Metody porozumiewania się osób głuchoniewidomych

Przeciętny człowiek spotkawszy osobę pozbawioną zdolności widzenia i słyszenia, staje

bezradny i zagubiony; nie wie, co robić i jak się zachowywać. Wydaje się mu, że nie ma takiego sposobu, za pomocą którego mógłby nawiązać bezpośredni kontakt z osobą głuchoniewidomą. Okazuje się, że nad sposobem porozumiewania się z osobami głuchoniewidomymi pracowało wiele osób związanych z nimi życiowo czy zawodowo. W wyniku tego powstało kilkanaście różnorodnych metod porozumiewania się, które są aktualnie w użyciu. Mnogość metod wynika stąd, że wśród osób głuchoniewidomych istnieje duża różnorodność potrzeb i możliwości opanowania określonego sposobu porozumiewania się.

Kinney (1972) dzieli wszystkie metody porozumiewania się z osobami głuchoniewidomymi na tzw. uniwersalne i specjalne.

Metody uniwersalne to takie, za pomocą których prawie każdy znający pismo od razu, bez specjalnego przygotowania może porozumieć się z osobą głuchoniewidomą pod warunkiem, że zna ona daną metodę. Z uwagi na to, że mogą one być stosowane przez szerokie kręgi osób, zostały one nazwane przez Kinneya metodami uniwersalnymi.

Metody specjalne wymagają pewnego przygotowania, aby móc posługiwać się nimi w

kontaktach z osobami głuchoniewidomymi. Dotyczy to zarówno osób widzących i słyszących, jak też samej osoby głuchoniewidomej, która musi się takiej metody porozumiewania nauczyć.

W Polsce dokonano pewnej selekcji i adaptacji metod porozumiewania się głuchoniewidomych stosowanych w innych krajach. Zostały one przedstawione w broszurce pt: "Jak pomóc głuchoniewidomemu?", wydanej przez Polski Związek Niewidomych.

Metody uniwersalne

Spośród metod uniwersalnych zostaną omówione trzy dostosowane do języka polskiego.

Kreślenie na dłoni liter drukowanych.

Jest to adaptacja do języka polskiego "Międzynarodowego standardowego doręczanego alfabetu dla osób głuchoniewidomych", uznanego za najlepszą metodę i zalecanego do międzynarodowego stosowania. Jak sama nazwa wskazuje, metoda ta polega na kreśleniu palcem dużych liter drukowanych na dłoni osoby głuchoniewidomej lub na innych częściach jej ciała, o ile z jakiś powodów jest to korzystniejsze, w sposób przedstawiony na rysunku 1.

Rys.1. Kreślenie na dłoni liter drukowanych

Znajdują się na niej duże litery drukowane, jak również liczba kresek (od 1 do 4), z których literę należy tworzyć (kreślić) i dokładny kierunek z uwzględnieniem punktu wyjściowego i końcowego (przerywane linie i strzałki).

Przy pisaniu liter ręka osoby głuchoniewidomej jest bierna i wysunięta do przodu, natomiast osoba przekazująca informację - "osoba mówiąca" pisze na niej litery jedną po drugiej tworząc wyrazy i zdania. Po każdej literze, wyrazie czy zdaniu następuje mała przerwa oznaczająca ich koniec. Nie jest to najszybsza metoda porozumiewania się z osobami głuchoniewidomymi, lecz jest bardzo skuteczna i powoduje stosunkowo mało omyłek czy błędów. W zasadzie łatwo posługują się nią osoby, które w późniejszym okresie życia stały się głuchoniewidome, a przedtem nauczyły się i znają alfabet języka polskiego. Z reguły zachowały one także zdolność mówienia, stąd stosują one tę metodę jednostronnie. Oznacza to, że odbierają one informacje przy pomocy tej metody, natomiast odpowiadają przy pomocy mowy dźwiękowej. Jedynym warunkiem korzystania z tej metody jest znajomość pisma drukowanego (dużych liter alfabetu polskiego) przez obu partnerów.

W zasadzie wszyscy głuchoniewidomi powinni znać tę metodę i opanować umiejętność

posługiwania się nią. Ma ona tę zaletę, że każda osoba pełnosprawna, a także wiele osób

niewidomych i głuchych, wśród których osoby głuchoniewidome przebywają, znają alfabet i mogą nim się posługiwać.

Alfabet punktowy do dłoni

Metoda ta polega na dotykaniu poszczególnych części dłoni, zwłaszcza paliczków palców, które odpowiadają poszczególnym literom, cyfrom i innym znakom graficznym. Układ ten przedstawia rysunek2.

Rys.2. Alfabet punktowy do dłoni dla osób głuchoniewidomych

Dla ułatwienia porozumiewania się z osobami widzącymi nie znającymi układu znaków graficznych na dłoni, osoba głuchoniewidoma zakłada specjalną rękawiczkę z naniesionymi na nią literami, cyframi i znakami interpunkcyjnymi w odpowiednich miejscach. Prezentowana wersja alfabetu punktowego do dłoni została opracowana przez głuchoniewidomego Grzegorza Kozłowskiego, który przygotował również mały podręcznik do nauki tej metody (Kozłowski, 1988). Warunkiem jej stosowania jest także znajomość alfabetu polskiego przez obu partnerów, z tym, że osoba głuchoniewidoma musi się nauczyć tej metody porozumiewania na pamięć. Metodą tą mogą posługiwać się także osoby głuchoniewidome między sobą bez użycia rękawiczki.

Posługiwanie się brajlowsko- czarnodrukową tabliczką

Jest to metoda, która może być stosowana tylko przez osoby głuchoniewidome znające pismo wypukłe dla niewidomych, tzw. sześciopunkt brajlowski (brajl). Do porozumiewania się z osobami widzącymi stosuje się specjalną tabliczkę z wytłoczonymi znakami brajlowskimi, nad którymi wydrukowane są odpowiadające im znaki czarnodrukowe - litery, cyfry i inne znaki graficzne (patrz rys.3).

Rys.3. Brajlowsko - czarnodrukowa tabliczka

Przekazując informację osobie głuchoniewidomej dotyka się końcem jej palca wskazującego prawej ręki kolejnych liter brajlowskich składających się na poszczególne wyrazy. Jeśli osoba głuchoniewidoma nie potrafi mówić, wówczas w ten sam sposób może przekazywać informacje swojemu widzącemu lub niewidomemu rozmówcy.

Metody uniwersalne mają tę wadę, że są stosunkowo powolne i rozmowa przy ich pomocy zajmuje zwykle dużo czasu. Stąd powstały metody specjalne, które są nieco szybsze, lecz

wymagają odpowiedniej nauki celem ich opanowania.

Metody specjalne

Istnieje wiele metod specjalnych stosowanych przez głuchoniewidomych w różnych krajach. Tutaj chcemy zatrzymać się tylko na kilku.

Język migowy

Na pierwszym miejscu wśród metod specjalnych trzeba wymienić język migowy. Posługują się nim przede wszystkim osoby głuche. Jest to "zestaw znaków mimicznych lub pantomimicznych określających poszczególne litery lub całe słowa, przy czym elementem charakterystycznym dla danego znaku jest zarówno układ palców obu rąk, układ samych rąk i całego ciała, jak również ruch wchodzący w skład całości znaku" (Szczepankowski, 1974). Podstawę języka migowego stanowią znaki ideograficzne i znaki daktylograficzne. Znaki ideograficzne czyli pojęciowe określają

poszczególne słowa lub zwroty. Tworzą je ruchy jednej lub obydwu rąk w odpowiednim układzie dłoni i palców oraz krzywej ruchu, mające przypisane odpowiednie znaczenie pojęciowe (Szczepankowski, 1974). Język oparty tylko na znakach ideograficznych nazywany jest językiem migowym. Nie uwzględnia on jednak zasad gramatyki języka narodowego - składni, form deklinacyjnych i koniugacyjnych (odmiany rzeczowników, przymiotników i czasowników). Znaki daktylograficzne, zwane także alfabetem palcowym (daktylografia), są to znaki oznaczające poszczególne litery, liczby itp. Tworzą je odpowiednie układy palców przypominające często kształtem duże litery alfabetu łacińskiego. Połączenie znaków ideograficznych ze znakami daktylograficznymi pozwala na przekazywanie informacji zgodnie z zasadami gramatyki danego języka. Taki język nazywany jest językiem miganym. W Polsce (podobnie jak w innych krajach), istnieje polski język migany, w którym wykorzystuje się znaki ideograficzne i daktylograficzne, oparty na zasadach gramatyki języka polskiego.

Dzisiaj w środowisku ludzi głuchych stosuje się jednak tzw. system językowo-migowy. Zgodnie z tym systemem przekazywanie informacji odbywa się równocześnie dwuliniowo, tzn. równoległe za pośrednictwem mowy (lub wyraźnej artykulacji) oraz znaków daktylograficznych i ideograficznych czyli języka miganego (Szczepankowski, 1974). Język migany ma taką samą strukturę jak inne języki, a więc taką samą gramatykę i słownik.

Wiele osób głuchoniewidomych wywodzących się ze środowiska osób głuchych, przy

zachowaniu szczątkowo funkcjonującego wzroku, może korzystać z języka migowego odbierając znaki migowe wzrokowo. Ta forma odbioru języka migowego jest niedostępna dla osób głuchoniewidomych z całkowitym uszkodzeniem wzroku. Mogą one jednak odbierać go drogą dotykową.

Dotykowy odbiór alfabetu palcowego

W Stanach Zjednoczonych stosuje się tzw. jednoręczny alfabet dla głuchoniewidomych, oparty na znakach daktylograficznych języka migowego. W Wielkiej Brytanii natomiast powstał dwuręczny alfabet dla głuchoniewidomych, w którym poszczególne znaki prezentowane są przy pomocy obu rąk. W Polsce stosujemy jednoręczny alfabet palcowy.

Przedstawia go rysunek 4.

Rys. 4. Polski jednoręczny alfabet palcowy

Technika dotykowego odbioru za pomocą jednoręcznego alfabetu palcowego polega na tym, że osoba "słuchająca" - głuchoniewidoma - kładzie swoją rękę nad ręce osoby "mówiącej" i w ten

sposób stara się śledzić układy i ruchy jej dłoni i palców, oznaczających poszczególne litery. Każda litera jest osobie głuchoniewidomej dokładnie eksponowana, a po każdym wyrazie następuje krótka przerwa. Kinney (1972) w sposób następujący pisze o technice posługiwania się alfabetem

palcowym dla osób głuchoniewidomych: "Istnieje tyle sposobów odczytywania czy "słuchania" za pomocą jednoręcznego alfabetu, ile istnieje osób posługujących się tą metodą. Jedni preferują, jak podaje się im litery odwrócone do dołu. Inni wolą dotykanie palców mówiącego z góry. Jeszcze inni ujmują rękę mówiącego obiema rękoma, jak gdyby ujmowali "ptaszka w klatkę". Najlepsza metoda jest ta, którą na podstawie własnego doświadczenia osoba głuchoniewidoma uzna, że jest dla niej najskuteczniejsza (pozwala na łatwe odczytywanie liter), najwygodniejsza, najszybsza i w końcu nie powoduje pomyłek i nie wymaga powtórzeń".

Metoda ta zakłada czynne manipulowania rękoma osoby głuchoniewidomej. Wymaga to od niej dobrej dotykowej i kinestetycznej sprawności, a zwłaszcza sprawności palców. Dla tego osoby w starszym wieku mogą mieć trudności w opanowaniu i sprawnym posługiwaniu się tą metodą. Ma ona szereg zalet. Przede wszystkim jest to metoda obustronna, a więc umożliwiająca przyjmowanie, a także przekazywanie informacji przez osobę głuchoniewidomą. Jest to więc metoda odpowiednia dla osób niemówiących (głuchoniemych-niewidomych). Ponadto zapewnia stosunkowo szybki przekaz informacji, pod warunkiem, że obaj rozmówcy opanowali ją w zadowalającym stopniu. W końcu jest to metoda, którą można posługiwać się będąc w różnych pozycjach, a więc w pozycji stojącej, siedzącej i leżącej. Nauczenie się dotykowego odbioru jednoręcznego alfabetu palcowego przez

osoby, które nie posługiwały się nim od dzieciństwa, jest dość złożone. albowiem wymaga wielu ćwiczeń i praktyki, aby osiągnąć odpowiednią sprawność czyli szybkość i biegłość odczytywania i przekazywania odpowiednich liter, wyrazów itp.

Adaptacja znaków ideograficznych języka migowego dla dzieci głuchoniewidomych

W różnych krajach rozważano potrzebę i celowość modyfikacji języka migowego (znaków ideograficznych i daktylograficznych) dla ułatwienia jego dotykowego odbioru. Jak wykazała praktyka modyfikacja tego typu nie jest konieczna, ponieważ osoby głuche, które posługiwały się językiem migowym od dzieciństwa, przed dodatkową utratą wzroku, nie natrafiały zazwyczaj na trudności w dotykowym rozpoznawaniu znaków.

Podobnie, polskie doświadczenia wykazały, że większość osób głuchych, które opanowały język migowy jako osoby widzące, po utracie wzroku nie ma większych trudności w odbiorze znaków migowych drogą dotykową. W związku z tym znaki te nie wymagają żadnej modyfikacji czy adaptacji i mogą być nadal wykorzystywane w porozumiewaniu przez osoby głuche, które stały się głuchoniewidome.

Sprawą o wiele trudniejszą jest nauczenie się znaków ideograficznych przez dzieci

głuchoniewidome drogą dotykową, szczególnie, gdy chodzi o znaki, które w swej strukturze są bardziej złożone. Składają się one bowiem z kilku ruchów , są znakami bardziej dynamicznymi i wykonywane są przy pomocy obu rąk, przy czym ruchy wykonywane przez każdą z rąk są ruchami różnymi, asymetrycznymi. Taka struktura niewątpliwie nie jest odpowiednia dla odbioru dotykowego. Z tego powodu wiele z tych znaków dzieci głuchoniewidome nie są w stanie odbierać ze zrozumieniem. Zagadnieniem modyfikacji znaków ideograficznych języka migowego zajęli się nauczyciele i rodzice w Szkole dla Dzieci Głuchoniewidomych w Aalborgu w Danii. Od wielu lat

starano się tam w komununikowaniu się z dziećmi głuchoniewidomymi stosować język migowy.

Nauczyciele i inny personel szkoły z czasem zaczął modyfikować na swój sposób trudne dla

dotykowego odbioru znaki języka migowego. W ten sposób zmodyfikowano wiele trudnych

znaków. Z uwagi na to, że powstały różne modyfikacje wprowadzane przez poszczególnych

nauczycieli, przystąpiono do przeprowadzenia tej modyfikacji w sposób bardziej systematyczny i naukowy. Modyfikację i standaryzację znaków rozpoczęto od wyboru 362 podstawowych znaków, które zostały poddane analizie. Ustalono, że 98 z nich jest dla dzieci głuchoniewidomych zbyt trudnych i poddano je modyfikacji lub zastąpiono je innymi znakami. W konsekwencji tej pracy powstał video film i broszura, przedstawiająca 362 podstawowe znaki ideograficzne , którymi mogą posługiwać się dzieci głuchoniewidome . Znaki zalecano stosować szkołom, zakładom i rodzicom dzieci głuchoniewidomych.

Na podstawie doświadczeń zdobytych w adaptacji duńskiego języka migowego dla osób

głuchoniewidomych, Andersen i Thestrup (1993) podają następujące ogólne zasady, jakimi należy kierować się przy jego stosowaniu:

1. Liczba ruchów w każdym znaku powinna być ograniczona do minimum.

2. Liczba elementów ruchowych (dynamicznych) w poszczególnych znakach powinna być ograniczona do minimum.

3. Brak wzrokowej kontroli wykonywania znaków powinien być zastąpiony przez kontrolę dotykowo-ruchową., tzw. "wykonywanie znaków w powietrzu" powinno być zastąpione przez "wykonywanie ich na ciele".

4. Wykonywanie znaku powinno rozpoczynać się i kończyć na ciele w sposób bardzo

wyraźny.

5. Znak powinno tworzyć się raczej przy pomocy całej ręki, a nie jedynie części dłoni lub tylko palców.

6. Znaki tworzone przy pomocy obu rąk powinny być raczej symetryczne niż asymetryczne.

7. Znaki powinny być funkcjonalne, najlepiej konwencjonalne i naturalne; znaki oznaczające akcje i czynności powinny uwzględniać doświadczenia dzieci głuchoniewidomych, a przedmioty - ich cechy rozpoznawalne dotykowo, a nie wizualnie.

8. Należy unikać znaków abstrakcyjnych i symbolicznych.

Według wymienionych autorów trudności w odbiorze znaków ideograficznych, nawet

zmodyfikowanych, występujących u dzieci głuchoniewidomych spowodowane są niską sprawnością manualną, ograniczoną orientacją przestrzenną i ograniczoną zdolnością zapamiętywania kolejnych (następujących po sobie) zjawisk.

Jednoręczny brajl do palców

Metodą tą mogą posługiwać się tylko osoby znające pismo brajlowskie (obaj rozmówcy). W metodzie tej paliczki wyprostowanych i przylegających do siebie palców wskazującego i

środkowego lewej ręki, przy przykurczonych pozostałych palcach, traktuje się jako miejsca

odpowiadające sześciopunktowi brajlowskiemu (patrz rys.5 )

Dotykając odpowiednich miejsc (paliczków) przekazujemy osobie głuchoniewidomej układy punktów składające się na litery brajlowskie ( "Jak pomóć...").

Dwuręczny brajl do palców

Jest to także metoda porozumiewania się dla partnerów znających pismo brajlowskie. Palce wskazujący, środkowy i serdeczny lewej i prawej ręki głuchoniewidomego traktowane są jak klawisze brajlowskiej maszyny do pisania (patrz rys.6).

Każdy z tych palców odpowiada jednemu punktowi sześciopunktu brajlowskiego. Osoba przekazująca informacje głuchoniewidomemu kładzie na jego palcach ( w okolicy paznokci) swoje palce. Przekazując poszczególne litery naciska lekko równocześnie wszystkie te palce głuchoniewidomego (odbiorcy), które odpowiadają tym literom ( "Jak pomóc...").

Rozwój porozumiewania się u dzieci głuchoniewidomych

Dla dzieci głuchoniewidomych rozwój umiejętności porozumiewania się jest warunkiem

wszelkiego uczenia się. Dzieci pełnosprawne nabywają tę umiejętność w sposób naturalny i

spontaniczny dzięki posiadaniu słuchu i wzroku oraz możliwości naśladowania innych osób. Dzieci głuchoniewidome muszą uczyć się tego systematycznie, a jest to proces bardzo długi i wymagający dużego wysiłku zarówno ze strony samych dzieci, jak też nauczycieli, opiekunów czy rodziców. Rozwój mowy dźwiękowej, a wraz z tym języka mówionego, jest naturalnym celem wszystkich dzieci. Jak pisze Griffiths (1991), dla wielu dzieci głuchoniewidomych cel ten jest nieosiągalny, stąd trzeba szukać dla nich innych metod porozumiewania się. Dla nie których z nich alternatywę może stanowić język migowy. Jednak dla wielu dzieci znaki migowe mogą być również czymś abstrakcyjnym podobnie jak słowa mówione. Dzieci te wymagają konkretnej formy porozumiewania się, która odpowiadałaby ich możliwościom, a zarazem była dla nich zrozumiała.

W rozwoju umiejętności porozumiewania się dzieci głuchoniewidomych z otoczeniem można wyróżnić 2 fazy, a mianowicie: fazę porozumiewania się przedjęzykowego (prelingual

communication) i fazę porozumiewania się przy pomocy języka.

Alfabet Lorma

Lorm polega na kreśleniu linii lub stawianiu punktów na dłoni. Może to być jej wewnętrzna bądź zewnętrzna strona. Ręka może być prawa lub lewa. Piszemy jednym palcem albo - gdy osiągniemy już dużą biegłość - wszystkimi na raz.

Jest to alfabet stworzony przez głuchoniewidomego dla głuchoniewidomych i stanowi uniwersalną metodę komunikacji, wspólną dla nich wszystkich. Jako podstawowy lub przejściowy sposób porozumiewania się, jest to najbardziej praktyczny ze wszystkich używanych w środowisku, i znanych mi z praktyki, form komunikacji dotykowej. Zalety lorma są dobrze sprawdzone przez wiele pokoleń głuchoniewidomych. Niestety w Polsce to ciągle nowość, a nowości

Tadoma - metoda wibracyjna.

Jest to metoda przeznaczona dla osób głuchoniewidomych. Nazwa pochodzi od imion pierwszych dzieci uczonych tą metodą ( Tad i Oma ). Tadoma polega na wyczuwaniu wibracji i ruchów mięśni warg, policzka i szyi mówiącego. Żeby uzyskać optimum odczuć taktylnych, kładziemy kciuk na wargi, a pozostałe palce lekko rozwarte obejmują część twarzy od łuku jarzmowego do szyi.

Dzieci z resztkami widzenia uzyskują w ten sposób dodatkowe informacje dotyczące mowy dźwiękowej, uzupełniając odczytywanie z ust. U dzieci z pełnym upośledzeniem wzroku i zarazem niesłyszących, Tadoma musi zastąpić odczytywanie z ust. Za pomocą tej metody dziecko może też wyczuć własną ekspresję dźwiękową, a z czasem uczy się ją kontrolować.

 

Metoda totalnej komunikacji

To zdolność porozumiewania się za pomocą wszystkich dostępnych środków, jakimi są:

-ekspresja słowna

-wzrokowa percepcja wypowiedzi,

-systemy językowo-migowe

-mimika i pantomima

-systemy ustno-manualne daktylofazja, daktylografia, fonogesty

Celem totalnej komunikacji jest danie dziecku prawa wypowiadania się w sposób spontaniczny, prawa swobodnego wyboru ulubionego sposobu porozumiewania się w jakiejkolwiek sytuacji, stworzenie wspólnego języka na podstawie języka mówionego i języka migowego, danie dziecku z wadą słuchu samozadowolenia poprzez skuteczne porozumiewanie.

Różne sposoby porozumiewania się od najmłodszych lat jakie gwarantuje nam totalna komunikacja, mają doprowadzić do tego, aby dziecko rozumiało i było rozumiane przez otoczenie.

Stawanie się człowiekiem realizuje się w związkach z innymi ludźmi. Dla każdego dziecka są to przede wszystkim rodzice, z którymi winno ono umieć nawiązać kontakt. Dla ukształtowania osobowości dziecka głuchego (w tej metodzie) istotnym jest, by rozwijało się poczucie własnej wartości, uznania ze strony rodziny, akceptowanie jego odmiennego sposobu porozumiewania się (używanie przez członków rodziny w kontaktach z dzieckiem mowy ustnej i migów).

---