3516


Formy poradnictwa zawodowego

SPIS TREŚCI

WSTĘP………………………………………………………….…………3

Rozdział I: Formy poradnictwa zawodowego w świetle literatury…….5

    1. Pojęcie - poradnictwo zawodowe, teoria - praktyka……...…………………5

    2. Klasyfikacja i podziały problemów związanych w poradnictwie…...……….9

    3. Środki i metody działań…………………………………….……………….13

    4. Wyniki i skutki poradnictwa……………………………………..………….18

Rozdział II: Kształcenie i wychowanie przedzawodowe………..……..22

2.1 Badania nad poradnictwem ……………………………………………..…..22

2.2 Instytucjonalne formy poradnictwa zawodowego…………….…………….26

2.3 Orientacja szkolna i zawodowa oraz poradnictwo zawodowe……...………28

2.4 Wychowanie przez pracę w przedszkolu i organizacjach młodzieżowych…35

Rozdział III: Problematyka i metodologia badań……………………..43

3.1 Przedmiot i cel…………………………………………………...………….43

3.2 Problemy badawcze i hipotezy robocze……………………………….……44

3.3 Teren badań i populacja badawcza………………………………………….45

3.4 Organizacja i przebieg badań………………………………………..………46

Rozdział IV: Formy poradnictwa zawodowego w świetle badań własnych………………………………………………………………….47

4.1 Wywiad z Dyrektorem Urzędu Pracy w Sierpcu……………………………47

4.2 Wyniki badań ankietowych…………………………………..……………..48

ZAKOŃCZENIE………………………………….……………………..63

BIBLIOGRAFIA……………...…………………………………………65ANEKSY…………………………………………………………………67

SPIS TABEL I WYKRESÓW……………………………..……………72

Wykresy:

1.Wykres nr 1, Poniższy obraz przedstawia odpowiedz na pytanie: Czy Pana/Pani zdaniem doradca zawodowy jest potrzebny w Urzędzie Pracy?.........48

2.Wykres nr 2, Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie: Czy osobę na stanowisku doradcy zawodowego uważa Pan/Pani za osobę kompetentną?...........................49

3. Wykres nr 3, Graficzny obraz odpowiedzi na pytanie: Kto Pana/Pani zdaniem pomaga bezrobotnym w wyborze zawodu?..........................................................50

4. Wykres nr 4, Źródła z których korzystali bezrobotni szukając informacji o wybranym przez siebie zawodzie………………………………………….……52

5. Wykres nr 5, Schemat przedstawia czy doradca zawodowy pomaga ukierunkować się młodzieży w wyborze dalszej drogi zawodowej lub edukacyjnej………………………………………………………….…………..536. Wykres nr 6, Graficzny obraz przedstawia w skali procentowej jak bezrobotni oceniają porady doradcy zawodowego……………………………………….....54

7. Wykres nr 7, Graficzny obraz przedstawiający formy organizacyjne realizacji zadań doradcy zawodowego……………………………………………….……59

8. Wykres nr 8, Poniższy wykres przedstawia najbardziej efektywni i przydatne zdaniem bezrobotnych formy doskonalenia dla doradców zawodowych…..…..60

9. Wykres nr 9, Czy odbyte szkolenia wzbogaciły Pana/Pani doświadczenie
z zakresu poradnictwa zawodowego przedstawia poniższy wykres…………….61

10. Wykres nr 10, Graficzny schemat przedstawia odpowiedz na pytanie 10….62

Tabele:

1. Tabela nr 1, Poniższa tabela przedstawia odpowiedz na pytanie: Czym jest orientacja zawodowa?...........................................................................................56

2. Tabela nr 2, Tabela przedstawia odpowiedz na pytanie: Czym jest poradnictwo zawodowe?...........................................................................................................58

WSTĘP

Obecnie zagadnienie poradnictwa zawodowego jest szeroko omawiane
w literaturze naukowej, a także w mediach. Współczesne poradnictwo zawodowe staje przed nowymi zadaniami i wyzwaniami. Specjaliści traktują w dzisiejszych czasach życie zawodowe człowieka jako trwający całe życie proces uczenia się
i rozwoju, który musi być wspierany przez odpowiednie do tego przygotowane metody i narzędzia poradnictwa zawodowego oraz doradców zawodowych. Szczególnie ważna jest możliwość korzystania z poradnictwa zawodowego, które dostarcza aktualnych informacji o rynku pracy, zawodach i drogach kształcenia, a także informacji na temat możliwość i wykorzystania, zgodnie
z zainteresowaniami, swojego potencjału intelektualnego i osobowościowego. Mając na myśli poradnictwo jako specyficzne działanie społeczne, najczęściej określa się jego ogólny cel i przyjmuje, iż rozwiązanie problemów radzącego się jest jednoznaczne w zależności od punktu widzenia albo z optymalizacją innych, podejmowanych prze niego, działań lub ze zwiększeniem jego „wewnętrznej” świadomości.

Omawiana dyscyplina pedagogiczna uzyskała powszechne uznanie i stała się znaczącym składnikiem kompleksu nauk pedagogicznych. Zapewne praca człowieka i jego kwalifikacja nadal znaczyć będą najwięcej, ale jak się wydaje - te podstawowe dla pedagogiki pracy kategorie uzyskiwać będą nieco zmienioną wykładnie. Wartością trwałą dla pedagogiki pracy jest rzeczywista i skuteczna praca człowieka, szczególnie praca kwalifikowana, zakładająca wysoki poziom kompetencji i odpowiedzialności zawodowej, natomiast wartością zmienna jest sytuacyjna interpretacja owej pracy.

Celem przedłożonej pracy jest przedstawienie form poradnictwa zawodowego na przykładzie Urzędu Pracy w Sierpcu.

W rozdziale pierwszym pt. „ Formy poradnictwa zawodowego w świetle literatury” omówiono wyjaśnienie pojęcia poradnictwo zawodowe oraz klasyfikacje i podziały problemów rozwiązywanych w poradnictwie.

Rozdział drugi o tytule „ Kształcenie i wychowanie przedzawodowe” przedstawia problemy badań nad poradnictwem jak również Instytucjonalne formy poradnictwa zawodowego.

Rozdział trzeci noszący tytuł:„ Problematyka i metodologia badań” zawiera przedmiot i cel oraz problemy badawcze i hipotezy robocze.

W rozdziale czwartym zatytułowanym „Formy poradnictwa zawodowego w świetle badań własnych” dokonany został wywiad z Dyrektorem Powiatowego Urzędu Pracy w Sierpcu oraz wyniki badań ankietowych.

ROZDZIAŁ I

Formy poradnictwa zawodowego w świetle literatury

1.1 Wyjaśnienie pojęcia: poradnictwa zawodowego, teoria-praktyk

Poradnictwo zawodowe- definicje tego terminu zmieniały się na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat. Przed 1989 r. w Polsce najczęściej używano złożonego terminu „orientacja i poradnictwo zawodowe” lub też posługiwano się pojęciem „orientacja szkolna i zawodowa”. W ostatnim okresie najczęściej używa się terminu „poradnictwo edukacyjno-zawodowe”.Zespół podejmowanych działań i stosowanych środków, takich jak: badanie indywidualnych uzdolnień, informowanie o zawodach itd..Przed okresem transformacji społeczno-kulturowej pojęcie poradnictwa zawodowego było przeważnie używane w wąskim znaczeniu jako udzielanie pomocy w wyborze zawodu szkoły (najczęściej przez poradę). Podkreślano ważność interakcji,
w jaką wchodzi doradca z radzącym się, istotna była znajomość szkół, dróg kształcenia, zawodów, do których przygotowywano młodzież. Tak określane poradnictwo zawodowe, eksponujące funkcję doradczą, często było utożsamiane z indywidualnym poradnictwem zawodowym i traktowane jako ostatni etap długotrwałej działalności, jaką była orientacja zawodowa. Zdarzało się również używanie terminu „poradnictwo zawodowe” w szerokim znaczeniu i taktowanie go jako długotrwałe działania, jako wychowywania do wyboru zawodu, celową, systematyczną długotrwałą działalność socjalizującą i wychowawczą. Natomiast gdy stosowano ujęcie systemowe, ukazywano poradnictwo zawodowe jako zjawisko społeczne, jako podsystem systemu wychowania. Obecnie termin „poradnictwo zawodowe” jest rozumiany znacznie szerzej, nie tylko jako udzielanie pomocy w wyborze zawodu przez poradę ani jako wspieranie jednostki w osiąganiu zakreślonego wcześniej celu, ale jako cało życiowy proces wpierający człowieka , który wiąże się z edukacją do konstruowania wizji cało życiowej aktywności zawodowej (lub/i) z pomocą w momentach krytycznych życia zawodowego, który może być utożsamiany zarówno z poradnictwem indywidualnym/grupowym, jak i z edukowaniem do pomagania sobie samemu w punktach zwrotnych rozwoju zawodowego. Dużą rolę w rozumieniu poradnictwa zawodowego odegrał Donald Super (1980)- twórca teorii rozwoju zawodowego, który wprowadził zmiany w jego opisie i przedstawił definicję kariery. O ile dotychczas, mówiąc o karierze, myślano o awansie, karierze pionowej
i odnoszona ją do zdobywania sukcesów zawodowych, o tyle kariera według Supera obejmowała całe życie (nie tylko zawodowe) człowieka. W modelu rozwoju kariery uwidoczniona została tendencja do ogarniana przez poradnictwo zawodowe znacznie szerszego zakresu problemów.

Poradnictwo zawodowe tym samym przestało już być tradycyjną interwencją w proces decyzyjny, a raczej miało na celu pomoc w określaniu optymalnych dróg rozwoju zawodowego jednostki.

Jednak ciągle jeszcze rozwój człowieka postrzegano jako liniowy, cykliczny lub sekwencyjny, zmierzający do wcześniej ustalonego celu. Zmiany w traktowaniu poradnictwa zawodowego wiążą się z tym, że w obecnej sytuacji życie przestało być ciągiem powiązanych ze sobą zdarzeń. Epizodyczność i zarzucenie idei stałości jest znakiem czasów ponowoczesnych. Mozaika epizodów życia ludzkiego stała się dzisiaj normą. Nie da się przewidzieć do końca przebiegu kariery czy drogi zawodowej (życiowej) ani jej kreować, mając z góry wytyczone cele. Epizodyczna natura świata społecznego prowadzi do wątpienia w istnienie stałej tożsamości człowiek. Kariera (droga życiowa) jest więc jedną narracji biograficznych, tylko jedną z możliwych historii naszego życia. Jednocześnie podkreśla się, że każda indywidualna biografia nie może być rozpatrywana bez szerszych kontekstów, związków jednostki ze społeczeństwem, kulturą, jednostką. Doradca pomaga więc jednostce
w konstruowaniu kariery zawodowej rozumiany jako ”projekt życiowy” i to powstały nie w fazach życia, ale konstruowany , dekonstruowany
i rekonstruowany przez całe życie na nowym, zmieniającym się i niepewnym rynku pracy. Rynek ten odgrywa w poradnictwie zawodowym ogromną rolę.

Dziś wszystkie trzy sektory gospodarki: rolnictwo, przemysł, usługi doświadczają zmian technologicznych. Cena postępu jest taka, że
w społeczeństwie tworzą się dwie grupy: elity profesjonalistów i coraz liczniejsza rzesza bezrobotnych, którzy są pozbawieni szans. Bezrobocie zaczyna być zjawiskiem masowym, charakterystycznym nie tylko dla określonej fazy życia. Odsetek osób trwale pozostających bez pracy stale wzrasta. Ani kwalifikacje, ani przynależność do żadnej grupy zawodowej nie gwarantują ochrony przed bezrobociem. Bezrobocie dziurawi biografie i takie „poszatkowane biografie” stają się normalnymi, tymczasowymi, standardowymi biografiami całej generacji. Niemożliwe jest zaplanowanie we współczesnym świecie precyzyjnie całego swojego życia zawodowego czy precyzyjne jego kontrolowanie. Poradnictwo zawodowe zatem zaczęto postrzegać jako sekwencję interwencji wspomagających, jako długofalowy, zmienny i nieciągły proces, który ma na celu wspieranie człowieka w poszukiwaniu optymalnych dróg rozwoju zawodowego. Obecnie rola poradnictwa polega na wspieraniu jednostki w indywidualnym uczeniu się nie tylko refleksyjnego konstruowania wciąż na nowo własnych biografii. Definicja poradnictwa zawodowego przyjęta przez OECD, Komisję Europejską i Bank Światowy określa je jako usługę i działanie, mające na celu udzielenie pomocy jednostkom, niezależnie od wieku i w każdym momencie ich życia, w dokonywaniu wyborów edukacyjnych, szkoleniowych
i zawodowych oraz w kierowaniu swoim życiem zawodowym. Działania te są podejmowane przez szkoły, uniwersytety i inne szkoły wyższe, instytucje szkoleniowe, publiczne służby zatrudnienia, pracodawców, sektor wolontariatu
i organizacji lokalnych, a także sektor prywatny. Usługa poradnicza i edukacyjna może być świadczona na rzecz jednostek lub grup i mieć charakter bezpośredni (osobisty) albo być świadczona na odległość ( włączając linie pomocowe telefoniczne i serwisy oparte na sieci komputerowej).

Obejmuje ona dostarczanie informacji zawodowej (drukowanej, opartej na technologii ICT i innej), narzędzia oceny i samooceny, przeprowadzanie wywiadów/rozmów poradniczych, lekcji planowania kariery (rozwijających autorefleksję, zwiększających świadomość własnych możliwości, a także kształtujących umiejętności przydatne w kierowaniu życiem zawodowym), programy próbne (dające możliwości wypróbowania różnych możliwości przed ich faktycznym wyborem),programy poszukiwania pracy oraz usługi związane przejściem od świata nauki do świata pracy. Nastąpiła zatem zmiana tożsamości poradnictwa zawodowego - jest ono teraz związane przede wszystkim
z nabywaniem umiejętności zarządzania własną karierą. Tym samym poradnictwo zawodowe i późniejsze poradnictwo edukacyjno-zawodowe zmienia swój charakter , stając się raczej poradnictwem dotyczącym rozwoju kariery. Poradnictwo kariery ma charakter biograficzny, ma ułatwiać bycie w grupie,
w pracy zawodowej, w rodzinie, ma zapewniać akceptację samego siebie, przez refleksyjne przepracowanie życiowych zdarzeń.

1.2 Klasyfikacje i podziały problemów rozwiązywanych w poradnictwie

Przedmiotem działania w poradnictwie pozostaje więc problem, który jest udziałem radzącego się i który prowadzi do zaburzenia jego stosunku do siebie lub/i otoczenia. Sytuacja problemowa jest taką sytuacją psychiczną osoby radzącej się, która jest najczęściej oceniana przez nią negatywnie, może być sytuacją trudną, wstydliwą, stresującą, niejednokrotnie traumatyzującą. Czasem jednak przeżywanie przez ludzie sytuacji problemowych może być stanem mobilizującym, a jedynie wybór sposobów ich rozwiązywania stwarza trudności i może wymagać pomocy doradcy. Rozwiązanie problemu w poradnictwie jest przeważnie dziełem wspólnym doradcy i radzącego się oraz przede wszystkim - w najogólniejszym ujęciu- polega na takim przekształceniu stosunków tego drugiego do przeżywania trudności, aby czuł się on zmobilizowany do działań aktywnych, pozytywnych, społecznie akceptowanych i okazał się zdecydowany na wprowadzenie zmian w życiu. Często pozostając w tych samych warunkach społecznych, w wyniku współpracy z doradcą, powinien odczuwać swoją sytuację jako zadaniową, niebudzącą lęku, nieprzerastającą jego możliwości dokonania zmiany lub/i nieprzerastającą za dużych trudności w wyborze środków wyboru. Z psychologicznego punktu widzenia, warunkiem koniecznym takiego twórczego zaangażowania się w dokonywanie życiowych zmian jest nie tylko uzyskanie odpowiednich wskazówek, co robić, ale posiadanie pewnej gotowości do skorzystania z nich. Podstawą do kształcenia się takiej gotowości jest posiadanie „przeciętnie obliczalnego środowiska” we wczesnym dzieciństwie, kiedy w sposób naturalny jest się kreatywnym, a jednocześnie otwartym i czującym się bezpiecznie w potencjalnej przestrzeni, jaka powstaje między nami a naszymi opiekunami. Nie wykształcenie w dzieciństwie poczucia bezpieczeństwa i nie uzyskiwanie przyzwolenia na zachowania twórcze może utrudniać pokonywanie trudności życia codziennego i korzystanie z poradnictwa w dorosłym życiu . Marian Kulczycki (1998), doszukując się źródeł problemów, podkreślał, że na ogół są one spowodowane przez sam podmiot lub czynniki zewnętrzne. Zwracał przy tym uwagę, że obok poszukiwania ich genezy związane z wcześniejszymi i obecnymi przeżyciami emocjonalnymi, ich rozmiarów i mocy regulacyjnej, jaką mają zarówno one, jak i inne przeżycia
i zachowania jednostki, niemniej ważne jest również - przy uprawianiu poradnictwa - uwzględnianie kontekstu społecznego i kulturowego życia

Zwracał przy tym uwagę, że obok poszukiwania ich genezy związane
z wcześniejszymi i obecnymi przeżyciami emocjonalnymi, ich rozmiarów i mocy regulacyjnej, jaką mają zarówno one, jak i inne przeżycia i zachowania jednostki, niemniej ważne jest również - przy uprawianiu poradnictwa - uwzględnianie kontekstu społecznego i kulturowego życia wspomaganych i sposobu przeżywania przez nich problemów.

Obyczaje, normy, preferowane wartości niejednokrotnie decydują o tym, które stany przeżycia lub zachowania mogą być akceptowane i nagradzane lub potępiane i wymagając z zmiany w poszczególnych obszarach życia ludzi.

To właśnie ze względu na rodzaj przeżywanych przez radzących się problemów w różnych obszarach ich życia (przedmiot poradnictwa) mówi się np.
o poradnictwie rodzinnym (w szerokim znaczeniu), mając na względzie poradnictwo przedmałżeńskie , małżeńskie, rodzinne w wąskim rozumieniu, wychowawcze, seksualne (Z. Izdebski, M. Jędrzejczak, M. Kozakiewicz, T. Kukołowicz, M. Trawińska, M. Ziemska, i inni); o poradnictwie zawodowym, na które składa się zarówno poradnictwo szkolno- zawodowe, jak i poradnictwo dla osób dorosłych, często nazywane poradnictwem pracy, a ostatnio poradnictwem kariery (A. Bańka, T. Nowacki, R. Parzęcki, W. Rachalska, H. Skłodowski,
S. Szajek, B.Wojtasik, Z. Wołk i inni); wyodrębnia się poradnictwo dla osób uzależnionych od alkoholu, od narkotyków, od telewizji, poradnictwo dla pracoholików, dla siecioholików (osób uzależnionych od Internetu), dla osób dotkniętych konsumeryzmem, dla osamotnionych itd. Każde z tych rodzajów poradnictwa odróżniaj szczegółowe cele oraz charakteryzują specyficzne metody pracy doradcy z osobą radzącą się, każde ma własną formę legitymizacji i każde doczekało się własnej, niejednokrotnie bogatej, literatury. O ile podejście socjologiczne do poradnictwa pozwala na wyróżnienie problemów ze względu
a podejmowane przez ludzi zadania, pełnione społeczne role lub obszary życia społecznego, w których człowiek uczestniczy, o tyle podejście psychologiczne zwraca uwagę na wewnętrzne, tożsamościowe uwarunkowania problemów przeżywanych przez osoby korzystające z poradnictwa. Stąd inne klasyfikacje - przebiegające niejako w poprzek wymienionych poprzednio podziałów problemów rozwiązywanych w wymienionych rodzajach poradnictwa
i uwzględniające indywidualna sytuację poszczególnych jednostek - wyróżniają, dwa ich rodzaje:

1) problemy instrumentalne, dotyczące wiedzy, sprawności, umiejętności czy kompetencji społecznych; są to problemy, które człowiek star się rozwiązać przed wszystkim w sposób racjonalny, w poradnictwie określanym przez
M. Kulczyckiego jako relacyjne, a przez M. Straś - Romanowską jako instrumentalne; 2)problemy egzystencjalne rozumiane w sensie szerokim jako „specyficznie ludzki sposób istnienia”, jako poszukiwanie sensu życia; lub
w węższym rozumieniu, jako odnoszenie się do rzeczywistości pozaempirycznej, na którą składają się byty idealne, wartości absolutne w tym także poznawcze
i estetyczne ( M. Straś - Romanowska), możliwe do rozwiązania ( być może tylko częściowego) dzięki poradnictwu określanemu jako życiowe
( M. Kulczycki), życia (H. Kaja) czy biodromalne. Mając na względzie te dwa rodzaje problemów rozwiązywanych przez poradnictwo, Olga Czerniawska mówiła o poradnictwie horyzontalnym i wertykalnym, podkreślił jednak, że przekrój horyzontalny i wertykalny należy rozpatrywać łącznie, choć dla pierwszego wyróżnikiem jest dziedzina porady, dla drugiego stan radzącego się.

Późniejsi badacze zwracali uwagę, iż indywidualizacja ludzkich problemów pierwszego rodzaj, a zwłaszcza rodzaju drugiego, mogła się pojawić dopiero
w społeczeństwach nowoczesnych, gdyż poprzednio, w społeczeństwach pierwotnych, a nawet stanowych, indywidualność musiała podporządkować się grupie.

Stąd też rozwiązywanie problemów dotyczących całego plemienia czy problemów stanowych ( w okresie średniowiecza) było równoznaczne
z rozwiązywaniem problemów pojedynczych członków grupy plemiennej lub osób przynależnych do danego stanu. Stanowisko to zdaje się potwierdzać historia poradnictwa zinstytucjonalizowanego; pierwszego bowiem poradnie powstały na początku XX w., wraz z rodzeniem się nowoczesnego ładu społecznego.

1.3. Środki i metody działania.

Mimo rozwoju poradnictwa i specjalizowania się doradców
w rozwiązywaniu określonych problemów można stwierdzić, że poradnictwo nie dopracowało się zbiorów odrębnych charakterystycznych tyko dla niego środków działania. Doradcy używają najczęściej takich narzędzi, jakie stasują psycholodzy, pedagodzy socjolodzy w badaniach indywidualnych osób lub zjawisk społecznych. Są to, oprócz swobodnych komunikatów werbalnych
i pozawerbalnych, różnego rodzaju testy, kwestionariusze wywiadów, inwentarze, kwestionariusze ankiet, skale ocen lub urządzenia techniczne, służące do pomiaru cech osobowości i różnego rodzaju sprawności. Obecnie coraz częściej są wykorzystywane komputery, zestawienia statystyczne lub opisy gotowych „tożsamości”, traktowane jako wzorce la radzących się. Środki te najczęściej pomagają postawić diagnozę lub zweryfikować, a więc tylko
w stopniu pośrednim i na ogół doraźnie mogłyby służyć rozwiązywaniu problemów radzących się, i to raczej przy nakłanianiu ich do zachowań rutynowych niż motywowanie do działań refleksyjnych. Znacznie większą rolę niż środkom materialnym przypisuje się w poradnictwie samej relacji zbudowanej na wiedzy zawodowej, doświadczeniu, intuicji, empatii, życzliwości doradcy. Dlatego też w opisach poradnictwa stosunkowo rzadko poświęca się uwagę narzędziom działania stosowanym przez doradców oraz tak ważnym dla radzących się kwestiom, jak przestrzenna lokalizacja poradni czy urządzenia wnętrza gabinetów doradców, ich strój i wygląd, a więcej - metodom ich pracy.
Zdaniem pedagogów społecznych poradnictwo jest metodą działania we wszystkich strefach życia społecznego , gdzie opiera się na więzi nieformalnej,
a w kontakcie formalnym stosuje się ją w ramach specjalnie ku temu powołanej instytucji lub na terenie instytucji podejmującej działania towarzyszące.
Z prakseologicznego punktu widzenia w poradnictwie, jako specyficznym działaniu, przeważa metoda werbalna, stosowana w bezpośrednim kontakcie radzącego się z doradcą. Dotychczas nie znaleziono adekwatnej nazwy tej metody. Można by wprawdzie - używając terminologii socjologicznej - uznać ją za pozytywne nakłanianie, lub - stosując terminologię pedagogiczną - za metodę wpływu osobistego. Można poszukiwać jej związku z psychoterapią racjonalną, żadna jednak nazwa nie oddaje w pełni specyfiki poradnictwa. Użycie metody werbalnej w poradnictwie jest stosowane nie tylko w celu wzbogacenia wiedzy podmiotu ( wówczas bowiem mogłoby być zastąpione przez nauczanie, kształcenie, doskonalenie), nie tylko dla zdiagnozowania problemu radzącego się. Poradnictwo nie jest równoznaczne z działaniem opiekuńczym, pielęgnacyjnym, terapeutycznym, propagandowym, reedukacyjnym, informacyjnym czy instruktażowym, chociaż może elementy takich działań zawierać.Bliżej specyfikę metod poradnictwa można poznać, analizując podstawową dla tego działania relację, jaką jest opracowanie i przekazywanie porady. Właśnie sam ten proces, fakt czy zdarzenie niejednokrotnie jest utożsamiane z poradnictwem.

W trakcie opracowania i udzielania porady doradca, stosując podejście dyrektywne lub partycypacyjne, stara się wpłynąć na radzącego się
i spowodować takie jego postępowanie, które uznaje za najbardziej właściwe
w danej sytuacji. Cel taki może osiągać przez umożliwienie otwarcie się, przekazanie nowej wiedzy, okazanie życzliwego zainteresowania, dostarczanie emocjonalnego wsparcia, a w rezultacie takie przeorganizowanie dotychczasowej wiedzy swego rozmówcy, takie przekształcenie jego świadomości, aby był on
w stanie wytworzyć społecznie akceptowany i korzystny dla siebie stosunek do samego siebie i do otoczenia; aby odważnie zdecydował się na rozpoczęcie nowego etapu życia, na wprowadzenie zmian, na przebudowę swojej tożsamości. Doradca może pouczać i oddziaływać terapeutycznie, budzić samorefleksję
i zachęcać do samooceny, wzmacniać psychologicznie i rozbudzać mentalny
i moralny niepokój w radzącym się. Tym samym może pomóc mu rozbić dotychczas utrwalone struktury myślowe, inaczej zorganizować własną wiedzę, przejść przez dezintegrację pozytywną i osiągnąć integrację wewnętrzną na wyższym niż poprzednio poziomie. Pozwala mu lepiej zrozumieć sens swojego życia i trafniej ocenić bycie w świecie. Sama nazwa po - radnictwo, dzięki przedrostkowi „po” wskazuje, że jego sens tkwi w powtarzaniu, powracaniu, kilkakrotnym analizowaniu problemu, a nie jedynie do-dawaniu wiedzy, otuchy itp., jak mogłoby być w do - radztwie, choć można znaleźć wiele analogii między poradnictwem a jednoseryjną psychoterapią. Doradca, podejmując się uczestnictwa w procesach klaryfikacji, strukturowania i eksploracji problemu radzącego się, nie tylko stara się, by wytworzył on u siebie optymalną rozbieżność informacji na temat świata i panujących w nim stosunków, rozbieżność, która motywowałaby go do bardziej sensownego działania, do zmiany swej obecnej sytuacji psychicznej, do nowej interpretacji problemu, do jego niejako oswojenia bądź przekształcenia w problemy inne, mniej traumatyzujące, możliwe do opanowania, by - jak określiłby to A. Giddens - jego lęk przekształcić w „czujność”, która byłaby fizjologicznym
i funkcjonalnym stanem gotowości do konfrontacji ze źródłem zagrożenia.

Ale także dąży i do tego, by wzmocnić samoświadomość wspomaganego
i zachęcić go do „syntetyzacji” życia. Dlatego opracowanie porady nie ogranicza się jedynie do eksplorowania sfery intelektualnej. Doradca, wchodząc w sytuację poradnicza i czynnie w niej uczestnicząc, oddziałuje cała swoją osobowością na osobowość radzącego się. Wpływa na jego emocje, motywacje, system wartości, starając się dotrzeć do samego sedna tożsamości, zachęca do jej świadomościowego przetworzenia, wzbogacenia i podtrzymywania w procesie refleksyjnym działań. A ponieważ ma najczęściej do czynienia z osobami ukształtowanymi w relacjach z innymi podmiotami społecznymi i kierującymi się własnymi wartościami, które te relacje regulują, jego działalność może być określona jako swoista „regulacja regulacji”. Doradca musi się więc także liczyć z tym, że tak niedokreślona, wręcz unikatowa sytuacja poradnicza, może mieć trudny do przewidzenia przebieg i wieloznaczny wynik. W badaniach nad poradnictwem podkreśla się jednak, że doradca, podejmuje się udzielania pomocy, liczy się z zaleceniami prakseologii i na ogół bierze pod uwagę wszystkie za i przeciw tkwiące w jednostce, w jej otoczeniu oraz w sytuacji poradniczej, które mogą pomóc lub utrudnić realizację porady i osiągnięcie postawionego celu. Metody wykorzystywane w poradnictwie są stosowane bowiem nie tyle w celu nauczania ludzi rozwiązywania prostych bieżących zadań, ile w celu dopomożenia im w lepszym zorganizowaniu siebie w stosunku do ważnych życiowych problemów, które przychodzi im rozwiązywać na przestrzeni całego życia. Porady więc - bez względu na to. Czy rozumiemy je jako międzyosobową interakcję, czy jako werbalną swoistą narrację, jako dialog, czy jako dyrektywne przekazanie wskazówek, zaleceń, zadań do wykonania - mają wywołać trwałe zmiany w osobowości radzących się, mają dotknąć ich tożsamości, mają umożliwić im refleksyjne konstruowanie własnej biografii. Ma temu sprzyjać interakcyjny, a niekiedy transakcyjny kontakt radzącego się
z doradcą w układzie face of face, umożliwiający indywidualne rozwiązywanie problemu i swobodne uczestniczenie w interakcji. Obserwuje się jednak, że doradcy nie zawsze są w stanie uniknąć błędów, a udzielana przez nich pomoc nie zawsze ma jednoznacznie pozytywny charakter. Nowoczesna ekspertyza, a za taką możemy uznać przekazaną poradę, jest intensywnie wykorzystywana refleksyjnie. Jednakże miarą skuteczności ekspertów w zakresie rozwiązywania problemów staje się często ich umiejętność dostarczania coraz bardziej przejrzystych precyzyjnych definicji. Eksperci - doradcy w trakcie udzielania porad starają się więc dokładnie określić problem radzącego się. Jednak im ostrzej zarysowany zostanie dany problem, tym bardziej zamazują się sąsiadujące z nim obszary wiedzy, a co za tym idzie, tym trudniej jednostkom. Które sięgają po dane rozwiązania, przewidzieć konsekwencje jego wdrożenia, wybiegające poza specyficznie wyróżnioną dziedzinę jego zastosowania.

Jak widać, wraz z rozwojem poradnictwa pojawia się nowe źródło problemów, którym może być radzącego się przytłaczający nadmiar porad, ekspertyz, wskazań wymagających refleksyjnej selekcji. Nie może o tym zapominać doradca, który w relacji z radzącym się stara się dostarczyć mu nie tylko wąskiej ekspertyzy, ale wielostronnego wsparcia emocjonalnego, wzmocnić goi zachęcić do wprowadzenia zmiany, a który także zmienia swoją wiedzę, wzbogaca własne doświadczenie życiowe i zawodowe, poznaje siebie, choć nie jest celem poradnictwa. Obecnie, obok poradnictwa realizowanego metodą opracowania i/lub przekazywania porad w układzie dwuosobowym, coraz częściej mamy do czynienia z poradnictwem prowadzonym metodami pracy grupowej lub masowej, a więc poradnictwem zapośredniczonym takimi metodami, jak: TV, prasa, Internet lub książka. Jest to poradnictwo, w którym porady są udzielane dużej liczbie anonimowych osób. Dotychczasowe badania nie pozwalają dziś jednoznacznie orzec, które z form poradnictwa - czy zindywidualizowane, cechujące się starannie dobranymi metodami pracy, decydującymi
o niepowtarzalnym przebiegu udzielania porady, czy zastosowane w sposób masowy i standardowy - są bardziej skuteczne, zwłaszcza iż coraz częściej można zaobserwować, że w różnych obszarach życia społecznego napotkany rzeczywisty przedmiot lub wydarzenie wydają się mniej realne niż ich medialne przedstawienie.

1.4. Wyniki i skutki poradnictwa

Jednym z trudniejszych zadań w poradnictwie jest zatem określanie jego wyników czy ukazywanie jego skutków. Zawodzą tu zarówno obliczenia liczbowe dotyczące ilości udzielonych porad, przekazanych zaleceń czy zastosowanych środków, jak i oceny opisowe właścicieli poradni czy służb kontrolujących poradnictwo, próbujących określić choćby jego demograficzny, społeczny lub ekonomiczny wymiar. Najbardziej miarodajne zdają się więc obserwacje zachowania się osób radzących się w ich życiu codziennym
i śledzenie, w jaki sposób radzą sobie z problemami, w rozwiązywaniu których skorzystały z pomocy poradniczej. Jednakże, podobnie jak w odniesieniu do badania wyników innych działań społecznych, których celem jest wywołanie zmian w ludziach, niejednokrotnie bardzo trudno oddzielić skutki poradnictwa od skutków innych wpływów społecznych oraz procesów zachodzących
w ludzkiej psychice niezależnie, a czasem wbrew, tym wpływom. Dlatego
o wynikach poradnictwa można mówić z dużą ostrożnością, a uzyskane opinie na temat pomocy poradni rozpatrywać w kontekście innych wydarzeń biograficznych osób radzących się oraz doradców.

Poradnictwo jako zinstytucjonalizowane działalność poradni. Jest to inny sposób definiowania poradnictwa. Zakłada się tym samym, Ze:

- poradnictwo jest działaniem zorganizowanym, a więc nazwa poradnictwo przysługuje działaniom prowadzonym wyłącznie w powołanych do tego celu instytucjach;

- wszystko to, co dzieje się w poradni, jest poradnictwem. Jednocześnie uwzględnia się, iż poradnia powstaje jako odpowiedź na potrzeby społeczne środowiska, a w związku z tym nie pracuje w próżni społecznej, ale
w określonych realiach. Taki sposób definiowania poradnictwa pociąga za sobą potrzebę analizowania samego procesu wyodrębniania się zorganizowanego poradnictwa. Można przypuszczać, że poradnictwo, jako działalność instytucjonalna podlegało tym wszystkim przemianom, jakimi podlegają zorganizowane instytucje. W pierwszym okresie powstawania instytucji poradniczych istniał prawdopodobnie tzw. System prymitywny, tworzony przez pewną grupę ludzi przeżywających określone problemy i poszukujących takich osób, które mogłyby je rozwiązać. W okresie tym role zawodowe doradcy
i radzących się nie były dokładnie zdefiniowane i udzielający porad postępowali w sobie tylko znany sposób.

W drugim okresie instytucjonalizacji poradnictwa prawdzie nadal zdarzać się mogły indywidualne sposoby działania, jednak wyłonił się „przywódca”, czyli osoba, która sprecyzowała bardziej konkretne wymagania pod adresem roli doradcy i podjęła się organizacji działań. Wówczas powstała poradnia jako instytucja i pojawił się jej właściciel. Wreszcie w trzecim okresie rozwoju zinstytucjonalizowanego poradnictwa w poradniach powstały odpowiednie służby wiążące je ze środowiskiem, „dbające o zbyt i podaż”, reagujące na zmiany otoczenia poradni i zabiegające o dostosowanie jej pracy do potrzeb środowiska. Czasem zadania takie wypełnia sam właściciel poradni, czasem specjalne komórki promocji czy reklamy.

Poradnictwo zinstytucjonalizowane, uprawiane przez profesjonalnych doradców, przyjmuje kształt działań zorganizowanych, co oznacza, ze nie sprowadza się do chaotycznego i w sposób naturalny regulowanego udzielania wsparcia każdej zgłaszającej się osobie, ale swoiście reglamentuje pomoc poradniczą przez: planowanie pracy, wyróżnienie specjalizacji zatrudnionych profesjonalistów, wprowadzenie przyjęć klientów, sformalizowanie procesu badania i udzielania pomocy, wreszcie sporządzanie sprawozdań i raportów
z pracy poszczególnych specjalistów, poszczególnych działów poradnictwa bądź za kolejne okresy ( miesięczne. Półroczne, roczne) pracy. Sama lokalizacja poradni, zagospodarowanie jej przestrzeni i urządzenie wnętrza dużym stopniu określają tożsamość zinstytucjonalizowanego poradnictwa, czyli :wymuszają
i umożliwiają” korzystanie z pomocy zatrudnionego w placówce doradcy.
Poradnictwo rozumiane jako działalność zinstytucjonalizowanych poradni pozwala traktować je jako takie zjawisko lub fenomen społeczny, który ma związek z innymi procesami i/lub obszarami życia społecznego, jak chociażby: edukacja, produkcja, dystrybucja wiedzy, sprawowanie wiedzy i społecznej kontroli. Można zauważyć, że warunkami sprzyjającymi rozwojowi zinstytucjonalizowanego poradnictwa i zwiększaniu się jego społecznej roli
w życiu pojedynczych osób i w życiu społecznym środowiska pozostają co najmniej trzy z nich:

- odpowiednio wysoki poziom materialny i kulturalny, umożliwiający zaspokojenie podstawowych potrzeb i zapewniający warunki do wytworzenia refleksyjnego stosunku jego członków do życia i postrzegania własnych problemów;

- wzrost tolerancji społecznej, która dopuszczałaby odrębność wyborów jednostek w obrębie makro-; mezo- i mikrostruktur społecznych oraz akceptowałaby, a nawet popierała pluralizm ich zachowań, celów i dążeń;

- doznawanie przez same jednostki osobistego poczucia wolności, dające podstawy wyboru indywidualnych zachowań, rozbudzające dążenia do zrozumienia siebie o motywujące do zgłębienia sensu rozwoju osobistego i sensu zmian świata zewnętrznego, ale w poszukiwaniach tych wymagające wsparcia osób kompetentnych i życzliwych, w tym wypadku profesjonalnych doradców.
W Polsce w zinstytucjonalizowanej postaci występuje przede wszystkim poradnictwo wychowawcze, rodzinne, zawodowe, medyczne, rolnicze, prawne. Poza tym jest wiele poradni wysoce specjalistycznych i mało rozpoznanych.
Ze względu na ogólnie przyjazny charakter ich pracy i dużą swobodę w zakresie korzystania ze świadomej nich pomocy, nie można uznać ich rozwoju za próbę społecznej seperacji lęków, wstydu, nieadekwatności czy innych niepokojów, przeżywanych przez osoby radzące się, a raczej trzeba traktować jako odpowiedź pastwa, stowarzyszeń i organizacji oraz osób życzliwych na potrzebę uzyskania profesjonalnego wsparcia. Do 1989 r. wszystkie poradnie, z wyjątkiem parafialnych organizowanych przez Kościół katolicki podlegały administracji państwowej, choć były nie tylko powoływane przez państwo , ale za jego przyzwoleniem między innymi przez takie stowarzyszenia, jak: Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci itp., które tworzyły własne poradnictwo.

Ich działalność była traktowana jako forma pomocy społecznej, realizowanej
w ramach polityki społecznej państwa. Po powrocie politycznym został przełamany państwowy monopol na organizowanie pomocy społecznej
i nastąpiła swoista eksplozja różnorodnego, zinstytucjonalizowanego poradnictwa. Powstały, obok państwowych, również prywatne poradnie, skomercjalizowane, autonomiczne. Zerwane zostały więzi organizacyjne starych poradni. Niektóre uległy likwidacji, inne zmianie, jak np. poradnie wychowawczo - zawodowe podległe ministerstwu edukacji przekształciły się

w poradnie psychologiczno - pedagogiczne, w niewielkim stopniu odstępując od poprzedniego celu swojej działalności. Powstały odrębne poradnie zawodowe, pojawiły się liczne poradnie zajmujące się rozwiązywaniem poszczególnych, czasem bardzo specyficznych problemów ludzi. Zamiast ujednoliconego systemu organizacyjnego pojawiła się rzeczywistość mozaikowa, kalejdoskopowa, składająca się zarówno z działalności zorganizowanych instytucji, jak
i niejednokrotnie krótkotrwałych działań pojedynczych osób. W związku z tym, jeśli dziś przyjmujemy, że poradnictwo jest to całokształt działalności instytucji - poradni, dominującą w nim metodą działania wcale nie musi być udzielani porad. Trudno także traktować poradnictwo jako fragment polityki społecznej państwa, gdyż coraz częściej rynek weryfikuje przydatność różnorodnych usług poradniczych i doradczych.

Rozdział II

Kształcenie i wychowanie przed zawodowe

2.1. Badania nad poradnictwem

Mówiąc o poradnictwie, warto wspomnieć także o badaniach, które były prowadzone w Polsce nad instytucjami poradniczymi i rozwiązaniami organizacyjnymi, a także metodami działania doradców. W okresie międzywojennym badania były prowadzone przez pojedynczych badaczy. Znane są przede wszystkim badania nad poradnictwem zawodowym B. Biegeleisena, J.W. Dawida, J. Joteyki. W okresie powojennym były i są to indywidualne lub zespołowe badania nad poradnictwem prowadzone przez: A. Bańkę,

O. Czerniawską, Z. Izdebskiego, M. Jędrzejczaka, H. Kaję, A. Kargulową, M. Kozakiewicza, T. Kukołowicz, M. Kulczyckiego, A. Matuszczyka, R. Pawłową, H. Skłodoskiego, E. Sujak, S. Szajka, J. Włodek-Chronowską i B. Wojtasik. Poza tym, w latach 70. XX w. powołane zostały instytuty resortowe przy ówczesnym ministerstwie oświaty i wychowania, w których były prowadzone ( m.in. tzw. węzłowe) badania nad poradnictwem wychowawczym w Instytucie Badań nad Młodzieżą pod kierunkiem S. Słyszowej i nad poradnictwem zawodowym w Instytucie Kształcenia Zawodowego pod kierunkiem
T. Nowackiego i W. Rachalskiej. W jakiejś mierze instytucją koordynującą bdania nad poradnictwem było także ogólnopolskie seminarium naukowe prowadzone
w latach 1979-1995 przez Instytut Pedagogiki i Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego pod ogólnym hasłem Poradnictwo we współczesnym społeczeństwie. Uczestniczyli w nim badacze ze wszystkich ważniejszych uczelni w kraju, goście zagraniczni i twórczy praktycy. Celem wystąpień i prowadzonych dyskusji, które zostały opublikowane w materiałach poseminaryjnych, było dopracowanie się teorii poradnictwa- poradoznastwa, ale także doskonalenie poradniczej praktyki. Zamiennym wydarzeniem dla badań nad poradnictwem i doskonała okazją do wymiany poglądów teoretyków
i praktyków poradnictwa była zorganizowana przez Zarząd Główny Stowarzyszenia Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, od 29 do 31 maja 2002 r. w Warszawie, Światowa Konferencja Międzynarodowego Stowarzyszenia Poradnictwa Szkolnego i Zawodowego IAEVG ( Internactional Association for Educational and Vociational Guidance), na której obradowano pod hasłem Doradca-profesja, pasja, powołanie?, dzieląc się doświadczeniami z zakresu poradnictwa(głownie zawodowego) w skali światowej. Poradnictwo stanowi także wielokrotnie przedmiot badań prowadzonych w trakcie przygotowywania rozpraw magisterskich, rzadziej doktorskich bądź habilitacyjnych. W Polsce wychodzą też periodyki, w których są rozważane problemy poradnictwa. Są to przede wszystkim: „Problemy Poradnictwa Psychologiczno- Pedagogicznego”, „Poradnictwo Zawodowe. Biuletyn Stowarzyszenia Doradców Szkolnych i Zawodowych RP”, częściowo „Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze”. Na wielu uczelniach kształcą się doradcy na studiach licencjackich, magisterskich i podyplomowych oraz są prowadzone zajęcia dydaktyczne poświęcone kwestiom poradnictwa.

W strukturze niektórych ośrodków akademickich znajdują się zakłady bądź pracowanie poradoznastwa lub badań nad określonym poradnictwem. Ośrodki poradnictwa zawodowego były powoływane przez Krajowy Urząd Pracy, obecnie Sekcję Poradnictwa Zawodowego
w Departamencie Rynku Pracy w Ministerstwie Gospodarki i Pracy, poradnictwa psychologiczno- pedagogicznego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
i Sportu. Przez różne podmioty społeczne są organizowane kursy dla osób udzielających różnorodnych porad , np. handlowych, ekonomicznych, technicznych itp. Podsumowanie. Gdyby chcieć syntetycznie określić poradnictwo, to jego specyfikę czy tożsamość ujmować mogą następujące stwierdzenia:

  1. Poradnictwo jest systemem czynności ludzkich, a więc systemem społecznym.

  2. Jest działaniem (działalnością) racjonalnym, a więc przysługuje mu cecha celowości w realizacji zamiarów osób z nim wiązanych. Nie jest to więc działanie spontaniczne i przypadkowe, choć może zawierać elementy takich zachowań.

  3. Orientuje się na optymalizację, na udoskonalenie cech osobowości
    i zachowań, a więc na rozwój motywacji, przekształcenie emocji, wzbogacenie zasobu informacji, rozbijanie stereotypów myślenia u osób radzących się , rozwój ich refleksyjności i krytycyzmu, a także na wytwarzanie na platformie stosunków społecznych zachowań wyżej ocenianych niż poprzednie, przyjaznych wobec siebie i innych, sprzyjających integracji społecznej i usuwaniu zakłóceń.

  4. Jest działaniem plasującym się na różnych poziomach życia społecznego, może bowiem dotyczyć jednostek, pewnych grup nieformalnych, zorganizowanych instytucji, wreszcie globalnego społeczeństwa ,
    w zależności od tego, czyje problemy są rozwiązywane.

  5. Jest rozwiązywaniem problemów życiowych ludzi. Mówiąc
    o problemach, mamy na uwadze pewne złożone zadania o charakterze adaptacyjnym lub decyzyjnym lub/i stany emocjonalne niekiedy frustracyjne, z którymi jednostka musi się uporać w życiu, a których samodzielne optymalne rozwiązanie przekracza w danej sytuacji jej możliwości.

  6. Przedmiotem działania w poradnictwie nie jest jednostką jako taką, ale problem, który jej dotyczy, a który prowadzi do zaburzenia stosunku jednostki do siebie lub/i do otoczenia. Stąd poradnictwo zajmuje się również związkami między ludźmi, sytuacjami zewnętrznymi i szerszymi systemami społecznymi, chociaż mogłoby się zdawać, że dotyczy jedynie spraw osoby zasięgającej porady.

  7. Realizuje się je w układzie interakcyjnym sprzyjającym powstawaniu nowych wartości i wytwarzaniu się odrębnego stosunku społecznego, który można określić stosunkiem poradniczym, opartym na współdziałaniu uczestników.

  8. Jest działaniem podejmowanym przez doradców wobec, dla i przy współudziale radzących się, z tym, że nie jest dokładnie określona profesja doradcy, choć w przepisie roli wymaga się od niego kompetencji w tym zakresie, w którym udziela pomocy oraz posiadania takich cech osobowości i stosowania takich metod działania, które nie byłyby sprzeczne z ogólnym charakterem działalności poradniczej.

  9. Działalności tej nie przysługuje precyzyjnie określony rodzaj czynności, forma organizacyjna lub metoda postępowania, a jedynie przypisuje się przyjazny i wspomagający charakter.

  10. W działaniu tym udział radzącego się jest dobrowolny, wkład doradcy wynika z poczucia społecznego obowiązku lub z racji wykonania zawodu.

2.2. Instytucjonalne formy poradnictwa zawodowego

Poradnictwo zawodowe jest nie tylko zestawem bardzo zróżnicowanych
i złożonych działań, idei i wartości, ale również złożoną siecią instytucji, zbiorowości społecznych, organizacji. Poradnictwem edukacyjno- zawodowym zajmują się w Polsce Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu oraz ministerstwo Gospodarki i Pracy. Ważną rolę w integracji działań obu resortów pełni Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, które należy do Międzynarodowego Stowarzyszenia Poradnictwa Zawodowego (IAEVG/AIOP). Poziom centralny poradnictwa zawodowego
w Ministerstwie Gospodarki i Pracy obejmuje Departament Rynku Pracy oraz Wydział Poradnictwa Zawodowego i Sieci EURES. Tutaj są realizowane programy finansowe ze środków pomocowych np. wspólnie prowadzone
z MENiS Narodowe Centrum Zasobów Poradnictwa Zawodowego., które gromadzi i udostępnia informacje na temat możliwości kształcenia i szkolenia zawodowego w Europie, ale także program „Transnacjonalne Poradnictwo Zawodowe”, obejmujące kształcenie doradców w zakresie europejskiego poradnictwa zawodowego, realizujące programy „Poradnictwo na Odległość” oraz „Europejski Doradca Zawodowy”. Na poziomie regionalnym funkcjonują
w resorcie pracy wojewódzkie urzędy pracy oraz centra informacji i planowania kariery zawodowej. Poziom lokalny obejmuje powiatowe urzędy pracy oraz kluby pracy. W ramach rządowego programu aktywizacji zawodowej absolwentów „Pierwsza Praca” powstały w resorcie pracy: gminne centra informacji, akademickie biura karier, szkolne ośrodki kariery, mobilne centra informacji zawodowej OHP. Poziom centralny poradnictwa zawodowego
w Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu obejmuje”, Departament Kształcenia Ogólnego, Specjalnego i Profilaktyki Społecznej, Departament Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Oddziały Doskonalenia Nauczycieli - centralne: CODN, Centrum Medyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, Polonijne Centrum Nauczycielskie (PCN). Na szczeblu regionalnym działają wojewódzkie oddziały doskonalenia nauczycieli, publiczne placówki doskonalenia nauczycieli, powiatowe i gminne publiczne i niepubliczne placówki doskonalenia nauczycieli.

Poradnictwem zawodowym w resorcie edukacji zajmują się także centra kształcenia praktycznego oraz centra kształcenia ustawicznego. Ważnymi instytucjami poradnictwa zawodowego są poradnie psychologiczno- pedagogiczne. Pracownicy tam zatrudnienia udzielają pomocy młodzieży
w wyborze kierunku kształcenia, poznawania zawodów, planowania kariery zawodowej. Jednak zakłada się, iż poradnictwo edukacyjno- zawodowe powinno być prowadzone przede wszystkim w szkołach. Szkoły przygotowują uczniów przez wszystkie lata nauki do planowania drogi rozwoju zawodowego, wybierania ścieżek edukacyjnych, zawodów, a także do wejścia na nowy rynek pracy. Dzięki przeprowadzonej reformie edukacji w programach szkolnych
w gimnazjach. Liceach profilowanych i szkołach zawodowych powstały nowe przedmioty nauczania, w których programach są treści związane z edukacją zakresie konstruowania kariery zawodowej.

W gimnazjum jest przewidziany przedmiot: wiedza o społeczeństwie, którego jednym z modułów jest: wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym, natomiast w liceum profilowanym i szkole zawodowej powstał nowy przedmiot: przedsiębiorczość, który ma na celu m.in. rozbudzanie
u uczniów potrzeby świadomego kształtowania kariery zawodowej oraz pomoc w wyborze i realizacji ścieżki zawodowej. Poradnictwem edukacyjno- zawodowym w szkole zajmują się pedagodzy szkolni, nauczyciele
i wychowawcy klas. W niektórych szkołach utworzono szkolne ośrodki kariery
i powołano szkolnych doradców zawodu. Rosnąca demokratyzacja społeczeństwa a przede wszystkim zamiany na rynku pracy spowodowały upodmiotowienie osób radzących się i większe zainteresowanie kreowaniem biografii zawodowej. Wzrosła zatem aktywność młodzieży, która zdobywa informacje, próbuje lepiej poznać siebie, aby móc lepiej planować drogi swojego rozwoju zawodowego.

2.3. Orientacja szkolna i zawodowa oraz poradnictwo zawodowe

W literaturze pedagogicznej, psychologicznej i socjalnej, a szczególnie
w literaturze zawodoznawczej wprowadza się różne terminy służące przedstawieniu tych treści, które najogólniej biorąc związane są z zawodem, jak również z prawidłowych i skutecznych funkcjonowaniem w wybranych zawodach. Oto terminy najczęściej stosowane: preorientacja zawodowa, orientacja szkolna, orientacja zawodowa, orientacja szkolna i zawodowa, orientacja i poradnictwo zawodowe, poradnictwo zawodowe, doradztwo zawodowe, reorientacja zawodowa i selekcja zawodowa oraz przekwalifikowanie zawodowe. Oczywiście różni autorzy różnie je określają
i interpretują. Przyjmując cztery następujące czynniki porządkujące sprawy terminologiczne:

Można wyróżnić osiem pojęć i zarazem etapów charakteryzujących działania
w poważnym zakresie. Będą to:

    1. Preorientacja zawodowa - traktowana jako układ przypadkowych
      i celowych oddziaływań, umożliwiających jednostce i zespołom zdobycie wiedzy o zawodach. Dodać trzeba, że chodzi tu w szczególności
      o działania w domu rodzinnym, w przedszkolu i w nauczaniu początkowym, tj. dotyczące głównie dzieci.

    2. Orientacja szkolna i zawodowa - prowadzona w sposób celowy
      i zorganizowany wśród uczniów ogólnokształcących (gimnazjalnych
      i licealnych), stających przedwyborom odpowiedniej szkoły zawodowej lub wyższej, a co się z tym wiąże - przed wyborem odpowiedniego zawodu.

    3. Orientacja zawodowa - prowadzona w sposób celowy i zorganizowany wśród uczniów gimnazjów i liceów profilowanych, stojących obok wyboru zawodu i podjęcia decyzji zawodowej.

    4. Orientacja i poradnictwo zawodowe prowadzone w szkole zawodowej,
      a więc wśród młodzieży, która dokonała już wyboru zawodu, lecz której wiedza o wybranym zawodzie jest jeszcze bardzo skromna.

    5. Poradnictwo zawodowe - dotyczy osób czynnych zawodowo, które albo dążą do mistrzostwa w zawodzie i oczekują w tym pomocy o charakterze doradczym, albo też stoją przed koniecznością zmiany zawodu i wyboru
      w pełni odpowiadającego nowym okolicznościom i nowym potrzebom.

    6. Doradztwo zawodowe - stosowane głównie wobec osób bezrobotnych
      i poszukujących pracy.

    7. Reorientacja zawodowa - stosowana wobec pracujących pragnących zmienić zawód lub niepracujących zmuszonych do zmiany wcześniej wyuczonego i wykonywanego zawodu, a więc wobec osób, które nastawiły się na przekwalifikowanie zawodowe.

    8. Selekcja zawodowa - stosowana zarówno przy wyborze, jak i przy weryfikacji przydatności zawodowej osób pracujących zawodowo.

Powyższy zestaw terminologiczny odzwierciedla procesy występujące w ciągu całego życia. Uzasadnienie terminu „orientacja szkolna i zawodowa” można znaleźć w pracy S. Baścika, który pisze: „ Przez orientację zawodową rozumie się pomoc młodzieży w wyborze zawodu. Ponieważ obecnie zawód zdobywa się głównie przez naukę w szkole, używa się również nazwy orientacja szkolna. Bardziej skrupulatni autorzy stosują określenie - orientacja szkolna i zawodowa. Termin ten używany jest w literaturze francuskiej i stamtąd został przejęty prze inne kraje europejskie”[12, s. 53]. Za daną nazwą przemawiają następujące okoliczności:

Dodać należy, że w przypadku znacznego pobytu młodego człowieka w szkole, ważniejszy staje się trafny wybór szkoły niż skonkretyzowany wybór zawodu. Potwierdzają to przekonująco losy absolwentów liceów ogólnokształcących. Wanda Rachalska z kolei stwierdza, że orientacja szkolna stanowi jedynie etap szerzej rozumianej orientacji zawodowej. S. Baścik, na podstawie analizy literatury krajowej i zagranicznej oraz dokumentów prawnych i wyników badań własnych, ustala następujące zadania w zakresie orientacji zawodowej, prowadzonej w szkole ogólnokształcącej:

- długotrwała i wielostronna obserwacja ucznia powiązana z badaniem jego stanu psychicznego;

- kształtowanie postaw dotyczących pracy, życia, społeczeństwa, siebie samego, aspiracji życiowych i zawodowych;

- wykrywanie indywidualnych zdolności i skłonności uczniów; rozwijanie
i utrwalanie cech pozytywnych oraz rozwijanie zamiłowań zawodowych;

- indywidualne konsultacje z uczniami i rodzicami w celu właściwego ukierunkowania wyboru zawodu;

- informacja zawodowa przeznaczona dla uczniów i rodziców, a dotycząca wymaganych zdolności cech charakteru oraz warunków pracy w różnych zawodach i prowadzona różnymi środkami;

- praktyczne zapoznawanie się z niektórymi podstawowymi zawodami ważnymi dla gospodarki narodowej i dla danego regionu;

- informacja o szkołach i innych instytucjach przygotowujących do poszczególnych zawodów;

- informacja o potrzebach społecznych w zakresie rozwoju poszczególnych dziedzin życia społeczno- gospodarczego i w związku z tym informacja
o możliwościach rynku pracy;

- udzielanie uczniom i rodzicom porad dotyczących wyboru zawodu lub szkoły oraz zaangażowanie do tej pracy nauczycieli, doradców zawodowych, lekarza
i pracowników społecznych;

- kontrolowanie skuteczności udzielanych porad w celu podniesienia poziomu

i stałego doskonalenia metody orientacji.

Rozwiązania realizacyjne takiego programy mogą być różne, przy czym autor opowiada się za czterema systemami działań:

  1. tradycyjny system orientacji zawodowej, polegający na działaniu niezależnie od szkoły, w placówkach specjalistycznych (poradniach, biurach, ośrodkach);

  2. system wewnątrzszkolny, wykluczający istnienie komórek specjalistycznych - orientacja realizowana jest w ramach programów nauczania;

  3. system wewnątrzszkolny, funkcjonujący w strukturze szkoły w postaci cykli czy klas orientacji, ze zróżnicowanymi programami (system ten nie kłóci się z pozaszkolnymi istnieniami placówek orientacji zawodowej, ale ściśle współpracuje ze szkołą w zagadnieniach orientacyjnych);

  4. system polegający na działaniu w ramach szkoły w formie konsultacji
    i porad stale towarzyszących uczniowi, udzielanych przez specjalistów - doradców szkolnych.

Szczegółowa analiza rozwiązań stosowanych w poszczególnych szkołach, szczególnie w dotychczasowych szkołach ogólnokształcących (podstawowych
i średnich), upoważnia do twierdzenia, że w zasadzie wszystkie te systemy są stosowane, a ich skuteczność uzależniona jest od wielu czynników, tak szkolnych, jak i pozaszkolnych. S. Szajek twierdzi, że przygotowanie ucznia do wyboru zawodu i szkoły ma przynieść spodziewane rezultaty, to wymaga ono od szkoły:

Tak więc „szkoła może i musi stać się terenem, na którym powinni działać
i współdziałać nauczyciele i uczniowie, rodzice i zakłady opiekuńcze, lekarze szkolni i poradnie wychowawczo-zawodowe, organizacje młodzieżowe
i instytucje wychowania pozaszkolnego, zakłady pracy oraz wydziały zatrudnienia i spraw socjalnych itp., w celu przygotowania dorastających pokoleń do podjęcia słusznej decyzji co do wyboru zawodu i szkoły . Wanda Rachalska rozumując prze orientację zawodową całokształt zabiegów wychowawczych, mających pomóc młodzieży samodzielnym, właściwym
i uzasadnionym wyborze zawodu, stawia przed nią następujące zadania ogólne:

  1. wyposażenie młodzieży w wiedzę o zawodach i drogach zdobywania zawodu,

  2. kształtowanie umiejętności samooceny,

  3. kształtowanie właściwego stosunku do pracy,

  4. wyrabianie podstawowych umiejętności i sprawności przydatnych
    w pracy zawodowej.

Takie podejście do zadań orientacji zawodowej czyni ją procesem wielostronnym, dopełniającym poniekąd wcześniej omówione procesy wychowania przez pracę i kształcenia ogólnotechnicznego. Zasygnalizowałam tylko niektóre problemy dotyczące orientacji szkolnej i zawodowej.

Aktualnie zajmują się tymi sprawami różne instytucje i ośrodki: Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Instytut Badań Edukacyjnych, Wojewódzkie i Rejonowe Urzędy Pracy oraz niektóre szkoły wyższe. Widoczne i odczuwalne jest rozproszenie wysiłku badawczego.

Wyrażono nadzieje, że rolę tę przejmie powstałe w 1990 r. Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej, które między innymi dążą do powołania międzyresortowego zespołu do koordynowania prac zawiązanych z opracowaniem systemu orientacji i poradnictwa zawodowego dostosowanego do systemu funkcjonującego w EWG. Niestety, dotychczas nie uzyskano porozumienia. Należy jednak wyrazić zadowolenie, Ze w powyższej problematyce stosunkowo wiele uwagi poświęca ostatnio Ministerstwo Edukacji Narodowej, które w swoich programach dokumentach będących wyrazem działań reformistycznych wprost stwierdza, iż trudno wyobrazić sobie prawidłowy przebieg zmian edukacyjnych bez rozwiązania interesującego nas problemu poradnictwa zawodowego.

Ten nurt działań orientacyjnych, poradniczych i doradczych uzyskuje ostatnio coraz wyraźniejsze wsparcie teoretyczne. Mam w szczególności na myśli interesujące opracowanie Bożeny Wojtasik, Elżbiety Podolskiej-Filipowicz

i Włodzimierza Trzeciaka, a także liczne wydawnictwa Krajowego Urzędu Pracy .

2.4. Wychowanie przez pracę w przedszkolu i w organizacjach młodzieżowych

O wychowaniu przez pracę mówi się i pisze stosunkowo dużo i od dawna. Wystarczy odwołać się chociażby do publikacji książkowych T. Nowackiego: Wychowanie przez pracę oraz Praca i wychowanie; Wiktora Szczerby:
O wychowaniu prze pracę czy też do innych opracowań i licznych artykułów na powyższy temat, żeby dojść do przekonania, że problem rzeczywiście nie jest nowy, a przy tym nadal bardzo aktualny, ponieważ:

  1. dotychczas nie znalazł odpowiedniego do rangi o potrzeb rozwiązania;

  2. dąży się, aby wychowanie przez pracę stało się powszechnie obowiązującą zasadą wychowania dostosowań do okresów rozwoju, jego naturalnych predyspozycji i warunków środowiska.

Z linii rozwoju zawodowego jednostki wynika, że wychowanie prze pracę jest sprawą aktualną w każdym okresie życia człowieka, stąd mówić można o:

Wychowanie przez pracę to zamierzony i celowo zorganizowany rodzaj działalności wychowawczej, którego cechą szczególną stanowi wykorzystanie pracy w procesach oddziaływania na jednostkę i dokonywania zmian w jej osobowości. Jak wynika z definicji, w procesie wychowania prze pracę, traktowanego jako składnik szeroko rozumianego wychowania, dzięki którym powstają wytwory, pełnione są usługi lub dokonuje się proces badawczy
i twórczy. Przyjęło się wyróżniać następujące rodzaje czynności, które wykonywane są w procesie wychowania prze pracę i nazywane są
w uproszczeniu pracą:

- czynności samoobsługowe, dzięki którym jednostka obsługuje samą siebie (jedzenie, ubieranie i rozbieranie, czynności fizjologiczne i inne),

- czynności porządkowe, wykonywane w swoim otoczeniu,

- czynności usługowe z myślą o innych

- czynności wytwórcze (tzw. Prace fizyczne), dzięki którym powstają wartości materialne (wytwory),

- czynności badawcze i twórcze, dzięki którym powstają wartości tzw. duchowe

- czynności organizacyjne, warunkujące prawidłowy i skuteczny przebieg wszystkich czynności.

Nieprzypadkowo wyróżniając rodzaje czynności nazwaliśmy je umownie pracą, w istocie rzeczy bowiem o pracy mówić można jedynie w dwóch wcześniej omówionych znaczeniach: ekonomicznym i społecznym.

Dla każdego z wymienionych środowisk wychowania przez pracę istotne jest to, że dominuje w nich któryś z układów czynnościowych. Tak na przykład
w przedszkolu dominować będą prace samoobsługowej porządkowe; w szkole - prace porządkowe i organizacyjne; w organizacji młodzieżowej (np. ZHP) - prace organizacyjne i usługowe, zaś w produkcyjnym zakładzie pracy - prace wytwórcze, a w instytucie naukowym - prace badawcze i twórcze. Ze względu na ukazane wyżej zróżnicowanie mówi się niekiedy o wychowaniu prze pracę
w powiązaniu z okresem kształcenia przedzawodowego, o wychowaniu do pracy w powiązaniu z okresem kształcenia zawodowego i o wychowaniu w procesie pracy w powiązaniu z okresem aktywności zawodowej człowieka. Ten układ zbliża nas do głównych działów pedagogiki pracy, chociaż w stosunku do wszystkich okresów życia człowieka można z powodzeniem stosować termin podstawowy - wychowanie prze pracę. Do podstawowych zadań wychowania prze pracę realizowanych w każdym środowisku wychowawczym można zaliczyć:

  1. doprowadzenia dzieci i młodzieży, a także dorosłych do: