CHOROBY ROŚLIN ZBOŻOWYCH

1. Choroby roślin powodowane przez czynniki atmosferyczne

Wyprzenie zbóż

Objawy wyprzenia zbóż widoczne są na wiosnę, po stajaniu pokrywy śnieżnej. Wtedy w uprawach ozimin występują mniejsze lub większe place roślin o liściach pożółkłych, zwiędniętych i bezładnie rozrzuconych na ziemi. Tak uszkodzone rośliny bywają często zasiedlane przez grzyb Fusarium nivale powodujący pleśń śniegową. Wyprzenie zbóż występuje podczas łagodnych zim o zbyt obfitych i wczesnych opadach śnieżnych pokrywających glebę nie zmarzniętą lub słabo zamarzniętą. W takich warunkach gleba ochładza się bardzo powoli, a jej temperatura pod śniegiem wynosi 0-5⁰ C.

W tej temperaturze rośliny oddychają jeszcze dość intensywnie, a ponieważ brak światła wyklucza procesy asymilacji, wyczerpują się w nich zapasy substancji pokarmowych i rośliny giną z głodu. Ze zbóż najbardziej podatne na wyprzenie jest żyto a następnie - jęczmień.

Zapobieganie: 1. Niedopuszczenie do wybujałego wzrostu zbóż w okresie jesiennym. 2. Osuszanie na jesieni powierzchni roli (rowy, przegony). 3. Nie należy uprawiać zbóż w zagłębieniach terenu, gdzie łatwo dochodzi do wyprzenia zbóż.

2. Choroby roślin powodowane przez czynniki glebowe

Choroba nowin

Choroba ta występuje na różnych roślinach jedno-i dwuliściennych, ale w najbardziej charakterystycznej postaci spotyka się ją na owsie. Na początku lata w zasiewach owsa pojawiają się gniazda roślin, których liście stają się nitkowate i zwijają się, a ich końce bieleją, brzegi zaś jaśnieją. Przyczyną tej choroby jest brak miedzi w glebie, zaznaczający się szczególnie silnie na glebach torfowych.

Zwalczanie: 1. Nawożenie gleby siarczanem miedzi (w ilości 50-150 kg/ha). 2. Opryskiwanie zasiewów 1-proc. roztworem siarczanu miedzi.

3. Choroby roślin powodowane przez czynniki infekcyjne

Mikozy powodowane przez A s c o m y c o t i n a

Podgromada: A s c o m y c o t i n a - workowce

Stadium wegetatywnym workowców jest grzybnia, tworzona przez strzępki poprzedzielane ścianami poprzecznymi. Komórki są przeważnie wielojądrowe lub rzadziej jednojądrowe. Dwujądrowe komórki występują tylko w strzępkach workotwórczych. Poprzeczne ściany komórkowe w strzępkach mają otworek, przez który jądra mogą przemieszczać się z komórki do komórki. Głównym składnikiem ściany komórkowej jest chityna. Cechą charakterystyczną workowców jest występowanie zarodni zwanej workiem (ascus), w której powstają haploidalne zarodniki workowe. Rozwój worka uwarunkowany jest procesem płciowym. Na haploidalnej grzybni rozwijają się lęgnie, zwane askogonami i plemnie, czyli antherydia. Na askogonie powstaje wyrostek, zwany włostkiem, który wchodzi w bezpośredni kontakt z plemnią i przejmuje jej zawartość z jądrami. Po połączeniu się protoplastów, tj. po plazmogamii, znajdujące się w askogonie różnopłciowe jądra nie łączą się, lecz ustawiają się parami (początek fazy dikariotycznej). Pary jąder wkrótce przechodzą do rozwijających się na askogonie strzępek grzybni, zwanych strzępkami workotwórczymi. Tutaj następuje łączenie się jąder, tj. kariogamia, czyli drugi etap procesu płciowego rozpoczęty wcześniej, plazmogamią. W worku bezpośrednio po kariogamii odbywa się podział mejotyczny i dwa podziały mitotyczne, co prowadzi do powstania 8 jąder haploidalnych i w następstwie - 8 zarodników workowych, czyli askospor. Worki znajdują się wewnątrz owocników (rys. 1).

Ryc. 1. Schemat cyklu rozwojowego grzyba workowca (wg Cronqulsta za Kochmanaem 1986): 1 — worek, 2 — zarodniki workowe i wyrosłe z nich strzępki, 3 — lęgnia, 4 — plemnia, 5 — włostek, 6 — hakowate zagięcia końca trzępki workotwórczej, 7 — kolejne stadia rozwoju worka i zarodników workowych

Ułożenie worków w owocnikach może być:

1) askohymenialne - każdy owocnik ma samodzielną ścianę, nawet wówczas, kiedy znajduje się wewnątrz stromy (skupienie

grzybni wegetatywnej) (rys. 2 A-C);

2) askolokularne - owocniki otoczone są stromą, bez własnych ścian; worki umieszczone są w wolnych przestrzeniach tzw. loculach, w których występują pojedynczo lub w grupach i oddzielone są od siebie nibywstawkami (parafizami) (rys. 2A).

Wśród owocników z askohymenialnym ułożeniem worków wyróżniamy:

- klejstotecja - owocniki kuliste, zamknięte, tj. bez ujścia na szczycie, zarodniki uwalniane są po rozpadzie ściany komórkowej (rys. 2A);

- perytecja, czyli otocznie - owocniki kuliste lub gruszkowate, często z długą lub krótką szyjką, w której znajduje się ujście dla zarodników; na dnie owocnika znajdują się worki zebrane w pęczek lub obłocznię (hymenium), które są często poprzedzielane wstawkami, czyli parafizami (rys. 2B);

- apotecja - są to owocniki szeroko otwarte, podobne do miseczek, na dnie których znajduje hymenium złożone z worków przedzielanych parafizami. Są one bardzo różnorodne (rys. 2 C).

Wśród owocników z lokulohymenialnym ułożeniem worków wyróżniamy:

- myriotecja - są to owocniki utworzone z poduszeczkowatej i zamkniętej askostromy, zawierającej liczne bezładnie rozrzucone lokula, w których mieszczą się pojedyncze worki;

- pseudotecja - są to owocniki zbudowane z askostromy, zawierające jedno lub kilka lokuli, w których liczne worki są zebrane w pęczki lub tworzą hymenium;

- hysterotecja - są to owocniki opatrzone są w górnej części szparą, czyli ujściem dla zarodników.

Klasa: Pyrenomycetes- jądrzaki

Są to workowce wytwarzające owocniki typu p e r y t e c j u m (otocznie), wewnątrz których worki ułożone są w warstwę hymenialną. Workowce

z klasy Pyrenomycetes należące do rzędu Erysiphales wytwarzają owocniki typu klejstotecjum, a należące do rzędu Sphaeriales - owocniki typu perytecjum, Owocniki są pogrążone w stromie lub umieszczone na jej powierzchni grupami. Stadium workowe rozwija się raz w roku, pod koniec okresu wegetacji na opadłych liściach i martwych pędach. Formą rozmnażania bezpłciowego są zarodniki konidialne, zazwyczaj tworzące się w kilku pokoleniach (stadium niedoskonałe).

Rząd: Sphaeriales - kuliste

Grzyby tworzą owocniki w formie perytecjów, które charakterryzują się samodzielną ścianą i wyraźnym ujściem w części szczytowej, powstającym w okresie tworzenia, się owocników. Perytecja występują na powierzchni lub znajdują się w tkance porażonej rośliny. Niektóre gatunki na szczycie worka mają

tzw. aparat a p i k a 1 n y (wieczko), umożliwiający, wydostawanie się worków dojrzałych zarodników. Występują tu gatunki pasożytujące na liściach, pędach i innych częściach roślin, oraz pasożyty i saprofity nadrzewne.

Fuzarioza zbóż - M i c r o n e c t r i e l l a n i v a l i s (Schaffn). Booth. st. konid. F u s a r i u m n i v a 1 e (Fr.) Rabenh.

Grzyb, a zwłaszcza jego stadium konidialne, powoduje trzy jednostki chorobowe: fuzariozę siewek i pleśń śniegową, zgorzel podstawy

źdźbła i fuzariozę kłosów.

Fuzarioza kłosów. W czasie dojrzewania, a zwłaszcza podczas wilgotnej pogody, niektóre kłosy w tanie przybierają zabarwienie różowe. Ziarniaki są drobne, pomarszczone, o osłabionej sile kiełkowania. Grzybnia pasożyta rozwija się w okrywie owocowo-nasiennej.

Fuzarioza siewek i pleśń śniegowa. Z porażonych ziarniaków rozwijają się roślinki osłabione na skutek porażenia koleoptylu. Siewki takie najczęściej zamierają przed wydostaniem się na powierzchnię gleby. Wczesną wiosną po stajaniu śniegu można zaobserwować na polu place zamierających roślin, na których rozwija się biało-różowy nalot złożony z grzybni i zarodników konidialnych. Pleśń śniegowa powoduje niekiedy znaczne szkody, zwłaszcza na polach nisko położonych, nie drenowanych,

a także wówczas, gdy śniegi są obfite i długo leżą na wiosnę. Pleśń śniegowa zbóż - owocniki grzyba w postaci perytecjów. Pleśń śniegowa powoduje niekiedy znaczne szkody, zwłaszcza na polach nisko położonych, nie drenowanych, zacienionych, a także wówczas, gdy śniegi są obfite i długo leżą na wiosnę.

Fuzarioza podstawy źdźbła. W późniejszym okresie wzrostu zbóż porażeniu może ulec podstawa źdźbła, która ciemnieje, a następnie całe rośliny zamierają i zasychają. Na porażonych częściach źdźbeł pojawiają się kuliste, ciemne otocznie (perytecja).

Opisane objawy chorobowe wywołuje grzyb Monographella nivalis, który należy do podgromady workowców (Ascomycotina), klasy jądrzaków (Pyrenomycetes), rzędu kulistych (Sphaeriales). Stadium workowe grzyba wytwarza się najczęściej u podstawy źdźbła, w postaci brunatnych, kulistych perytecjów z workami zawierającymi wydłu­żone, 2-4-komórkowe zarodniki workowe. Stadium konidialne Fusarium nivale należy do rzędu moniliowców (Moniliales) w podgromadzie grzybów niedoskonałych (Deuteromycotina). Zarodniki konidialne są bezbarwne, z obu stron ostro zakończone i nieco wygięte. Grzyb ten przenosi się wraz z nasionami. Źródłem infekcji siewek może być również grzybnia żyjąca saprofitycznie w glebie na resztkach roślin.

Zwalczanie: 1. Przeciwko fuzariozie siewek i pleśni śniegowej stosować chemiczne zaprawianie dokładnie oczyszczonego materiału siewnego zgodnie z Zaleceniami Instytutu Ochrony Roślin (w pośladzie może być wiele ziarniaków porażonych fuzariozą). Do zaprawiania nasion można stosować zaprawy takie, jak np.: Baytan Universal, Funaben T, Premis, Raxil, Sarfun, Vincit, Vitavax, Zaprawa Oxafun T. ( do zaprawiania nasion w spisie zlecanych przez IOR fungicydów na rok 2009 znajduje się 27 form użytkowych fungicydów).

2. Przeciwko fuzariozie podstawy źdźbła, na początku fazy strzelania w źdźbło do fazy 1-go kolanka opryskiwać rośliny fungicydami np.: Duett, Karben, Sarfun, Sportak Ralpha, Topsin M (opryskiwanie częściowo ogranicza fuzariozę w okresie wegetacji).

3. Przeciwko fuzariozie kłosów opryskiwać rośliny od początku do końca kłoszenia, a przypadku warunków sprzyjających rozwojowi choroby termin zabiegu można przedłużyć do fazy dojrzałości wodnej ziarna (po wystąpieniu pierwszych objawów), fungicydami, np.: Duett, Folicur Plus, Sarfun, Sportak Ralpha, Topsin M.

3. Oziminy zbyt gęste przerzedzić w jesieni za pomocą bronowania.

4. Na wiosnę oziminy uszkodzone przez pleśń śniegową wzmocnić nawożąc je pogłównie.

Sporysz zbóż i traw - C l a v i c e p s p u r p u r e a (Fr.) Tul., st. konid. S p h a c e l I a s e g e t u m Lev.

Występuje na zbożach i innych trawach, ale najczęściej na życie. W czasie dojrzewania zboża w niektórych kłoskach, w miejscu normalnie rozwijających się ziaren, powstają twarde, nieco zgięte fioletowe różki grzyba. Są to jego s k l e r o c j a czyli formy przetrwalnikowe. Sklerocja na wiosnę kiełkują wytwarzając nóżkę długości około 4 cm, na której osadzona jest różowa, kulista główka, usiana drobnymi, ciemnymi punkcikami. Są to ujścia licznych otoczni. Wewnątrz otoczni wytwarzają się długie worki z zarodnikami workowymi. Wysypujące się z otoczni zarodniki przenoszone są przez wiatr na kwitnące kłosy zbóż, gdzie kiełkują. Grzybnia przerastająca tkanki słupka wytwarza dużą ilość drobnych zarodników konidialnych, umieszczonych w słodkawej cieczy, zwanej rosą miodową. Krople jej wraz z zarodnikami są przenoszone przez owady na znamiona słupków innych roślin. Po 10-14 dniach od pojawienia się pierwszych zarodników konidialnych zalążnia przekształca się w przetrwalnik, który tkwi między plewkami aż do żniw.

Grzyb powoduje niewielkie szkody. Jego przetrwalniki jednak zawierają wiele silnie trujących alkaloidów, toteż obecność rożków sporyszu w ziarnie żyta może spowodować zatrucie zwierząt i ludzi wyprodukowaną z niego mąką.

Zwalczanie: 1. Staranne wykonywanie podorywki i głębokiej orki przedzimowej w celu zniszczenia przetrwalników. 2. Dokładne czyszczenie ziarna siewnego. 3. Wysiew nasion kwalifikowanych i zaprawionych fungicydami zgodnie z Zaleceniami IOR. 4. W okresie wegetacji opryskiwać funficydami zgodnie z Zaleceniami IOR

Rząd: E r y s i p h a l e s - mączniaki prawdziwe

Rząd ten stanowi jednolitą grupę grzybów wyróżniającą się tym, że są one przeważnie pasożytami zewnętrznymi i tworzą na porażonych organach roślin, najczęściej na liściach, biały lub szaro-biały nalot, początkowo prawie zawsze mączysty. Strzępki grzybni przytwierdzone są do podłoża za pomocą przycistek (appressoria). Od przycistek odgałęziają się cienkie strzępki infekcyjne, które za pomącą enzymów przy udziale pewnego nacisku mechanicznego pokonują skórkę z kutykulą i dostawszy się do komórek skórki przekształcają się w ssawki (haustoria).

Mączniaki prawdziwe rozmnażają się wegetatywnie przez zarodniki konidialne typu odium. Są to zarodniki, ułożone jeden nad drugim w formie łańcuszka na prostym jednokomórkowym trzonku (rys. 3)

Ryc. 5. Rozwój konidiów mączniaków prawdziwych typu oidium: a-e - Sphaerotheca humuli, f- Erysiphe graminis;

1-konidia,

2-komórka macierzysta konidiów,

3 -komórka podstawowa (za Kochmanem, 1997)

Mączniak prawdziwy zbóż i traw - E r y s i p h e g r a m i n i s DC ex Merat

Oprócz zbóż może porażać około 70 gutunków innych traw. Od wczesnego lata na blaszkach liściowych, pochwach liściowych, źdźbłach i kłosach występuje szarobiały nalot, złożony z grzybni i zarodników grzyba. Nieco później nalot ten staje się wojłokowaty, stosunkowo gruby, o zabarwieniu brunatnoszarym. Można na nim zauważyć drobne, ciemnobrunatne lub czarne punkciki - owocniki grzyba. Choroba opanowuje najpierw dolne, a później górne liście. Ziarno roślin porażonych zawiera nieco więcej białka, ponieważ pod wpływem porażenia przez grzyb zmniejsza się zawartość węglowodanów. Mączniak prawdziwy jest pasożytem zewnętrznym; na płożących się strzępkach grzybni powstają zarodniki konidialne typu oidium. Zimują otocznie wraz z workami i zarodnikami workowymi oraz grzybnia na ozimych i młodych częściach traw wieloletnich. Patogen częściej pojawia się w miejscach zacienionych i w zbyt gęstych zasiewach.

Zwalczanie:

1. Niestosowanie nadmiernych dawek azotu. 2. Przestrzeganie właściwej normy wysiewu. 3. Nie należy uprawiać w bliskim sąsiedztwie zbóż jarych i ozimych.

4. Zaprawiać nasiona przed siewem fungicydem Brytan Universal. 5. Opryskiwać rośliny od fazy strzelania w źdźbło do końca fazy kłoszenia po wystąpieniu pierwszych objawów choroby i ewentualnie powtórzyć opryski po 3 tygodniach fungicydami aktualnie zalecanymi przez IOR (na przenicy ozimej w spisie zalecanych fungicydów jest około 80 nazw form użytkowych fungicydów), np. Amistar, Corbel, Punch Bis, Sarfun, Siarkol K, Sportak, Tilt Plus, Topsin M.

Klasa: Loculoascomycetes - komoroworkowce

U przedstawicieli tej klasy występują owocniki typu p s e ud o t e c j u m lub p s e u d o p e r y t e c j u m. Nie mają one własnej ściany,

a worki z zarodnikami workowymi znajdują się w tzw. Loculach (komorach) w stromie (zbitej, wegetatywnej grzybni). Worki poprzedzielane są nibywstawkami. Zarodniki workowe są przeważnie podzielone, choć mogą być jednokomórkowe.

Zgorzel podstawy źdźbła (czyli podsuszka) - G a e u m a n n o m y c e s g r a m i n i s (Sacc.) Arx et Olivier.

Wkrótce po wykłoszeniu się zboża, szczególnie pszenicy, można zauważyć w tanie rośliny pożółkłe, bielejące, o kłosach jałowych lub zawierających słabo wykształcone ziarno. Rośliny takie łatwo wyciąga się z gleby, ponieważ mają one uszkodzony system korzeniowy. Podstawa źdźbła chorych roślin jest sczerniała i pokryta brunatnoczarną opilśnią złożoną ze strzępek grzybni. W miejscu tym widać czarne punkty - ujścia otoczni grzyba. Głównym źródłem pierwotnego zakażenia jest grzybnia rozwijająca się saprofitycznie w glebie i resztkach roślin, natomiast zarodniki workowe nie mają tu większego znaczenia.

W okresie wegetacji grzyb roz­przestrzenia się również·za pomocą grzybni.

Zwalczanie: 1. Wprowadzenie 3-letniego zmianowania; na glebach zasadowych należy stosować nawozy fizjologicznie kwaśne; nawożenie superfosfatem sprzyja regeneracji korzeni. 2. Bada się możliwości chemicznego zwalczania tej choroby przez zastosowanie Antywylegacza łącznie z fungicydem systemicznym.

Septorioza plew pszenicy - Septosphaeria nodorum E. Mtiller, syn. Phaeosphaeria nodorum Müller (Berk.), st. konid. Septoria nodorum Berk., syn. Stagonospora nodorum (Berk.) Castellani et Germano.

Pierwsze objawy na kłosach pszenicy mogą wystąpić już w okresie jej kwitnienia jako fioletowe lub brązowe plamki na plewach. W miarę rozwoju choroby plamy stopniowo powiększają się, co prowadzi do zasychania brzegów i końców plew. Jednocześnie na plamach tych wzdłuż nerwów wytwarzają się coraz liczniejsze ciemne, punktowate wzniesienia — są to piknidia z zarodnikami konidialnymi. Przy silnym porażeniu plamy występują również na osadce kłosowej

i na dokłosiu. Na liściach pojawiają się początkowo małe ciemne plamki, które z czasem powiększają się jaśniejąc w środku. Tkanka liścia dookoła plam zwykle żółknie. Silniej porażone liście więdną i zamierają. W środku plam tworzą się liczne, ciemne piknidia. Największe straty powstają przy porażeniu liścia flagowego i kłosa. Straty najczęściej określa się stopniem obniżenia się masy 1000 nasion, i mogą dochodzić do 65%.

Grzyb powodujący septoriozę przezimowuje na resztkach pożniwnych, trawach i samosiewach jako piknidia z zarodnikami i jako stadium workowe - pseudotecja z workami i zarodnikami workowymi. Zimowanie tego grzyba odbywa się również na nasionach. Zarodniki konidialne z piknidiów uwalniają się podczas deszczu i są rozpryskiwane. Uwalnianie to może trwać kilka miesięcy. Stadium workowe odgrywa znaczną rolę w epidemiologii choroby przez dostarczenie inokulum pochodzącego z innych odległych źródeł. Do rozprzestrzeniania się choroby przyczyniają się w dużym stopniu nasiona, na których występują piknidia, zaś w okrywie owocowo-nasiennej grzybnia. Intensywniejsze wystąpienie choroby uwarunkowane jest większą wilgotnością powietrza i dlatego najczęściej rośliny porażane są w miejscach mało przewiewnych.

Wczesne porażenie pszenicy, a zwłaszcza jej kłosów, powoduje niedorozwój ziarniaków, których masa może zmniejszyć się o 26-65%.

Zwalczanie: 1. Staranna orka przedzimową niszczy źródła infekcji znajdujące się na resztkach pożniwnych.

2. Do siewu należy używać ziarna kwalifikowanego i zaprawianego fungicydami zgodnie z Zaleceniami Instytutu Ochrony Roślin.

3. Opryskiwać od początku do końca fazy kłoszenia fungicydami o działaniu leczniczym, np.: Alert, Amistar, Bayfidan, Duett, Folicur Plus, Funaben Extra, Punch Bis, Sportak, Tilt (Plus lub Turbo), Topsin M ( w Zaleceniach IOR wymieniono 64 formy użytkowe fungicydów) lub fungicydami kontaktowymi o działaniu zapobiegawczym: Bravo, Clortosip, Dithane, Manconex, Novozir, Pencozeb, Sancozeb.

Pasiastość liści jęczmienia - P y r e n o p h o r a g r a m i n e a (Died.) Ito et Kurib., st. konid. D r e c h s l e r a

g r a m i n e a (Rabenh. ex Schlecht) Shoem.

Na jęczmieniu ozimym w kwietniu, a na jarym w maju pojawiają się na blaszkach liściowych żółte, później brunatne smugi. Porażone liście pękają podłużnie i rozpadają się na wąskie pasma. Rośliny są zahamowane we wzroście, słabo się wykształcają, wykłoszone dają poślad lub kłosy puste. W okresie wegetacji grzyb tworzy na liściach zarodniki konidialne, które po przeniesieniu przez wiatr zakażają zdrowe rośliny w czasie kwitnienia. Pasożyt na źdźbłach ścierni tworzy stadium workowe w postaci otoczni typu pseudotecjum. Patogen na rok następny przenosi się przez nasiona. Szkody powodowane przez pasiastość liści jęczmienia są czasem znaczne i dochodzą do 70% plonu. Choroba występuje często w gospodarstwach o niskim poziomie agrotechniki.

Zwalczanie:1. Wczesny siew jęczmienia ozimego i późny jarego.

1. Zaprawiać materiał siewny fungicydami: Brytan Universal, Dubelt Jęczmień, Karbosar, Maxi Star, Oxaben, Orius Combi, Prelude Speca, Premis Universal, Raxil IM, Sarox T, Sumi - 8 Gold, Tribenoks, Vincit, Vitavax.

Mikozy powodowane przez B a s i d i o m y c o t i n a

Podgromada: B a s i d i o m y c o t i n a - podstawczaki

Grzyby należące do tej podgromady wytwarzają podstawkę (basidium), która jest utworem homologicznym do worka workowców. W podstawce, podobnie jak w worku, zachodzi najpierw kariogamia, tj. drugi etap procesu płciowego rozpoczętego wcześniej plazmogamią. W podstawce bezpośrednio po kariogamii odbywa się również mejoza. W odróżnieniu od workowców, które wytwarzały zarodniki workowe endogenicznie (wewnątrz worków), podstawczaki wytwarzają zarodniki podstawkowe egzogenicznie (na zewnątrz podstawki). Proces płciowy podstawczaków odbywa się przeważnie przez kopulację dwóch zróżnicowanych płciowo sąsiednich komórek haploidalnych strzępek grzybni lub rzadziej przez zróżnicowanie się jąder w cenotycznych komórkach grzybni lub w zarodnikach podstawkowych po pierwszym mitotycznym podziale haploidalnego jądra. Powstające w zarodniku podstawkowym dwa jądra haploidalne przyjmują rolę pary jąder sprzężonych,

tj. d i k a r i o n u.

U rdzawnikowców (Uredinales) zachodzi niekiedy przekazywanie jednego jądra z komórki dikariotycznej do haploidalnej komórki innej strzępki zawierającej jądro płci przeciwnej. Zjawisko to nazywa się fenomenem Bullera.

Proces płciowy zapoczątkowuje jedynie plazmogamia, czyli połączenie się protoplazmy obu komórek, natomiast płciowo zróżnicowane jądra nie łączą się, lecz polaryzują i ustawiając się obok siebie tworzą pary jąder sprzężonych (dikariony). W momencie powstania par jąder sprzężonych rozpoczyna się faza dikariotyczna. Pary jąder sprzężonych w dalszym rozwoju strzępek dzielą się jednocześnie.

W przeciwieństwie do workowców, u których dikariofaza trwa bardzo krótko, u podstawczaków stanowi ona główną fazę rozwoju grzyba. Grzybnia dikariotyczna podstawczaków rozwija się co najmniej kilka miesięcy, a często nawet przez wiele lat i dopiero w odpowiedniej porze roku wytwarza owocniki (np. owocniki grzybów kapeluszowych i hub). Wynika z tego, że owocniki podstawczaków są wytworem wegetatywnej grzybni. Ich powstawanie nie jest, tak jak u workowców, bezpośrednio poprzedzone procesem płciowym. płciowym.

Po dłuższym okresie rozwoju grzybni dikariotycznej na końcach strzępek odcinają się komórki, przekształcające się w podstawki. W nich następuje zakończenie procesu płciowego, czyli kariogamia. Wyróżniona w ten sposób faza diploidalna trwa bardzo krótko, gdyż jądro bezpośrednio po kariogamii ulega mejozie, a następnie mitozie, co prowadzi do wytworzenia 4 jąder haploidalnych. W ten sposób rozpoczyna się faza haploidalna. Jądra przechodzą wkrótce do wytwarzanych na szczycie lub z boku podstawki zarodników podstawkowych. Zarodniki podstawkowe (basidiospory) są zróżnicowane płciowo i kieł­kując dają początek haploidalnej grzybni, również zróżnicowanej płciowo. Płciowość oznacza się znakami (+) lub (-). Zarodniki podstawkowe powstają zwykle w liczbie 4, rzadziej 2, 6 lub 8, na krótszych lub dłuższych wyrostkach podstawki, zwanych sterygmami. Basidiospory są przeważnie jednokomórkowe, ale niekiedy na krótko przed kiełkowaniem mogą się podzielić na dwie komórki (rys. 4).

Klasa: T e l i o m y c e t e s - teliozarodnikowe

Grzyby z tej klasy nie wytwarzają owocników, lecz t e 1 i o s p o r y, zwane także probazydiami. Teliospory występują w skupieniach na powierzchni roślin lub znajdują się w tkankach roślin żywicielskich. Z teliospor rozwija się ograniczona we wzroście, zwykle czterokomórkowa, przedgrzybnia (promycelium), będąca odpowiednikiem podstawki innych podatawczaków. Na przedgrzybni po kariogamii i mejozie powstają haploidalne zarodniki podstawkowe (u Uredinales) lub sporydia (u Ustllaginales).

Klasa: T e l i o m y c e t e s obejmuje dwa rzędy: U r e d i n a l e s - rdzawnikowce (rdze) i U s t i l a g i n a l e s - głowniowce.

Do tych rzędów należą najważniejsze pod względem fitopatologicznym grupy grzybów obejmujące gatunki, które są sprawcami bardzo groźnych chorób roślin uprawnych, głównie zbóż i traw.

Rząd: U r e d i n a l e s - rdzawnikowce lub rdze

Są to pasożyty bezwzględne (obligatoryczne), których rozwój ściśle zależy od żywej rośliny - żywiciela. Grzybnia rdzawnikowców rozwija się w przestrzeniach międzykomórkowych roślin żywicielskich, zapuszczając do wnętrza komórek roślinnych s s a w k i (haustoria).

Grzyby rdzawnikowe charakteryzują się wielopostaciowością, czyli polimorfizmem zarodników. Wytwarzają one pięć typów zarodników:

p e r m a c j a, e c j o s p o r y (zarodniki ognikowe, czyli wiosenne), u r e d i n i o s p o r y (zarodniki rdzawnikowe, czyli letnie), t e l i o s p o r y (zarodniki przetrwalnikowe, czyli zimowe) oraz b a z y d i o s p o r y (zarodniki podstawkowe). Rdze wytwarzające wszystkie wymienione typy zarodników noszą nazwę pełnocyklowych. Obok nich rozwinęły się rdze niepełocyklowe, nie wytwarzające niektórych z wymienionych pięciu typów zarodników.

Większość rdzy cały cykl rozwojowy przechodzi na tej samej roślinie. Rdze te określane są mianem rdzy jednodomowych (autoecyjnych). Około 10% znanych gatunków rdzy wymaga dla odbycia całego cyklu rozwojowego dwóch roślin żywicielskich, zwykle odległych systematycznie. Takie rdze nazywamy dwudomowymi (heteroecyjnymi). Rdze dwudomowe na jednym żywicielu wytwarzają spermacja i ecjospory, a na drugim - urediniospory i telioapory. Dwudomowość rdzy może być bezwzględna i wtedy przy braku rośliny żywicielskiej zapewniającej rozwój spermacjów i ecjosporów niemożliwy jest dalszy rozwój rdzy. Jednak większość rdzy dwudomowych w przypadku braku takiego żywiciela może rozwijać się tylko tylko w dikariofazie, gdyż urediospory lub dikariotyczna grzybnia mogą zimować i w roku następnym dać początek dikariofazie.

Cykl rozwojowy rdzy. W cyklu rozwojowym rdzy występują 3 fazy: haplofaza, dikariofaza i diplofaza. Haplofaza obejmuje bazydiospory i spermacja, dikariofaza - ecjospory, urediospory i teliospory. Diplofaza występuje w teliosporze tuż przed jej kiełkowaniem i w początkowym okresie rozwoju przedgrzybni. Cykl ten najlepiej został poznany u rdzy źdźbłowej (Puccinia graminis), która jest gatunkiem dwudomowym i pełnocyklowym. Teliospory w momencie powstawania mają w każdej z dwóch komórek po dwa jądra haplojdalne. Jądra te po pewnym czasie łączą się, dlatego dojrzałe teliospory są przed kiełkowaniem zarodnikami diploidalnymi. Po przezimowaniu teliospory kiełkują w strzępkę grzybni, którą nazywa się przedgrzybnią (promycelium). Do przedgrzybni tej przechodzi z teliospory diploidalne jądro, które ulega mejozie. W wyniku podziału redukcyjnego powstają jądra haploidalne zróżnicowane płciowo. Po ich wytworzeniu końcowa część przedgrzybni dzieli się na cztery komórki, z których każda zawiera jedno jądro haploidalne. Każda komórka przedgrzybni wytwarza jeden zarodnik podstawkowy. Z komórki przedgrzybni jądro przechodzi do zarodnika podstawkowego. Ponieważ jądra są zróżnicowane płciowo, dwa z zarodników podstawkowych mają znak plus (+) dwa zaś minus (-). Zarodniki podstawkowe przenoszone są na berberys (Berberis sp.), który jest żywicielem pośrednim tego grzyba. Żywicielami pośrednimi Puccinia graminis mogą być także niektóre gatunki mahonii (Mahonia sp.). Zarodniki podstawkowe przeniesione na żywiciela pośredniego w sprzyjających warunkach kiełkują i wytwarzają strzępki infekcyjne, które przenikają przez kutikulę i komórki skórki oraz rozrastają się w tkance liścia.

W wyniku infekcji powstają na blaszce liściowej jaskrawo zabarwione (czerwone lub pomarańczowe) i nieco wzniesione plamy, na których od górnej strony widoczne są drobne, ciemne punkty. Są to ujścia znajdujących się w porażonej tkance liścia butelkowatych spermogoniów. Jednocześnie grzybnia haploidalna rozwijająca się w tkance liścia przerasta przez całą jego grubość i na dolnej stronie pod skórką skupia się tworząc zaczątek ecjum (ognika). Ze spermogoniów wyrastają na zewnątrz specjalne strzępki chwytne, zwane receptorami. Receptory są związane z zawiązkiem ecjum.

W spermogoniach wytwarzane są bardzo drobne, jednokomórkowe i bezbarwne spermacja. Zarodniki te nie są zdolne ani do samodzielnego rozwoju w grzybnię, ani do rozprzestrzeniania grzybni. Pełnią one jedynie rolę nosicieli jąder męskich. Ponieważ grzybnia powstająca z zarodników podstawkowych zakażających berberys jest zróżnicowana płciowo, przeto spermacja i receptory w jednych spermogoniach należą do typu plus (+),

a w innych - do typu minus (-) .

Wkrótce na dolnej stronie jaskrawych plam rozwijają się kubeczkowate ecja, w których wytwarzają się ecjospory (zarodniki ognikowe).

Są one dwujądrowe, a więc należą już do dikariofazy. Przejście z haplofazy do dikariofazy może nastąpić trzema sposobami:

1. Jeśli dwa zarodniki podstawkowe należące do różnych typów kojarzeniowych upadną blisko siebie na liść berberysu i każą go, to powstaną

z nich różnoimienne grzybnie, których strzępki mogą się spotkać w tkance liścia i wówczas ich protoplazma ulega plazmogamii, a jądra tworzą dikariony. Połączenie się strzępek haploidalnych grzybni warunkuje tworzenie się zarodników ognikowych.

2. Spermacja określonego znaku, które wydostają się z ujścia spermagonium wraz z rosą miodową przenoszone są przez owady na sperrnagonia

o przeciwnym znaku. Spermacja dostają się na receptory i oddają im jądro, które wędruje w grzybni dopóty, dopóki nie osiągnie komórki macierzystej ecjospor, znajdującej się w zaczątku ecjum.

W komórce macierzystej dwa jądra ulegają polaryzacji i w ten sposób zapoczątkowują dikariofazę. Rozpoczyna się wówczas dojrzewanie zawiązka ecjum

i zaczynają się wytwarzać dikarlotyczne ecjospory.

3. Trzeci sposób, zwany jest fenomenem Bullera polega na tym, że jedno z jąder grzybii dikariotycznej przechodzi do grzybni haploldalnej

o przeciwnym znaku.

Wytworzone na żywicielu pośrednim ecjospory przenoszone są przez wiatr na źdźbła roślin z rodziny Gramineae, przede wszystkim na zboża. Rośliny te są żywiciela mi ostatecznymi Puccinia graminis. Ecjospory nie mają zdolności infekowania żywiciela pośredniego, mogą kiełkować tylko na żywicielu ostatecznym. Powstała po infekcji roślin zbożowych dikariotyczna grzybnia wnika do tkanek, wytwarzając wkrótce trzeci typ zarodników, tj. urediniospory (zarodniki letnie). Wytwarzają się one w rdzawobrunatnych skupieniach, zwanych urediniami. Urediniospory są dikariotyczne i zakażają wyłącznie rośliny zbożowe, dając dalsze pokolenia nowych urediniospor. Liczba pokoleń zależy od przebiegu pogody.

Pod koniec okresu wegetacyjnego rośliny ta sama dikariotyczna grzybnia wytwarza czwarty typ zarodników. Są to teliospory, czyli zarodniki przetrwalnikowe lub zimowe. Teliospory są dwukomórkowe, opatrzone grubą ścianą komórkową, barwy czarnej lub brunatnej. Mogą one powstawać na miejscu urediniospor lub gdzie indziej. Teliospory występują w ciemnobrunatnych lub czarnych skupieniach zwanych teliami. Zarodniki przetrwalnikowe (teliospory) Puccinia graminis zimują na resztkach pożniwnych lub na ziemi. Na wiosnę kiełkują wytwarzając przedgrzybnię, a na niej piąty typ zarodników, tj. bazydiospory - haploidalne zarodniki podstawkowe (rys. ).

Spośród pięciu typów zarodników wytwarzanych przez rdze zdolność infekowania roślin mają zarodniki podstawkowe, ecjospory i urediniospory. Strzępki kiełkowe bazydiospor wnikają do rośliny (żywiciela pośredniego) bezpośrednio, tj. przez kutykulę i komórki skórki. Natomiast strzępki kiełkowe ecjospor i urediniospor wnikają do tkanek roślin (żywiciela głównego) tylko przez szparki.

Dla rdzy - oprócz wielopostaciowości zarodników i dwudomowości - charakterystyczna jest zdolność wytwarzania form i ras fizjologicznych oraz biotypów, przystosowanych do rozwoju na określonych gatunkach i odmianach roślin. Szczególnie dotyczy to rdzy porażających zboża. Stwierdzono, że np. zarodniki letnie rdzy źdźbłowej, które powstały na życie, nie mogą sięrozwinąć na pszenicy. Podobnie rdza porażająca pszenicę nie infekuje żyta i owsa. Rdze te, nieróżniące się morfologicznie, zostały nazwane formami specjalnymi (forma specialis), np. Puccinia graminia f. sp. tritici, czyli forma rozwijająca się na pszenicy. Formy specjalne nie są biologicznie jednolite, lecz złożone z licznych ras, które są przystosowane do rozwoju na określonych odmianach.

Rdza źdźbłowa zbóż i traw - P u c c i n i a g r a m i n i s Pers.

Choroba poraża 356 gatunków traw należących do 53 rodzajów, w tym wszystkie zboża. Jest rdzą pełnocyklową i dwudomową. Żywicielem pośrednim rdzy źdźbłowej jest berberys, a czasem mahonie. W maju lub na początku czerwca na liściach żywiciela pośredniego pojawiają się pomarańczowe i czerwone plamy, na powierzchni których obserwuje się skupienia drobnych czarnych punkcików. Są to spermogonia ze sperrnacjami. Jednocześnie na dolnej

stronie liści tworzą się jaskrawopomarańczowe, kuleczkowate eja z ecjosporami. Ecjospory są kuliste lub wieloboczne o bezbarwnej ścianie, pokrytej bardzo drobnymi brodaweczkami. Zarodniki te są przenoszone przez wiatr na źdźbła i liście zbóż i innych traw powodując ich zakażenie. Po 7-10 dniach od momentu zainfekowania pojawiają się pierwsze skupienia urediniospor w postaci długich, rdzawobrunatnych kresek, tworzących się kolejno na źdźbłach i pochwach liściowych, a przy silnym porażeniu - również na osadce kłosa, plewach, a nawet na ziarniakach. Skupienia urediniospor (uredinia) pokryte są skórką, która po dojrzeniu zarodników pęka, a urediniospory wysypują się infekując zdrowe rośliny. Zarodniki te są przeważnie nieco wydłużone, o ścianie pokrytej drobnymi, kolcowatymi brodaweczkami, opatrzonej 3-5 otworami rostkowymi. Pod koniec wegetacji, w czasie żniw, a często dopiero na pozostałej po żniwach ścierni, obok urediniów lub na ich miejscu pojawiają się czarne kreski.Są to telia, czyli skupienia teliospor. Teliospory są dwukomórkowe, kształtu wrzecionowatego lub buławkowatego, na szczycie zaokrąglone lub ostro zakończone, niekiedy ścięte, o ścianie na szczycie silnie zgrubiałej. Osadzone są na dość długim trzonku.

Formą zimującą są teliospory. Po przezimowaniu teliospory kiełkują i tworzą przedgrzybnię, a na niej tworzą się bazydiospory zakażające berberys, który jest jedynym źródłem pierwotnego zakażenia zbóż i innych traw. W okresie wegetacji zdrowe rośliny zakażone są przez kolejne pokolenia urediniospor.

Rozwojowi rdzy sprzyjają umiarkowana ternperatura i wysoka wilgotność. Optymalne warunki dla infekcji roślin urediniosporami to temperatura powietrza 20-22°C i jego wilgotność wynosząca 100%.

Rozwój teleutospor jest natomiast uwarunkowany okresowym przemarzaniem i na przemian podsychaniem oraz nawilgacaniem.

Puccinia graminis ma 9 form specjalnych, różniących się wymiarami urediniospor oraz roślinami żywicielskimi, na których występują. Do najważniejszych należą: P. graminis f. sp. tritici Erikss. et Henn. na pszenicy, jęczmieniu i różnych innych trawach,

P. graminis f.sp. secalis Erikss. et Henn. na życie i licznych innych trawach oraz P. gramins f.sp. avenae Erikss, et Henn. występująca na owsie i innych trawach, ale odmiennych niż w przypadku dwóch poprzednich form. Formy specjalne dzielą się na liczne rasy fizjologiczne

i biotypy. Rasy fizjologiczne rdzy źdźbłowej powstają najczęściej przez krzyżowanie się w spermogoniach na berberysie.

Rdza brunatna pszenicy - P u c c i n i a t r i t i c i n a Eriks.

Choroba zagraża zasiewom pszenicy jarej ozimej, począwszy od jej pierwszych faz rozwojowych aż niemal do całkowitej dojrzałości tych roślin.

Na górnej stronie liści, rzadziej na dolnej, a niekiedy również na pochwach liściowych i na źdźbłach pojawiają się owalne, niezlewające się ze sobą, rdzawobrunatne, poduszeczkowate skupienia urediniospor. Największe nasilenie ich występowania przypada w czasie kwitnienia pszenicy lub w fazie dojrzałości mlecznej ziarna. Rozwój urediniospor powoduje chlorozę liści i ich przedwczesne zamieranie oraz zasychanie. Na początku lipca, najczęściej na dolnej stronie liści, tworzą się czarne, nieco błyszczące (ponieważ są przykryte skórką) podłużne skupienia teliospor.

Puccinia triticina jest rdzą pełnocyklową i dwudomową. Spermacja i ecjospory tworzą się na gatunkach rutewki (Tha1ictrum) i zdrojówki (Isopyrum). Ecjospory nie mają jednak większego znaczenia w rozprzestrzenianiu się patogena, gdyż, w naszych warunkach klimatycznych grzyb rozwija się z pominięciem żywiciela pośredniego. Okres zimy przetrzymuje patogen w formie urediniospor i grzybni dikariotycznej zimujących na

resztkach źdźbeł i liści lub zakażających już jesienią zasiewy pszenicy ozimej.

Urediniospory P. triticina są kuliste lub elipsoidalne, o ścianie brunatnawej, pokrytej z rzadka kolczastymi otworami rostkowymi. Odznaczają się one odpornością na niekorzystne warunki środowiska zarówno w okresie zimy, jak i lata. Teliospory są podłużne, buławkowate, na szczycie płasko lub ukośnie ścięte, osadzone na krótkich trzonkach. Teliospory P. triticina kiełkują na wiosnę, jednak powstające na przedgrzybni bazydiospory nie zakażają pośrednich roślin żywicielskich.

Rozwojowi urediniospor sprzyja wysoka wilgotność i temperatura w granicach 15-20°C. W tych warunkach mogą one powstawać co 7 - 10 dni.

Rdza brunatna pszenicy przyczynia się do zmniejszenia zawartości białka w ziarnie, co obniża wartość wypiekową mąki. Choroba jest rozpowszechniona we wszystkich rejonach uprawy pszenicy i występuje każdego roku w mniejszym lub większym nasileniu.

Rdza brunatna żyta - P u c c i n i a d i s p e r s a Eriks.

Puccinia dispersa poraża żyto i niektóre gatunki traw. Na górnej, rzadziej na dolnej stronie liści tych roślin, w okresie strzelania w źdźbło pojawiają się pierwsze skupienia urediniospor w postaci rdzawobrunatnych poduszeczkowatych skupień, rozrzuconych po całej powierzchni liścia. W czasie kwitnienia żyta uredinia mogą być tak liczne, że zlewają się ze sobą i liście przybierają zabarwienie rdzawobrunatne. W okresie dojrzewania żyta obok urediniów, pojawiają się - przeważnie na dolnej stronie liści - czarne, wydłużone i błyszczące skupienia teliospor, czyli telia. Porażone liście przedwcześnie zamierają i zasychają, co niekorzystnie odbija się na rozwoju roślin oraz obniża wartość ziarna.

Puccinia dispersa jest rdzą pełnocyklową i dwudomową. Spermacja i ecjospory rozwijają się najczęściej na krzywoszyju polnym (Lycopsis arvensis) i na farbowniku lekarskim (Anchusa officina1is).

Urediniospory i teliospory tego gatunku grzyba występują przede wszystkim na życie oraz nielicznych gatunkach traw. Pośrednie rośliny żywicielskie nie mają decydującego wpływu na przenoszenie się patogena na rok następny, gdyż może on zimować w postaci grzybni dikariotycznej lub urediniospor na samosiewach i oziminach.

Urediniospory są kuliste lub elipsoidalne, pokryte gęsto drobnymi brodaweczkami. W stanie suchym są one bardzo odporne na działanie niskiej temperatury, np. zachowują zdolność kiełkowania w temperaturze -26⁰C (pod śniegiem). Teliospory są buławkowate, wydłużone, na szczycie tępo zakończone lub ukośnie ścięte, osadzone na krótkich trzonkach. Zarodniki te są zdolne do rozwoju jeszcze w tym samym okresie wegetacyjnym, dlatego skupienia ogników na krzywoszyju i farbowniku można obserwować latem i jesienią. Natomiast bazydiospory powstałe po skiełkowaniu teliospor wiosną nie znajdują w tym czasie pośrednich roślin żywicielskich.

Rdza brunatna występuje na życie zwykle bardzo wcześnie i często w dużym nasileniu, wpływając niekorzystnie na wysokość i jakość plonu ziarna oraz na wartość paszową słomy.

Rdza karłowa jęczmienia - P u c c i n i a h o r d e i Otth.

W czerwcu, przeważnie na górnej, rzadziej na dolnej stronie liści i na pochwach liściowych oraz na plewach jęczmienia jarego i ozimego można zaobserwować drobne, o średnicy ok. 0,5 mm, pomarańczowożółte do rdzawobrunatnych poduszeczkowate skupienia uretiiniospor. W późniejszym okresie, przeważnie na dolnej .stronie liści, tworzą się małe, czarne, błyszczące skupienia teliospor. Silnie opanowane liście przedwcześnie zamierają i zasychają. Puccinia hordei jest rdzą pełnocykliczną i dwudomową. Spermacja i ecjospory rozwijają się na różnych gatunkach śniedka (Ornithogalum). W naszych warunkach stwierdzono jednak tylko pojedyncze przypadki porażenia śniedka baldaszkowatego (Ornithogalum umbel1atum), a porażenie innych gatunków uzyskano jedynie na drodze sztucznych infekcji. Urediniospory i teliospory występują na różnych gatunkach i odmianach jęczmienia. Puccinia hordei rozwija się prawie zawsze z pominięciem pośredniej rośliny żywicielskiej. Bazydiospory, wytwarzające się podczas kiełkowania teliospor, nie zakażają śniedka. Tak więc spermocja i ecjoapory Puccinia hordei są rzadkością. Urediniospory są kuliste lub elipsoidalne, barwy jasnobrunatnej, pokryte wysokimi brodaweczkami, z 7-10 otworami rostkowymi. Zarodniki zimowe są najczęściej jednokomórkowe, różnego kształtu, często niesymetryczne, wydłużone lub buławkowate, osadzone na krótkim trzonku.

Zimuje przeważnie grzybnia na samosiewach lub na jęczmieniu ozimym, przy czym podobnie jak u Puccinia triticina i P. dispersa podczas zimy mogą zachodzić nowe zakażenia i tworzyć się urediniospory. Możliwość dokonywania infekcji w okresie zimowym uwarunkowana jest wytrzymmałością rdzy karłowej na niską temperaturę. W okresie wegetacyjnym rdza ta rozwija się w dużym nasileniu podczas chłodnych dni

i w rejonach zimniejszych.

Silne porażenie przez rdzę karłową niekorzystnie odbija się na plonie, przy czym wielkość szkód zależy od odmiany, ponieważ niektóre z nich wykazują dużą tolerancję w stosunku do rdzy. Plon ziarna może obniżyć się nawet o 23%. U jęczmienia browarnego rdza powoduje pogorszenie się jakości ziarna.

Rdza koronowa owsa - P u c c i n i a c o r o n a t a Cda.

Poczynając od czerwca, przeważnie na górnej stronie liści i na pochwach liściowych owsa pojawiają się pierwsze uredinia. Mają one postać żółtopomarańczowych, poduszeczkowatych skupień. Na późnych zasiewach owsa lub w mieszankach poplonowych liczne uredinia pokrywają czasem całą powierzchnię liścia. W okresie dojrzewania owsa pod skórką liści tworzą się czarne, lśniące skupienia teliospor, zwykle układających się pierścieniowo wokół urediniów.

Rdza koronowa w naszych warunkach poraża, poza owsem, również liczne gatunki wartościowych traw pastewnych, m.in.: kupkówkę, rajgras wyniosły, tymotkę, wiechlinę, wyczyniec łąkowy i inne. Puccinia koronata jest gatunkiem pełnocyklowym i dwudomowym. Pośrednimi roślinami żywicielskirni są szakłak pospolity (Rhamnus cathartica) oraz kruszyna pospolita (Frangula a1nus). Na pędach i liściach tych roślin obserwować można żółte, wzniesione plamy, a na nich od górnej strony spermogonia a od dolnej - ecja. Tworzeniu się spermogoniów i ecjów towarzyszy silna deformacja liści, pędów i pączków.

Ecjospory są kuliste lub elipsoidalne, pokryte drobnymi brodaweczkami. Urediniospory są kuliste lub wydłużone, o ścianie pokrytej delikatnymi kolcami, z 6-10 otworami rostkowymi. Teliospory charakteryzują się zmiennym kształtem, przeważnie mają one wygląd wydłużonych buławek, niekiedy są zgięte, w środku przewężone, z wieńcem bardzo charakterystycznych wyrostków na szczycie (stąd nazwa „oronowa”, osadzona na krótkim trzonku.

Zimują zwykle teliospory lub grzybnia w tkankach traw wieloletnich a wytworzone urediniospory infekują owies. W naszych warunkach klimatycznych choroba występuje powszechnie. W przypadku silniejszych epidemii rdzy koronowej spadek plonu może dochodzić nawet do 30-60%.

Rdza żótta zbóż - P u c c i n i a g l u m a r u m Eriks. et Henn.

W czerwcu i w lipcu na obu stronach blaszek liściowych, no pochwach liściowych i źdźbłach pszenicy, rzadziej jęczmienia, oraz na bardzo licznych gatunkach traw pastewnych występują żółtopomarańczowe drobne skupienia urediniospor. Uredinia są nieco wydłużone i ułożone w szeregu, wskutek czego tworzą długie kreski przebiegające nieraz wzdłuż prawie całego liścia, Z tego względu rdza ta nazywana jest również rdzą pasiastą zbóż. Przy silnym porażeniu skupienia zarodników letnich mogą również występować na plewach, plewkach, ościach i na młodszych ziarniakach.

W okresie dojrzewania roślin, na liściach, zwłaszcza na dolnej ich stronie, na pochwach liściowych i na źdźbłach wytwarzają się drobne, barwy brunatnej lub czarnej, przykryte skórką kreskowane telia, które przeważnie układają się w długie kreski.

Puccinia glumarum jest albo gatunkiem niepełnocyklowym, albo też spermacja i ecjospory nie zostały do tej pory wykryte. Przypuszcza się jedynie, że gatunek ten jest dwudomowy i że pośrednich roślin żywicielskich należy szukać w Azji Mniejszej, wśród roślin z rodzin Li1iacaae, Amaryllidaceae i Iridaceae. W naszych warunkach rozwijają się tylko urediniospory i teliospory. Wytwarzają się one na licznych odmianach pszenicy zwyczajnej, na innych gatunkach z rodzaju Triticum, na różnych gatunkach jęczmienia, na życie oraz na bardzo licznych gatunkach traw wieloletnich.

Urediniospory mają kulisty lub szeroko elipsoidalny kształt, a ich dość cienka ściana pokryta jest kolcowatymi wyrostkami i opatrzona 8-10 otworami rostkowymi. Buławkowate teliospory, osadzone na krótkich trzonkach, są zdolne do kiełkowania, jednak wytworzone bazydiospory giną, nie znajdując żywiciela.

Zimuje dikariotyczna grzybnia lub urediniospory w liściach samosiewów, ozimin lub traw wieloletnich.

Silnemu rozwojowi rdzy sprzyjają dłuższe okresy wilgotne i zimne na wiosnę i na początku lata.

W Polsce rdza źółta na zbożach występuje stosunkowo rzadko, choć zdarza się, że w niektórych rejonach pojawia się w większym nasileniu. Pospolita jest natomiast na różnych gatunkach traw.

Szkodliwość rdzy występujących na zbożach

Ujemny wpływ rdzy na zboża wynika przede wszystkim ze zmniejszenia intensywności asymilacji przy jednoczesnym zwiększeniu intensywności oddychania i transpiracji. Odbija się to na jakości i wysokości plonu. Wielkość szkód zależy od stopnia porażenia i od czasu jego trwania. Przy silnym i długotrwałym porażeniu spadek plonu może dochodzić nawet do 50-80%. Dwutygodniowe silne porażenie pszenicy przez rdzę źdźbłową powoduje obniżkę plonu o 17-24%, Wielkość szkód uwarunkowana jest również stopniem podatności lub odporności zbóż. Ziarniaki zbóż silnie porażonych przez rdze są niedorozwinięte i pomarszczone. Coroczne straty ziarna zbóż z tytułu porażenia, przez rdze szacuje się przeciętnie na 5% ogólnych plonów.

Zwalczanie rdzy zbóż: 1. Obecnie zwalczanie rdzy zbóż opiera się przede wszystkim na stosowaniu metod hodowlanych i agrotechnicznych. Jednak na razie mało jest odmian, które byłyby odporne na kilka gatunków czy ras rdzy we wszystkich rejonach uprawy. Dobór odmian odpornych na rdzę jest dlatego taki trudny, że patogeny ciągle mogą tworzyć nowe rasy dzięki możliwości krzyżowania się w spermagoniach. Często zdarza się, że pewne odmiany, które były przez jakiś czas odporne na miejscową rasę rdzy, ulegają porażeniu przez inną rasę lub też, że odmiany odporne w jednym rejonie uprawy są porażone w drugim.

2. Najwłaściwszym zabiegiem jest niszczenie roślin żywicielskich stadium ecjalnego, będącego źródłem pierwotnego zakażenia zbóż. Dotyczy to przede wszystkim berberysu i szakłaku pospolitego, które należy usuwać ż sąsiedztwa pól w promieniu 200 m.³. Niszczenie pośrednich roślin żywicielskich jest szczególnie ważne, gdyż właśnie na nich tworzą się coraz to nowe rasy rdzy, utrudniające otrzymywanie odmian odpornych.

3. Do ważnych metod agrotechnicznych ograniczających występowanie rdzy należy prawidłowe nawożenie, tj. zachowanie odpowiedniego stosunku między azotem, potasem i fosforem. Niebezpieczne jest przenawożenie azotem, gdyż przedłuża on okres wegetacji, a tym samym okres podatności na zakażenie rdzą. Ponadto azot sprzyja nadmiernemu rozwojowi tkanek miękiszowych, co z kolei ułatwia wnikanie patogena do tkanek. Potas i fosfor natomiast zwiększają odporność na rdze, gdyż sprzyjają rozwojowi tkanki mechanicznej oraz przyśpieszają dojrzewanie roślin.

4. Wśród zabiegów agrotechnicznych należałoby także wymienić konieczność stosowania podorywek ścierniska i głębokiej orki, niszczących ścierń i samosiewy z rozwijającymi się na nich urediniosporami i teliami, oraz odwadnianie terenów podmokłych, gdyż duża wilgotność sprzyja rozwojowi rdzy.

5. Możliwe jest również chemiczne zwalczanie rdzy przez:

5.1. Zaprawianie3 nasion przed siewem fungicydami - Baytan Universal, Galmano lub Jockey.

5.2. Opryskiwać rośliny od fazy strzelania w źdźbło fungicydami zapobiegawczym, np. Dithane, Manconex, Novozir, Pencozeb, Sancozeb.

5.3. Opryskiwać rośliny po wystąpieniu pierwszych objawów fungicydami systemicznymi, np. Allegro, Amistar, Corbel, Folicur Plus,Sportak, Tilt Plus (do zwalczania rdzy brunatnej pszenicy po wystąpieniu pierwszych objawów w spisie fungicydów znajduje się 60 nazw ich form użytkowych), a w razie potrzeby zabieg powtórzyc.

Organem wegetatywnym Ustilaginales jest grzybnia wielokomórkowa, złożona

z c i e n k i c h s t r z ę p e k, która rozwija się wewnątrz komórek rośliny żywicielskiej. Porażone organy roślin (kwiatostany, łodygi, liście) przybierają wygląd opalonych przez ogień i zwęglonych, stąd nazwa głownie. Grzybnia rozwija się międzykomórkowo, jest dikariotyczna. Na grzybni powstają zarodniki (teliospory) przez oddzielenie się, krótkich i zgrubiałych odgałęzień grzybni. Cykl rozwojowy grzybów głowniowych przebiega w trzech fazach:

1) faza haploidalna obejmuje okres tworzenia się sporydiów na przedgrzybni; sporydia są zróżnicowane płciowo;

2) faza dikariotyczna zapoczątkowana jest przez łączenie się par sporydiów, komórek przedgrzybni lub komórek przedgrzybni i sporydium; dikariotyczna grzybnia ma zdolność zakażania roślin i rozwijając się w roślinie wytwarza zarodniki - teliospory;

3) faza diplofazy - dikariotyczne teliospory po okresie spoczynku przechodzą w stadium kariogamii, a następnie diplofazy. (rys. 7b)

U grzybów głowniowych wyróżniamy trzy typy infekcji i rozprzestrzenianie się grzybni w roślinie

1. Zakażenie w czasie kiełkowania nasion (przez kiełki). Zarodniki (teliospory) głowni znajdujące się na powierzchni nasion dostają się wraz z nimi do gleby. Tam kiełkują równocześnie z nasionami. Powstała po kopulacji sporydiów dikariotyczna grzybnia przedostaje się do kiełka i wraz z nim rozwija się dalej, przerasta całą roślinę i dostaje się do zawiązków kłosków. Porażone kłoski zachowują swój kształt, gdyż okryte są resztkami plew i plewek.Ziarniaki wypełnione są zbitą masą zarodników. W czasie młocki porażone ziarniaki pękają, a wysypujące się zarodniki osiadają na zdrowym ziarnie. Ten typ infekcji występuje u Ti11etia caries (śnieć cuchnąca pszenicy), Sphace1otheca panici - miliacei (głownia prosa), Ustilago hordei (głownia zwarta jęczmienia).

2. Zakażenie w czasie kwitnienia (przez kwiat). Zarodniki (teliospory) kiełkują na słupku. Po kopulacji komórek przedgrzybni, wytworzona strzępka grzybni dikariotycznej przedostaje się do zalążni i zalążka, gdzie rozwija się międzykomórkowo. Porażone

ziarniaki nie różnią się wyglądem od zdrowych. W czasie kiełkowania takich nasion grzybnia przerasta do wierzchołka wzrostu i wraz z nim przemieszcza się ku szczytowi. W końcu przerasta ona kwiaty rośliny i niszczy je. Tworzy tam masę pylących zarodników - Ustilago nuda (głownia pyłkowa jęczmienia),Ustilago tritici (głownia pyłkowa pszenicy).

3. Zakażenie miejscowe (lokalne). Ten typ infekcji może występować u roślin na tkance młodej lub merystematycznej. Grzybnia po wniknięciu do rośliny rozwija się lokalnie i tam tworzą się skupienia zarodników. U roślin wieloletnich grzybnia może zimować w częściach pod ciemnych rośliny i stamtąd co roku przerastać do nowo wyrosłych pędów - Usti1ago maydis (głownia kukurydzy).

Rodzina: U s t i 1 a g i n a c e a e

Przedgrzybnia 4-komrkowa ze sporydiami powstającymi bocznie

Głownia pyłkowa pszenicy -Ustilago tritici (Pers.) Kostr.

W okresie kłoszenia z pochew liściowych pszenicy wydostają się kłosy zmienione w ciemnobrunatną masę zarodników. Początkowo skupienia zarodników pokryte są delikatną, szarawą osłonka, a odkryte zarodniki rozsiewa wiatr. W końcu ze zniszczonego kłosa pozostaje tylko

osadka. Infekcja następuje przez słupek. Zebrane ziarno niczym nie różni się od zdrowego. Dopiero po wysianiu ziarna występują w roku następnym właściwe objawy chorobowe. Zakażeniu w polu sprzyja ciepła i wilgotna pogoda, powodująca rozchylanie się plewek kwiatów pszenicy, co umożliwia przenikanie patogena przez znamię słupka. Formą zimującą patogena jest grzybnia; w ziarniakach.

Głownia pyłkowa jęczmienia -Ustilago nuda (Jens.) Rostr.

Na początku kłoszenia się jęczmienia z pochew liściowych wydostają się ciemnobrunatne kłosy. Skupienia zarodników w poszczególnych kłoskach są pokryte delikatną, szarobiałą osłonką, która zostaje rozerwana pod wpływem wiatru i wzajemnego ocierania się roślin. Infekcji dokonują wytwarzające się z teliospor strzępki, które kopulując dają początek grzybni dikariotycznej.

W zarażonym ziarnie grzybnia może długo pozostawać żywa i jeszcze po 11 latach opanowywać rośliny. Niska temperatura wpływa niekorzystnie na zakażenie i rozwój grzybni, dlatego porażenie jest tym mniejsze, im później jęczmień sieje się na jesieni i wcześniej na wiosnę.

Głownia pyłkowa owsa - Ustilago avenae (Pers.) Rostr.

Podczas wykłaszania się możemy zauważyć brunatną i skupioną wiechę owsa, wydostającą się z pochwy liściowej. W tym czasie zachodzi rozsiewanie się zarodników głowni. Zarodniki te przenoszone przez wiatr podają na wiechy zdrowe. Dostają się one między plewę a zawiązek nasienia i tam pozostają w niezmienionej formie aż do czasu kiełkowania nasion. Zarodniki znajdujące się między plewą a zawiązkiem nasiennym kiełkują przy wilgotnej pogodzie. Grzybnia pasożyta rozrasta się w powierzchniowej warstwie ziarna, a następnie przechodzi w stan spoczynku. Po wysianiu nasion do gleby, grzybnia patogena przenika do rozwijającego się kiełka owsa. U głowni pyłkowej owsa porażenie może nastąpić w okresie kwitnienia owsa lub podczas kiełkowania nasion.

Głownia zwarta jęczmienia - Ustilago hordei (Pers.) Lagerh.

Przy porażeniu jęczmienia przez głownię zwartą kłosy i kioski zachowują swój normalny kształt, ale ziarniaki są wypełnione brunatną masą zarodników grzyba. Podczas młocki ziarniaki jęczmienia z masą zarodników są rozbijane i wtedy pojedyncze zarodniki przyczepiają się do powierzchni zdrowych nasion jęczmienia i tam pozostają do czasu siewu. Infekcja następuje przez kiełki.

Głownia kukurydzy -Ustilago maydis (DC) Cda

Na częściach nadziemnych roślin powstają guzowate narośla. Są one początkowo barwy białej, przerośnięte grzybnią, później zamieniają się na brunatnoczarne, maziste, z masą zarodników, okrytych srebrzysto-czarną błoną. Zarodniki - po przezimowaniu w naroślach na roślinach pozostawionych na polu - zakażają młode rośliny kukurydzy. Grzybnia rozwija się między- i wewnątrzkomórkowo. W przypadku Ustilago maydis formą infekcyjną jest zarówno grzybnia dikariotyczna, jak i haploidalna. Zależnie od stopnia opanowania roślin patogen może spowodować obniżkę plonu od 1 do 50%.

Rodzina: Tilletiaceae - śnieciowate

Przedgrzybnia jednokomórkowa, ze sporydiami na szczycie.

Śnieć cuchnąca pszenicy -Tilletia caries (DC) Tul.

Patogen niszczy ziarniaki i wytwarza w nich brunatne, skupienia zarodników. Porażone kłosy wydają zapach gnijących śledzi, mają sinozielone zabarwienie, rozwarte plewy, a ich ziarniaki są grube i krótsze od normalnych - zdrowych. Porażone ziarno zostaje zniszczone, z wyjątkiem zewnętrznej okrywy nasiennej, która łatwo pęka, co sprzyja rozwiewaniu się zarodników. Podczas młocki zarodniki śnieci dostają się na powierzchnię zdrowych nasion pszenicy i tam pozostają do zasiewów.

Zwalczanie głowni i śnieci: 1. Hodowla odmian odpornych (zakażeniu ulega każda odmiana, ale rozwój grzybni u odmian odpornych nie nadąża ze wzrostem rośliny). 2. Stosowanie do siewu zdrowego, nie porażonego materiału siewnego. 3. Chemiczne zaprawianie ziarna uzależnione jest od sposobu infekcji. Jeżeli infekcja następuje przez kwiat, wtedy zaprawa musi zniszczyć grzybnię, która znajduje się, wewnątrz ziarniaka. Przy tym sposobie infekcji musimy stosować zaprawy o działaniu systemicznym, np: Brytan Universal, Jockey, Premis, Raxil, Vitavax, Zaprawa Oxafun T. Zwalczanie patogenów w przypadku, kiedy infekcja następuje przez kiełki, jest znacznie łatwiejsze. W walce z takimi chorobami jak głownia zwarta jęczmienia, czy śnieć cuchnąca pszenicy wystarczające są zaprawy o działaniu powierzchniowym (zapobiegawczym).

Mikozy powodowane przez D e u t e r o m y c o t i n a

Podgromada: Deuteromycotina - grzyby niedoskonałe

U grzybów niedoskonałych, stanowiących bardzo liczną grupę, stwierdzono jedynie stadium, konidialne. Stadium płciowe, czyli doskonale bądź u nich nie występuje, bądź też nie zostało do tej pory wykryte. Większość gatunków reprezentujących te grzyby, to stadia konidialne różnych grup workowców.

Grzyby niedoskonałe nie stanowią naturalnej grupy, którą można klasyfikować według ogólnie przyjętych w systematyce zasad opartych na cechach naturalnego pokrewieństwa. Jest to niemożliwe ze względu na to, że nie występują u nich płciowe stadia rozwojowe. Stworzono więc sztuczny system klasyfikacji tych grzybów. Przy ich wyodrębnianiu posłużono się kryteriami morfologicznymi opartymi na cechach stadiów konidialnych, a więc wegetatywnych. Cechy te dotyczą budowy, zabarwienia i sposobu powstawania zarodników

Ryc. 9. Formy zarodnikowania konidialnego u grzybów niedoskonałych: 1-pęczek trzonków konidialnych z nitkowatymi zarodnikami grzyba Cercospora belico1a,

2-acerwulus Colletotrichum lindemuthianum, 3-piknidium z zarodnikami grzyba Septoria apii graveolentis (wg Studzieńskiego i współaut., 1981).

konidialnych. Zarodniki konidialne mogą tworzyć się bezpośrednio na wegetatywnej grzybni, najczęściej jednak powstają na trzonkach konidialnych (konidioforach). Trzonki konidialne wyrastają z grzybni pojedynczo lub w pęczkach, bądź w koremiach, czyli synnematach. Trzonki te mogą być ponadto zebrane w warstwę palisadową albo rozesłaną na sporodochiach, albo znajdującą się w acerwulusach bądź na ścianach piknidiów.

Ryc. 10. Graphium ulmi - koremium (wg Arxa za Kochmanem, 1981)

K o r e m i a (synnemata) - są to słupkowate wiązki składające się z licznych, mocno bocznie zespolonych trzonków konidialnych, które u góry są rozpierzchnięte. Tworzą się na nich zwykle drobne konidia.

S p o r o d o c h i a - są to poduszeczkowate sploty grzybni pokryte zwartą, palisadową warstwą trzonków konidialnych, wytwarzających duże ilości konidiów.

A c e r w u l u s y - są to twory złożone z wyraźnie oddzielonej warstwy mniej lub bardziej zbitej grzybni z płaską palisadową warstwą trzonków konidialnych. Acerwulus wytwarza się w tkance żywiciela (pod kutykulą, wewnątrz skórki lub pod skórką). Po dojrzeniu i nagromadzeniu się zarodników wierzchnia okrywa pęka i wykrusza się, odsłaniając w ten sposób skupienie zarodników.

P i k n i d i a - są to podobne do otoczni bądź jednokomórkowe owocniki, bądź z bocznymi kieszeniami w formie zagłębień. Wewnętrzna powierzchnia ścian tych owocników wysłana jest palisadową warstwą trzonków konidialnych. Dojrzałe zarodniki wydostają się na zewnątrz przez znajdujące się na szczycie ujście.

Wśród grzybów niedoskonałych znane są również gatunki, u których zarodnikowanie nie występuje. Rozmnażają się one przy pomocy strzępek grzybni.

Grzyby niedoskonałe są w przyrodzie bardzo rozpowszechnione. Dość liczna grupa grzybów niedoskonałych to pasożyty różnych roślin, m.in. roślin uprawnych; grzyby te powodują wiele mniej lub bardziej niebezpiecznych chorób. Niektóre gatunki grzybów niedoskonałych żyją jako nadpasożyty na grzybach pasożytniczych, np. Ampelomyces quisqualis, który niszczy mączniaka prawdziwego (Erysipha1es), czy Darluca filium będący pasożytem różnych gatunków rdzy (Uredina1es).

Klasa: Hyphomycetes - strzępczaki

Gatunki reprezentujące tę klasę charakteryzują się dobrze rozwiniętą grzybnią. Trzonki konidialne są pojedyncze, mniej lub bardziej rozgałęzione. Wyrastają one z podłoża pojedynczo lub, rzadziej, w mniej lub bardziej zwartych pęczkach, a u niektórych gatunków łączą się równolegle w koremia lub są zebrane w warstwę palisadową rozesłaną na sporodochiach. Na szczycie trzonków tworzą się zarodniki konidialne. Przedstawiciele tej klasy są nierzadko sprawcami groźnych chorób roślin uprawnych. W klasie tej systematycy wyróżniają tylko jeden rząd Moniliales - moniliowce

Rząd: Moniliales - moniliowce

Grzyby z tego rzędu wywołują u roślin różne zmiany chorobowe, ale najczęściej są to objawy typu plamistości i zgnilizn występujące na porażonych organach roślinnych. Bardzo charakterystyczne są plamistości, wyraźnie obrzeżone, przy czym brzegi plam są ciemno zabarwione, a środkowa część z reguły bywa jaśniejsza.

Zgnilizny tkanek mogą być typu suchego lub mokrego. Części roślin ulegające zgniliźnie pokrywa zazwyczaj dobrze widoczny nalot barwy szarej, brunatnej, a nawet czarnej, złożony z trzonków konidialnych i zarodników. Poniżej przedstawiono przykłady chorób roślin uprawnych, których sprawcami są patogeny z rzędu Moniliales.

Łamliwość źdźbeł zbóż - Pseudocercosporella herpotrichoides (Fron) Deighton

Choroba ta poraża zboża i inne trawy. W Polsce występuje głównie na pszenicy ozimej. Pierwsze zmiany chorobowe można zaobserwować na oziminach już w okresie jesiennym. Na koleoptylu lub na pochwach młodych liści tuż nad ziemią występują brunatne plamki. Plamistości te mają bardzo charakterystyczny wygląd. Są one podłużne, kształtu medalionowego, ciemno obrzeżone, a w części środkowej często bywają jaśniejsze. Choroba ta nazywana jest też medalionową plamistością podstawy źdźbła. Na. wiosnę plamy stają się większe i wyraźniejsze, pojawiają się na liściach, a w fazie kłoszenia zbrunatnienie przechodzi przez pochwy liściowe na podstawę źdźbła. Najczęściej na pierwszym, rzadziej na drugim międzywęźlu pojawiają się takie same plamy jak na liściach, przy czym plamy te są duże, zlewają się ze sobą i obejmują źdźbło dookoła. Na skutek uszkodzenia podstawy źdźbła przewodzenie wody i składników mineralnych jest utrudnione. Powoduje to przedwczesne dojrzewanie i bielenie kłosów, ponadto porażone źdźbła nadłamują się u podstawy i wylęgają.

Chorobę wywołuje grzyb Pseudocercosporella herpotrichoides, który na porażonych częściach roślin wytwarza delikatne ciemne skupienie zarodników konidialnych. Konidia są kształtu wrzecionowatego, zwykle łukowato wygięte, bezbarwne z 4-6 przegrodami. Zarodnikowanie odbywa, się w niskiej temperaturze na jesieni i podczas łagodnej zimy. Tworzeniu się zarodników sprzyja duża wilgotność powietrza tuż nad ziemią. W czasie suchej wiosny rozwój i zarodnikowanie grzyba zostają zahamowane, stąd pszenica jara jest porażona w mniejszym stopniu niż ozima. Źródłem zakażenia zbóż jesienią jest ścierń. W okresie - wiosennym źródłem infekcji są przezimowane chore rośliny i ściernisko z wsiewkami.

Stwierdzono, że silne porażenie może obniżyć plon ziarna pszenicy o 30%, a plon słomy o 10-20%.

Zwalczanie: 1. Wczesna podorywka po zbiorze zbóż i głęboka orka jesienna.

2. Najskuteczniejsze jest stosowanie kilkuletniej przerwy w uprawie zbóż z wyjątkiem owsa, który okazał się odporny na tę chorobę. Na polu, na którym uprawiano zboża, należy w tym czasie uprawiać rośliny okopowe lub motylkowate, najlepiej koniczynę i lucernę.

3. W początkowym okresie strzelania w źdźbło do fazy 1-go kolanka powinno się stosować opryskiwanie fungicydami, np. Bavistin, Funaben, Sarfun, Siarkol K, Sportak, Tiovol, Topsin M. 4 (w Zaleceniach IOR znajduje się 32 formy użytkowe fungicydów).

4. Należy pamiętać, że zwiększenie dawek nawozów fosforowych i potasowych, sprzyjających rozwojowi tkanek mechanicznych zwiększa odporność roślin na i obniża stopień ich porażenia.

Rynchosporjoza zbóż - Rynchosporium seca1is (Oudem.) J.J. Davis

Choroba ta występująca głównie na jęczmieniu i życie, przejawia się w formie podłużnych plam długości do 2 cm i szerokości 0,6 cm, które obserwujemy na liściach i pochwach liściowych. Plamy te we wczesnych stadiach procesu chorobowego są jasnozielone z niebieskawym odcieniem, później zmieniają swą barwę na brązowe. Na jęczmieniu plamy otoczone są wyraźnie zaznaczoną ciemną obwódką, która na życie jest mniej widoczna. W końcowej fazie przebiegu choroby plamy przybierają zabarwienie słomkowożółte, a zniszczone tkanki w obrębie tych plam wykruszają się. Choroba powoduje przedwczesne zamieranie liści.

Sprawcą choroby jest grzyb Rhynchosporium seca1is. Na powierzchni tkanek, w miejscu porażenia, grzyb wytwarza dość luźną warstwę grzybni z krótkimi trzonkami konidialnymi, na których szczycie odcinają się dwukomórkowe, bezbarwne zarodniki konidialne. W okresie wegetacji patogen rozprzestrzenia się za pomocą zarodników konidianych rozsiewanych przez wiatr i deszcz. Formą zimującą jest grzybnia i zarodniki konidialne na resztkach pożniwnych, na oziminach lub na ziarniakach. Szkodliwość choroby jest tym większa, im wcześniej wystąpią objawy infekcji. Obniżka plonu może sięgać 30%.

Zwalczanie: 1. Stosowanie zmianowania przewidującego 3-4-letnią przerwą w uprawie roślin z rodziny traw. 2. Stosowanie większych dawek nawozów fosforowych i potasowych, podnoszących odporność roślin. 3. Niszczenie resztek pożniwnych i samosiewów przez podorywkę i głęboką orkę. 4. Zaprawianie nasion fungicydem Brytan Universal oraz opryskiwanie od początku strzelania w źdźbło do fazy kłoszenia fungicydami, np. Amistar, Folicur Plus, Funaben Extra, Juwel TT, Punch Bis, Sarfun Pro, Spotrak Alpha, Tilt Plus (w zaleceniach IOR znajduje się 30 form użytkowych fungicydów do zwalczanie tej choroby).

4

1

Ryc. 7b. Schemat rozwoju rdzy pełnocyklowej na przykładzie Puccinia graminis

1

2

3

A - klejstotecjum

B - perytecium

C - klejstotecium m

Ryc. 2. Typy owocników u workowców z askohymenialnym

ułożeniem worków (wg Hoffmanna i współaut., 1976 )

A - myriotecium

B - pseudotecium

C - hysterotecium

Ryc. 3. Typy owocników u workowców z kulohymenialnym

ułożeniem worków (wg Hoffmanna i współaut., 1976)

Ryc. 4. Sporysz (Claviceps purpurea): a - kłos żyta z kroplami rosy miodowej,

b - kłos żyta ze sklerocjami sporyszu, c - kłos życicy trwałej ze sklerocjami sporyszu, d - sklerocja z wytworzonymi na nóżkach kulistymi podkładkami,

e - przekrój przez kulistą podkładkę (widać przekroje perytecjów),

f - perytecjum z workami, g-worek z nitkowatymi zarodnikami workowymi

Ryc. 6. Stadia rozwoju podstawki:

A - koniec dikariotycznej trzępki,

B - kariogamia,

C - mejoza,

D - drugi podział jąder,

E - mode zarodniki podstawkowe, do których zmierzają jądra,

F-dojrzała podstawka z zarodnikami podstawkowymi

(wg Alexopoulosa za Kochmanem, 1981)

Ryc. 7a. Schemat rozwoju rdzy pełnocyklowej na przykładzie Puccinia graminis:

1 - kiełkująca teliospora z podstawką i zarodnikami podstawkowymi,

2 - strzępka kiełkowa zarodnika podstawkowego wnika do tkanki liścia, 3 - dojrzałe spermogonium i początki rozwoju ognika (ecjum, faza haploidalna),

4 -występowanie strzępek chwytnych (receptorów),

5-7 - przebieg łączenia się dwóch haploidalnych strzępek,

8 - powstająca grzybnia dwujądrowa (dikariotyczna) w zaczątku ognika, 9 - ognik, 10 - ecjospora, której strzępka kiełkowa wnika przez szparkę, 11 - skupienia urediniospor (urediniów),

12 - skupienia teliospor (teliów) (za Kochmanem i wsp, 1997)

Ryc. 8. Różne sposoby zakażenia przez głowniowce:

A-przez kiełki u Tillelia caries,

B-przez zarodek lub przez kwiat u Ustilago tritici,

C-przez kwiat i przez kiełek u U. avenae,

D-przez młode tkanki lub zakażenie miejscowe u U. maydis

(wg Muhlego za Kochmanem, 1981)

---