38. Geneza i nurty architektury barokowej we Włoszech.

Barok rodzi się w Rzymie jako rozwinięcie form renesansu. Od początku wyodrębniają się w nim dwa równoległe nurty:

- nurt barokowy ma korzenie w XVI wieku: wprowadzenie przez Michała Anioła wielkiego porządku w pałacach Kapitolu (projekt od 1536r.) i w bazylice św. Piotra (1546-1564), układ przestrzenny Il Gesù Vignoli (1568-1576): kościół ścienno-filarowy z przesklepionym kolebkowo korpusem podłużnym, kopułą na skrzyżowaniu naw, kaplicami bocznymi.

- nurt klasycyzujący powołuje się na Albertiego i Palladia (Rzym, kościół św. Jana na Lateranie, 1733-1735, Alessandro Galilei) i dominuje przede wszystkim w architekturze Francji i Europy Północnej.

Nowy program soboru trydenckiego (1545-1563) głosi ideę walki z reformacją i rozłamem Kościoła. Odrodzona władza kościelna sprzymierza się znów ze świecką, wspomagana przez łaskę Bożą. Głównym środkiem artystycznego wyrazu nowego programu staje się styl barokowy.

Kontrreformacja odgrywa ogromną rolę w międzynarodowym ruchu artystycznym. Barok (ok. 1600-1780) rodzi się w Rzymie wraz z nią. Rozmiary budowli, podział przestrzeni, wystawność dekoracji- wszystko to ma służyć propagandzie autorytetu Kościoła i państwa. Na blisko 150 lat barok stał się w Europie jedyną jednolitą i wszechogarniającą formą stylową, będącą w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby artystyczne, duchowe i społeczne, przenikającą wszystkie dziedziny życia: od doskonale zintegrowanego z architekturą malarstwa i rzeźby, przez wystrój wnętrz, muzykę, literaturę, modę, aż po egzaltowaną religijność. Sztuka barokowa zwraca się do całego społeczeństwa, które jest jej protektorem. W architekturze kościelnej i świeckiej odzwierciedla się dwoistość natury ówczesnego człowieka, rozdartego między ekstrawertycznym poczuciem własnego ja i żarliwym, niemal mistycznym przeżyciem religijnym. W całej sztuce barokowej występują zarówno przedstawienia świata widzialnego, jak i niewidzialnego. Napięcia między intencjami uniwersalnymi i transcendentnymi uwidaczniają się w niektórych formach architektonicznych: plan budowli nabiera coraz większego znaczenia, stając się z czasem dziełem sztuki samym w sobie, przepełnionym głębią znaczeniową i symboliczną treścią.

Istota sztuki barokowej polega na reprezentacji. Ogarnięci pasją budowlaną biskupi, książęta, opaci i mieszczanie wznoszą ogromnych rozmiarów kościoły, pałace i ogrody. Architekturze podporządkowane są wszystkie gatunki sztuki, zaprzęgnięte do współtworzenia reprezentacyjnego wizerunku (rzeźba i malarstwo dostarcza wizerunków bogatych w symbole, iluzjonistyczne freski nadają budowli wyraz pozornej nieskończoności).

Jednym z podstawowych wyznaczników sztuki barokowej jest zamierzona surowość, realizująca się w równowadze i bezwzględnej symetrii, będącej wyrazem boskiego porządku.

Wobec problemu szybkości budowy i preferencji kosztownych materiałów, sztuka musi często sięgać do zamienników i drastycznych rozwiązań: polerowany stiuk lub malowane drewno mogą zastąpić marmur, brąz- złoto, ścianki działowe wykonane są niekiedy z desek. Pośpiech wynikający z obawy o kontynuację projektu przez następcę fundatora skutkuje często tandetną robotą rzemieślniczą, maskowaną tynkiem i tapetą.

Ideową podstawą kontrreformacji jest powrót do religijności wczesnego chrześcijaństwa. Teoretycznym założeniom odpowiada jezuicki Il Gesù - zaprojektowany przez Vignolę typ kościoła ścienno-filarowego, będącego nowoczesną wersją bazyliki starochrześcijańskiej i powielanego w dziesiątkach założeń. Schemat tej świątyni zdominował nie tylko rozwiązania zakonne, ale sakralne w ogóle. Największym triumfem tej koncepcji stało się dodanie przez Madernę do centralnego założenia kościoła św. Piotra na Watykanie podłużnego korpusu (wg zmodyfikowanego schematu Il Gesù), co oznaczało odejście od projektów Bramantego i Michała Anioła i przezwyciężenie ducha renesansu.

• Il Gesù
  

- bezpośrednia inspiracja: kościół San Andrea w Mantui (pocz. 1472r.) projektu Albertiego; Vignola dodaje kopułę nad skrzyżowaniem

San Andrea

Il Gesù

-forma uwarunkowana charakterem zakonu (kaznodzieje) i reformami soboru (bogata oprawa liturgiczna, splendor, ku prywatnej dewocji- kaplice, usytuowane tak, by widać było ołtarz)

-plan „kompozytowy”: masywna kopuła akcentująca skrzyżowanie naw, zmiana proporcji korpusu do naw (2:1), nawy boczne tworzone przez ciąg kaplic, półokrągła absyda zamykająca prezbiterium

-empory nad kaplicami- dla kleryków, alumnów bądź orkiestry

-fasada projektu G. della Porty

-surowe wnętrze oddziałujące jedynie swoją monumentalnością; obfite dekoracje dodane po wojnie trzydziestoletniej

Naśladownictwa (przykłady):

-Rzym, San Andrea della Valle, 1591-1665, Giacomo della Porta, Carlo Maderna → Kraków, kościół śś. Piotra i Pawła

-Monachium, kościół teatynów św. Kajetana 1663-1667

-Nieśwież, kościół Bożego Ciała, 1587-1603

Od czasów dojrzałego baroku budowla centralna zyskuje na znaczeniu (jako samodzielna bryła architektoniczna lub część budowli podłużnej). Rozwój indywidualny lub współzależny obu form warunkują trzy drogi integracji przestrzeni kościelnej.

• Pierwszy sposób integracji przestrzennej: rozwój kościoła ścienno-filarowego

- płasko artykułowane ściany boczne z bliźniaczymi pilastrami i ciężkim, przełamującym się gzymsem

-niskie kaplice boczne z ołtarzami ustawionymi przy ścianach zewnętrznych

-nawa główna i transept przesklepione kolebkowo

-kaplice przesklepione poprzecznymi kolebkami lub spłaszczonymi kopułami

-dwukondygnacyjna fasada wg renesansowego schematu, ze szczytem i bocznymi spływami wolutowymi, ale bardzo plastyczna, ze zwielokrotnionymi pilastrami i portalem głównym ujętym kolumnami

-nad częścią środkową fasady przyczółek

-silne oddziaływanie przestrzeni zintegrowanej, prześwity kaplic bocznych zatracają funkcję renesansowej arkady, stanowiąc jedynie sposób podziału przestrzeni

-na pocz. XVII wieku ożywienie fasady przez silne wysunięcie osi środkowej z portalem głównym

-gierowanie gzymsów

-stopniowe wypieranie pilastrów przez kolumny, często podwójne (Santa Susanna w Rzymie, 1594-1605)

-wzbogacenie dekoracji plastycznej ozdobną, bogatą oprawą okien i nisz

-loże nad kaplicami (lub na wąskich odcinkach ścian między pilastrami flankującymi kaplice), przekształcone później w empory z lunetami

-pełna rozmachu kompozycja przestrzenna, pompatyczna dekoracja sztukatorska (San Andrea w Rzymie), spiralne kolumny

-optyczne powiększenie wnętrza dzięki autonomicznemu oświetleniu prezbiterium i kaplic bocznych (z ołtarzami przy ścianach wschodnich)

-komunikacja między kaplicami tworzy wrażenie naw bocznych (San Ignazio w Rzymie, 1625-1685)

1607-1612 Maderna dobudowuje trójnawowy korpus bazyliki św. Piotra w Rzymie do centralnej renesansowej budowli: schemat zespolenia kopuły i wież bocznych (tu niezrealizowanych) staje się ulubionym barokowym motywem (kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, katedra św. Pawła w Londynie), narteks zajmuje całą szerokość fasady, akcent, jakim jest szczyt fasady, znajduje kontynuację w kopule.

• Drugi sposób integracji przestrzennej: budowle centralne

-zastąpienie okręgu elipsą, której wygięte ściany boczne symulują jeszcze budowlę podłużną (San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie, 1634-1665, Francesco Borromini)

-wykorzystanie innych form geometrycznych i ich pochodnych : kwadrat, krzyż grecki (Santa Agnese w Rzymie, 1652-1677, Carlo Rainaldi i F. Borromini), okrąg, elipsa, ośmiobok, sześciokąt (San Ivo w Rzymie, 1642-1659, F. Borromini), trójkąt

-obrócenie o 90° osi głównej elipsy (Gianlorenzo Bernini: San Andrea al Quirinale w Rzymie, 1658-1670, plac św. Piotra w Rzymie,1656-1667)

-nisze nie stanowią osobnych, wyodrębnionych fragmentów wnętrza, ale przecinają geometryczne płaszczyzny, potęgując wrażenie przenikania przestrzeni

San Ivo

Podsumowaniem wszystkich dotychczasowych budowli centralnych jest późnobarokowy kościół klasztorny Superga koło Turynu (1717-1731), dzieło Filippo Juvarry.

• Trzeci sposób integracji przestrzennej: budowle centralno-podłużne

-część centralna poprzedzona autonomiczną przestrzenią ołtarzową, wiernym udostępniana jest jedynie część nawowa ( Santa Maria della Salute w Wenecji, 1631-1687, Baldassare Longhena, San Lorenzo w Turynie, 1668-1687, Guarino Guarini)

-dodanie od strony zachodniej wielkiego przedsionka, służącego wiernym oczekującym na wejście

-dwustrefowa część centralna, której zewnętrzna strefa mieści kaplice lub stanowi obejście

Santa Maria della Salute

San Lorenzo

Trzecia metoda integracji przestrzennej zmierza do centralizacji rozczłonkowanej budowli podłużnej, forma centralna z czasem pochłania formę podłużną. Ważnym czynnikiem tego procesu są sklepienia guarinowskie. Guarino Guarini w swojej książce „Architettura civile” przedstawił matematyczne i estetyczne podstawy swoich pomysłów, zwłaszcza przenikania się geometrycznych form przestrzennych; jego idee oddziaływały głównie na architekturę krajów położonych na północ od Alp.

---