3513


37. DEMOGRAFIA

Wykład 1

Pojęcie i zakres badań demografii

Demografia to nauka o procesach demograficznych i prawidłowościach zachodzących w konkretnej warstwie społeczno - gospodarczych, historycznych i geograficznych danego kraju i regionu.

Procesy - ciąg zdarzeń, faktów, związanych z rozwojem ludzkim (zgony, urodzenia)

Prawidłowości - tendencje, fakty które się powtarzają w rozwoju danej zbiorowości. Np.: najwcześniejszą wykrytą prawidłowością była relacja między relacją urodzeń chłopców a dziewcząt (bez względu na rasę zamieszkanie itd.) na 100 dziewczynki rodzi się od 105 do 107 chłopców - to jest pierwsza prawidłowość.

Prawidłowość druga. Nad umieralność mężczyzn.

Prawidłowość trzecia. Migracja - częściej uczestniczy ludność w młodszym niż w starszym wieku.

Prawidłowość czwarta. Spadek liczby urodzeń, wydłużanie życia.

Szczegółowe zagadnienia demografii.

Zjawiska kształtujące powyższe:

ruch ludności:
- naturalny - zawieranie małżeństw, rozwody, urodzenia, zgony - efektem urodzeń i zgonów jest przyrost naturalny ludności.
- wędrówkowy - migracje - zmiana miejsca zamieszkania - przyrost wędrówkowy (migracyjny).

Przyrost morze mieć charakter dodatni lub ujemny. (saldo)

Przyrost rzeczywisty - suma przyrostu naturalnego i wędrówkowego.

Badanie struktur ludności

Rodzaje struktur:

  1. demograficzna - cechy wartości demograficznej, płeć, wiek (biologiczne), stan cywilni (społeczno - prawne)

  2. struktura społeczno zawodowa ludności, ludność wg źródeł utrzymania lub wg sektorów
    Źródła: rolnicze, pozarolnicze (działy gospodarki), nie zarobkowe
    zw. na potrzebę określenia procesów gospodarki ludnościowej.
    Relacje w jakich liczba zgonów jest zastępowana liczba urodzeń, dzietność kobiet rolniczych jest większa niż kobiet pozarolniczych. Kobiety czynne zawodowo rodzą mniej dzieci niż nieczynne zawodowo. Poziom wykształcenia - zależność między dzietnością a poziomem wykształcenia.
    Związki i zależność między rozwojem demograficznym a społeczno-gospodarczym

Historia

Założyciel: John Graunt - kupiec londyński, dał podwaliny pod demografie. Spostrzeżenia przyrodnicze i polityczne na podstawie biuletynu umieralności miasta Londynu, 1662

1517 władze Londynu postanowiły podzielić miasto na sektory. Przez 50 lat prowadzono tzw. biuletyn umieralności.

Słowo Demografia wprowadzone przez Achillesa Guillail. Elementy statystyki ludnościowej lub demografia porównawcza, 1855

System Nauk Demograficznych

Subdyscypliny

DEMOGRAFIA

Opisowa

Matematyczna

Demometria

Społeczno-ekonomiczna

Teoretyczna
Teorie i doktryny

Potencjalna

Regionalna

Prognostyczna

Historyczna
Paleodemografia

Rodzin i gospodarstw domowych

D E M O G R A F I A

Statystyka ludnościowa
Demograficzna

Doktryny Demograficzne
(teorie rozwoju ludności)

Polityka ludnościowa

(demograficzna)

Podstawowe kategorie wiedzy wykorzystujące demografie

Demografia opisowa - najczęściej występująca, opiera się o dane zebrane ze statystyki ludnościowej, grupowanie klasyfikacja materiałów wg podstawowych cech demograficznych (np.: płci, wieku) Współczynniki struktury, natężenia, tempo wzrostu, prezencje w tablicach, wykresach, dostarcza dane przydatne dla innych dyscyplin wiedzy.

Demografia matematyczna - demometria - bardziej skomplikowana, złożone obliczenia, zależności, korelacje między cechą A i Bzakres miar, współczynniki. Matematyczno-statystyczne metody pomiaru i analizy matematyczno-statystycznej.

Demografia społeczno-ekonomiczna - bada zjawiska i zależności między zjawiskami społeczno-ekonomicznymi. Przekład zjawisk społeczno-ekonomicznych na demografie i odwrotnie.

Demografia teoretyczna - teorie i doktryny demograficzne. Obserwacja i analiza.

Demografia potencjalna - teoria potencjałów życiowych, ile lat życia dana populacja przy określonym współczynniku umieralności. Osobo-laty np. 8 os. Żyje 70 lat czyli 560 osobo-lat

Demografia regionalna - wszystko w mniejszej skali

Demografia prognostyczna - na podstawie aktualnej liczby i struktury ludności oraz przyjętych hipotez dotyczących przewidywanego ich poziomu, ustala się przyszłą liczbę, strukturę na dany obszar i czas.

Demografia historyczna - rozmiar liczebności i struktur w minionych wiekach ale opierajac się na źródłach pisanych (np. metrykach urodzeń, ślubów), ruch naturalny i jego wpływ

Paleodemografia - na podstawie wykopalisk archeologicznych

Demografia rodzin i gospodarstw domowych - rodzina wspólnota osób (więzów krwi), gospodarstwo domowe (wspólnota osób nie spokrewnionych ze sobą, wspólnota utrzymania) 85% gospodarstw domowych ta gospodarstwa rodzinne.

Źródła informacji statystycznej o ludności

Najważniejszymi źródłami informacji są:

Ludność w Polsce wg spisów powszechnych ludności:

  1. w okresie międzywojennym i w ówczesnym kształcie granic 388,6 tys km²
    spis 30 IX 1921 27 200 tys. osób
    spis 09 XII 1931 32 100 tys. osób

  2. po II WŚ w nowych granicach administracyjnych 312,7 tys km²

Data

W tys.

osób/km²

1946

23 930

77

1950

25 008

80

1960

29 776

95

1970

32 642

104

1978

35 061

112

1988

37 879

121

2002

?

?

Spis powszechny jest najbardziej wiarygodnym i pełnym źródłem informacji. Zarządzenie ONZ by spisy powszechne odbywały się co 10 lat zakończonych na „0”. Historycznie Egipt IV w p.n.e., Chiny II w p.n.e. - nie były pełne cele; ogólno, wojskowe.

Zasady spisu:

Najczęstsze cechy w spisie:

Rada Narodowa Spisu - przewodniczy spisowi, nadzór

Ewidencja bieżąca ludności - księgi stanu cywilnego (małżeństwa, urodzenia, zgony), księgi meldunkowe (zameldowania, wymeldowania), dane ministerstwa MSWiA, biura paszportowe, sprawy sądowe o rozwody.

Badania monograficzne - wszechstronny opis wybranej jednostki

Materiał wtórny - nie był zbierany do celów badawczych demograficznych, ale zawiera w sobie informacje które można wykorzystać

Szacunki - strzępy informacji, np. rekonstruowanie danych o urodzeniach podczas II WŚ na podstawie tablic umieralności.

Analiza rozwoju liczbowego na przykładzie Polski

Ludność Polski w okresie międzywojennym 388,6 tys km²

Ogółem

32 107

100%

Miasto

8 731

27%

Wieś

23 185

72%

Wojsko skoszarowane

191

0,6%

Ludność Polski wg narodowości

Narodowość

W tys.

W procentach

Polacy

24,0

68,4%

Ukraińcy, Litwini, Białorusini

7,3

31,6%

Żydzi

3,3

Niemcy

0,5

Ogółem

35,1

Nowe granice

Przyrost ludności w Polsce

Ogółem

14,737 mln

67,6%

Miasto

16,223 mln

210,6%

Wieś

- 1,486 mln

-9,2%

  1. Odpływ ludności ze wsi do miast

  2. Własny przyrost naturalny ludności miejskiej lata 60, 70-te

  3. Nadawanie praw miejskich miejscowością wiejskim

  4. Wcielanie terenów wiejskich do miast

Kryterium zaliczanie ludność wiejskiej w poczet ludności miejskiej:

Demografia

Wykład 2

Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności, gęstość zaludnienia.

  1. Czynniki przyrodnicze - jakość obszaru na którym żyje populacja (klimat, opady, gleba, ukształtowanie terenu, zasoby naturalne, odległość od morza)

  2. Czynniki społeczno - ekonomiczne: poziom rozwoju, techniki, poziom społecznej organizacji pracy (np. dowóz surowców)

  3. Czynniki demograficzne - natężenie urodzeń, zgonów, nasilenie migracji na poszczególnym terenie.

Gęstość zaludnienia0x01 graphic

Ziemie odzyskane, ziemie północne i zachodnie Polski

Poczdam 17 lipiec - 2 sierpień 1945 - decyzja o kształcie granic powierzchnia ziem odzyskanych 102,8 tys. km2, 103 tys. km2 .

Podział na województwa 6 VI 1950 - (obowiązywał najdłużej) - obejmował 22 województwa, w tym 5 miast wojewódzkich.

Ziemie odzyskane znajdowały się w 11 województwach., 6 województw wyłącznie składały się z ziem odzyskanych.

Wolne miasto Gdańsk - 1,9 tys km2 (Sopot, Gdańsk, 3 gminy)

Podział z 1975 r. - Ziemie odzyskane w 21 województwach.

Od 1970 r. GUS nie publikuje danych w podziale na ziemie dawne i odzyskane.

Można spotkać podział:

Ludność ziem zachodnich i północnych

Ludność województw ziem północnych i zachodnich

Lata 1939 - 1950 - wielka wymiana ludności - wielkie migracje.

17 maj 1939 - spis ludności w III Rzeszy, na ziemiach odzyskanych 8,810 mln. (WMG 388 tys.)

Maj 1945 - ziemie odzyskane szacuje się na 3,5 do 4,2 mln (w tym ludność niemiecka 2,5 do 3 mln., Polacy autochtoni ze śląska od 1 do 1,2 mln)

1970 - na ziemiach odzyskanych przekroczono liczbę ludności z 1939 r. tj. osiągnięto 8,911 mln.

Obecnie na ziemiach odzyskanych - ile jest dokładnie nie wiadomo, ale liczba z 6 XII 1988 to 10,150 mln do 10,180 mln. Czyli 27% ogółu ludności Polski.

Analiza ruchu naturalnego ludności

miary, mierniki, współczynniki które posłużą do mierzenia i oceny ilościowej danego zjawiska demograficznego, wskaźniki struktury, natężenia, wartość średnia.

Omówienie czynników. Liczby rzeczywiste dotyczące Polski.

Ogólna postać ruchu naturalnego ludności

0x01 graphic

F - fakty zdarzenia - zawieranie małżeństw małżeństwa, zgony,

0x01 graphic
- średnia liczba ludności w badanym roku

C - stała 1000, 10000, 100000.

0x01 graphic
- wprowadzono w roczniku statystycznym od 1983 roku - jest to stan z połowy roku 30 IV, gdy nie ma danych na ten dzień to średnia stanów z dni 1 I i 31 XII lub zamiast daty 1 I można stosować datę 31 XII - roku poprzedniego (pełny rok).

Współczynnik zawierania małżeństw

0x01 graphic

Surowy lub brutto

0x01 graphic

Polska 1997

0x01 graphic

Współczynnik nowożeńców wg wieku

Cząstkowy współczynnik.

Oblicza się oddzielnie dla mężczyzn i kobiet w następujących pięcioletnich przedziałach 15-19, 20-24, 25-29.

0x01 graphic

Współczynnik urodzeń żywych

0x01 graphic

0x01 graphic

Współczynnik płodności kobiet

0x01 graphic

0x01 graphic

Cząstkowy współczynnik płodności kobiet

Wiek rozrodczy kobiet 15-49 lat dzieli się na 7 pięcioletnich przedziałów 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49.

0x01 graphic
Polska 97

0x01 graphic

Demografia

Wykład 3

Współczynnik dzietności kobiet (współczynnik płodności całkowity kobiet)

4) współczynnik dzietności ogólny kobiet wyraża przeciętną liczbę dzieci urodzonych przez 1 kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego, przy stałym poziomie cząstkowego współczynnika płodności z badanego roku kalendarzowego. Oblicza go się jako sumę rocznych lub pięcioletnich współczynników dla kolejnych roczników kobiet w wieku 15-49 lat.
Aby obliczyć współczynnik dzietności ogólnej trzeba przedtem obliczyć cząstkowe dla rocznych lub pięcioletnich grup wiekowych współczynników płodności kobiet

0x01 graphic

oznaczenia

wpł(x) = współczynnik płodności dla poszczególnych roczników wiekowych kobiet (w przybliżeniu na kobietę)

Jeśli nie ma danych o współczynnikach płodności dla pojedyńczych roczników a są dane dotyczące współczynników dla pięcioletnich grup wiekow wówczas suma wartości nmożymy przez 5 wg wzoru.

0x01 graphic

Wspł(0x01 graphic
) - współczynnik płodności dla poszczególnych pięcioletnich grup wieku rozrodczego kobiet (w przybliżeniu na 1 kobietę).

Obliczanie współczynnika dzietności Polska 1998.

Urodzenia żywe na 1000 kobiet

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

Σ

18,7

92,6

96,2

52,2

21,15

4,9

0,2

286,3

Współczynnik dzietności ogólny = 0x01 graphic

5) Współczynnik reprodukcji ludności (zastępowalność generacji).

Obliczany z reguły dla płci żeńskiej.

Jest to relacja liczbowa w jakiej generacja matek jest zastępowana przez generacje córek.

W zależności od wielkości współczynnika wyróżnia się określony typ reprodukcji ludności.

córki

matki

współczynnik

Ocena reprodukcji

110

100

1,100

Reprodukcja rozszerzona

100

100

1,000

Reprodukcja prosta

90

100

0,900

Reprodukcja zawężona

Reprodukcja brutto - wyraża średnią liczbę urodzonych dziewczynek przypadających na 1 kobietę będącą w wieku rozrodczym.

Współczynnik netto - brutto = zgony dziewczynek przed osiągnięciem wieku rozrodczego.

Współczynnik reprodukcji ludności brutto (w linii żeńskiej)

0x01 graphic

0x01 graphic
- wynosi koło 0,485 i jest to stała relacja

Przykład Polska 1998

0x01 graphic
- współczynnik reprodukcji brutto

Interpretacja: w roku 1998 1 matkę zastępowana była przez 0,693 córki (reprodukcja zawężona)

Współczynniki struktury obrazują kolejności urodzeń dziecka przez matkę

Udział części w ogóle zbiorowości.

Kolejność urodzeń dziecka u matki

0x01 graphic

Polska 1998

395 619

Pierwsze

179 076

45,3%

Drugie

121 190

30,6%

0x01 graphic

0x01 graphic

Czynniki kształtujące poziom zawieranych małżeństw.

Czynniki - siły motoryczne potęgujące lub osłabiające dane zjawisko.

Czynniki demograficzne

Czynniki pozademograficzne

Czynniki demograficzne:

Struktura ludności wg wieku (szczególnie populacja 20-29 lat)

Struktura ludności wg płci

Stan cywilny ludności

Czynniki pozademograficzne:

Czynniki kształtujące poziom urodzeń.

Czynniki demograficzne

Czynniki pozademograficzne

Czynniki demograficzne:

Czynniki pozademograficzne:

Niemożliwe lub trudne do zmierzenia.

Czynniki psychologiczne:

Czynniki prawno-administracyjne:

Czynniki szczególne:

Wykład 4

Do oceny współczynników służą skale demograficzne.

Skale demograficzne to wymysł statystyków, nie są wieczne i uniwersalne globalne.

  1. nie ma uniwersalnych skal dla procesów demograficznych na różnych kontynentach.

  2. zmieniających się struktur i uwarunkowań (co 10 - 15 lat) np.: skala umieralności niemowląt z czasu II WŚ nie przystaje do dzisiejszych warunków.

Skala współczynników w promilach na 2000 rok

Poziom

Ocena

poniżej 5‰

bardzo niski

5 - 7‰

niski

7 - 9‰

średni

9 - 11‰

wysoki

11‰ i więcej

bardzo wysoki

Skala dla stosunków demograficznych w Europie.

Skale poziomu urodzeń wg Edwarda Rosseta, (1897-1989, demograf i statystyk)

Poziom

Ocena

poniżej 15‰

niski

15 - 20‰

średni

20‰ i więcej

wysoki

Analiza rzeczywistych liczb tyczących Polski

Małżeństwa zawarte w Polsce

 

ogółem

miasto

wieś

Lata

w tyś

na 1000 ludności

1946

282

11,9

13,8

10,9

1948

319

13,3

14,8

12,5

1950

267

10,8

12,6

9,7

1955

259

9,5

10,8

8,4

1964

231

7,4

7,6

7,2

1970

280

8,5

8,7

8,4

1975

331

9,7

9,6

9,8

1980

307

8,6

9

8,1

1985

267

7,2

7,3

7,1

1990

255

6,7

6,1

7,7

1993

208

5,4

5,1

5,9

1995

207

5,4

5,1

5,8

1997

205

5,3

5,1

5,6

2000

211

5,5

5,4

5,6

Urodzenia żywe w Polsce

 

ogółem

miasto

wieś

Lata

w tyś

na 1000 ludności

1946

622,5

26,2

25,2

26,7

1950

763,1

30,7

30

31,2

1951

783,6

31

30,7

31,2

1955

793,8

29,1

28,6

29,5

1960

669,5

22,6

19,9

24,9

1967

520,4

16,3

14

18,6

1970

546

16,6

14,7

18,8

1975

643,8

18,9

17,2

21

1980

692,8

19,5

18,4

21

1983

720,8

19,7

18,7

21,1

1985

677,8

18,2

16,9

20,2

1990

547,7

14,3

12,6

17,2

1995

433,1

11,2

9,8

13,5

1998

395,6

10,2

9

12,2


Prawo demograficzne wojny.

Edward Rosset - twórca teorii procesu reprodukcji w czasie. 1931 - przedstawił referat na kongresie demograficznym w Rzymie. Wojna rodzi specyficzne cykle w procesie reprodukcji założone z dwóch przeciwstawnych faz: destrukcyjnej oraz kompensacyjnej.

Po wybuchu wojny:

spada liczba zawieranych małżeństw co pociąga za sobą spadek liczby urodzeń, wzrasta liczba zgonów (walki, niedożywienie, brak leków)

Przyrost naturalny spada do bardzo małych rozmiarów.

Po zakończeniu działań wojennych:

urzeczywistnienie małżeństw odłożonych, zawieranie małżeństw ponownych (jedno z małżonków zginęło w czasie wojny),odciągnięcie w czasie urodzenia dziecka.

Faza kompensacyjna trwa mniej więcej tyle co faza destrukcyjna.

Kazimierz Romaniuk statystyk i demograf, powojenny wielki wyż 15 pełnych roczników do roku 1960. W wyżu tym wyróznia się trzy fazy:

Siedliskiem wyżu były ziemie zachodnie - młode pod względem struktury wieku.

15 pokoleń - 11.120.000 urodzonych

W 1960 roku w ogólnej liczbie ludności populacja 0-14 lat stanowiła około 33%.

1956 - wchodzi w życie ustawa o przerywaniu ciąży zw. na trudne warunki społeczno-ekonomiczna kobiety.

1975 - wejście w wiek rozrodczy licznych roczników z powojennego wyżu (tzw. echo wyżu 1955). Epoka gierkowska - polityka mieszkaniowa, wydłużona urlopy macierzyńskie, dodatki, tanie kredyty dla młodych małżeństw.

1664


Wyszukiwarka