmentu jest ostateczne i nie można się od niego odwołać.

• Zastosowanie imeachmentu wobec:

* Andrew Johnson'a (1865- 1869), sądzony w 1868 r.,

* Billa Clintona (1993- 2001, sądzony w 1998- afera rozporkowa)-

obaj poddani procedurze usunięcia z urzędu lecz uniewinnieni przez Senat,

* Richard Nixon (1969- 1974)- już w wyniku podjęcia procedury, Nixon zrezygnował z urzędu (afera Watergate).

Inne organy Kongresu:

• Komisje:

- stałe, specjalne, wspólne, uzgadniające- każda komisja ma swojego przewodniczącego, którzy kierują pracami komisji.

• Frakcje partyjne:

- jest ich 4- dwie w Izbie, dwie w Senacie. Każda frakcja wybiera swojego whipa, który utrzymuje jedność działania partii, musi zapewnić zachowania członków partii zgodnie ze stanowiskiem kierownictwa- nie ma bowiem w Kongresie dyscypliny partyjnej.

4. Prezydent- władza wykonawcza

• To jedyny organ władzy wykonawczej.

• Jest głową państwa i szefem rządu- tzw. egzekutywa zamknięta.

• Zakres działalności prezydenta ulegał poszerzaniu wraz z pojawianiem się nowych zadań państwa- w doktrynę ujął tę kwestię prezydent Theodor Roosevelt na pocz. XX w. Wg jego koncepcji prezydent to „sługa narodu”, co pozwala prezydentowi na czynienie wszystkiego, czego domaga się naród, a jedyną granicą jest konstytucyjny zakaz.

• Rola prezydenta znacznie wzrosła w czasie wielkiego kryzysu lat 30. XX w., potem w czasie konfliktów międzynarodowych, prowadzenia aktywnej polityki międzynarodowej.

Dlaczego? Ponieważ jako jednoosobowa władza wykonawcza jest zdolny do podjęcia natychmiastowej decyzji i szybkiego, sprawnego, skutecznego działania.

Wybór prezydenta

• Wybierany w wyborach powszechnych i pośrednich.

• Kadencja 4 lata.

• Bierne prawo wyborcze ma obywatel amerykański, który jest nim od urodzenia, ukończył 35 lat i mieszka na terenie USA od co najmniej 14 lat oraz posiada pełnię praw publicznych.

• Wybory trwają rok i przechodzą kilka etapów:

1. prawybory-są sprawdzianem popularności osób ubiegających się o nominację swej

partii, początek roku wyborów,

2. nominacja kandydatów przez partie polityczne- latem, w lipcu- Partia Demokratyczna,

w sierpniu- Partia Republikańska, zatwierdzenie kandydata, który wygrał prawybory,

3. kampania wyborcza- rozpoczyna się we wrześniu i trwa do wyborów powszechnych,

rywale rywalizują o fotel prezydencki,

4. wybory powszechne- pierwszy wtorek po pierwszym poniedziałku listopada- wyborcy

nie głosują bezpośrednio na prezydenta, lecz wybierają elektorów.

Każdy stan ma tyle mandatów elektorskich, ile wynosi suma senatorów i członków Izby

Reprezentantów z danego stanu. Każdy stan wybiera co najmniej 3 elektorów

(np.Alaska, Montana, Wyoming), najwięcej Kalifornia (55), Texas (34), Nowy Jork (31),

5. wybór prezydenta przez kolegium elektorów- elektorzy głosują na kandydata, który

wygrał w ich stanie. Aby wygrać trzeba uzyskać bezwzględną liczbę głosów

elektorów. Kolegium składa się z 538 elektorów, a więc za kandydatem musi

opowiedzieć się 270 elektorów. Wybór odbywa się w połowie grudnia. Elektorzy

głosują w stolicach swoich stanów.

6. objęcie urzędu przez prezydenta- elekta- 20 stycznia.

5. Władza sądownicza

• sądy stanowe i federalne,

• Sądy federalne- ich jurysdykcji podlegają sprawy uregulowane w konstytucji, ustawach federalnych, umowach międzynarodowych, spory między stanami, mieszkańcami stanów,

• Sądy federalne są trójstopniowe:

1. Sądy dystryktowe (94)- pierwszej instancji,

2. Apelacyjne (13)- odwoławcze wobec sądów dystryktowych,

3. Sąd Najwyższy- złożony z 9 sędziów, najwyższa instancja odwoławcza.

6. System partyjny

• Dwupartyjny: demokraci i republikanie.

• Główny ich cel to wygranie wyborów.

• Partia Republikańska (konserwatywna prawica):

- powrót do tradycji, wartości religijnych, rodzinnych,

- kult przedsiębiorczości i pracy,

- ograniczenie aparatu państwowego i jego wydatków,

- wzmocnienie prestiżu Ameryki w świecie.

• Partia Demokratyczna (liberalna lewica) postuluje:

- zmniejszenie nierówności społecznych,

- wzrost wydatków państwowych na cele społeczne, zdrowotne, oświatowe,

- tolerancja obyczajowa.

• Cechy partii amerykańskich:

- partie typu wyborczego,

- partie pragmatyczne,

- partie odideologizowane,

- niewielkie różnice programowe,

- niewielka dyscyplina partyjna,

Istnieją też partie trzecie, marginalne: Reform, Libertariańska, Komunistyczna, Zielonych.

Literatura:

Pułło A., System konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1997.

Pułło A., Współczesne ustroje państwowe- Stany Zjednoczone Ameryki, Gdańsk 1990.

Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003.

Gdulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje państw współczesnych, Lublin 1997.

Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992.

8

---