3464


TURYSTYKA PIELGRZYMKOWA

Spis treści

Wstęp

I: Ogólna charakterystyka turystyki pielgrzymkowej

1.1. Współczesna turystyka religijno - pielgrzymkowa i jej rozwój

1.2. Struktury pielgrzymek

1.3. Uroczystości związane z kultem Maryjnym

1.4. Aspekty turystyki religijnej w formie pielgrzymek

1.5. Antropologiczno - aksjologiczne wartości pielgrzymek

II: Metodologiczne podstawy badań

2.1. Cel pracy

2.2. Problemy badawcze

2.3. Metoda i techniki badawcze

2.4. Organizacja i przebieg badań

III. Wyniki badań i ich omówienie

3.1. Charakterystyka społeczno - demograficzna badanych

3.2. Wiedza badanych i kościele św. Ducha w Kościanie

3.3. Propozycje badanych o zorganizowaniu programu pielgrzymki do kościoła św. Ducha

3.4. Oczekiwania badanych wobec organizatorów pielgrzymkowych do kościoła Św. Ducha

Podsumowanie i wnioski

Literatura

Aneks

Wstęp

Człowiek migruje od samego początku jego istnienia. Odbywane przez niego podróże motywowane są wieloma czynnikami. Niemniej jednak najczęściej człowiek podróżuje przez wzgląd na wierzenia i religię, jaką wyznaje. Miejsca święte i miejsca kultu religijnego są celem wędrówek, do jakich podążali ludzie na praktycznie każdym etapie rozwoju, jaki dokonywał się w jego cywilizacji. Podróże do miejsc kultu związane są ze wszystkimi kulturami. Znaleźć można je na każdym kontynencie.

Ruch turystyczny związany jest z wieloma aspektami ludzkiego życia i może być szeroko rozumiany. Migracje motywowane względami religijnymi jakimi kieruje się człowiek podczas podejmowania wędrówki stanowią jeden z rodzajów ruchu turystycznego. Istniało wiele problemów przy definiowaniu pojęcia tego rodzaju wędrówek. Aby je określić najczęściej używa się pojęcia turystyki religijnej, z czym wiąże się także termin przestrzeń pielgrzymkowa. Pojęcia te pokrywają się z tymi, które dotyczą ogólnie całej turystyki.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie problematyki turystyki religijno - pielgrzymkowej oraz ukazanie spojrzenia mieszkańców Kościana na tę problematykę. W związku z tym praca podzielona została na trzy części.

Pierwsza z nich poświęcona została ogólnej charakterystyce turystyki pielgrzymkowej. W tym zakresie poruszono tematykę współczesnego podejścia do turystyki religijno - pielgrzymkowej. co więcej w tym samym punkcie wskazano, jak rozwijała się ona na przestrzeni wieków. Ponadto ukazano strukturę charakterystyczną dla formy turystyki, jaką jest pielgrzymka. Poza tym w kolejnym podrozdziale skupiono się na uroczystościach związanych z kultem maryjnym. Zwrócenie uwagi na ten właśnie element pielgrzymowania związany jest z tym, iż kult Matki Boskiej jest najbardziej rozpowszechniony na terytorium Polski. Co więcej ukazano również aspekty turystyki religijnej, jakie odbywają się na zasadzie pielgrzymki. W celu pełnego spojrzenia na turystykę religijno - pielgrzymkową dokonano wglądu w wartości antropologiczno - aksjologiczne, jakie wnosi pielgrzymowanie w życie człowieka, który podejmuje się tego zadania.

W drugim rozdziale dokonano określenia metodologicznych podstaw badań. W związku z tym na wstępie określono cel badań. W dalszej kolejności sformułowano problemy badawcze. Następnie zaś określono metodę i technikę, jaka zastosowana została w badaniach, po czym scharakteryzowano organizację i przebieg badań.

W rozdziale trzecim zamieszczone zostały wyniki przeprowadzonych badań i omówiono je. Opracowanie wyników podzielono na cztery części. W pierwszej z nich dokonano charakterystyki społeczno demograficznej badanych osób. Następnie ukazano wiedzę badanych o kościele św. Ducha w Kościanie i o samym mieście. Kolejnym elementem było zobrazowanie propozycji, jakie badani podawali w kwestii organizacji programu pielgrzymki do kościoła Św. Ducha. Następnie zaś przystąpiono do ukazana oczekiwań, jakie mają badani wobec organizatorów tego typu pielgrzymki.

Rozdział I

Ogólna charakterystyka turystyki pielgrzymkowej

1.1. Współczesna turystyka religijno - pielgrzymkowa i jej rozwój

Nie da się ukryć, iż podróże wynikające z motywów religijnych odgrywają znaczącą rolę w procesach migracyjnych wielu krajów. Pielgrzymki zaliczane są w związku z tym do niezwykle trwałych praktyk religijnych. Co więcej można nawet stwierdzić, że wędrówki, których celem były miejsca święte istniały już od samego początku dziejów człowieka. W wyniku takiego podejścia można stwierdzić, iż są one jedną z najstarszych form podróży, których źródłem były czynniki pozaekonomiczne. Do obecnych czasów zachowały się niezliczone źródła, za pomocą których odtworzyć można szlaki starożytnych pielgrzymek, które odbywały się między innymi w Egipcie, Mezopotamii, Palestynie, Arabii, Persji, Indiach, Chinach, Państwie Majów, Grecji i Rzymie. Co więcej badania archeologiczne stanowią potwierdzenie dla istnienia miejsc kultu wśród ludów przedchrześcijańskiej Europy Północnej, a więc Celtów, Germanów, czy Słowian, a zatem i miejsc pielgrzymek. Dlatego też wędrówki, które mają swe podłoże w wierzeniach i religii są nieodzownym elementem ludzkiego życia na wszystkich etapach rozwoju jego kultury i cywilizacji.

W ostatnich latach pojawiły się opracowania, w których podejmowana została kwestia turystyki motywowanej wierzeniami i religią. Warto na wstępie przyjrzeć się problematyce terminologicznej z tego zakresu.

Turystyka jest przede wszystkim działalnością człowieka. Podmiotem zjawisk zaliczanych do turystyki i ich konsekwencji jest człowiek - turysta, który dobrowolnie na określony czas udaje się w podróż, zmieniając środowisko i codzienny rytm życia.

Kierując się chronologią, to pierwsze pojawiło się pojęcie pielgrzymki i pielgrzyma. Źródłosłów pojęcia pielgrzymki odnaleźć można w starożytności. Grecki termin per-epi-demos oznaczał dosłownie cudzoziemca, nierezydenta. Stosowany był on w odniesieniu do pielgrzyma, czy przygodnego podróżnego. W łacinie natomiast słowo peregrinus oznaczało osobę, która podróżowała przez obce kraje, bądź nie miała prawa obywatelstwa. Powstało ono ze złożenia dwóch wyrazów: per-agros, co oznaczało tego, który idzie, czy przemieszcza się przez pole, poza miejscem swego zamieszkania, jest daleko od domu. Najprawdopodobniej w XI wieku przez pojęcie peregrinus uznawano osobę, która podejmowała podróż w celach religijnych. Zasadniczo jednak dopiero w XII wieku pod pojęciem peregrinatio rozumiano już jednoznacznie praktykę religijną polegającą na odwiedzaniu świętych miejsc.

Najogólniej rzecz biorąc za pielgrzymkę uważa się podjętą z motywów religijnych podróż do miejsca, które uważane jest za święte, tzw. locus sacer, ze względu na szczególne działanie w nim Boga bądź bóstwa, w celu spełnienia tam określonych aktów religijnych, pobożności i pokuty. Dlatego też pielgrzymka jest wynikiem chęci obcowania wiernych z sacrum.

Pojęcie turystyki i turysty natomiast pojawiło się w literaturze dopiero pod koniec XVIII wieku. Od XIX w. zaś stosowane było w szerszych kręgach. Słowo turystyka wywodzi się z francuskiego słowa tours, które oznacza podróż. Na początku XIX wieku termin ten stosowany był do określenia wszelkiego rodzaju wycieczek i podróży do miejsc atrakcyjnych, jak również wszelkie podróże o charakterze naukowym i przyjemnościowym. W drugiej połowie XIX wieku turystą nazywana była osoba, która odbywała podróż dla przyjemności, czy też dla zaspokojenia ciekawości bądź dla „zabicia czasu”.

Cechą wspólną migracji religijnych i turystycznych jest sam fakt podejmowania podróży, a zatem przemieszczanie się w określonej przestrzeni turystycznej, bądź pielgrzymkowej. Zazwyczaj w obu przypadkach dochodzi do korzystania z tych samych elementów składających się na infrastrukturę turystyczną jak również z tych samych bądź takich samych środków transportu. Podobny w obu przypadkach jest również okres aktywności, który obejmuje czas od wiosny do jesieni. Oba rodzaje migracji wywołują również znaczący wpływ na strukturę funkcjonowania danej miejscowości, co znajduje swój wyraz przede wszystkim w rozwoju trzeciego sektora. Niemniej jednak zasadniczo różni je strona motywacyjna podejmowanej wędrówki, jej cel, jak również sposób zachowania podczas jej trwania oraz w miejscu, do którego się dąży.

Głównym motywem turystyki religijnej jest uczestnictwo w wydarzeniach religijnych. Nie wyklucza to jednak celu drugoplanowego. Znawca problemu A. Jackowski, wyraża w tym względzie pogląd, iż „głównym motorem są przede wszystkim aspekty religijno-poznawcze lub poznawcze”. Święte miejsca nie stanowią na ogół celu pobytu lub podróży turystycznej. Znajduje się ono na trasie lub w punkcie docelowym podróży odbywanej w innych niż religijne, celach. Uczestnictwo turystów w obrzędach religijnych i odwiedzanie sanktuarium nie podważa głównego celu podróży i pobytu, tj. celu religijno-poznawczego lub wyłącznie poznawczego. To właśnie ów charakter podróży lub pobytu, których głównym celem są przede wszystkim aspekty religijno-poznawcze lub wyłącznie poznawcze, oddaje termin „turystyka religijna”.

Pielgrzymka jest specyficzną formą turystyki religijnej. Jej cechą charakterystyczną jest wyraźnie określony i wysunięty na pierwszy plan motyw religijny. Cel wędrówki stanowi dotarcie do konkretnego miejsca świętego, tzw. sanktuarium. Czas podróży natomiast, jak i pobyt w danym ośrodku kultu poświęcony jest przede wszystkim modlitwie, medytacji, pokucie, jak również innym formom związanych z szeroko pojętą pobożnością. Pielgrzymka różni się od pozostałych form podróży w ramach turystyki religijnej tym, iż każda pielgrzymka jest równocześnie jedną z najważniejszych praktyk religijnych osoby pielgrzymującej.

Jeżeli natomiast chodzi o podróże lub pobyt podejmowane wyłącznie z pobudek religijnych, to można mówić również o turystyce pielgrzymkowej. Niemniej jednak termin ten, pomimo, iż występuje w literaturze, ma charakter dyskusyjny. Pojęcie turystyki pielgrzymkowej bowiem uważa się za termin, który „wypacza stronę motywacyjną, przenosząc akcent z podróży wynikającej z potrzeb wyłącznie religijnych na podróż turystyczną, w których motyw religijny schodzi na dalszy plan, ustępując miejsca elementom wybitnie świeckim”. Dlatego też A. Jackowski poleca, aby w takich przypadkach używać terminu „pielgrzymka”.

Turystyka religijna, zdobywa sobie coraz więcej zwolenników. Ponadto można stwierdzić, iż jest ona coraz bardziej znaczącym składnikiem ogółu pielgrzymujących. Turystyka religijna na szerszą skalę pojawiła się w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych. W tych czasach przedstawiano ją przede wszystkim jako zjawisko o dość złożonej naturze. Wiązało się to także z różnorodnością oceny turystyki religijnej jako zjawiska. Jedni określali ją jako coś zdecydowanie negatywnego inni zaś wypowiadali się o tym jako o czymś bardzo pozytywnym, a nawet dało się słyszeć głosy niezwykle entuzjastyczne. Rozpiętość skali ocen wynika między innymi z niewypracowanej jeszcze jednoznacznej definicji turystyki religijnej. Miejsce, które się jej zwyczajowo przyznaje, sytuuje się pomiędzy „zwykłą" turystyką a pielgrzymką. Trudności występują przy zakwalifikowaniu osób przybywających do sanktuarium - które z nich są tylko „turystami religijnymi", a które „prawdziwymi" pielgrzymami. Klasyfikację mogą ułatwić zewnętrzne oznaki, na przykład rodzaj biura pielgrzymkowego - kościelne lub świeckie - które organizowało podróż w celu religijnym, obecność duchownego jako przewodnika pielgrzymki, wykonywanie (lub nie) czynności kultowych w drodze i w sanktuarium itp. Pozostaje jednak obszar, który bardzo trudno rozpoznać, a mieszczą się w nim na przykład intencje przybywających do sanktuariów.

Wzrost ruchu pielgrzymkowego i jego znaczenie w życiu wspólnot chrześcijańskich nie wynika wyłącznie z tradycji, lecz obecnie przede wszystkim z zaangażowania wspólnotowego i chęci wzbogacenia przestrzeni duchowej o znaczenia, których brak jest odczuwalny we współczesnym świecie. W szczególności chodzi tu o reakcję na dezintegrację, niszczenie i zanikanie różnego rodzaju więzi społecznych, skrajną indywidualizację życia, co powoduje, jak mówi św. Augustyn, „niezadowolenie serca i bytu". W tych warunkach pielgrzymowanie umożliwia integrację na wszystkich poziomach społecznych, narodowych i międzynarodowych, przywraca zapomniane lub zanegowane więzi międzyludzkie, przywraca poczucie solidarności biednymi, poszkodowanymi, upośledzonymi. Pielgrzymka jako akt wiary staje się także praktyką komunikacji i interakcji społecznej, czyli wartości, których coraz bardziej brakuje w atmosferze konsumpcji i rywalizacji. Krótko mówiąc, w tworzącym się globalnym społeczeństwie pielgrzymowanie jest czynnikiem zbliżenia między ludźmi.

Powyższe rozważania wskazują, że turystyka religijno - pielgrzymkowa z samej definicji powinna przede wszystkim zmierzać do tego, aby ułatwić turystom - pielgrzymom spotkanie z Bogiem, a także niejednokrotnie i z samym sobą. Niemniej jednak należy pamiętać, że w zasadzie spotkanie ze sobą czy z Bogiem nie wymaga podejmowania tylko i wyłącznie tego rodzaju turystyki.

1.2. Struktury pielgrzymek

Turystyka stanowi niezwykle ważny element sfery kulturalnych zainteresowań człowieka. Natura ludzka posiada niejako predyspozycje, które skłaniają człowieka do podróżowania. Dzieje się to między innymi za sprawą ciekawości. Pobyt turystyczny w danej miejscowości, czy kraju jest okazją dla turysty do poznania ludzi, historii, architektury oraz kultury danego miejsca. Poprzez tego typu doświadczenia człowiek jest w stanie lepiej poznać samego siebie. Te doświadczenia wzbogacają go również wewnętrznie. Pielgrzymka jest niejako wejściem w Bożą przestrzeń. Jest to pozytywna forma wskazująca na rozwój duchowy wiernego. Przestrzeń pielgrzymowania związana jest przede wszystkim z miejscami, w których dokonywały się zbawcze ingerencje Boga, który działał w historii, także za pośrednictwem ludzi.

Każda kościelna wspólnota potrzebuje miejsca, w którym mogłaby być sprawowana liturgia. Miejscem tego typu jest budynek sakralny, kościół, który jest elementem materialnym. Zarówno turyści, jak i pielgrzymi maja okazję zwiedzać czcigodne budowle sakralne, zabytkowe bazyliki i kościoły, jak również nowoczesne budowle, które są wyrazem przeżywania wiary w Trójjedynego Boga. To właśnie one są celem pielgrzymek i to w nich sprawowane są czynności liturgiczne.

Liturgia stanowi szczyt pielgrzymowania. Celebrowanie Eucharystii w miejscach świętych jest najważniejszym elementem pielgrzymki. Nie znaczy to jednak, że mniej ważna jest sama droga, którą wierni przebywają, aby dotrzeć do tego miejsca. Ona również wnosi niezwykle wiele w ich duchowe życie.

Liturgia chrześcijańska jest jednak darem i dziełem, które pochodzi od Boga. Jest ona związana w sposób organiczny z Jego planem zbawienia względem ludzi. Centrum czynności liturgicznych stanowi Eucharystia, której treścią jest ofiara poniesiona na krzyżu przez Chrystusa.

Niezwykle istotne miejsce zajmuje potrzeba duszpasterstwa wśród turystów przybywających do miejsc świętych. Turyści bowiem nie zawsze potrafią zachować się w miejscach świętych. Ma to swe odzwierciedlenie zarówno w ich stroju, a także braku umiejętności wyciszenia się w kościele, który jest najczęściej celem pielgrzymki. Niejednokrotnie dochodzi również do dewastowania przez nich w bezmyślny sposób budynków sakralnych.

Konieczne zatem jest podejmowanie działań zmierzających do wychowania turystów. Może się to odbywać poprzez zamieszczanie w przykościelnej gablocie zwięzłej informacji dotyczącej historii kościoła i parafii, a także najciekawszych obiektów, które godne są obejrzenia w całym regionie. Pozwala to również na zapewnienie spokoju turystom, którzy są pielgrzymami przebywającymi w budynku w poszukiwaniu wyciszenia i bliskiej relacji z Bogiem.

W trakcie pielgrzymki oddziaływanie duszpasterskie na turystów i pielgrzymów powinno wykorzystywać wszelkie odstępne środki komunikacji, takiej, jak: książki, prasa, a także inne media katolickie, a zatem wideotekę, czy fonotekę. Kościół lub dom parafialny stanowić mogą miejsce koncertów, prelekcji, przedstawień oraz różnego rodzaju wystaw. Tego typu sposobności pozwalają duszpasterzom na zachęcenie wędrujących, aby nosili oni religijne znaki, do jakich zalicza się przede wszystkim medalik i krzyżyk, a także, aby posiadali zawsze ze sobą różaniec. Pielgrzymi często nabywają w miejscach świętych do których wędrują tego typu przedmioty, które świadczą o ich chrześcijańskiej godności i przypominają im o niej, jak również są znakiem ich wiary. W razie nieszczęśliwego wypadku natomiast dodatkowo są symbolem zobowiązującym ratujących do wezwania do nich kapłana, który spełniłby dla nich posługę kapłańską. Do tego również zachęcają kapłani osoby podejmujące się pielgrzymowania.

Pielgrzymka może przyjmować różną strukturę. Niemniej jednak najważniejszą jej częścią jest liturgia, która sprawowana jest w miejscu świętym, do którego zmierzają pielgrzymi. To ono jest najważniejszą częścią tego typu wędrówki.

1.3. Uroczystości związane z kultem Maryjnym

Wiele okoliczności, które sięgały nawet średniowiecza, spowodowały, że niektóre kościoły przyklasztorne należące do różnego rodzaju wspólnot zakonnych, pod koniec XVIII wieku funkcjonowały jako sanktuaria, a zatem jako miejsca kultowe, które nawiedzane były przez wiernych z motywów religijnych. Przyglądając się typologii ośrodków pielgrzymich wyróżnić można cztery ich rodzaje:

Współczesna turystyka religijno - pielgrzymkowa na terenie Polski wykazuje dużą dynamikę. Na terenie Rzeczypospolitej znajduje się blisko 500 obiektów, do których pielgrzymują wierni (załącznik 1). Ponadto równie chętnie odwiedzane są one przez „zwykłych” turystów, którzy nie kierują się w wyjazdach do nich motywami religijnymi. Spośród obiektów kultu Maryjnego zdecydowana większość, poza dwoma - Grabarką i Jabłeczną - należącymi do polskiego kościoła prawosławnego, należy do kościoła katolickiego. Miejsca te są niezwykle popularne przez wzgląd na rozpowszechnienie na ziemiach polskich kultu Maryi.

Tego typu kult istniał wśród chrześcijan już od chwili Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Oficjalnie zatwierdzono go podczas soboru w Efezie w 431 roku. Wówczas to bowiem ogłoszono dogmat, który przyznawał Maryi tytuł teotokos, a więc Matki Boga. Odkryte w katakumbach rzymskich wizerunki Matki Bożej świadczą o istniejącym już w II i III wieku kulcie Maryi. Stosunkowo wcześnie wznoszone były również świątynie pod wezwaniem Matki Bożej.

Sanktuaria maryjne w powiązaniu z pielgrzymkami tworzyły swego rodzaju zespół kultowy. Jego funkcja religijna splatała się natomiast ściśle z funkcją narodową i społeczną w wielu okresach historii. Dlatego też można stwierdzić, iż w kulcie maryjnym istniała możliwość wyrażenia poza religijnych idei i wartości. tworzenie sanktuariów maryjnych było wynikiem przyczyn o różnej naturze. Najczęściej związane było to z cudownymi wydarzeniami, tudzież okolicznościami, które za takowe były uważane. Zalicza się do nich między innymi: objawienia się Matki Bożej w danym miejscu, życzenie wyrażone przez Matkę Bożą osobie w czasie snu lub wizji, cudowne znalezienie wizerunku maryjnego, który, np. wisiał na drzewie w lesie, został wyorany w polu, czy wyłoniony z rzeki, której czasami płynął pod prąd, czy leżał w trawie na łące. Poza tym do zdarzeń takich zalicza się również „znaki” dane przez obraz, czyli łzy, pot, woń, światło, wydarzenia cudowne, które przypisywane są Matce Boskiej w danym wizerunku o szerokim zasięgu, a więc uratowanie miejscowości od zarazy, pożaru, powodzi, wojny, jak również indywidualne uzdrowienia danej osoby. Uznaje się również za nadzwyczajne cudowne ocalenie danego wizerunku od profanacji, z pożaru, tudzież podczas działań wojennych.

Od samego początku kult maryjny związany był z czcią okazywaną wizerunkom Maryi, szczególnie natomiast obrazów - ikon. Najszybciej rozwinął się on w Kościele Wschodnim prawosławnym. Chrześcijanie Wschodu bowiem przejęli zwyczaj czczenia wizerunku osób świętych od pogan. Także w Kościele Zachodu akceptowano, a wręcz nakazywano przedstawianie i oddawanie czci Matki Bożej w różnego rodzaju wizerunkach. Obraz świętych natomiast odgrywały niezwykle ważną rolę w kwestiach wiary. Sprawa czci jej obrazów ostatecznie ustalona została na soborze Trydenckim w latach 1545 - 1563.

Polacy święcie wierzą, iż otoczeni są jako naród opieką Matki Boskiej. Dlatego też kult maryjny stopniowo stał się swego rodzaju nieodłącznym elementem polskiej tradycji religijnej. Najstarsze kroniki odnotowują zarówno objawienia jak i łaski jakich wierni doznawali za sprawą Maryi. W konsekwencji powstawało coraz więcej miejsc kultu z tym związanych. Największą rolę w szerzeniu kultu maryjnego przypisuje się zakonom, które osiedlały się na ziemiach polskich: benedyktyni, cystersi, franciszkanie, karmelici, czy dominikanie. Niemniej jednak ruch maryjny rozwijał się przede wszystkim za sprawą jezuitów w okresie kontrreformacji.

Sprowadzenie do Polski obrazu Najświętszej Maryi Panny, która nazywana jest Czarną Madonną również odegrało znaczącą rolę w kwestii rozpowszechniania tegoż kultu. Ikona ta przywieziona została w 1384 roku z Rusi do klasztoru na Jasnej Górze, w którym rezydowali i rezydują paulini. Obraz ten stał się przyczyną tego, iż Częstochowa stała się największym i najsławniejszym ośrodkiem polskiego życia religijnego. Kult cudownych wizerunków Matki Boskiej dominował przede wszystkim w XIX wieku. Świadczy o tym chociażby liczba zarejestrowanych w 1825 roku prawie 1100 sanktuariów maryjnych, które zlokalizowane były w około 1000 miejscowościach.

Do najpopularniejszych uroczystości, które są częścią kultu maryjnego, a które zawsze przyciągają rzesze pielgrzymów, są koronacje cudownych wizerunków Matki Bożej. Na ziemiach polskich pierwsza tego typu uroczystość odbyła się na Jasnej Górze w Częstochowie w 1717 roku, kiedy to ukoronowany został obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Uroczyste koronacje ikon maryjnych na polskich ziemiach były od tego czasu determinowane przez zmieniającą się sytuację kościoła i państwa. W tabeli 1 przedstawiono liczbę koronacji wizerunków Matki Bożej oraz patronat związanych z nimi sanktuariów.

Tabela 1. Koronacje wizerunków Matki Bożej w latach 1717 - 2002

0x01 graphic

Źródło: A. Cebulska, Kult Maryjny determinantą rozwoju ośrodków pielgrzymkowych i turystyki religijno - pielgrzymkowej w Polsce, [w:] Z badań diagnostycznych w turystyce, s. 228.

Podział na okresy dokonany został w następujący sposób:

Podczas zaborów, jak również w okresie powojennym liczba koronacji malała. Był to wynik niewoli, w jakiej znaleźli się Polacy, wojny natomiast dodatkowo utrudniały podejmowanie jakichkolwiek działań w tym zakresie. Wzrost liczby koronacji nastąpił po 1966 roku, co powiązane było ściśle z trzema czynnikami. Pierwszy z nich dotyczył maryjnego programu obchodów Milenium Chrztu Polski. Drugim była maryjna katecheza Narodu, która zainicjowana została przez kardynała Stefana Wyszyńskiego - Prymasa Tysiąclecia. Po 1989 roku natomiast wiązało się to ze zmianą ustroju państwa.

Zakonne sanktuaria Maryje odgrywały i odgrywają nadal znaczącą rolę w całokształcie religijnego życia Polaków. Dzieje się tak między innymi dlatego, iż angażowały one dużą liczbę osób, które pozwalały i umożliwiały ich funkcjonowanie w XVII - XVIII wieku, a także później. Co więcej w okresie porozbiorowym odnotowano występowanie czynników zewnętrznych, które wpływały na obsadę personalną wszelkich ośrodków kulturowych. Miała na to wpływ przede wszystkim postawa ludności jako element o charakterze społecznym, a także czynnik rządowy, polityczno - ekonomiczny, który przybierał charakter ideologiczny. W wyniku tego niektóre z sanktuariów nabrały jeszcze większego znaczenia pod względem społeczno - religijnym. Zalicza się do nich głównie Jasną Górę i Ostrą Bramę. Niektóre z nich natomiast zostały ograniczone w swym oddziaływaniu, czy nawet przestały istnieć.

1.4. Aspekty turystyki religijnej w formie pielgrzymek

Pielgrzymki stanowią swego rodzaju fenomen dziejów ludzkości. Stanowią one bowiem charakterystyczny rys dla całego kanonu religii. Pielgrzymki nie można porównywać do turystyki religioznawczej. Można to porównać do zależności pomiędzy osobistą wiarą i relacją z Bogiem a teoretycznymi studiami religioznawstwa. Najgłębszym przeżyciem dla chrześcijanina jest pielgrzymka do Ziemi Świętej. Jeśli podróżuje on na przykład do Indii w celu zwiedzenia sanktuarium hinduizmu, to motywem jest tylko i wyłącznie ciekawość.

Pielgrzymka stanowi wędrówkę ludzi wierzących do miejsc, które uświęcone są przez objawienie się bóstwa, działalności założyciela religii, czy cudownych zjawisk, aby modlić się tam, a także doświadczać bliskości Boga. Jeśli przyjrzeć się każdej z wielkich religii, to można zauważyć występowanie w jakikolwiek z nich występowanie miejsc sakralnych, które stają się celem podróżowania wyznawców tych religii. I tak, np. wyznawcy japońskiego szintoizmu pielgrzymują do góry Fudżijamy, konfucjanizmu do grobu Konfucjusza, zaś wyznawcy hinduizmu w Indiach wędrują do rzeki Ganges, wody której czczone są jako święte i oczyszczające. Buddyści w Tybecie zmierzają do duchowej stolicy tego kraju, które jest zwyczajowym miejscem pobytu Dalajlamy - Lhasę. Wyznawcy islamu natomiast mają wręcz obowiązek religijny odbycia podróży do Mekki, która czczona jest jako miejsce narodzenia Mahometa. Modlą się tam w świątyni Kaaba.

Pielgrzymowanie stanowi niezwykle istotny element życia religijnego każdego człowieka. Odnotowane zostało ono już w Starym Testamencie. Pierwowzór pielgrzymek religijnych związany jest z wędrówką Abrahama, który opuścił swą ojczystą ziemię Ur Chaldejskie, aby udać się do ziemi obiecanej mu przez Boga - Kaananu, którą w posiadanie mieli obrać jego potomkowie. Dotyczy to oczywiście wszystkich religii, których korzenie sięgają judeochrześcijanizmu. Cała Księga Wyjścia (I Księga Mojżeszowa) traktuje szczegółowo o pielgrzymowaniu narodu izraelskiego po wyjściu z Egiptu i ich wędrówce przez czterdzieści lat po półwyspie synajskim w poszukiwaniu Ziemi Obiecanej.

W chrześcijaństwie idea pielgrzymek interpretowana jest we sensie eschatologicznym, poprzez uznawanie w Jezusie Chrystusie Boga - Człowieka, jako drogę ludu przez ziemię do Boga. Mimo wszystko jednak pielgrzymowanie w sensie fizycznym nadal pozostało. Dotyczy to głównie pielgrzymowania do miejsc, które uświęcone zostały obecnością Jezusa, a zwłaszcza do Betlejem i Jerozolimy. W dobie średniowiecza pielgrzymki podejmowane były przede wszystkim do Palestyny, Rzymu i grobu św. Jakuba apostoła, który znajduje się w Santiago de Compostella w Hiszpanii. Najczęściej były to pielgrzymki piesze, które wymagały od ich uczestników niezwykłej wręcz sprawności fizycznej, a także odwagi, gdyż na drodze często napotkać można było wiele przeszkód i niebezpieczeństw. Krucjaty, które podejmowane były w XI - XIII wieku miały na celu odzyskanie Ziemi Świętej, wyrwanie jej z rąk muzułmanów. Ponadto motywem ich podejmowania było również pragnienie ułatwienia odbywania pielgrzymek do miejsc świętych przez chrześcijan, którzy zamieszkiwali Europę. W okresie oświeceni a natomiast podejmowanie pielgrzymek do miejsc świętych zostało osłabione, co było wynikiem szerzącego się racjonalizmu. Jeśli chodzi o czasy współczesne, to można posunąć się do stwierdzenia, że nastąpił renesans religijnych pielgrzymek, pomimo zauważalnego trendu sekularyzacji.

W Polsce pielgrzymowanie, jego powszechność, związana jest z tym, że największa część Polaków to katolicy. Upowszechnienie wędrówek tego typu związane jest przede wszystkim z działalnością Karola Wojtyły - papieża Jana Pawła II. Jako młody chłopiec pielgrzymował on z ojcem do Kalwarii Zebrzydowskiej i Jasnej Góry. Jako papież natomiast podejmował się wędrówek do sanktuariów we Francji, Portugalii, Austrii, Meksyku oraz Polsce. Stanowiło to przykład dla wielu wiernych, dla których Jan Paweł II był wielkim autorytetem.

W chrześcijaństwie pielgrzymki wpisane zostały do tradycji, która jest w nim niezwykle ważna. Fizyczna wędrówka do religijnych sanktuariów interpretowana jest w katolicyzmie jako symbol niezwykle trudnej drogi duchowej, jaką człowiek podejmuje przez czas i przestrzeń, zmierzając do wieczności i Boga. Co więcej sama idea pielgrzymki jest niejako zakodowana w samej naturze człowieka. Dzieje się tak dlatego, że pomimo przygodności i przemijalności każdy człowiek tęskni za wiecznotrwałym Bogiem, bowiem w jego wnętrzu istnieje pustka na Jego kształt.

Życie każdego człowieka upływa w określonym czasie. Ma ono swoją przeszłość teraźniejszość i przyszłość. Pomimo tego, że człowiek podlega przemijaniu, a w konsekwencji żyje on w ustawicznej perspektywie zbliżającej się śmierci, to mimo wszystko wybiega on w sposób duchowy ku zbliżającej się z każdą chwilą wieczności - tęskni za nią, a nawet jej pragnie. Wewnętrzna autonomia człowieka pomiędzy czasem a wiecznością znajduje swój wyraz w pielgrzymce, która jest jej symbolem. Dzieje się tak nawet pomimo tego, że realizowana jest ona w konkretnym czasie i miejscu. Niemniej jednak inspirowana jest ona poszukiwaniem Boga.

W pielgrzymkach uczestniczą ludzie, którzy żyją w określonych parametrach, obejmujących czas, historię, miejsca, przynależność etniczno - społeczną, poddanie moralnej słabości, którzy przez wiarę, jak również nadzieję eschatologiczną, a także podejmowanie czynów miłości odkrywają obecność sacrum. Jest ono dla nich absolutne i znajduje się poza horyzontem doczesności i ziemi. Pielgrzymka stanowi doświadczanie duchowej bliskości Boga, którego objawieniem może być zdarzenie, świątynia, obraz, miejsce, czy wspólnota osób wierzących.

1.5. Antropologiczno - aksjologiczne wartości pielgrzymek

Kościół podejmuje wiele działań, które opierają się na dialogu z wszystkimi organizacjami o charakterze turystycznym, a także tworzy w swej duszpasterskiej działalności nowe formy, które pozwolą na wykorzystanie ogólnoludzkich wartości turystyki. Przede wszystkim młodzieżowe grupy duszpasterskie korzystają z dobrodziejstw turystyki, jako środka wychowawczego. Pielgrzymka jest postrzegana przez nich jako droga, która służy kształtowaniu charakteru, umacnianiu międzyludzkiej wspólnoty. Traktuje się ją również jako narzędzie poznania kultury chrześcijańskiej i historii Kościoła oraz swego rodzaju jako środek pomocny w wychowaniu i kształtowaniu postaw ludzkich.

Ruch pielgrzymkowy zarówno w lokalnym, regionalnym oraz międzynarodowym wymiarze zasadniczo wpływa na intensyfikację wzajemnej wymiany różnych dóbr cywilizacyjnych, kulturowych, jak również różnorodnych form sztuki o charakterze sakralnym. Jest to związane głównie z wymianą doświadczeń pomiędzy wędrującymi pielgrzymami, którzy zazwyczaj wywodzą się z różnych regionów danego kraju, czy nawet różnych państw. Wymieniają oni ponadto między sobą poglądy i osiągnięcia w zakresie rozmaitych dziedzin, do czego dochodzi nie tylko pomiędzy pielgrzymami, ale także pomiędzy nimi i ludnością, która zamieszkuje przy szlakach religijnych, bądź odwiedzanych miejscach kultu. Wzdłuż najczęściej obieranych szlaków turystycznych wznoszono świątynie i inne monumentalne obiekty architektoniczne, które sprzyjały również rozwojowi związanych z nimi sztuk plastycznych i rzemiosła artystycznego.

Zarówno świecki, jak i religijny charakter turystyki religioznawczej stanowi swego rodzaju formę komunikacji społecznej. Pielgrzymki są przejawem aktywnego uczestnictwa w kulturze masowej, symbolicznej, jednostkowej i bezpośredniej. Wymaga to od jej uczestników zaangażowania poznawczo - intelektualnego, ale także cielesno - sprawnościowego, emocjonalnego i najczęściej również finansowego. Udział w niej stanowi swego rodzaju formę spędzania czasu wolnego.

Nad pielgrzymkami patronat sprawują, wspomagają ją i organizują specjalnie do tego powołane instytucje. To przede wszystkim one decydują o zasięgu, zakresie, formie i treści uczestnictwa oraz aktywności intelektualnej i fizycznej, a także rozmiarze przeżyć i „przekazów religijnych”. Podczas odbywania pielgrzymki, jej uczestnik w stosunkowo krótkim czasie ma możliwość zapoznania się z znaczącą ilością skondensowanych informacji zarówno religijnych, jak i ściśle turystycznych. Pielgrzymowanie umożliwia kontakt z dziełami kultury.

Wędrówki religijne wywołują specyficzną aurę emocjonalną, głębokie doznania, które powodują, że pielgrzym przywiązuje się do pojawiających się w czasie wędrówki przeżyć i doświadczeń, które występują w powiązaniu z samą podróżą, jak i przebywaniem w miejscach kultu. Każdy wyjazd poza miejsce zamieszkania, a zatem i ten motywowany względami religijnymi, związany jest ze zbieraniem informacji przed wyjazdem, a także przygotowaniem do podróży, co dotyczy przede wszystkim pielgrzymek indywidualnych, niezorganizowanych, kiedy trzeba samemu opracować plan oraz szlak wędrówki. Wymaga to od pielgrzyma znacznie większego nakładu aktywności niż w przypadku uczestnictwa w peregrynacji zbiorowej, która zorganizowana jest przez instytucję, najczęściej religijną.

Doznania sakralne i turystyczne utrwalane są przez rozmaite pamiątki i fotografie oraz foldery o treści poznawczo - religijnej. Decydującym warunkiem osiągnięcia celu pielgrzymki jest bezpośrednie w niej uczestnictwo, którego nie są w stanie zastąpić jakiekolwiek inne formy życia religijnego. W przypadku dłuższych form pielgrzymowania dodatkowo pielgrzym musi liczyć się z odpowiednimi przygotowaniami pod względem sprawnościowo - wytrzymałościowo - zdrowotnego, na co nie ma wpływu płeć i wiek. Sposób i tempo podróży jest jednakowe dla wszystkich. Pielgrzymki zawierają także inne formy aktywności o charakterze rekreacyjnym, rozrywkowym, eskapistycznym - jako ucieczka od codzienności, eksperymentalnym, wpływają one również twórczo na osobowość oraz na kształt dotychczasowej egzystencji.

Pielgrzymka jest źródłem wielu doświadczeń, które wpływają na kształt życia pielgrzymów. Doświadczenia te można podzielić na osiem części:

Taki podział doświadczeń, jakie są udziałem pielgrzymów nie wyczerpują jednak całkowicie ich bogactwa. Podstawowe znaczenie w kształtowaniu osobowości i charakteru człowieka poprzez pielgrzymkę uzależnione jest od wewnętrznej organizacji wędrowania, przede wszystkim zaś od wcześniejszych uwarunkowań osobowościowych osób podejmujących się udziału w pielgrzymce. Najważniejsze miejsce zajmuje w tym przypadku motywacja, postawy i aktywność własna poszczególnych uczestników.

Rozdział II

Metodologiczne podstawy badań

2.1. Cel pracy

Najważniejszym elementem przed pojęciem jakichkolwiek działań zmierzających do przeprowadzenia badań naukowych jest określenie ich celu oraz zakresu. Postawiony cel musi być realny, konkretny i jasny. Realność celu badawczego wiąże się z takim jego sformułowaniem, aby jego rozwiązanie było możliwe w oparciu o materiał badawczy, jak również metody i techniki badawcze, jakimi dysponuje osoba przeprowadzająca badanie.

J. Gnitecki podaje, iż celem badawczym jest wyjaśnienie wszelkiego rodzaju zmian jakie zachodzą w jednostce jako indywidualności ludzkiej, a jakie zachodzą w procesach całożyciowej edukacji, nazywanej również autoedukacją. W. Zaczyński zaś określa cel badań jako określenie tego, do czego zmierzają działania podejmowane przez badacza, jako to, co pragnie on w ten sposób osiągnąć. T. Pilch natomiast uważa, iż celem badań jest poznanie, które umożliwia skuteczne działanie.

Głównym celem przeprowadzonych badań w niniejszej pracy było ukazanie kościoła św. Ducha jako miejsca docelowego organizowanych pielgrzymek. Podporządkowano mu cele szczegółowe, do jakich zaliczono: propozycje mieszkańców Kościana co do tego rodzaju aktywności turystycznej na terenie miasta, jak również ich oczekiwania.

2.2. Problemy badawcze

Problem badawczy określany jest po sformułowaniu celu. Istnieje wiele jego definicji. J. Sztumski określa mianem problemu badawczego to, co stanowi przedmiot wysiłków badawczych, a zatem według niego jest to to, co orientuje poznawcze przedsięwzięcia badacza. Natomiast S. Nowak sądzi, że „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”. W rozumieniu J. Pietera zaś problem badawczy traktowany powinien być jako swoiste pytanie, którego zadaniem jest określenie jakości i rozmiaru pewnej niewiedzy, czy też innymi słowy pewnego braku w dotychczasowej wiedzy, oraz cel i granicę podejmowanej pracy naukowej.

Opracowanie problemów badawczych powinno opierać się przede wszystkim na niektórych kryteriach poprawności metodologicznej. Są one ściśle związane z genezą problemów badawczych. Do kryteriów tych zalicza się głównie: precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych, usytuowanie tych problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych, ich empiryczna sprawdzalność oraz użyteczność praktyczno-społeczną.

W niniejszej pracy przyjęto następujące problemy badawcze:

  1. Jaką wiedzę posiadają respondenci o kościele p.w. św. Ducha w Kościanie?

  2. Czy badani posiadają wiedzę ogólną o Kościanie?

  3. Jak respondenci przedstawiają kościół p.w. św. Ducha w Kościanie?

  4. Jakie atrakcje miasta Kościana można wykorzystać do organizowania imprez turystycznych w ich opinii?

  5. Jakie propozycje programowe zgłaszają respondenci w zakresie organizowania pielgrzymki do kościoła św. Ducha?

2.3. Metoda i techniki badawcze

Metoda jest sposobem systematycznie stosowanym, a zatem jest to element stosowany w danym przypadku, z zamysłem zastosowania go również przy ewentualnym powtórzeniu się zadania będącego do danego analogicznym. Ogólnie rzecz biorąc metody są swego rodzaju ogólnym systemem reguł, które dotyczą organizowania określonej działalności badawczej, a zatem szeregu podejmowanych operacji poznawczych, a także praktycznych, kolejności ich zastosowania oraz specjalnych środków i działań, które skierowane są z góry na założony wcześniej cel badawczy. W niniejszym badaniu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego.

Następnie przystąpiono do doboru najodpowiedniejszej techniki badań. Techniką określa się zespół czynności, które wykonywane są przy posługiwaniu się daną metodą. Każda technika konkretyzuje i pozwala w bliższy sposób określić rozwiązywanie problemów badań, jak również osiągnąć wyznaczony w nim cel. Technika badawcza każdorazowo podporządkowana jest metodom badawczym i pełni wobec nich niejako rolę służebną. Technika badań jest czynnością poznawczą. Jest to najczęściej proces angażujący nie tylko badacza, ale także inne osoby. Przy wykorzystaniu określonych technik badacz uzyskuje niezbędny mu do analizy materiał badawczy.

Techniką, jaka wykorzystana została do badań w tej pracy jest ankieta. Skierowana została ona do mieszkańców Kościana i jego okolic. Każda ankieta jest dwustronną czynnością, która w zasadzie nie wymaga bezpośredniego kontaktu. Dzieje się tak dlatego, iż informator jest respondentem, który sam w sposób pisemny odpowiada na pytania, jakie zawarte są w kwestionariuszu. Badania za pomocą ankiet opierają się przede wszystkim na pytaniach, które mogą przybrać formę zamkniętą, półotwartą, bądź otwartą. Wyróżnia się jeszcze pytania alternatywne, które przewidują w zasadzie dwie możliwości odpowiedzi, a mianowicie „tak” lub „nie”. w utworzonym na potrzeby pracy kwestionariuszu znalazły się wszystkie z wymienionych rodzajów pytań.

2.4. Organizacja i przebieg badań

Badania przeprowadzono w maju 2009 roku na terenie miasta Kościana. Badania objęły swym zakresem różne grupy społeczne. badaniem objętych zostało 97 losowo wybranych osób.

Kwestionariusz był skonstruowany w jasny i przejrzysty sposób, co nie sprawiało dodatkowych trudności w jego wypełnieniu badanym. Materiał zebrany w ten sposób został zebrany i przedstawiony w tabelach i na wykresach.

Wszystkim osobom, które brały udział w badaniach zapewniona została przede wszystkim anonimowość. Dokonano również wyjaśnienia w kwestii wykorzystania udzielonych przez nich informacji zamieszczonych w formularzu.


Rozdział III

Wyniki badań i ich omówienie

3.1. Charakterystyka społeczno - demograficzna badanych

Analizując strukturę społeczno - demograficzną badanych, którymi byli zarówno mieszkańcy Kościana, jak i jego najbliższych okolic, rozpoczęto od przeanalizowania ich płci. Grupa badawcza liczyła 97 osób. Wśród nich 61 były kobietami, co stanowi 63%, natomiast 36 to mężczyźni, co stanowi 36%. Struktura ankietowanych według płci została przedstawiona na wykresie numer 1.

Wykres 1. Struktura badanych wg płci

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Kolejnym czynnikiem, według którego dokonano podziału badanej grupy był wiek. Największą część badanych stanowiły osoby młode. W wieku do 30 lat było 65% respondentów. W badaniach brało udział 26 młodych ludzi, którzy stanowili 27% ogółu badanych. W wieku 21 - 30 lat natomiast było 37 osób, co stanowi 38% ankietowanych. W wieku 31-40 w badaniu wzięło udział 16 osób, a to jest 16% badanych. 9 respondentów, co stanowi 9% grupy to osoby w wieku 41 - 50 lat. Jeszcze mniej osób, gdyż tylko 7 to osoby w wieku 51 - 60 lat. Stanowiły one 7% ogółu respondentów. Najmniej liczną grupą były osoby starsze, w wieku powyżej 60 lat. W badaniach brały udział tylko 3 takie osoby, co stanowi 3% ogółu badanych. Wyniki te przedstawione zostały na wykresie numer 2.

Wykres 2. Podział badanych ze względu na wiek

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Tego typu zróżnicowanie wiekowe można wytłumaczyć tym, iż osoby starsze są niezbyt ufne, jeśli chodzi o udzielanie odpowiedzi na jakiekolwiek pytania i wypełnianie ankiet. Wpłynęło to na strukturę badanych i dlatego właśnie zdecydowana większość respondentów to osoby młode.

Kolejne pytanie, jakie zadano dotyczyło ich stanu cywilnego. Najliczniejszą grupę wśród badanych stanowiły osoby, które zawarły związek małżeński. Były to 44 osoby, co stanowi 46% ogółu badanych. Niewiele mniej to osoby samotne, które jeszcze nigdy nie ożeniły się / wyszły za mąż. Grupa ta liczyła 39 osób, tj. 40% ankietowanych. W badaniach brały udział również osoby, które rozwiodły się. Stanowiły one 8% badanych, a zatem było to 8 osób. Wśród respondentów znaleźli się również wdowcy i wdowy. Było to 6 osób, co stanowi 6% badanej grupy. Dane te przedstawia wykres numer 3.

Wykres 3. Podział badanych ze względu na stan cywilny

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Podział ten uzależniony jest niejako od struktury respondentów według wieku. Znaczna liczba młodych osób wpłynęła niejako na to, iż wielu ankietowanych to osoby wolne i pozostające w związku małżeńskim.

Kolejnym czynnikiem, według którego badano ankietowanych w ramach rozpoznania struktury społeczno - demograficznej było pytanie na temat miejsca zamieszkania. 87 respondentów było mieszkańcami Kościana, co stanowiło 90% badanych. Tylko 10% to osoby, które mieszkają poza granicami miasta, a zatem było to 10 osób. Wyniki te przedstawione zostały na wykresie numer 4.

Wykres 4. Miejsce zamieszkania badanych

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podsatwie badań własnych

Wśród badanych znalazły się osoby spoza miasta, mieszkające w najbliższej jego okolicy. Stało się tak dlatego, iż przyjeżdżają one do Kościana w celu dokonania zakupów, spotkań towarzyskich, bądź załatwienia spraw służbowych. Niejednokrotnie wcześniej zamieszkiwali oni w Kościanie.

3.2. Wiedza badanych o kościele św. Ducha w Kościanie

Pytania zawarte w ankiecie podzielono niejako na trzy części, nie licząc metryczki. Pierwsza część pytań dotyczyła wiedzy, jaką posiadają respondenci na temat kościoła św. Ducha w Kościanie. W zakres tych pytań wchodziły również pytania na temat historii samego miast Kościana, gdyż ściśle są one ze sobą powiązane.

Pierwszym pytaniem było zatem określenie wiedzy na temat Kościana i jego historii w rozumieniu samych ankietowanych. Zdecydowana większość badanych, gdyż 57 osób, co stanowi 59% ankietowanych to osoby, które nie mają żadnej wiedzy na temat Kościana i jego historii. Tylko jedna osoba stwierdziła, że posiada znaczną wiedzę na ten temat, co stanowi zaledwie 1% respondentów. 40% badanych, a więc 39 osób stwierdziło, że mają oni niewielką wiedzę, ale jednak mają ją. Dane uzyskane przy pomocy tego pytania zobrazowane zostały na wykresie numer 5.

Wykres 5. Wiedza badanych o Kościanie i jego historii

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Wśród osób posiadających wiedzę na temat Kościana i jego historii znalazły się przede wszystkim osoby powyżej 50 roku życia. Młodsi ludzie zaś znają wydarzenia z przeszłości z nim związane głównie poprzez wiedzę, jaką wpojono im w szkole, gdy brali udział w konkursach, między innymi wiedzy o regionie.

Kolejne pytanie dotyczyło zdarzeń historycznych Kościana, które najbardziej utkwiły badanym w pamięci. Najczęściej respondenci podawali pierwsze wzmianki na temat Kościana, które spotkać można już w XII wieku, a kiedy to wzmiankowany był jako gród na wyspie, który otoczony był bagnami i rozlewiskami Obry. Kamienna grobla prowadziła wtedy przez bagna, a gród strzegł drogi handlowej prowadzącej z Poznania na Śląsk. Uczniowie zaś podawali, iż w pierwszej połowie XIII wieku, około 1310 roku nastąpiła lokacja miasta na prawie magdeburskim. Zostały one odnowione i potwierdzone w 1400 roku przez króla Władysława Jagiełłę. Ankietowani wskazywali również na fakt, iż w XV wieku Kościan był jednym z głównych ośrodków sukiennictwa na terenie Polski. Sukna kościańskie wywożone były na Śląsk, do Czech i Moskwy. Wielu mieszkańców Kościana było dumnych z tego, iż w 1846 roku urodził się w Kościanie Stanisław Szczepanowski, który był wybitnym ekonomistą, inicjatorem polskiego przemysłu naftowego. Był on również działaczem oświatowym w Galicji.

Następne pytanie dotyczyło znajomości kościoła p.w. Św. Ducha. Niemal wszyscy respondenci odpowiedzieli na to pytanie twierdząco. 96 osób, co stanowi 99% badanych wskazało, iż zna ten kościół. Tylko jedna osoba, co stanowi 1%, zaznaczyła, że nie wie, o który chodzi. Poniżej zobrazowano to na wykresie numer 6.

Wykres 6. Znajomość Kościoła p.w. św. Ducha w Kościanie

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Ta jedna osoba, w wieku powyżej 60 lat, najprawdopodobniej nie potrafiła przypisać nazwy kościoła z odpowiednim budynkiem. Dlatego też postanowiła zaznaczyć właśnie tę odpowiedź.

W kolejnym punkcie zadano pytanie o wiedzę ankietowanych na temat jego historii. Najważniejsze niejako w rozumieniu mieszkańców jest to, że powstał on w połączeni ze szpitalem. Najczęściej podawali oni, iż przyjmował on tylko i wyłącznie mieszkańców Kościana, których mogło jednocześnie przebywać w nim dziesięciu, z których każda osoba mieszkała we własnym pokoju. Ponadto wskazywali, iż Kościół filialny p.w. Świętego Ducha był pierwotnie budowlą drewnianą i ufundowany został w 1385 roku poza murami miasta, obecnie na ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego. Zasadniczo większości utkwiło w pamięci, że został on spalony podczas potopu szwedzkiego i odbudowany prawie 40 lat później.

Kolejne pytanie miało na celu zdobycie informacji na temat elementów wystroju kościoła, które są najciekawsze w rozumieniu ankietowanych, pod względem turystycznym. Najważniejszym elementem, w rozumieniu ankietowanych jest ołtarz główny, w zwieńczeniu którego widnieje scena Zesłania Ducha. Następnie wymieniany był lewy ołtarz boczny, który pochodzi z połowy XVII wieku i ma w zwieńczeniu płaskorzeźbę, która przedstawia Koronację Najświętszej Maryi Panny, jak również prawy ołtarz boczny, który poświęcony został Najświętszemu Sercu Jezusa. Wymieniane były również barokowe rzeźby, które znajdują się wewnątrz kościoła.

Badani określali Kościół w sposób ogólny jako miejsce, które może stanowić jedną z atrakcji turystycznych miasta. Dotyczy to zarówno turystyki krajoznawczej, jak i religijno - pielgrzymkowej.

3.3. Propozycje badanych o zorganizowaniu programu pielgrzymki do kościoła św. Ducha

Druga część pytań dotyczyła propozycji, jakie badani wskazują jako elementy niezbędne niejako, ich zdaniem, w programie pielgrzymki.

Ankietowani najczęściej wskazywali na koncerty muzyki chrześcijańskiej. Odpowiedź tę zaznaczyło 78 osób. Drugim punktem w kolejności popularności były spotkania modlitewne, które traktowane są jako najważniejszy element pielgrzymek. Odpowiedziało tak 68 respondentów. Kolejnym elementem niezbędnym, z racji chociażby nazwy kościoła są wykłady na temat chodzenia człowieka w Duchu Świętym, w rozumieniu 59 badanych. Następnie 45 osób wskazało wykłady związane z koniecznością posiadania relacji z Bogiem. Wykłady o tematyce bycia chrześcijaninem zaś wskazało 39 osób, a te o zakresie codziennego przebywanie z Jezusem, bycia Jego uczniem w codziennym życiu zaś zaznaczyło 37 osób. Najmniej ważne są wykłady o tematyce historii kościoła. Tylko 8 respondentów uznało je za ważny punkt pielgrzymki. Bardziej liczą się dla badanych bowiem te elementy, które mogłyby poszerzyć ich wiarę, a historia kościoła nie jest w ich rozumieniu takim czynnikiem. Dane uzyskane za pomocą tego pytania ukazane zostały w sposób obrazowy na wykresie numer 7. Nie sumują się one do 97, a zatem do liczby uczestników badania, gdyż respondenci mieli możliwość zaznaczenia więcej niż jednej odpowiedzi, co uczyniła większość z nich.

Wykres 7. Propozycje badanych odnoście punktów pielgrzymki

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Następne pytanie było otwarte. Wiązało się z kolejnymi elementami pielgrzymki, jakie mogą być ważne dla mieszkańców Kościana i osób, które przybyłyby tam w poszukiwaniu bliskości Boga. Niewiele osób udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Większość bowiem oparła się na poprzednim pytaniu. Nie zastanawiali się oni nad innymi możliwymi punktami pielgrzymki. 17 osób jednak, co stanowi 17,5% badanych, wskazało na możliwość zaproszenia gości szczególnie namaszczonych przez Boga, aby mogli oni modlić się o wiernych i prowadzić wykłady. Odpowiadali oni, że mogłyby to być osoby zarówno z kraju, jak i z zagranicy.

3.4. Oczekiwania badanych wobec organizatorów pielgrzymkowych do kościoła Św. Ducha

Trzecią częścią pytań były punkty dotyczące oczekiwań respondentów od organizatorów ewentualnej pielgrzymki do Kościana. Ich oczekiwania mogą bowiem stanowić punkt wyjścia w planowaniu tego rodzaju spotkań.

Pierwsze pytanie w tej części dotyczyło działań, jakie powinni podejmować organizatorzy pielgrzymek do kościoła Św. Ducha. Przede wszystkim podawali oni, iż organizatorzy powinni ustalić w pierwszej kolejności odpowiedni program całego pobytu pielgrzymów na terenie miasta. Wszystkie punkty powinny zostać określone w jasny sposób o być realne do wykonania w określonym czasie. Poza tym ankietowani wskazali, że organizatorzy powinni znaleźć i zorganizować miejsca, w którym zatrzymać mogliby się pielgrzymi na noc. Co więcej odpowiedzialni oni są za przybliżenie lokalnej bazy gastronomicznej osobom biorącym udział w tego rodzaju zjeździe.

Ważne jest również podjęcie działań, które pozwoliłyby na zwiększenie zainteresowania pielgrzymka do kościoła Św. Ducha w Kościanie. Respondenci wskazują na konieczność rozesłania zaproszeń do różnych parafii. Co więcej niezbędne jest rozpropagowanie tego typu działań wśród lokalnej społeczności. Ponadto postrzegają oni zaproszenie zagranicznych gości jako czynnik, który mógłby przyczynić się do zwiększenia zainteresowania tym miejscem, jako punktem docelowym działań pielgrzymkowych.

Kolejne pytanie dotyczyło atrakcji turystycznych Kościana, które ankietowani poleciliby jako element pozwalający na zwiększenie atrakcyjności Kościana jako miejsca, do którego mogą odbywać się pielgrzymki. Największym zainteresowaniem przybyszów cieszyć się powinien zdaniem ankietowanych ratusz, a w nim Muzeum Regionalne, na które wskazało 69 badanych. Drugim miejscem w kolejności największej atrakcyjności jest kościół p.w. Pana Jezusa, zdaniem 52 ankietowanych. Dopiero w dalszym rzędzie za miejsce takie uznawany jest kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, co zaznaczyło 43 ankietowanych. Zdecydowanie mniejszym zainteresowaniem natomiast cieszyć mogą się obwarowanie miejskie, które są interesujące zdaniem 28 badanych. 23 respondentów zaś za miejsce takie uważa gościniec wielkopolski „U Dudziarza” oraz znajdujący się przy nim wiatrak - koźlak „Michał”. Dane uzyskane z tym pytaniu ukazane zostały na wykresie numer 8. Liczba odpowiedzi nie sumują się do 97, gdyż ankietowani mieli możliwość zaznaczenia więcej niż jednej odpowiedzi.

Wykres 8. Atrakcje Kościana zwiększające atrakcyjność miasta

0x01 graphic

Źródło: opracowanie na podstawie badań własnych

Do innych atrakcji, które można by wykorzystać w celach organizowania imprez turystycznych, w tym i pielgrzymek są organizowane na terenie miasta i okolic imprezy kulturalne, do których zalicza się festiwale i koncerty. Zdaniem mieszkańców są one na tyle atrakcyjne, iż mogłyby przyczynić się do zwiększenia zainteresowania pobytem w mieście mieszkańców innych obszarów.

Podsumowanie i wnioski

Niezwykle ważne miejsce zajmuje w organizacji i zarządzaniu turystyką religijną kościół. Jego wpływ na osoby i organizacje zajmujące się ruchem pielgrzymkowym również jest znaczący. Rola duchownych w relacjach pomiędzy turystyką a religią jest zrozumiała.

Turystyka pielgrzymkowa jest czynnikiem, który pozwala na rozwój miejsca, w którym znajduje się miejsce kultu, do którego wędrują ludzie z regionu, kraju, a także innych państw. Wpływa ona zasadniczo na rozwój gospodarczy takiego miejsca.

Docelowym punktem każdej pielgrzymki jest sanktuarium, które związane jest z osobą Chrystusa, Matki Bożej, bądź świętych. Może być to również kościół, bądź kaplica. Obiekty te są swego rodzaju epifaniom, w którym objawia się absolutne sacrum. W miejscach tych doświadczają pielgrzymi również wewnętrznego zjednoczenia z nim.

Pielgrzymka stanowi nawiedzenie w sposób fizyczny jakiegoś konkretnego miejsca. Pojęcie to przybiera jednak również znaczenie symboliczne. Odbierana jest ona jako droga do Boga. Spoglądając na wędrówkę w sensie chrześcijańskim, jej sednem i punktem kulminacyjnym jest udział w Eucharystii, a zatem zgromadzenie się wokół Chrystusowego stołu, co następuje w duchu wiary. Anonimowy rosyjski autor, który był pielgrzymem napisał: „Dzięki łasce Bożej jestem człowiekiem, chrześcijaninem; sądząc z czynów wielkim grzesznikiem, z powołania, pielgrzymem bez dachu nad głową, najniższego stanu, tułającym się z miejsca na miejsce. Cała moja majętność to na ramieniu torba z suchym chlebem, a na piersiach święta Biblia. Tylko tyle”.

Polska jest niezwykle pięknym miejscem. Na jej obszarze istnieje wiele miejsc, do których pielgrzymują tysiące wiernych zarówno z kraju, jak i z poza jego granic. Wielkopolska, w której położony jest Kościan - miasto, które posłużyło za przykład miejsca, do którego pielgrzymka może się odbyć, jest niezwykle malownicza. Okolice Kościana bogate są w miejsca odpowiednie dla pieszych wędrówek, otoczony jest terenami zielonymi, przebywając które można odnaleźć relację z Wszechmocnym Bogiem. Samo miasto również jest piękne. Wiele atrakcji, jakie w nim można odnaleźć również zachęca do przybycia do niego. Zwiedzanie go zapełnić może czas, którym pielgrzymi dysponują w chwilach wolnych od punktów programowych.

Na terenie Kościana i okolic ruch pielgrzymkowy nie jest rozpowszechniony. Niniejsza praca jednak może stanowić sygnał, iż warto zastanowić się nad rozpowszechnieniem walorów nie tylko turystycznych ale i religijnych tej miejscowości. Świadczą o tym przede wszystkim przeprowadzone badania.

Mieszkańcy Kościana bowiem uznają miasto jako atrakcyjne miejsce do zorganizowania tego rodzaju spotkań. Ważne jednak jest odpowiednie podejście organizatorów. Niezbędne jest bowiem urządzenie wszystkich towarzyszących pielgrzymce działań, które byłyby na tyle atrakcyjne w oczach pielgrzymów, by zechcieli oni wracać w przyszłości do tego miejsca.

Konieczne niejako staje się także poszerzenie świadomości mieszkańców o historii miasta i kościoła, do którego odbywać ma się pielgrzymka. Związane jest to i z tym, że pielgrzymi niejednokrotnie rozmawiają z mieszkańcami miejscowości, do której przybywają, by uzyskać odpowiedzi na wiele pytań odnośnie danego miejsca.

Odpowiednie podejście organizatorów i mieszkańców miasta oraz jego okolic do tego typu inicjatyw może wpłynąć na zwiększenie zainteresowania Kościanem jako miejscem wędrówek pielgrzymów. To zaś może wpłynąć na poprawę sytuacji mieszkańców pod wieloma względami.

Aneks

Załącznik 1.

Ankieta

1. Jak określa Pan/i stan swojej wiedzy na temat Kościana i jego historii?

 nic nie wiem

 niewiele wiem na jego temat

 posiadam sporą wiedzę na ten temat

2. Wydarzenie z historii Kościana, jakie najbardziej utkwiło Panu/i w pamięci?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

3. Czy zna Pan/i Kościół p.w. Świętego Ducha?

 tak

 nie

4. Co wie Pan/i na temat jego historii?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

5. Proszę wymienić elementy wystroju kościoła, które uważa Pan/i za najciekawsze pod względem turystycznym.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

6. Jak określa Pan/i ten Kościół?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

7. Które z atrakcji turystycznych Kościana polecił/a by Pan/i turystom? (proszę zaznaczyć 2 najciekawsze Pana/i zdaniem)

 Ratusz / Muzeum Regionalne

 Kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

 Kościół p.w. Pana Jezusa

 obwarowania miejskie

 gościniec wielkopolski „U Dudziarza” / wiatrak - koźlak „Michał”

8. Jakie inne atrakcje w mieście można wykorzystać w celach organizowania imprez turystycznych?

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...

9. Jakie propozycje programowe włączył/a by Pan/i do programu pielgrzymki do kościoła Świętego Ducha? (zaznacz max. 3)

 spotkania modlitewne

 wykłady dotyczące historii kościoła

 wykłady odnośnie bycia chrześcijaninem

 wykłady na temat chodzenia w Duchu

 wykłady związane z koniecznością relacji z Bogiem

 wykłady poruszające zakres codziennego przebywania z Jezusem (uczniowstwo)

 koncerty muzyki chrześcijańskiej

10. Jakie inne elementy włączył/a by Pan/i do programu pielgrzymki?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

11. Jakie Pana/i zdaniem działania powinni podjąć organizatorzy pielgrzymki do kościoła Świętego Ducha podczas jej organizowania?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..……………………………………………………………………………………………..…………………………………………………………………………

12. Co powinni uczynić organizatorzy pielgrzymki w celu zwiększenia zainteresowania nią?

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Metryczka:

Płeć

 K

 M

Wiek

<20

20-30 lat

31-40 lat

41- 50 lat

50 - 60 lat

 >60 lat

Stan cywilny

 kawaler / panna

 żonaty / mężatka

 wdowiec / wdowa

 rozwódka / rozwodnik

Miejsce zamieszkania:

 Kościan

 okolice

Załącznik 2.

Autorski program przygotowania pielgrzymki do kościoła św. Ducha

Poniżej zaprezentowane zostaną punkty pielgrzymki do Kościoła Świętego Ducha w Kościanie, jaki powstał w oparciu o dane uzyskane podczas badań ankietowych. Program pielgrzymki obejmuje trzy dni. Można stwierdzić, iż odbywać się będzie ona niejako na zasadzie konferencji. Nie ma konieczności brania udziału we wszystkich proponowanych punktach, niemniej jednak każdy pielgrzym znajdzie wśród nich coś dla siebie.

Dojazd do Kościana jest dogodny dla niemal każdego miejsca w kraju. Znajduje się on bowiem na drodze prowadzącej z Poznania do Wrocławia i przechodzi przez niego główny węzeł kolejowy łączący oba te miasta.

Na ten czas zaproszony został gość z Anglii, z Exeter, Andrew Peakers - człowiek namaszczony przez Boga w głoszeniu Dobrej Nowiny. To właśnie on poprowadzi wszystkie wykłady, które odbywać się będą podczas pielgrzymki.

Dzień 1. (piątek)

9.00 Modlitwa rozpoczynająca pielgrzymkę w Kościele Świętego Ducha

9.30 Spotkanie organizacyjne i zapoznanie się z materiałami przygotowanymi dla każdego uczestnika pielgrzymki przez organizatorów na temat miasta; spis intencji w jakich odprawiona będzie w godzinach popołudniowych msza

10.30 Zwiedzanie kościoła i zapoznanie się z jego historią

13.00 Przerwa obiadowa

15.00 Msza święta w intencjach przedstawionych podczas porannego spotkania

16.00 - 20.00 Zwiedzanie miasta (rozdane rano materiały)

20.00 Wykład 1. Co to znaczy być chrześcijaninem?

Poruszona zostanie na nim tematyka doświadczeń chrześcijańskiego życia. Lektor powie również o tym, czym chrześcijaństwo nie jest: czynienie dobra, modlitwa, chodzenie do kościoła, chrzest. Co więcej bycie chrześcijaninem ukazane zostanie jako wyzwanie.

Dzień 2. (sobota)

7.30 Pobudka

8.00 Spotkanie modlitewne

9.15 Śniadanie

10.00 Wykład 2. Jeden dzień z Jezusem - młodość i wspólna łódź

Podstawą wykładu jest tekst z ewangelii wg św. Mateusza 14: 21 - 36. Plan wykładu przedstawia się w następujący sposób: Jedzenie dla wszystkich; Kto się najadł, powinien również pracować; Kościół - łódź; Posłuszeństwo Jezusowi nie eliminuje problemów; Im większa potrzeba, tym bliżej Jezus; Duch, zjawa czy widmo?; Wyjdź z łodzi!; Typowa niewiara; Nabierz odwagi.

12.30 Przerwa (kawa i ciasto), czas wolny

13.00 Wykład 2. Nie chodzi o władzę, lecz o moc! Duch święty i świadkowie

Poruszona zostanie tematyka działania Ducha Świętego w oparciu o Dzieje Apostolskie. Znajdą się w wykładzie również odwołania do ksiąg Starego Testamentu, a także listów apostolskich. Co więcej wskazane zostaną świadectwa działania Ducha Świętego we współczesnym świecie, jako potwierdzenie, że On nadal działa wśród chrześcijan.

15.30 Obiad, czas wolny

18.00 Modlitwa w Duchu lub czego pragnie Bóg!

Wykładowca udzieli odpowiedzi na pytanie: Czym jest prawdziwe uwielbienie Boga? W odpowiedzi posłuży się przede wszystkim dwoma terminami: Duch i Prawda. Wskaże również na to, na czym polega modlitwa w Duchu.

21.00 Koncert chrześcijańskiej grupy muzycznej Mate.O, modlitwa

Dzień 3. (niedziela)

8.30 Pobudka

9.00 Śniadanie

9.45 Msza święta dziękczynna za czas pielgrzymki

11.00 Spotkanie końcowe, wspólna modlitwa i pożegnanie

A. Jackowski, Pielgrzymki oraz turystyka religijna - problemy terminologiczne, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a religia, Biała Podlaska 2003, s. 11.

Zob. m.in. A. Jackowski, Pielgrzymki = turystyka religijna? Rozważania terminologiczne. „Turyzm” t. 8, z. 1 1998.

K. Przecławski, Człowiek a turystyka, Kraków 2001, s. 139.

A. Jackowski, Pielgrzymki oraz turystyka religijna - problemy terminologiczne, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 15 - 16.

Tamże, s. 17 - 18.

Tamże, s. 20.

A. Jackowski, Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce, Warszawa 1991, s. 8.

W. Gaworecki, Turystyka, Warszawa 2000, s. 75.

A. Jackowski, Pielgrzymki oraz turystyka religijna - problemy terminologiczne, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 23

A. Jackowski, Pielgrzymki i turystyka …, op. cit., s. 9.

http://www.opoka.org.pl/varia/msze/pielgrzym2.html

A. Jackowski, Pielgrzymki i turystyka …, op. cit., s. 10.

K. Matwiejuk, Liturgia w turystyce, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 49 - 52.

Tamże, s. 52 - 55.

Tamże, s. 55.

P.P. Gach, Typologia i znaczenie ośrodków pielgrzymkowych na ziemiach polskich w XIX wieku, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 154.

A. Cebulska, Kult Maryjny determinantą rozwoju ośrodków pielgrzymkowych i turystyki religijno - pielgrzymkowej w Polsce, [w:] Z badań diagnostycznych w turystyce, s. 223.

A. Cebulska, Kult Maryjny determinantą rozwoju ośrodków pielgrzymkowych i turystyki religijno - pielgrzymkowej w Polsce, [w:] Z badań …, dz. cyt., s. 223 - 224.

Tamże, s. 224 - 227.

Tamże, s. 227.

P.P. Gach, Typologia i znaczenie ośrodków pielgrzymkowych na ziemiach polskich w XIX wieku, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 157.

Por. J. Kosiewicz, Filozoficzne aspekty kultury fizycznej i sportu, Warszawa 2004, s. 407 - 416.

Z. Potrowiak, Wybrane problemy turystyki pielgrzymkowej, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 231.

Zob. Genesis. I Księga Mojżeszowa, [w:] Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Warszawa2008, s. 7 - 62.

Z. Potrowiak, Wybrane problemy turystyki pielgrzymkowej, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 231.

2 Kor. 5:6 i następne; Hbr. 13:14.

Z. Potrowiak, Wybrane problemy turystyki pielgrzymkowej, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 232.

Tamże, s. 232 - 233.

M. Sanocka - Bury, Turystyka i rekreacja w ruchu oazowym Kościoła katolickiego w Polsce, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 107.

J. Kosiewicz, Turystyka pątnicza - perspektywa teoretyczna i historyczna, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 32 - 33.

Tamże, s. 33.

T. Ożóg, Wychowawcze walory pieszych pielgrzymek religijnych, [w:] J. Bergier, J. Żbikowski, Turystyka a …, op. cit., s. 100 - 105.

Tamże, s. 105.

J.Gnitecki, Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Zielona Góra 1993, s. 128.

W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997, s. 52.

T.Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 25.

J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1979, s.35.

S.Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s.214, podaję za M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s.55.

J.Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław-Warszawa 1964, s.67.

Tamże, s.69-72.

T. Kotarbiński, Próba zastosowania pewnych pojęć prakseologicznych do metodologii pracy naukowej, Wybór pism, t. I, Warszawa 1957, s. 667.

M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1984, s. 115.

Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Przewodnik metodologiczny dla studiujących nauczycieli, Warszawa 1984, s. 91.

Cyt. za: Z. Potrowiak, Wybrane problemy turystyki pielgrzymkowej, [w:] Wybrane problemy …, op. cit., s. 236.

57


Wyszukiwarka