system polityczny rp - skrypt, Podręczniki, System polityczny RP


1. Kryteria periodyzacji i okresy w dziejach systemu politycznego Polski w XX wieku.

Państwo polskie odzyskało niepodległość w listopadzie 1918 roku. Tuż po odrodzeniu się do niepodległego bytu, Rzeczpospolita była zmuszona ponownie walczyć o swoją państwowość. Jednak należy zaznaczyć, że okupacja, która rozpoczęła się w październiku 1939 roku, nie oznaczała utraty państwowości. Koronnym argumentem udowadniającym istnienie państwa polskiego począwszy od 1918 roku, aż po dzień dzisiejszy, jest ciągłość tożsamości narodowej, której nie podważyły inne rządy, ani zmiana ustroju, ani zmiana granic.

Wyróżniamy 3 okresy polskiej państwowości, biorąc pod uwagę kryteria periodyzacyjne:

  1. suwerenność państwowa (powody określające pozycję międzynarodową Polski, sposób wyboru władz)

  2. społeczne podstawy życia obywateli (swoboda aktywności gospodarczej, rodzaj własności)

typ systemu politycznego

Okresy w dziejach systemu politycznego:

Ad.1

Ad.2

Ad.3

Począwszy od 1948 dominował monocentryzm ideologiczny. Natomiast od 1976 proklamowano przewodnią rolę PZPR w budowie socjalizmu, głoszono hasła o jedności moralno-politycznej narodu, by dzięki temu znaleźć punkt jednoczący społeczeństwo (pamiętajmy że wtedy ludzi dzieliło się na tych z partii i nie-członków PZPR). Plan nie powiódł się, gdyż w ramach systemu utworzyły się inne formacje- np. wolne związki zawodowe, wciąż silny był wpływ kościoła. Warto dodać, że od 1956 „socjalizm mogli budować wszyscy Polacy”- w zamyśle chodziło o przekonanie katolików i nie-katolików do socjalizmu, był to autorski pomysł towarzysza Gomułki )

3.Cechy systemu politycznego sanacji 1926-1939.

mały wstęp dla waszej wiadomości {Po przewrocie majowym Józef Piłsudski został przez Zgromadzenie Narodowe wybrany prezydentem, ale urzędu nie przyjął, tłumacząc to zbyt małymi kompetencjami głowy państwa (wybrano następnie Ignacego Mościckiego). 2 sierpnia 1926 Sejm uchwalił nowelizację konstytucji (nowela sierpniowa), na mocy której prezydent otrzymał prawo samodzielnego rozwiązania Sejmu i Senatu, prawo wydawania dekretów z mocą ustawy między sesjami Sejmu i na podstawie upoważnienia sejmowego podczas sesji. W efekcie uprawnienia Sejmu zostały ograniczone na rzecz władzy wykonawczej. Na mocy nowych kompetencji 6 sierpnia Mościcki wydał dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych., powołujący urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, odpowiedzialnego tylko przed prezydentem. Został nim oczywiście Piłsudski.}

Zamach majowy zakończył okres rządów parlamentarnych w Polsce, a władza nabrała formy autorytarnej. Ta specyficzna forma rządów była nazywana sanacją (od łac. sanatia- uzdrowienie), gdyż Piłsudski argumentował przewrót koniecznością uzdrowienia stosunków gospodarczych i politycznych w państwie. Zamach majowy oznaczał klęskę endecji, a z drugiej strony klęskę lewicy („błąd majowy” KPP). Piłsudski był wrogiem partyjniactwa, a centralne funkcje w państwie obsadzał swoimi ludźmi, najczęściej z kół wojskowych. Zmiana dotychczasowego układu politycznego doprowadziła do specyficznej formy rządów autorytarnych, zachwiania demokracji, powstania ponadpartyjnego systemu politycznego.

Główną rolą parlamentu stało się w tym czasie uchwalanie budżetu, a wystąpienia nielicznych posłów opozycyjnych były jedynie głosami sprzeciwu, które miały niewielki wpływ na prace rządu. Rząd natomiast był wyłaniany bez względu na aktualną koniunkturę polityczną w

Sejmie, a pociąganie go do odpowiedzialności politycznej stało się fikcją.

W 1928 powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem z płk. Walerym Sławkiem na czele. Blok miał skupiać ludzi różnych orientacji politycznych i klas społecznych pod hasłami „praca dla państwa” i „polska mocarstwowa”. Była to próba przeniesienia haseł faszyzmu włoskiego na grunt polski. W wyborach do sejmu z 1928 BBWR zdobył 125 mandatów na 444 i natychmiast zgłosił wniosek o ograniczenie roli parlamentu i wzmocnienie władzy wykonawczej. Projekt BBWR ostro krytykowała opozycja- bonapartyzm wg. posła Niedziałkowskiego- z tym trzeba było poczekać do 1935.

Opozycja rozgoryczona rządami sanacji-> endecja rozszerzyła współpracę z młodzieżą i zmieniła nazwę na Stronnictwo Narodowe. Natomiast lewica chciała doprowadzić do obalenia rządów sanacji już we wrześniu 1929, wobec czego założono blok opozycyjny, łączący centrum i lewicę, tzw. Cetrolew. W programie centrolewu były hasła „zahamowania dyktatorskich poczynań sanacji”. W efekcie z inicjatywy Centrolewu obalono „rząd pułkowników” Świtalskiego w 1929. Kolejny rząd nie spełnił demokratycznych nadziei Centrolewu, wobec czego zaczęto głosić konieczność obalenia władzy sanacyjnej środkami pozaparlamentarnymi, nawoływano ludność do niepłacenia podatków i protestów społecznych. W tej sytuacji prezydent rozwiązał parlament(VIII 1930) i rozpisał nowe wybory. Cetrolew zapowiedział dalszą radykalizację żądań a jego groźby wrześniowych manifestacji doprowadziły do aresztowań części opozycji, wg. wcześniej przygotowanych list (m.in. W.Witos, K.Popiel, Wł. Kiernik, W.Korfanty).

Brutalizacja życia na polskiej scenie politycznej- Aresztowanych osadzono w więzieniu wojskowym w twierdzy w Brześciu nad Bugiem pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu. Ich proces odbył się w październiku 1931. Skazanym dano możliwość wyboru emigracji i tak zrobili, m.in. W. Witos, K. Pipiel, W.Korfanty.

Wybory- listopad 1930- sukces sanacji i BBWR 55,5 % mandatów. Jednak agitacja wyborcza (licytowanie się zasługami Piłsudskiego i ostrzeżeniami przed zagrożeniem zewnętrznym-Niemcy) i aresztowania polityków opozycji czy próby zastraszania ograniczyły do minimum swobody demokratyczne w państwie. W czasie samych wyborów jawnie łamano zasady tajności głosowania i w wielu miejscach unieważniono listy wyborcze ugrupowań opozycyjnych.

Rządy oparte na autorytecie marszałka- Piłsudski wydawał dyrektywy ministrom, kierował polityką zagraniczną, nawet nieformalnie podporządkował sobie prezydenta.

Podsumowanie ograniczenia swobód demokratycznych:

-ograniczono swobodę zgromadzeń

-zmieniono ustawę o stowarzyszeniach i samorządzie

-ograniczono samodzielność wyższych uczelni

minister sprawiedliwości miał prawo przenoszenia i usuwania prezesów i wiceprezesów sądów, co naruszało niezawisłość polskiego sądownictwa

-rząd ingerował w życie społeczne i polityczne obywateli

-przykładem nieposzanowania procedur demokratycznych i prawnych było postępowanie władz i osadzenie w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej nacjonalistów ukraińskich, członków KPP i radykalnych nacjonalistów polskich z Obozu narodowo-Radykalnego.

-zarówno w Brześciu jak i w Berezie Kartuskiej stosowano brutalne metody śledztwa, przemoc fizyczną, poniżanie.

Pogarszające się zdrowie Marszałka przyspieszyło prace nad nową konstytucją, sankcjonującą ustrój i formę rządów, ukształtowaną w połowie lat 30tych-> patrz konstytucja kwietniowa, była ostatnim aktem podpisanym przez Piłsudskiego.

4.Instytucje polityczne okresu II wojny światowej na uchodźstwie i w kraju.

Powstanie rządu RP na uchodźstwie:17 września 1939 wojska radzieckie przekroczyły polską granicę wschodnią, dokonując tym samym aktu agresji na Polskę i łamiąc układ o nieagresji (obowiązywał do końca 1945). Wobec agresji radzieckiej, prezydent RP i rząd w nocy z 17 na 18 września przekroczyli granicę rumuńską. Pod presją niemiecką, władze rumuńskie internowały prezydenta RP, rząd i Wodza Naczelnego (Rydza-Śmigłego).Stało się to także przy aktywnym poparciu Francji, która była niechętne ekipie Mościckiego i Becka, licząc jednocześnie na powołanie nowych władz polskich. W tych okolicznościach, prezydent Mościcki mianował swoim następcą prezesa Światowego Związku Polaków Władysława Raczkiewicza, który już przebywał we Francji. 30 września Raczkiewicz powołał nowy rząd z gen. Władysławem Sikorskim na czele, mający uosabiać ideę zgody narodowej. Weszły do niego cztery stronnictwa opozycyjne- PPS, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Narodowe oraz umiarkowane kręgi Piłsudczyków. Utworzono też namiastkę parlamentu polskiego- Radę Narodową, która miała pełnić funkcję organu doradczego, na czele z Ignacym Paderewskim, a po jego śmierci (luty 1942)- Stanisławem Grabskim. Siedzibą rządu stało się Angers pod Paryżem. Rząd polski zaraz po utworzeniu został uznany przez Anglię i Francję, a następnie przez inne państwa zaprzyjaźnione i neutralne (niektóre z obawy przed Niemcami nie uznały nowego rządu, choć tolerowały u siebie pracę polskich placówek dyplomatycznych). W połowie czerwca 1940, jeszcze w czasie toczącej się wojny na terytorium Francji, rząd angielski zaprosił prezydenta RP i rząd polski do Anglii. Od 18 czerwca rozpoczęto ewakuację i od końca czerwca zaczął funkcjonować rząd londyński.

(w kraju)

Delegatura Rządu: W listopadzie 1939 gen. Sikorski rozwiązał SZP i na jej miejsce powołał na początku grudnia Związek Walki Zbrojnej (organizacja ściśle wojskowa), podporządkowany rządowi emigracyjnemu. W lutym 1940 w celu zharmonizowania przygotowań wojskowych i cywilnych powstał przy ZWZ Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP)(w składzie SL, PPS-„Wolność-Równość-Niepodległość”, SN). Jesienią 1940 z przekształconego PKP, konspiracyjne kierownictwo władzy cywilnej na kraj, utworzyło Delegaturę Rządu. Pierwszym Delegatem został działacz Stronnictwa Pracy- Cyryl Ratajski. Delegat reprezentował rząd polski na uchodźstwie i jednocześnie Polskie państwo podziemne. Miał on być łącznikiem między rządem a krajem oraz współpracować ze stronnictwami. Był zwierzchnikiem sił zbrojnych w kraju i administracji państwowej. OrganizacyjnieDelegatura i ZWZ skupiły się na organizacji sieci konspiracyjnej, gromadzeniu broni, prowadzeniu szkolenia. Sformułowano zasady postępowania Polaków pod okupacją, powołano podziemny wymiar sprawiedliwości. Ważna była akcja uświadamiająca i propagandowa, prowadzona przez Delegaturę w Biuletynie Informacyjnym i Rzeczpospolitej Polskiej. Cyryl Ratajski, krytykowany za zbytnią ugodowość został zastąpiony w sierpniu 1941 przez przedstawiciela SL Jana Piekałkiewicza. Po jego aresztowaniu przez Gestapo w lutym 1943 został zastąpiony prez Jana Stanisława Jankowskiego ze SP. Po jego aresztowaniu (proces szesnastu) po końcu wojny, zastąpił go Stefan Korboński z SL (marzecz-czerwiec 1945).

Powstanie PPR: organizacje lewicy socjalistycznej i komunistów zaczęły jednoczyć się po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941. Jesienią w 1941 podjęto w ZSRR kroki zmierzające do odbudowy partii komunistycznej w Polsce. 28 grudnia 1941 w Wiązownej pod Warszawa wylądowała na spadochronach Grupa Inicjatywna (Marceli Nowotko, Paweł Finder, Bolesław Mołojec), następnie przybili Małgorzata Fornalska i Janek Krasicki. 5 stycznia 1942 członkowie grupy powołali Polską Partię Robotniczą. Na czele Komitetu Centralnego PPR stanął Marceli Nowotko (zamordowany z inspiracji Mołojca), następnie Paweł Finder (zamordowany na Pawiaku), a od września 1943 Władysław Gomułka. Partia ogłosiła deklarację programową w połowie stycznia, wzywającą do podjęcia akcji zbrojnej przeciw okupantowi, głosząc program ludowy i patriotyczny, unikający haseł komunistycznych. W lutym 1942 PPR objęła swoim zasięgiem działania cały obszar Generalnego Gubernatorstwa wraz z Lwowem. Utworzono sieć terytorialną dzieląc kraj na 5 obwodów- warszawski, kielecko-radomski, krakowski, lubelski, lwowski oraz 2 okręgi na ziemiach wcielonych do Rzeszy- śląsko-dąbrowski i łódzki. Rozpoczęto wydawanie gazet- Trybuny Wolności, Trybuny Chłopskie, Głosu Warszawy. Po zerwaniu stosunków ZSRR z rządem londyńskim w 1943, aktywność PPR wzrosła. W toczonych rozmowach z Delegaturą Rządu zażądała ona przyznania wpływu na sprawy podziemia na równi z innymi stronnictwami, poszerzenia podstawy rządu oraz wprowadzenia przedstawiciela GL do KGAK. W odpowiedzi Delegatura zaproponowała 4 warunki- uznania władzy RP w kraju i na emigracji, uznania nienaruszalności granic z 1939, gotowość walki z najeźdźcą aż do ostatecznego zwycięstwa oraz oświadczenie że PPR jest finansowana ze środków zagranicznych.

Krajowa Rada Narodowa: W noc sylwestrową z 1943 na 1944 w Warszawie powołano Krajową Radę Narodową, w której skład weszły ugrupowania lewicowe- PPR, RPPS oraz lewica ludowa. Przewodniczącym został Bolesław Bierut (agent Kominternu w przedwojennej Polsce i NKWD w Mińsku pod okupacją niemiecką), a jego zastępcą Edward Osóbka-Morawski. KRN odmówiła prawa występowania w imieniu narodu polskiego rządowi londyńskiemu. KRN zapowiedziała utworzenie Rządu Tymczasowego, wprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, banków, transportu, przywrócenie „piastowskich granic” na zachodzie, przyjaźń i współpracę z ZSRR oraz ustalenie granicy na zasadzie „prawa narodów do samostanowienia.

PKWN: Stalin przygotowując uzależnienie Polski według własnego scenariusza (powołanie PPR, KRN, Związku Patriotów Polskich) przystał na utworzenie namiastki rządu, jaka miał być Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Powstał on w Moskwie 20 lipca 1944 z inicjatywy prezydium KRN. Manifest PKWN ogłoszono w radiu moskiewskim 22 lipca. Na czele PKWNM stanął Edward Osóbka-Morawski, a kierowali nim ludzie bliscy Stalinowi i komuniści, a udział socjalistów i ludowców był tylko fasadą. Zanim Komitet wyruszył do kraju 27 lipca członkowie PKWN podpisali układ w sprawie granic, wyrażając zgodę na linie Curzona i szereg innych ustępstw. 2 sierpnia stolicą PKWN stał się Lublin. Manifest PKWN rozplakatowany w Chełmie 24 lipca usiłował stworzyć wrażenie, że Polska kierowana przez PKWN jest kontynuacją państwa polskiego w jego legalnej, konstytucyjnej postaci.

„Polska Lubelska” jest to pojęcie stosowane na określenie stosunków polityczno społecznych oraz wojskowych na obszarze wyzwolonych ziem polskich od Bugu do Wisły oraz na Białostocczyźnie, istniejące w praktyce do powołania TRJN (TRJN powołano na mocy decyzji jałtańskich z Osóbką-Morawskim na czele Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej uznano za jedyny pełnoprawny rząd reprezentujący Polskę. Wówczas zaprzestały działalności Krajowa Rada Narodowa, Delegatura Rządu na Kraj, PKWN, rząd emigracyjny). Najwyższym organem władzy w Polsce Lubelskiej była Krajowa Rada Narodowa z przewodniczącym Bierutem, a PKWN pełnił tu rolę rządu.

5. Okresy w dziejach systemu politycznego Polski Ludowej 1944-1989

Wstęp do periodyzacji czyli przejmowanie władzy przez czerwonych 44-45:

Stalin przygotowując uzależnienie Polski przystał na utworzenie namiastki rządu jaką miał być Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Powstał w Moskwie 20 lipca 1944, a 22 lipca radio moskiewskie odczytało Manifest PKWN. Manifest zaprezentowano następnie w Chełmie Lubelskim. PKWN (z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele) zawarł z ZSRR umowę o przebiegu granicy wschodniej na linii Curzona. Najwyższym organem władzy w „Polsce Lubelskiej” była Krajowa Rada Narodowa z przewodniczącym Bolesławem Bierutem (z tego tytułu Bierut był najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, reprezentował państwo na zewnątrz i wydawał dekrety z mocą ustaw). PKWN miał likwidować administrację okupanta, tworzyć aparat bezpieczeństwa i milicji itd.

W efekcie powstał system dwuwładzy, gdyż obok istniały struktury Delegatury Rządu na kraj, które w pierwszych dniach wyzwolenia także przejmowały władzę w terenie. Z obawy przed opanowaniem rad narodowych przez Delegaturę i Polskę Podziemną, scedowano ich uprawnienia na wojewodów i starostów.

W Jałcie 11 lutego 1945 zatwierdzono zajęcie przez ZSRR polskich ziem wschodnich (po linię Curzona) i przyznano Polsce rekompensatę na zachodzie i północy. W sprawie rządu postanowiono utworzyć Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, obejmujący rząd londyński i władze w kraju. Miał on przeprowadzić jak najszybciej wolne wybory.

TRJN był powołany między 17 a 21 czerwca, a jednocześnie cofnięto poparcie rządowi emigracyjnemu.

W efekcie TRJN został uznany przez społeczność m-n za reprezentanta Polski. Legitymizację wewnętrzną dało też wejście do rządu znanych osobistości- m.in. Mikołajczyka, Stańczyka.

Demokracja ludowa VII 1945- do ok. 1947

Koncepcja demokracji ludowej, czyli ustroju pośredniego, łączącego cechy socjalistycznego systemu sprawiedliwości społecznej z demokratycznymi strukturami i gospodarką trójsektorową (własność prywatna, spółdzielcza, państwowa), powstała latem 1945.

Cechy demokracji ludowej:

-ograniczony pluralizm polityczny (brak przewodniej partii politycznej- PPR,PSL,SP,SD...)

-wizja PL na zjeździe PSL w styczniu '46-koncepcja załamała się na początku zimnej wojny '47-'48

-pluralizm w systemie gospodarczym-trójsektorowa własność

-pluralizm ideologiczny-koncepcje agraryzmu, humanizmu i formy pośredniej PPRu, a także duża rola kościoła katolickiego m.in. na ziemiach odzyskanych

-podstawy konstytucyjne-odwołania do konstytucji marcowej (np. w stosunku do przepisów kto pełni funkcję prezydenta- przewodniczący KRN- i tak prezydentem został Bierut)

Realny Socjalizm 1948-1989

Idea realnego socjalizmu zaczęła się od artykułu Georgija Dimitrowa, który sformułował zasady socjalistycznego państwa w Europie Śr. i Pd-Wsch. Uznał on, że demokracja ludowa jest niższą formą socjalizmu, zatem państwa powinny skierować się na wyższy poziom rozwoju.

W PL realny socjalizm dzielimy na 2 podsystemy, ujęte w ramy czasowe:

Totalitaryzm- 1948-1955

W roku 1948 negacja wartości demokratycznych zapoczątkowała totalitaryzm. Proklamowano budowę socjalizmu wzorem Związku Radzieckiego, zgodnie z koncepcją Lenina. Lenin przeinaczył koncepcję Marksa, twierdząc, że socjalizm musi powstać w drodze przewrotu politycznego, z kierowniczą rolą partii, że opór przeciwników socjalizmu musi być zwalczany siłą- walka klasowa, a budowany w ten sposób system będzie sztucznym tworem, zgodnym z planem partii kierowniczej. Rzecz jasna koncepcja Lenina była całkowitym zaprzeczeniem praworządności. W polskich realiach, totalitaryzm zabrał jednostce bezpieczeństwo prawne- prawo stało się widzimisię rządzących, jednostkę zniewolono, władza stała się nieobliczalna (przykład- za ten sam czyn jednostka mogła być ukarana lub nagrodzona). Ponadto miały miejsce zmasowane działania propagandowe- chodziło o wpływ na psychikę ludzi i w efekcie krajem rządził strach. Partia kierownicza sprawowała wszechobecną kontrolę nad aspektami życia społecznego, zcentralizowano władzę polityczną z I Sekretarzem na czele.

Śmierć Stalina w 1953 było impulsem do rozluźnienia w ZSRR. Stamtąd załamanie syetemu przyszło do Polski.

System autorytarny- 1956 październik- 1989 grudzień

W 1956 spotkanie Gomułka-Chruszczow owocuje uznaniem zmian w PL i gwarancją nieingerencji radzieckiej w PL. Społecznie, rok 1956 był protestem społeczeństwa przeciwko zniewoleniu narodu polskiego przez Związek radziecki i przeciwko deptaniu godności ludzkiej. Po czasach totalitaryzmu nastąpił wybuch polskiej kultury- filmu, teatru, muzyki, plakatu.

-przywrócono w Polsce poczucie praworządności, ponownie pojawiło się bezpieczeństwo obywateli

-przywrócono myślenie ekonomiczne i respektowanie praw ekonomicznych w przemyśle i rolnictwie

-PZPR zrezygnowała z aspiracji kontrolowania myśli obywateli; koniec z rządami dusz; zyskał na tym m.in. kościół katolicki, który odzyskał swobodę działania.

Podział podsystemu autorytarnego:

-1956-1970- okres autorytaryzmu posttotalitarnego za czasów Gomułki

-1971-1980 autorytaryzm opiekuńczy (paternalistyczny) za czasów Edwarda Gierka (akcentował wagę spraw socjalnych); dominowała wówczas ogólnoświatowa koncepcja dyktatury rozwoju, mającej na celu modernizację systemu społecznego i ekonomicznego.

-1981-1989-autorytaryzm schyłkowy; wygasa wiara w sens dalszego trwania socjalizmu; uwieńczeniem jest okrągły stół i zmiany 1989 roku; świadomość PZPR, że system nie może trwać na istniejących zasadach (właśnie takie myślenie doprowadziło do okrągłego stołu)

30.XII.1989- ostatni dzień funkcjonowania zasad ustrojowych realnego socjalizmu.

6. Zasady naczelne konstytucji marcowej (17 marca 1921)

Geneza: Z górą dwa lata trwały prace i przygotowania nim Sejm ustawodawczy uchwalił 17 marca 1921 drugą w historii RP, a pierwszą w odrodzonej Polsce, pełną, nie narzuconą przez obce mocarstwo konstytucję. Jej ostateczne brzmienie było wynikiem kompromisu różnych opcji politycznych, które reprezentowane były w rozdrobnionym parlamencie.

Zasady ustrojowe:

Zasady wynikały z narodowej tradycji, jak i zostały zaczerpnięte z demokratycznych tendencji, które ogarnęły powersalską Europę. Preambuła akcentowała fakt, że niepodległą Polska nie jest nowym organizmem państwowym, ale jest kontynuatorką tradycji RP sprzed rozbiorów. Pierwszy rozdział podkreślał jej republikański charakter, zwierzchnictwo Narodu-suwerena oraz trójpodział władzy, jako główne zasady ustroju.

W myśl konstytucji, RP była państwem jednolitym i nie przewidywano różnic ustrojowych dla poszczególnych części kraju. Wyjątek stanowiła autonomia Śląska, o którego przynależności miał zadecydować plebiscyt (Śląsk miał swój odrębny Statut i np. Sejm Śląski). Kraj został podzielony administracyjnie na województwa, powiaty i gminy, a samorządowi terytorialnemu nadano liczne uprawniania.

Przyjęty model ustrojowy był zbliżony do rozwiązań III Republiki Francuskiej i jako podstawową formę relacji między organami państwa przyjmował system parlamentarno-gabinetowy. Oznaczało to bardzo silną pozycję parlamentu, zależność rządu od pierwszej izby i raczej ceremonialne miejsce dla prezydenta. Dla twórców konstytucji marcowej był to b. atrakcyjny model, bo obawiano się silnej osobowości Józefa Piłsudskiego, którego postrzegano jako najbardziej prawdopodobnego kandydata na urząd prezydenta.

Dwuizbowy parlamentu składał się z Sejmu (444 posłów) i z Senatu (111 senatorów). Do obu ciał przewidywano wybory pięcioprzymiotnikowe, mandat wolny, kadencja 5 lat. Senat uczestniczył jedynie w procedurze uchwalania ustaw, a Sejm (poza ostatecznym głosem w sprawach ustawodawstwa), miał szerokie uprawnienia kontrolne wobec rządu i mógł wyrazić wotum nieufności całemu gabinetowi czy poszczególnym ministrom. Rozwiązanie parlamentu- tylko na mocy uchwały sejmu, a prezydent mógł dokonać rozwiązania tylko za zgodą senatu.

Prezydent był wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 7-letnia kadencję. Jego najważniejszym uprawnieniem było powoływanie i odwoływanie Rady Ministrów, ale taki rząd musiał cieszyć się zaufaniem większości sejmowej (jako że ponosił przed sejmem odpowiedzialność parlamentarna). Prezydent nie był odpowiedzialny parlamentarnie, ale w razie naruszenie konstytucji lub popełnienia przestępstwa mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej przed TS. Dla ważności jego aktów była niezbędna kontrasygnata właściwego ministra (co oznaczało uzależnienie od rządu). Nie miał inicjatywy ustawodawczej i prawa weta ustawodawczego. Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi w czasie pokoju.

Był to więc system o skrajnie parlamentarnym charakterze, a jego prawidłowe funkcjonowanie było uzależnione od istnienia w sejmie stabilnej większości zdolnej do udzielenia poparcia istniejącemu rządowi. Brak takiej większości musiał prowadzić do kryzysu parlamentarnego , bo rząd nie miał możliwości działania bez poparcia sejmu, a pozycja prezydenta była zbyt słaba, by mogły funkcjonować tzw. gabinety prezydenckie.

W praktyce szybko okazało się, że sejm nie był zdolny do wyłonienia stabilnej większości. Efektem tego były częste upadki gabinetów, trudności w tworzeniu koalicji partyjnych w sejmie i w uchwalaniu ustaw. W sposób zdecydowanie negatywny rzutowało to a autorytet parlamentu i partii politycznych sterujących jego działaniami. Ułatwiło to Piłsudskiemu zdobycie poparcia społecznego dla dokonania zamachu stanu i przejęcia władzy w maju '26.

Ochrona interesów indywidualnych była nadrzędnym celem państwa. Stąd szeroki katalog praw i wolności obywatelskich. Konstytucja znosiła cenzusy (oprócz wieku przy 5-przymiotnikowych wyborach), znosiła różnice stanowe, zrównując obywateli wobec prawa bez względu na narodowość, język, rasę, religię. Zagwarantowano: wolność osobistą, prawo do ochrony życia i mienia, nietykalność własności, wolność sumienia i wyznania (z tym że wyznanie rzymskokatolickie zajmować miało naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań). Z katalogu praw społecznych- m.in. prawo do ochrony pracy.

7. Zasady naczelne konstytucji kwietniowej 1935.

Po wyborach brzeskich (1930) sanacja uzyskała większość w obu izbach i to pozwoliło jej na doprowadzenie do uchwalenia nowej konstytucji, która unormowała praktykę polityczną (praktyka od czasu uchwalenia noweli sierpniowej odbiegała coraz bardziej od zasad konstytucji marcowej i fakty rozmijały się z literą prawa).

Konstytucja z 23 kwietnia 1935 roku opierała się na zupełnie innych założeniach ideologicznych niż jej poprzedniczka z 1921 r. Wyrażała ona zdecydowanie autorytarną formę rządów (choć ujętą w formy nowego porządku konstytucyjnego), odchodząc od modelu demokracji parlamentarnej.

Konstytucję otwiera rozdział Rzeczpospolita Polska, który w tzw. dekalogu (10 artykułów) wymienia naczelne zasady ustroju państwa polskiego: (m.in.)

Prawom i obowiązkom obywatelskim konstytucja nie poświęciła specjalnego rozdziału. Rozproszone one są po bardzo różnych rozdziałach, a ich brzmienie jest ogólne i wieloznaczne. Ogólnym przesłaniem w tym zakresie jest podporządkowanie jednostki interesom zbiorowości reprezentowanym przez państwo.

Pierwsze miejsce w państwie przyznano prezydentowi wybieranemu przez Zgromadzenie Elektorów (których większość była wyłaniana przez sejm i senat), który nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej ani konstytucyjnej i był odpowiedzialny jedynie przed Bogiem i historią. Oznaczało to odstąpienie od klasycznej zasady trójpodziału władzy. Jego głównym zadaniem było harmonizowanie działań naczelnych organów państwa, ale w praktyce jego uprawnienia były tak szerokie że mógł wpływać na działania wszystkich władz. Prawo do mianowanie według własnego uznania Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek ministrów, dawało mu pełną kontrolę nad kierunkiem prowadzonej przez rząd polityki. Choć akty urzędowe prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra , to wyłączone zostały z tego tzw. prerogatywy, do których należało:

W zakresie ustawodawstwa, prezydent miał prawo uprzywilejowanej inicjatywy w zakresie zmiany konstytucji.

Prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy:

-między sesjami sejmu (wymagały one zatwierdzenia na najbliższej sesji)

-na podstawie upoważnienia ustawowego

Inne uprawnienia:

-Prezydent na zasadzie wyłączności mógł wydawać dekrety z mocą ustawy w sprawach wojska i administracji.

-zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu

-zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi

-reprezentowanie państwa na zewnątrz, zawieranie i ratyfikowanie umów m-n.

Wybór prezydenta:

-kandydat wskazywany przez Zgromadzenie Elektorów

-gdyby elekt ZE nie odpowiadał prezydentowi, to ma on prawo do wskazania innego kandydata- wówczas decydowało rozstrzygnięcie w głosowaniu powszechnym

Rząd:

-odpowiedzialny politycznie przed prezydentem, ale też przed sejmem i przed senatem

-stawianie członków rządu przed TS przez prezydenta

Organy ustawodawcze:

-projekt ustawy może zostać zawetowany przez prezydenta (i wtedy jego ponowne rozpatrzenie mogło być dopiero na najbliższej sesji zwyczajnej, czyli za rok).

-w przypadku rozbieżności zdań organów ustawodawczych i prezydenta, miał on straszak pod postacią możliwości rozwiązania obu izb w każdej sytuacji

- O słabości parlamentu przesądził też system wyborczy, bo ordynacja wyborcza faktycznie pozbawiała opozycję szans na zgłoszenie swoich kandydatów.

Organy wymiaru sprawiedliwości:

Sądy funkcjonowały pod zwierzchnictwem prezydenta, zrezygnowano więc z ich niezależności pozostawiając jedynie zasadę niezawisłości sędziów.

8. Zasady naczelne konstytucji lipcowej 1952.

Geneza: Uchwalenie pierwszej powojennej ustawy zasadniczej nastąpiło w 8 rocznicę ogłoszenia manifestu PKWN. Nowa Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej zastępowała zasady konstytucji marcowej (powrócono do nich w Małej Konstytucji z 19 lutego 1947 r. z modyfikacjami), które odpowiadały standardom konstytucji stalinowskiej z 1936 r.

Zasady ustrojowe: Konstytucja lipcowa formalnie była źródłem wszelkiego prawa w PRL. Opracowana według wzorców radzieckich- ogólnikowość i wieloznaczność sformułowań- była obiektem dowolnej interpretacji władz. W nowelizacji z 1976 wprowadzone były najbardziej kontrowersyjne zapisy. Pojęcie demokracji ludowej zastąpiono państwem socjalistycznym. Wpisano wówczas kierowniczą rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej- czyli to, co do te pory było nieformalną praktyką zyskało rangę przepisu konstytucyjnego. Wprowadzono też zapis o umocnieniu przyjaźni z ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi.

Ustawa jest napisana językiem deklaratywnym: jej egalitarny charakter oddaje najlepiej zasada: od każdego według jego zdolności, każdemu według jego pracy. Pierwszeństwo przyznano prawom socjalnym i ekonomicznym, skrótowo traktując wolności osobiste i polityczne. Nie sformułowano żadnych instytucjonalnych gwarancji praw i wolności, nie przewidziano sądowej procedury przed ich naruszeniami.

W uroczystym wstępie konstytucja wprowadza sojusz robotniczo-chłopski będący podstawą władzy ludowej w Polsce. Ogłasza obalenie władzy kapitalistów i obszarników i zastępuję ją nowym ustrojem politycznym i gospodarczym. Jako suwerena wskazuje lud pracujący wsi i miast, a nie Naród. Do podstawowych zasad ustrojowych zaliczono też gospodarkę planową, opartą na społecznej własności środków produkcji. Pozostałe zapisy rozdziału pierwszego dotyczą umacniania klasowego charakteru państwa i zapewniania wzrostu gospodarczego, dobrobytu, zdrowotności, poziomu kulturalnego mas ludowych.

Z punktu widzenie formalnego, konstytucja wprowadza zasadę jednolitości władzy państwowej (odrzuca zasadę podziału władz, system organów centralnych państwa zorganizowany wg. Zasady jednolitości) Konstytucyjne organy państwa zostały podzielone na organy władzy państwowej i organy administracji państwowej.

Naczelne organy władzy państwowej: Najwyższym organem władzy państwowej jest Sejm, wyraziciel woli ludu pracującego (460 posłów 4 -letnia kadencja). Jemu są podporządkowane pozostałe typy organów- administracja, sądownictwo, prokuratura. Obok tradycyjnych funkcji ustawodawczych i kontrolnych, otrzymał formalne prawo kreowania Rady Ministrów oraz prawo uchwalania narodowych planów społeczno- gospodarczych. Warto dodać, że konstytucja wprowadziła mandat imperatywny, dając wyborcom teoretyczną możliwość odwołania posła w czasie kadencji. Nie wydano jednak w tym zakresie przepisów wykonawczych.

Drugim naczelnym organem władzy była powoływana przez Sejm z własnego grona Rada Państwa, pełniąca funkcję kolegialnej głowy państwa. Tym samym zlikwidowano instytucję Prezydenta. Jej uprawnienia, które tradycyjnie przysługiwały głowie państwa:

zarządzenie wyborów do sejmu, mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli PRL w innych państwach, ratyfikowanie i wypowiadanie umów m-n, ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, stosowała prawo łaski, wyłączność w powoływaniu sędziów Sądu Najwyższego i prokuratora Generalnego, zwierzchni nadzór nad radami narodowymi.

W jej skład wchodzili: przewodniczący, 4 zastępców, sekretarz, oraz początkowo 9, a od 1961- 11 członków. Rada Państwa zyskała także, tak zwane kompetencje zastępcze wobec Sejmu np. w dziedzinie ustawodawstwa- prawo inicjatywy ustawodawczej, a w okresie między sesjami Sejmu- prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, które sejm zatwierdzał na najbliższej sesji.

NIK: pierwotny tekst konstytucji nie przewidywał powołania NIK. Przywrócono ją w 1957, jako organ kontroli państwowej powiązany z Sejmem i Radą Państwa. Nowelizacja z 1976 podporządkowała NIK premierowi (prezes NIK wszedł wówczas do Rady Ministrów), ale w 1980 powrócono do poprzedniego modelu.

Organ Wykonawczy: Rada Ministrów powoływana przez Sejm i przed nim odpowiedzialna (między sesjami sejmu, rząd odpowiadał przed Radą Państwa).

9. Zasady naczelne konstytucji 1997.

Do podstawowych zasad ustrojowych zaliczamy:

  1. zasadę demokratycznego państwa prawnego

  2. zasadę sprawiedliwości społecznej

  3. zasadę Zwierzchnictwa Narodu

  4. zasadę unitarnej formy państwa

  5. zasadę trójpodziału władz

  6. zasadę pluralizmu

  7. zasadę subsydiarności

Ad. 1. Oznacza ona że państwo jest rządzone przez prawo i istnieje w nim nieskrępowana możliwość wpływania narodu (suwerena) na skład i kształt władz państwowych oraz że istnieją rzeczywiste formy odpowiedzialności tych władz.

Do elementów charakteryzujących takie państwo możemy zaliczyć:

Wolne wybory (obywatele wybierają bez presji, w warunkach wolności słowa, bez ograniczeń personalnych, programowych , w warunkach demokratycznych procedur wysuwania kandydatów)

Istnienie parlamentu (posiadającego autonomię w zakresie swojej organizacji i kreacji władz

Podział władz (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza)

Zasada legalizmu (każdy organ posiada odpowiednią legitymację do działania i wszelkie działania organów państwa muszą być zgodne z prawem, istnieją sądowe organy i pozasądowe-ombudsman- do kontroli legalizmu)

Niezawisłość sądów i niezależność sędziów (żadne inne organy państwa nie mogą mieć wpływu na pracę sadów; sędziowie podlegają tylko ustawom i są chronieni immunitetami)

Konstytucjonalizm (prymat konstytucji w hierarchicznym systemie źródeł prawa, na straży nadrzędności konstytucji stoi Trybunał Konstytucyjny)

Prawo każdego obywatela do sprawiedliwego sadu

Gwarancje praw i wolności obywatelskich

Gwarancje wolności i niezależności środków masowego przekazu

Zasada lex retro non agit (jest to fundament bezpieczeństwa prawnego i poszanowania praw nabytych; jest to podstawa zaufania , że prawodawca w drodze arbitralnego rozstrzygnięcia nie zmieni tych sytuacji, które zostały ukształtowane przez działania jednostki w ramach obowiązującego prawa)

Ad. 2 Chodzi tu o dystrybucję dóbr pożądanych społecznie. Niekoniecznie są to dobra materialne (bogactwo), ale także honory i urzędy publiczne, z punktu widzenia prawa wszyscy obywatele są traktowani jednakowo.

Ad. 3 Istotą tej zasady jest sprawowanie władzy przez suwerena (kategorii politycznej, jako zbioru wszystkich obywateli) przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio

Ad. 4 Oznacza to, że podział państwa na mniejsze jednostki ma charakter jedynie administracyjny. Jednostki te nie mają własnego prawa, rządów, parlamentów

Ad. 5. Zasada z art. 10 konstytucji RP.

Ad. 6 Pluralizm to po pierwsze gwarancja dla tworzenia i działalności partii politycznych i innych organizacji, a także możliwość nieskrępowanej działalności dla opozycji. Po drugie w państwie nie może funkcjonować ideologia państwowa, a wręcz odwrotnie, muszą być warunki do różnorodności światopoglądowej i ideologicznej.

Ad. 7 Zasada pomocniczości. Ma swój wyraz w preambule i w art. 1.; w pozostałych częściach konstytucji nie jest rozwijana. Zgodnie z tą zasadą, główną funkcją władzy jest zaspokajanie potrzeb narodu (osób samodzielnych, ale też tych, niezdolnych do rozwoju). Jej rola jest wtórna i pomocnicza, bo stanowi ona jedynie środek do realizacji celów jednostek. Zatem władza nie powinna wykraczać poza cele podległych jej społeczności.

10. Konstytucja RP z 1997r. a standardy europejskiego konstytucjonalizmu.

Bigos: Analizując treść polskiej konstytucji, należy stwierdzić, że polskie elity polityczne stworzyły model ustrojowy będący syntezą polskich tradycji i uniwersalnych zasad demokratycznych. Nawiązali tym samym do współczesnego europejskiego konstytucjonalizmu, który winien opierać się na filarach:

Europejski duch ustrojowy przejawia się w fundamentalnych zasadach ustrojowych , zamieszczonych expressis verbis w większości europejskich konstytucji (w polskiej głównie w rozdz. I). Zaliczymy do nich: zasadę demokratycznego państwa prawnego , zasadę pluralizmu politycznego, zasadę suwerenności narodu (ludu), zasadę reprezentacji, zasadę podziału władz, należyty legalizm konstytucji.

Standardem demokratycznego konstytucjonalizmu europejskiego jest także obszerny katalog wolności i praw człowieka i obywatela (naturalnych, obywatelskich, społeczno-gospodarczych).

Wpływ konstytucjonalizmu obecny jest w elementach głównych ideologii XX wieku: wpływ socjaldemokracji poznamy po przepisach odnoszących się do praw socjalnych, liberalizm to przede wszystkim regulacje statusu jednostki w państwie (dobro jednostki dobrem zbiorowości) oraz niektóre kwestie gospodarcze. Syntezą socjaldemokracji i liberalizmu jest zasada społecznej gospodarki rynkowej. Wpływ ideologii chrześcijańsko-demokratycznej odzwierciedla art. 1 konstytucji (RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli).

Mołdawa:

Elementy, które składają się na model europejskiego konstytucjonalizmu:

treści regulacji międzynarodowych:

Europejska myśl konstytucyjna (doktryna konstytucyjna)

-1931, 1949- akty westminsterskie w UK- zasada że władzę polityczną sprawują Ci, którzy zdobyli większość

-konstytucja RFN 1949- wpływ rozwiązań amerykańskich, francuskich, brytyjskich:

-konstytucja francuska:

Płaszczyzna historyczno-genetyczna (czyli sytuacja, w której konstytucja była uchwalona)

Przykładowo w USA i Francji - rewolucja

W Szwecji (1974), w Szwajcarii (1999), w Finlandii, w Kanadzie (1982)- przy stole

Należyta legitymizacja jest w przypadku konstytucji uchwalonej demokratycznie, ale może też dotyczyć konstytucji oktrojowanej poddanej pod referendum.

Płaszczyzna formalno- prawna

1. Pojawia się to problem objętości konstytucji, który zależy od:

Konstytucjami obszernymi są konstytucje Portugalii, Szwecji, Finlandii.

Konstytucjami średnimi są Konstytucja RP (243 artykuły, choć jest to najobszerniejsza konstytucja w naszej historii)

  1. Pojawia się tu także kwestia języka konstytucji. Musi być on precyzyjny, choć mimo licznych poprawek językoznawców, zdarzają się potknięcia (patrz art. 159 K.RP). Jasne o precyzyjne sformułowania dają możliwość bezpośredniego stosowania konstytucji i możliwość powoływania się na nią. Tym samym konstytucja (np. w RP) jest najwyższym źródłem prawa.

Płaszczyzna merytoryczna (czyli treść konstytucji)

Wykaz skrótów:

MK - Mała Konstytucja

TK - Trybunał Konstytucyjny

ZN - Zgromadzenie Narodowe

RM - Rada Ministrów

11. Konstytucyjne władze państwa 1952 - 1989

Zgodnie z uchwaloną przez Sejm konstytucją z 22 VII 1952 r władza należała do „ ludu pracującego miast i wsi”

Jeśli chodzi o system władzy to doszło do zerwania z zasadą podziału władzy, ( która istniała w konstytucji marcowej) i wprowadzono zasadę jednolitości władzy państwowej. Konstytucja PRL wprowadzała organy „władzy państwowej”: Sejm, Radę Państwa i rady narodowe a także organy administracji państwowej - rząd i ministerstwa.

Najwyższym organem władzy państwowej miał być Sejm (460 posłów), któremu miały być przyporządkowane wszystkie pozostałe typy organów państwa. Kadencja Sejmu trwała 4 lata, żaden z pozostałych organów państwowych nie mógł rozwiązać Sejmu przed upływem kadencji; organami sejmu były Prezydium Sejmu, komisje sejmowe, Konwent Seniorów (przywrócony w 1957r.) i sekretarze sejmu Sejmowi powierzono spełnianie następujących funkcji: ustrojodawczej, ustawodawczej, kontrolnej, kreacyjnej (prawo kreowania Rady Ministrów ) oraz ogólnego kierownictwa państwem i gospodarką narodową ( miał prawo uchwalania narodowych planów społeczno- gospodarczych)

Sejm zbierał się dwa razy do roku na sesje zwyczajne zwoływane przez Radę Państwa. W razie konieczności mogła być zwoływana sesja nadzwyczajna. W ramach sesji odbywały się posiedzenia.

Utrzymano w stosunku do tzw. Małej Konstytucji (z 19 II 1947) Radę Państwa, który to organ miał być najwyższym organem zwierzchnim rad narodowych, był to, więc drugi naczelny organ władzy państwowej w PRL. Rada państwa była ponadto organem zastępującym i uzupełniającym działalność Sejmu Rada państwa była powoływana przez Sejm spośród posłów, liczyła początkowo 15 osób. Organ ten przejął część wcześniejszych kompetencji głowy państwa (Konstytucja z 1952 r nie ustanawiała instytucji prezydenta!), a także posiadała kompetencje względem Sejmu( zarządzanie wyborów do Sejmu, ustalanie „powszechnie obowiązującej wykładni ustaw”, zwoływanie sesji sejmowych,), a w czasie przerw między posiedzeniami Sejmu przejmowała prawie wszystkie kompetencje parlamentu ( wydawanie dekretów z mocą ustawy, jednakże dekretem nie można było dokonywać zmiany konstytucji czy uchwalić budżetu państwa, także dokonywała zmian w rządzie, powoływała sędziów i prokuratora generalnego) . Do innych kompetencji Rady Państwa należało m.in. mianowanie i odwoływanie ambasadorów za granicą, ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych wprowadzanie stanu wojennego, powoływanie Sądu Najwyższego..

W gromadach, osiedlach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach organami „władzy państwowej” były rady narodowe. System rad był zbudowany hierarchicznie, rady wyższego stopnia mogły uchylać uchwały rad niższego szczebla.

Rząd był powoływany przez Sejm,który mógł w każdej chwili odwoływać poszczególnych ministrów powoływać na ich miejsce nowych, podobne uprawnienia przysługiwały też Radzie Państwa w okresie między sesjami.W skład Rady Ministrów zaliczano rząd, premiera i ministrów. W skład Rady Ministrów wchodził premier jako przewodniczący, wicepremierzy, minorat przewodniczący komisji i komitetów sprawujący funkcje naczelnych organów administracji państwowej. Rząd był organem politycznym i administracyjnym i pełnił ważną rolę w zarządzaniu gospodarką państwową Akty prawne ministrów mogła uchylić Rada Państwa.

Pomimo artykułu mówiącego o „ niezawisłości sędziów” sądownictwo było podległe rządzącej władzy. Prokuratorzy byli powoływani i odpowiedzialni przed Radą Państwa, natomiast sądy miały stać na straży ustroju PRL.

NIK: pierwotny tekst konstytucji nie przewidywał powołania NIK. Przywrócono ją w 1957, jako organ kontroli państwowej powiązany z Sejmem i Radą Państwa. Nowelizacja z 1976 podporządkowała NIK premierowi (prezes NIK wszedł wówczas do Rady Ministrów), ale w 1980 powrócono do poprzedniego modelu. (żywcem zerżnięte z opracowania Gosii , nie wiem gdzie ona to znalazła )

Po przełomie lat 1956/57 pewnemu ograniczeniu uległa rola Rady Państwa, kosztem Sejmu, który zbierał się na kilkumiesięczne sesje i praktycznie zmonopolizował funkcję ustawodawczą.

W lutym 1976 r. doszło do rewizji konstytucji jednak w najmniejszym stopniu dotknęła ona naczelnych organów państwa. Pewnym novum było to,że wyposażono Radę Państwa w kompetencję stania na straży konstytucji. W latach 80 tych doszło do utworzenia organów stojących na straży konstytucji,będących gwarantami przestrzegania praw i legalności, a przez to mogących oddziaływać na władzę: Naczelnego Sądu Administracyjnego (1980 r.), Trybunału Stanu (1982r.), Trybunału Konstytucyjnego (1985 r.) i Rzecznika Praw Obywatelskich (1987r.).

12. Porozumienie polityczne „okrągłego stołu”

Przyczyny zewnętrzne - zmiana sytuacji międzynarodowej, powszechne odprężenie w stosunkach międzynarodowych, doszło do dialogu między Zachodem a Wschodem, czego wyrazem było spotkanie w Reykjaviku między Ronaldem Reaganem a Michaiłem Gorbaczowem. Ponadto wybrany w III 1985 r, na stanowisko sekretarza Gorbaczow przeforsował szereg reform , które stworzyły sprzyjającą atmosferę w innych krajach (wykład)

Przyczyny wewnętrzne:

W latach 80 tych zaczęło już dochodzić do zmian konstytucyjnych, bo utworzono organy konstytucyjnej kontroli: Naczelnego Sądu Administracyjnego (1980 r.), Trybunału Stanu (1982r.), Trybunału Konstytucyjnego (1985 r.) i Rzecznika Praw Obywatelskich (1987r.).

Wskutek pogarszającej się sytuacji ekonomicznej doszło w 1988 r. do fali strajków.

Postulaty strajkujących miały początkowo charakter polityczny jednak z czasem zaczęły nabierać politycznego wydźwięku ( m.in. postulaty przywrócenia wyrzuconych stanie wojennym działaczy solidarność, czy żądanie przywrócenia „Solidarności).Po rozmowach między Wałęsą a Rakowskim, dzięki interwencji Wałęsy doszło do wygaszenia strajków. Rządzący zrozumieli ,że nie ma sensu dalsze trwanie w obowiązującym systemie, gen. Jaruzelski wyraził zgodę na reformy .Na przełomie 1988 i 1989 r. doszło do dialogu między opozycją a władzą w podwarszawskiej Magdalence, a 18 I 1989 przyjęto uchwalę KC PZPR, stwierdzającą, że KC opowiada się za rozmowami „ okrągłego stołu”, co bezpośrednio umożliwiło rozpoczęcie obrad Okrągłego Stołu (trwające od 6 II do 5 IV) .

Istotą negocjacji „okrągłostołowych” jest to ,że wszystkie uczestniczące w niej strony mają równe prawa w wyrażaniu swych opinii i formułowaniu wniosków. Podczas tych rozmów dochodzi do przejścia przez opozycję i władzę od konfrontacji i wrogości, do uznania się za politycznych przeciwników i potencjalnych partnerów. Aby doszło do negocjacji „okrągłostołowych” niezbędne są przewartościowania ideowe i programowe by móc określić pole możliwych kompromisów, działania takie znamionują dojrzałą kulturę polityczną.

Do czego zmierzały reformy przy Okrągłym Stole?(wykład)

  1. Do zbudowania państwa demokratycznego

  2. Do zapewnienia pluralizmu życia gospodarczego, kulturowego i społecznego

  3. Do budowania państwo prawa

  4. Do zbudowania podstaw gospodarki rynkowej

Obrady Okrągłego Stołu zostały zakończone podpisaniem szeregu porozumień, wśród których podstawowe znaczenie miało „Stanowisko w sprawie reform politycznych” ( 5 IV 1989). W dokumencie tym określono:

Konsekwencją polityczną obrad Okrągłego Stołu był wybór W. Jaruzelskiego na prezydenta RP (od 19 VII) i powołanie rządu T. Mazowieckiego ( od IX 1989 r.), w wyniku przeprowadzenia kontraktowych wyborów (4 VI). Pewien wpływ na taki wybór premiera miał artykuł A. Michnika” Wasz prezydent, nasz premier”.

  1. Istota i etapy transformacji ustrojowej

Transformacją ustrojową nazywa się proces wieloetapowego, ewolucyjnego przechodzenia od jednego ustroju (systemu) politycznego i społeczno - gospodarczego, do drugiego; w tym okresie dokonuje się intensywna zmiana polityczna.

Transformacja ustrojowa - jest to proces jakościowych zmian dotykających istoty rzeczy w systemie gospodarczym, społecznym ,politycznym i świadomości społecznej, prowadzący od sytemu realnego socjalizmu do demokracji politycznej i gospodarki rynkowej. (jest to definicja Mołdawy z wykładu)

K.A.Wojtaszczyk wskazuje trzy etapy przeobrażeń sytemu politycznego:

  1. upadek starego systemu politycznego

  2. budowanie instytucji nowego systemu

  3. konsolidacja demokracji , którego najważniejszymi elementami są stabilne partie polityczne, system partyjny i demokratyczna kultura polityczna

Ze względu na pokojowy i reformatorski charakter zmian przy wręcz rewolucyjnych przemianach transformacja w Europie Środkowo - Wschodniej została nazwana przez T. G. Asha mianem „refolucji”

W Polsce proces transformacji rozpoczął się z początku, 1989 r., co warte jest podkreślenia zmiany zachodziły stopniowo w zgodzie z obowiązującą konstytucją, głównymi cechami procesu prócz ewolucyjnego pokojowego charakteru była także współpraca obozu rządzącego opozycją, a także żywiołowość przemian

Warto wyróżnić kilka płaszczyzn transformacji:

  1. W sferze ustroju politycznego:

  1. W sferze gospodarczej - przejście od sytemu, w którym dominuje własność państwowa do własności prywatnej, od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej

  2. W sferze społecznej - od społeczeństwa autorytarnego ( podporządkowanego władzom) do społeczeństwa obywatelskiego

  1. Przemiany konstytucyjne 1989 - 1992

Nowelizacje kwietniowa i grudniowa były prawno - konstytucyjnymi następstwami porozumień „okrągłostołowych”

  1. Nowela kwietniowa ( 7 IV 1989r.) - główne postanowienia:

  • Nowela grudniowa (29 XII 1989) - zmieniała ona podstawy, na których opierał się system polityczny po 1952 r., dokonano zmiany rozdziału pierwszego konstytucji:

    1. Nowelizacja konstytucji z 8 III 1990 r. - doprowadziła do przywrócenia samorządu terytorialnego

    2. Nowelizacja konstytucji z 27 IX 1990 r. - doszło do skrócenia kadencji prezydenta z 6 do 5 lat i wprowadzono powszechne wybory prezydenckie

    3. Nowelizacja konstytucji z 19 IV 1991 r. - likwidowała przerwę międzykadencyjną w parlamencie, czyli wprowadzała zasadę ciągłości

    4. Ustawa konstytucyjna z 17 X 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Mała Konstytucja)

    1. Cechy szczególne małej konstytucji

    Jesienią 1991 r wniesiono projekt, natomiast 17 X 1992r uchwalono ustawę konstytucyjną o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym, czyli tzw. Małą Konstytucję. Ustawa weszła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia (art. 78)

    MK była aktem tymczasowym ustanowionym w celu:” usprawnienia działalności naczelnych władz Państwa, do czasu uchwalenia nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”

    1. Szczególna treść badamy tu zakres (szerokość) uregulowanych przez nią materii i sposób (głębokość, szczegółowość) regulowania tych materii. Mała Konstytucja składała się z 78 artykułów zawierające regulacje, które odnosiły się do zagadnień władzy ustawodawczej (rozdz 2), wykonawczej (rozdz 3 i 4) oraz samorządu terytorialnego. Warto zaznaczyć,że MK była aktem niepełnym, gdyż konstytucja pomijała m.in. problemy dotyczące władzy sądowniczej, praw i wolności obywatelskich czy ogólnych zasad ustroju( MK poświęciła im dwa przepisy rozdziału 1, ale podstawową rolę miały pełnić postanowienia rozdziału 1 dawnej konstytucji, których treść określała nowelagrudniowa), czy trybu zmiany konstytucji. Dlatego, mimo iż, zgodnie z art. 77 MK „Traci moc Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 1952 r.” to jednak utrzymano w mocy niektóre jej rozdziały - 61 artykułów (regulowane były rzecz jasna kwestie, które zostały pominięte w MK). Dlatego też można powiedzieć,że nowa konstytucja nadała w penym sensie nową legitymizację starej konstytucji

    1. W kwestii określenia ogólnych zasad ustroju państwowego nastąpiło odejście od zasady jednolitości władzy na rzecz podziału władzy

    2. Jeśli chodzi o kwestie ustroju naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji i relacji wzajemnych MK: