Analiza porównawcza PTAKÓW.

WIADOMOŚCI O PTAKACH.

Ptaki to bardzo charakterystyczna grupa zwierząt należących do kręgowców, wydzielona na podstawie cech budowy, biologii i zachowania w odrębną gromadę.

Najważniejszymi cechami ptaków są:

• Stałocieplność

• Pokrywa z piór

• Zdolność do lotu

• Wysoki stopień rozwoju układu nerwowego

• Sposób rozmnażania się i formy opieki nad potomstwem.

Stałocieplność

Ptaki mają stałą temperaturę ciała, niezależną od temperatury otaczającego środowiska. Temperatura ptaków jest nieco wyższa niż ssaków.

PTAKI

Kos 44,5⁰C

Wróbel 43,5⁰C

Kaczka domowa 42,1⁰C

Dzięcioł 41,9⁰C

Jaskółka 41,4⁰C

SSAKI

Królik 38,8⁰C

Pies 38,2⁰C

Mysz 37,9⁰C

Niedźwiedź biały 37,6⁰C

Człowiek 36,6⁰C

Stała temperatura ciała utrzymywana jest dzięki pracy mięśni i przemianie materii. Aby procesy wytwarzające ciepło mogły przebiegać prawidłowo, ptak musi swemu organizmowi dostarczać „paliwa”, czyli pokarmu. Przed zbytnią utratą ciepła przez skórę chronią pióra stanowiące doskonałą izolację termiczną.

Stałocieplność umożliwia ptakom życie we wszystkich klimatach kuli ziemskiej - od najzimniejszego na biegunach do tropikalnego na równiku.

Pokrywa z piór

Ptaki są jedynymi zwierzętami na Ziemi, których ciało pokrywają pióra. Pióro, będące wytworem skory, zbudowane jest z substancji rogowej, jak paznokcie i włosy u ssakow. Pióra nie są jednakowe. Na tułowiu, głowie i szyi ptaków wyrastają pióra okrywowe, na brzegach skrzydeł - lotki, na ogonie - sterówki. Ale wszystkie zbudowane są podobnie: wyróżniamy w nich stosinę, dutkę i chorągiewki. Te ostatnie składają się z promieni, od których - jak igły na gałązce świerka - odchodzą promyki zaopatrzone w haczyki. Haczyki sczepiają promienie, tworząc gładką powierzchnię pióra. Ptak czyszcząc zmierzwione pióra, wygładza je dziobem, tak by haczyki promieni znowu sie poszczepiały. Pióra okrywowe wyrastają ze skóry skośnie i układają się jak dachóki na dachu.

Między piorami okrywowymi wyrastają mniejsze i delikatniejsze pióra puchowe (puch), które nie mają stosiny, a jedynie wiotkie chorągiewki. Pióra te chronią ciało przed utratą ciepła, dużo piór puchowech mają więc ptaki zimnych okolic i ptaki wodne.

U wielu ptaków, zwłaszcza owadożernych, jak np. lelek, muchołówki, trzcinianki, można zauważyć wokół dzioba sterczące włoski - są to przekształcone pióra, zwane szczeciniastymi.

Pióra okrywowe nie porastają ciała ptaków równomiernie, lecz w pewnych miejscach, tzn. pteryliach; miejsca na skórze nie porośnięte piórami zwą się apteria. Na apteriach wyrasta puch. Pterylia i apteria ułożone są przeważnie pasami wzdłuż ciała.

Ponieważ pióra ścierają się, ptaki co pewien czas zmieniają upierzenie - stare pióra im wypadają i wyrastają nowe. Te okresowe zmiany piór zwiemy pierzeniem. Raz w roku pierzą się ptaki drapieżne i gołębie, co 2 lata - żurawie, bociany i czaple, 2 razy w roku - ptaki śpiewające, kaczki i gęsi. Pióra wyrastają przeważnie stopniowo i ptak nie traci zdolności do lotu, ale niektórym ptakom jak np. kaczkom, wypadają wszystkie jednocześnie. Ptaki te nie są wówczas zdolne do lotu i kryją się w niedostępnych miejscach do czasu wyrośnięcia nowych piór, co trwa kilka tygodni.

Ogromne znaczenie w życiu ptaka na barwa piór. Układ plam barwnych jest cechą rozpownawczą gatunku, może też mieć znaczenie ochronne, maskujące - ptak upodabnia się dzięki nim do otoczenia (np. ptaki stepowe lub polne).

Ptaki poświęcają wiele uwagi swoim piórom: czyszczą je, wygładzają, kąpią się w wodzie lub piasku, suszą dokładnie, nacierają tłuszczem wytworzonym w gruczole kuprowym (jak np. kaczki).

Zdolność do lotu

Wszystkie swoistości postaci i budowy wewnętrznej są z tym najściślej powiązane i to też tłumaczy większość przekształceń, którym w odróżnieniu od ssaków czy gadów, ptaki ulec musiały w ciągu swej historii, aby stać się tym, czym obecnie. Cała budowa ich ciała nastawiona jest na możność latania: postać mniej lub więcej przypomina kształt spadającej kropli. Upierzony ptak jest właściwie gładkim wrzecionem, prującym dziobem powietrze. Przednie kończyny przekształciły się w narząd lotu, który spełnia swe zadanie dzięki osadzonym na nim piórom - lotkom. Podczas chodzenia i stania ciężar ciała spoczywa wyłącznie na nogach. Latanie ułatwia redukcja wagi uzyskana przez to, że kości ptakow są z reguły pozbawione szpiku i przeważnie wypełnione powietrzem, czaszka jest nadzwyczaj lekka, zębów brak (rozdrabnianie pokarmu odbywa się w żołądku „mięśniowym''), zaś na skróconym ogonie kostnym (pygostyl) osadzone są sługie pióra ogonowe. Wszystko to razem zwiększa możliwość lotu, na co wpływa również szczególnie szybka przemiana materii, zwiększenie powierzchni oddechowej płuc i występowanie worków powietrznych, częściowo wdrążających się i w kości, zwłaszcza długie.

Budowa zewnętrzna ptaków

Prawie całe ciało ptaka, jak już mówiłam jest pokryte piórami. W czasie lotu ptak wyciąga głowędo przodu, jego sylwetka staje się smuklejsza i wydłużona; wszystko to oraz gładka powierzchnia pior, sprawia że w locie powietrze opływa ciało ptaka bez zawirowań. Wszelkie wystające części wywoływałyby wiry powietrza, na pokonanie których ptak musiałby zużyć dodatkową energię.

Dzióby ptaków utworzone są z rogowej substancji pokrywającej wydłużone szczęki. Mają różne kształty, odpowiednie do sposobu zdobywania pożywienia (grube, stożkowate i mocne u łuszczaków; spłaszczone, z rogowymi płytkami do cedzenia wody z planktonu, jak u kaczek i łabędzi; długie, cienkie i zakrzywione do wydłubywania ze szpar owadów, jak u pełzaczy czy pumurnika,itp.).

Od sposobu zdobywania pożywienia zależy też długość nóg i kształt oraz wielkość pazurów. Noga ptaka na 4 palce: 3 skierowane są do przodu, 1 do tyłu (jedynie u dzięciołów 2 skierowane są do przodu, 2 do tyłu). Ptaki wodne między palcami mają rozpięte tzw. błony pływne, dzięki którym noga w czasie pływania pracuje jak wiosło. Palce zakończone są pazurami, zakrzywionymi i bardzo ostrymi u drapieżników i sów, która biorą nimi zdobycz, twardymi u kuraków, które rozgrzebują nimi ziemię, itp. w czasie lotu jedynie ptaki chowają nogi pod brzuch, inne wyciągają do tyłu, by nie stwarzały dodatkowego oporu. Przy lądowaniu opuszczają je, podobnie jak samolot wysówa podwozie podchodząc do lądowania.

Aparatem lotnym ptaka jest skrzydło. Jego szkielet składa się z takich samych kości jak kończyna przednia ssaka, lecz zmodyfikowanych. Ale, jak widać na ilustracji, w proporcji do piór, mięśni i skóry kości są małe. Skrzydło pokryte jest z wierzchu piórami okrywowymi, z tylnego jego brzegu wyrastają lotki (9-12 lotek pierwszorzędowych) tworzące płaszczyznę nośną i napędową skrzydła. Na czubku skrzydła znajduje się skrzydełko, które odgrywa dużą rolę w sterowaniu lotem. W przekroju skrzydło ma kształt opływowy, z wierzchu jest wypukłe, od spodu wklęsłe.

Dzięki specjalnemu układowi mięśni i ścięgien skrzydło w czasie lotu tworzy sztywną konstrukcję i porusza się jako całość. Kształt skrzydła nie jest jednakowy u wszystkich ptaków. W zasadzie ptaki, które latają na otwartej przestrzeni, mają skrzydła wydłużone, ostre i smukłe, a ogon krótki; ptaki, które latają na małe odległości i zwinnie poruszają się między drzewami, mają skrzydła szerokie i zaokrąglone (np. sójka, jastrząb, sroka), a ogon długi.

Ogon może mieć różny kształt, u niektórych ptaków bywa ozdobny (np. u samców kuraków). W czasie lotu ogon służy jako ster - ptak w zależności od potrzeby rozkłada go wachlarzowo, opuszcza lub unosi. Dzięciołom i pełzaczom służy za podporę podczas wspinamia się po pniach.

Budowa wewnętrzna ptaków

Aby ptak mógł poderwać sie do lotu, muszą być spełnione pewne warunki fizyczne, które wymagają żeby jego ciężar nie był zbyt djuży do płaszczyzny nośnej skrzydeł.

W budowie wewnętrznej ptaków widzimy więc szereg przystosowań do tych wymagań, jak np. pneumatyzacja kości, pewne uproszczenioa nażądów wewnętrznych, zmniejszające względny ciężar ptakówe, a także wielkość ptaków (w wiekszości są małe i ich ciężar nie przekracza 2 kg, a ptaki duże i ciężkie mają bardzo długie i szerokie skrzydła).

Szkielet ptaka zbudowany jest z drobnych kości, które w większości są w środku puste (pneumatyczne) i dzięki temu są lekkie. Składa się on z kręgosłupa, czaszki i kończyn. Część szyjna kręgosłupa jest długa i ruchliwa, ptak może wykręcać głowę w dowolną stronę, nawet do tyłu, co np. ssakom się nie udaje. Liczba kręgów szyjnych u ptaków jest różna i wynosi od 11 do 25 (wszystkie ssaki mają ich 7). Kręgi opiersiowezrośnięte są ze sobą tworząc jedną kość, co bardzo usztywnia kręgosłup, dając skrzydłom w locie mocne oparcie. Na tej części kręgosłupa osadzone są żebra, połączone z przodu mostkiem. U większości ptaków na mostku znajduje się wyrostek zwany grzebieniem, do którego przyrośnięte są mięśnie wprawiające w ruch skrzydła. Część środkowa kręgosłupa, także zrośnięta, tworzy mocne oparcie dla kości nóg. Dalej znajdyją się kręgi ogonowe, których ptaki mają przewaznie 13. Ostatnie 4 kręgi zrastają się w jedną sterczącą do góry kość, zwaną pygosylem. Na skórze pokrywającej pygostyl osadzon są sterówki.

W szkielecie czaszki widać dużą puszkę mózgową, ogromne oczodoły i wyciągnięte do przodu szczęki tworzące szkielet dzioba.

Szkielet dzioba opiera się na pasie barkowym połączonym z mostkiem i sztywną częścią piersiową kręgosłupa. Szkielet nogi opiera się na pasie miednicowym. W budowie szkieletu skrzydła nastąpiły pewne uproszczenia - kości nadgarstka i dłoni zrosły się w jedną kość (podobną do agrafki0, do ktorej przylegają 3 palce. Pierwszy palec wraz z osadzonymi nanim pioremi tworzy skrzydełko. Podobne uproszczenia występują w stopie ptaka.

Do grzebienia mostka z jednej strony, a do kości ramieniowej z drugiej przyczepione są mięśnie piersiowe - są to 2 największe i najsilniejsze mięśnie ptaka (ich ciężar u niektórych ptaków stanowi ok. ¼ ciężaru całego ptaka). Skurcz tych mięśni powoduje opuszczanie skrzydeł, które wymaga większego wysiłku niż podnoszenie. Pozostałe mięśnie są mniejsze i słabsze, nawet mięśnie nóg u ptakow dobrze biegających.

Układ krwionośny ptaka składa się z serca, tętnic, które niosą krew natlenowaną, i żył, które niosą krew odtlenowaną. Serce składa się z 4 części: 2 przedsionków i 2 komór, i ta budowa sprawia, że krew tętnicza i krew żylna nie mieszają się ze sobą. Usprawnia to dostarczanie tkankom tlenu, dzięki czemu przemiana materii dokonuje się szybko, wytwarzając energię potrzebną ruchliwym ptakom.

Ptaki oddychaja płucami. Układ oddechowy ptaka zaczyna się w jamie gębowej i krtanią. Specjalna budowa tego narządu umożliwia ptakom śpiew. Krtań przechodzi w tchawicę, ta z kolei w rozgałęzione oskrzela wnikające w gąbczaste płuca. Część odgałęzień oskrzeli przebiega przez płuca i rozszerza się w błoniaste worki powietrzne. Worki te wnikają między narządy wewnętrzne, do kości pneumatycznych i pod skórę. Spełnia kilka ważnych funkcji życiowych - przede wszystkim biorą udział w oddychaniu, chronią w czasie lotu organizm przed przegrzaniem, gdyż przy każdym wdechu dostaje się do nich świeże i chłodne powietrze, a takżezmniejszają względny ciężar ciała ptaka (ptak jest lżejszy od odpowiedniej wielkości ssaka).

Układ pokarmowy zaczyna się od dziba, który służy jako narząd do chwytania i przytrzy- mowania pokarmu. W jamiegębowej znajduje się język, innego kształtu np. u dzięciołów (długi i lepki), innego u kaczek (spłaszczony i mięsisty). Długi przełyk u niektorych ptaków (np. kuraków, gołębi) rozszerza się w wole, gdzie pokarm ulegaczęściowemu strawieniu. Przełyk prowadzi do żołądka, który składa się z dwóch części: żołądka gruczołowego, gdzie następuje dalsze trawienie, i żołądka mięśniowego, włożonego wewnątrz twordą rogową wyściółką, gdzie pokarm zostaje roztarty w wyniku skurczów żołądka. W rozcieraniu pokarmu pomagają drobne kamyczki, połykane przez większość ptaków. Tak zbudowany żołądek przeją funkcję zębów, których ptaki nie mają. Najlepiej rozwinięty żołądek mięśniowy charakteryzuje kuraki i ziarnojady. Jelita ptaków są stosunkowo krótkie (4 razy dłuższe od ciała, gdy ssaki mają je około 20 razy dłuższe). Jelito zakończone jest stekiem - wspólnym ujściem układu pokarmowego, narządów rozrodczych i układu wydalniczego. Ptaki nie mają pęcherza moczowego, a mocz wydalają razem z kałem w postaci gęstej, białej papki. Ten fakt także można uznać za przystosowanie do lotu, zmniejszające ciężar ptaka, gdyż mocz nie gromadzi się w jamie drzusznej i nie obciąża ptaka.

Układ nerwowy ptaka

Układ nerwowy ptaka obejmuje mózg, rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe. Mózg składa się, jak u ssaków, z kilku części. Dodrze rozwnięty jest np. móżdżek, będący m.in. ośrodkiem koordynacji ruchu. Spośród narządów zmysłów u ptaka najlepiej rozwinięte jedt oko, stosunkowo duże w porównaniu do całej głowy.

Spostrzegawczość i precyzyjność w rozróżnianiu przedmiotów ptaki zawdzięczają pewnym cechom jego budowy. Ogólna budowa oka przypomina oko człowieka, ale gałka oczna jest bardziej spłaszczona, a siatkówka lepiej wyposażona w komórki wzrokowe. Przede wszystkim znajduje się na niej więcej tzw. plamek żółtych, czyli miejsc najwrażliwszych na promienie świetlne ( oko człowieka ma tylko jedną plamkę, oko myszołowa - kilka). Ponadto plamka taka zawiera większą liczbę komórek wzrokowych niż plamkka ludzka (na powierzchni o boku 0,01 mm plamki człowieka występuje 16-20 komórek, u myszołowa 100, oko myszołowa widzi zatem 5-krotnie dokładniej niż oko człowieka).

Ptaki mają oczy umieszczone n bokach głowy, jedno oko widzi więc co innego niż drugie, a załkowite pole widzenia jest bardzo duże - ptak widzi także, co się dzieje za nim. Pole widzenia obu oczami (jak u człowieka) jest u ptaków niewielkie, większe niż u sów, które mają oczy z przodu głowy. Większość ptaków słabo widzi w ciemności, dlatego przestają być aktywne już o zmroku (stąd pewnie pochodzi powiedzenie: iść spać z kurami). Jedynie ptaki nocne dzięki specjalnym komórkom wzrokowym widzą w nocy, ale i one pomagają sobie słuchem, który mają lepiej rozwinięty niż ptaki dzienne. Pozostałe narządy zmysłów ptaków, np. smak, dotyk, są mało rozwinięte.

Najcharakterystyczną cechą ptaków jest niewątpliwie ich zdolność do latania. Wśród kręgowców one bowiem jedynie potrafią fruwać naprawdę, wszystkie zaś inne tylko szybują, trzepoczą lub „powiewają”, choć trzeba przyznać, że nietoperze prawie dorónują ptakom w tej sztuce. Przebieg samej czynności latania już w zasadzie jest bardzo zawiły, a w dodatku u różnych gatunków ptasich ruchy lotne są odmienne i w swych szczegółach częściowo jeszcze niedostateczne poznane.

Stąd też rozumie jest, że nie istnieje dotąd fizykalna teoria, którą by można zastosować do ruchów lotnych wszystkich ptaków. Możliwość latania związana jest u ptaków przede wszystkim z wypukłością powierzchni skrzydeł. Wiatr mianowicie, który dostarcza napędu w czasie lotu, przy dolnej ich powierzchni wytwarza nadciśnienie natomiast na górną oddziałuje ssąco. Oba te czynniki składają się na siłę dźwigającą ciało ptaka w stronę przeciwstawną przyciąganiu ziemskiemu, a więc utrzymującą zwierzę w powietrzu. Dla „wiatru nośnego” ciało ptaka jest jednak zasadniczo tylko

przeszkodą, co prawda stosunkowo niewielką dzięki swym opływowym liniom, ale opory te jednak muszą zostać przezwyciężone, gdy tylko ów obiekt zechce poruszać się naprzód. Siła, działająca ku przodowi, powstaje dzięki ruchom skrzydeł. Przesunięcie naprzód odbywa się jednak tylko przy ich opuszczaniu, które trwa mniej więcej trzecią część czasu zużywanego na cały proces podnoszenia i opuszczania tych zasadniczych organów lotu. W chwili opuszczania skrzydło jest całkowicie wyprostowane; ruch ku dołowi zaznacza się najsilniej w tej jego cząści, która umieszczona jest najbardziej na zewnątrz, przy czym ów motor ciągnący do przodu stomowią lotki pierwszego rzędu, podczas gdy przedromieniowe i ramieniowe mają znacznie raczej jako powierzchnie nośne. Aby sunąć przed siebie, ptak nie uderza skrzydłami od przodu i góry ku tyłowii dołu, a więc nie wiosłuje w powietrzu jak zwierzę płynące w wodzie, lecz bije od góry i tyłu ku przodowi i dołowi. W momencie wznoszenia skrzydła ptak zgina je w stawie nadgarstkowym. Szczególnie zaś intensywną pracę, przeciwdziałającą sile ciążenia, musi wykonać, kiedy się wznosi, oczywiście zwłaszcza przy starcie. Poznać to można niejednokrotnie po gwałtowniejszych początkowo uderzeniach skrzydeł. Liczne ptaki startują pod wiatr, ażeby w ten sposób od wiejącego powietrza uzyskać napęd ku górze. Inne zapewniają go sobie zrywając się do lotu z punktów wzniesionych. Lądowanie wymaga również szczególnego wysiłku, ponieważ wraz ze słabnącą szybkością lotu zmniejsza się również i unosząca siła napędowego, wobec czego ptakowi grozi upadek; aby go uniknąć, musi żywiej bić skrzydłami. Dzięki rozczpierzeniu piór skrzydełka kciukowego zwiększa się siła każdego poruszenia skrzydłem, a więc gwałtowny spadek zostaje przyhamowany. Ptaki latają różnie. Wyodrębniono 2 zasadnicze typy lotu: czynny i bierny. Najczęściej widujemy ptaki latające lotem czynnym falistym (np. dzięciły, wiekszość drobnych ptaków wróblowatych), czynnym jednostajnym (np. krukowate) i lotem biernym szybowcowym (duże ptaki, jak orły, bociany, żurawie). Wiekszość ptaków może latać kilkoma rodzajami lotu, zależnie od potrzeby. Jedne gatunki latają szybko (np. kaczki, jaskółki, szpaki), inne wolniej (czapla, wrona). Prędkość lotu nie zależy od wielkości ptaka, ale od jego budowy i siły mięśni.

Maksymalna szybkość lotu ptaków

Jastrząb podczas ataku 290 km/godz.

Jerzyk 140 km/godz.

Krzyżówka 88-104 km/godz.

Szpak 80 km/godz.

Oknówka 70 km/godz.

Ptaki na ogół nie wznoszą się wysoko - najczęściej od kilku do ok.400 m, ale widywano je (z samolotu) na wysokości 3 km nad ziemią, np.orły, gęsi, jerzyki.

Życie rodzinne ptaków

U ptaków żyjących na półkuli północnej okres lęgowy rozpoczyna się wiosną - wtedy mają one najwięcej pokarmu do wyżywienia potomstwa (wyjątek stanowią krzyżodzioby lęgnące się zimą). Okres lęgowy składa się z kilku etapów: łączenie się w pary, zakładanie gniazda, znoszenie i wysiadywanie jaj oraz opieka nad pisklętami.

Większość samców ma w tym okresie piękne, kolorowe upierzenie, zachowują się teraz inaczej niż w pozostołych porach roku (niektóre pięknie śpiewają). Oppisują się przed samicami (tokują) swym pięknym wyglądem, walecznością, efektywnym lotem czy tańcem. Jednym słowem, zabiegają o względy samicy.

U wielu gatunków ptaki łączą się w pary już na zimowiskach, inne dopiero po powrocie na miejsce lęgowe i w tym przypadku przeważnie pierwszy przylatuje sasmiec i wybiera miejsce na przysszłe gniazdo, zajmując pewien obszar zwany terytorium gniazdowym. Tam ptaki zbierają materiał na gniazdo i żerują, tam też samiec śpiewa. Inne osobniki tego gatunku perzepędzane są przez właścicieli tych terytoriów. Małe ptaki mają niewielkie terytoria, duże ptaki zajmują odpowiednio rozległe ze względu na swe potrzeby pokarmowe. Ale są też ptaki gnieżdżące się koloniami, żyjące zgodnie obok siebie.

Samice są skromniej ubarwione, nie śpiewają i zachowują się ciszej i ostrożniej. Ma to swoje uzasadnienie biologiczne - samica zajmująca się gniazdem i potomstwem nie może swoim zachowaniem ani wyglądem zwracać uwagi wroga.

Trwałość małżeństw ptasich jest różna. Jedne (np.wróbel, zięba i inne łuszczaki) łączą się na jeden sezon lęgowy, ptaki gniażdżące się gromadnie lub w bliskim sąsiedztwie - często na krócej niż jeden sezon (np. jaskółki, które zmieniają partnera już do drugiego lęgu), natomiast ptaki zajmujące duże terytoria lęgowe, na których gnieżdżą się z roku na rok (np. orły, gęsi, łabędzie), łączą się w trwałe związki małżeńskie.

]gniazdo jest miejscem, gdziesamica składa i wysiaduje jaja i gzie przebywają jakiś czas pisklęta. ptaKi wybierają miejsce na gniazdo starannie, tak by było mała widoczne, by zapewniało potomstwu bezpieczeństwo. Wbrew przypuszczeniom, większości ptaków nie buduje gniazd wysoko, lecz na ziemi lub w niewielkiej odległości od ziemi w krzewach bądź drobnych zadrzewieniach, a jedynie duże ptaki (np. bocian, drapeżne) zakładają gniazdo na większych wysokościach.

Materiał na gniazdo (patyki, źdżbła traw, korzonki, piórka, włosie) zbierają albbo oba ptaki, albo tylko samiec, natomiast gniazdo buduje przeważnie samica. Budulec przynoszą w dziobie, jedynie dropieżne w szpoonach, dzobem też wiją gniazda, wykuwają dziuplę lub norę, zanoszą glinę itp.

Różnorodność gniazd jest ogromna, lecz można wyróżnić kilka typów:

Gniada ukryte:

Podziemne - nory

Nadziemne - dziuple

Gniazda półodkryte

Gniazda odkryte:

Zamknięte - kuliste

Otwarte - w kształcie czarki.

Większość ptaków buduje gniazda otwarte; można je również pogrupować w kilka rodzajów zależnie od tego, gdzie są umieszczone:

Gniazda nadziemne - na drzewach, w krzewach, na budynkach itp.

Gzniazda pływające

Gniazda naziemne

Typowe gniazdo otwarte - w kształcie czarki - składa się z 3 warstw: zewnętrznej (grube patyki, trawy, kłącza), środkowej (zbite pióra, puch roślinny), wyściółki (delikatne trawki, korzonki).

Wiele gatunków w ogóle nie buduje gniazd, jedynie zajmują stare gniazda innych ptaków: dziuple po dzięciołach, gniada ptaków drapieżnych, inne składają jaja wprost na ziemi, a kukułka podrzuca jaja do gniazd innych ptaków.

Jak wszyscy wiemy, ptaki sąjajorodne, tzn. samica składa jaja, z których wylęgają się pisklęta. Komórka jajowa, zwana potocznie jajem, tworzy się w jajniku samicy. U większości gatunków ptaków samica ma tylko lewy jajnik i lewy jajowód (u ssaków jajniki i jajowody są parzyste). Po urośnięciu do odpowiedniej wielkości komórka jajowa przesówa się przez jajowód. W tym czasie zostaje najpierw otoczona galaretowatym białkiem, a następnie błonami. W dalszej swej drodze - w macicy - jajo otrzymuje skorupkę wapienną. Z macicy przez stek jajo wydostaje się na zewnątrz. Ten moment nazywamy składaniem jaja. Czas przejścia przez jajowód i macicę jest różny u różnych gatunków (np. u gołębia wynosi 41 godz., u kury - 24 godz.), toteż jedne ptaki składają codziennie , inne np. co 2 dni.

Barwy jaj są na ogół stonowane. Jaja ptaków budujących gniazda odkryte, zwłaszcza naziemne, mają barwy ochronne, brunatnozielonkawe, podobne do otoczenia, natomiast ptaków gnieżdżących się w dziuplach bądź w gęstwinie mają kolory jasne - -iałe, niebieskie, zielonkawe.

W jaju najważniejsze jest żółtko, a właściwie znajdująca się w nim niewielka, czerwona plamka, zwana zarodek, czerpiąc substancje odżywcze najpierw z żółdka, a potem z białka.

Do rozwoku zarodka potrzebna jest odpowiednia temperatura. Ptaki ogrzewają więc jaja własnym ciałem, siedząc na nich na gnieżdzie. Samo gniazdo również stanowi doskonałą ochronę przed chłodem. U wielu gatunków ptakom wysiadującym jaja wypadają z brzucha pióra, a skóra staje się nabrzmiała i gorąca. Miejscem tym, nazwanym plamą lęgową, ptaki dotykają bezpośrednio jaj.

Wysiadywanie trwa u małych ptaków ok. 2 tygodni, u większych dłużej. Udział samca w wysiadywaniu jest przeważnie mniejszy, nawet jeśli wysiaduje na zmianę z samicą; gdy wysiaduje tylko samica, wtedy samiec strzeże gniazda i przynosi jej pożywienie, a bywa i tak, że cały ciężar budowy gniazda, wysiadywanie jaj i wychowania potomstwa spoczywa na samicy, jak np. u kuraków, bataliona, słonki.

Po odpowiednio długo twającym wysiadywaniu skorupka pęka i pisklę wydostaje się na świat.

Pisklęta, które wylęgają się gołe, ślepe i niedołężne, to gniazdowniki. Po kilku dniach otwierają oczy i zaczynają porastać puchem, a potem piórami. Gładne, podnoszą głowę, kwilą i szeroko otwierajądzioby, czekając na jedzenie. Zachowanie takie nazywamy „żebraniem”. Niektóre ptaki wróblowate mają charakterystyczny kolor wnętrza paszczy - jaskrawoczerwony, żółty - i plamki na języku. Na brzegach paszczy przy dziobie znajduje się żółte nadrzmienie skóry zwane zajadami. W otwarte dzioby rodzice wkładają pokarm. Nocą na gnieździe z pisklętami siedzi przeważnie samica, ogrzewając je własnym ciałem. Pisklęta gniazdowników pozostają w gnieździe ok. 2 tygodni, dziuplaki nieco dłużej.

Pisklęta, które wylęgają się pokryte gęstym puchem, z otwartymi oczami i umieją od razu chodzić, to zagniazdowniki. Niedługo po wykluciu i wyschnięciu pod piórami matki schodzą z gniazda. Przebywają w stadku z matką lub obojgiem rodziców. Znaleziony pokarm biorą same. Rosną szybciej niż gniazdowniki, wcześniej też stają się samodzielne.

Wiele gatunków lęgnie się raz w roku, inne dwa lub więcej razy. Nie ma tytaj w zasadzie prawidłowości - przystąpienie do powtórnego legu może zależeć od pogady, od ilości dostępnego pokarmu, od kondycji ptaków itp. często ptaki tego samego gatunku postępują róznie na różnych terenach. Jeden lęg wyprowadzają jedynie kaczki, ptaki brodzące, kuraki, ptaki drapieżne i dzięcioły.

Po usamodzielnieniu się młodych rodzina przeważnie się rozpada, choć i pod tym względem bywa różnie. Niektóre ptaki osiadłe zbierają się w stada (jak np. ziarnojady), inne żyją pojedynczo, wędrowne nabierają sił do odlotu na zimowiska.

Ptaki wodne pływające

Nazwane tak ptaki są ekologiczną i nie tworzącą jednostki systematycznej. Należą do nich zarówno ptaki blaszkodziobe, jak też perkozy i nury. Do pływania zdolne są w zasadzie, wobec nieznacznego ciężaru właściwego ich ciała, wszystkie ptaki, jednak tylko właściwi pływacy, których palce spięte są błonami pływnymi i których ciało ma postać łódki, mogą szybko posuwać się po wodzie, dzięki wiosłowym ruchom kończyn. Z wyjątkiem pelikanów i kormoranów skrzydła leżą u nich w wodoszczelnej kieszeni, pod specjalnymi piórami (jak to można stwierdzić np. na płynącej kaczc) do tyłu sterczą jedynie końce lotek pierwszego rzędu i pióra łokciowe. Skrzydła są więc znakomicie chronione przed wilgocią, a ptak zdolny jest w każdej chwili zerwać się do lotu wprost z wody. Kormorany, króre nie mają kieszeni z pierza, przy pływaniu odstawiają skrzydła na boki, aby możliwie najmniej je zwilżyć. Przebywają na wodzie tylko tak długo, jak to jest im potrzebne dla nałowienia ryb, a następnie udają się na ląd i suszą zmoczone skrzydła.podobnie i pelikany trzymają podczas pływania skrzydła tak, aby nie weszły w kontakt z wodą. Przed chłodem wody chroni pływającego ptaka natłuszczone, a więc dlatego nieprzemakalne i zawierające wiele powietrza upierzenie. Przy pływaniu nogi poruszają się na przemian; podczas ruchu kończyn ku tyłowwi błony pływne napinają się między rozczapierzonymi palcami, a ciało posuwa się naprzud przy użyciu znacznej siły mięśni. Typowe ptakii pływające (gęsi, kaczkiwłaściwe, łabędzie, pelikany, mewy i in.)są tak lekkie, że nie mogą wcisnąć swego ciała pod wodę. Do akcji podwodnych zdolne sątylko ptaki nurkujące, których kości nie zawierają powietrza, a one same mogą dowolnie opróżniać swe wielkie worki powietrzne, przez co potrafią uczynić się cięższymi. Ciało ich zanurza sięgłęboko, a za pomocą nóg lub skrzydeł są w stanie całkowicie wepchnąć je pod wodę. Zazwyczaj nurkowanie rozpoczyna się od skoku na głowędo wody; wiele ptaków jednak może się również zagłębiać stapniowo. Gatunki te nurkują po to, aby wyszukać sobie pod wodą pożywienie. Młode muszą się dopiero stopniowo uczyć tej sztuki. Czas nurkowania, a więc okres, który ptak może spędzić pod wodą, bywa różny. U alki krzywonosej północnej wynosi 30-120 sekund, u nurków 70-210, u perkoza dwuczubego 12-50. Alki, nurzyki i pingwiny do pływania pod wodą używają tylko skrzydeł, podczas gdy nogi służą jako ster, natomiast u morskich kaczek nurkujących i pluszcza skrzydła spełniają rolę drugorzędną. Łyska i pluszcz są najgorszymi nurkami: pod wodą przebywają tylko przez krótki czas i nie sięgają głęboko. Najlepszych nurków znależć można wśród kormoranów, nurów, perkozów, traczy, morskich kaczek nurkujących, a przede wszystkim wśród pingwinów. Większość z nich wciska się pod wodę na 1-3 m w głąb, ponieważ na tej właśnie głębokości znajduje pożywienie; w wyjątkowych przypadkach kormorany i pingwiny osiągają głębokośćprawie do 20 m. najlepiej przystosowane do wody są pingwiny: skrzydła ich stały się nadzwyczaj skutecznie działającymi płetwami, za pomocą których ptaki te mogąsię niezwykle szybko poruszać w tym żywiole (do 10 m na sekundę), w związku z czym straciły jednak zdolność do lotu.

Ptaki wodne brodzące

Do rzędu brodzących należą ptaki wód płytkich, mające długie nogi kroczne o stopie przystosowanej do obejmowania gałęzi i dlatego dobrze zazwyczaj rozwiniętym pierwszym palcu. Chód ich polega na powolnym kroczeniu. Skrzydła mają szerokie i zaokrąglone, a lot powolny i spokojny; w czasie wędrówki przyjmują określony szyk. Wiele z tych ptaków zamiast tłuszczu kuprowego do pielęgnacji upierzenia używa pudru, powstałego z puchu pudrowego. Pisklęta są gniazdownikami, ale widzą już od pierwszej chwili. Gniazda umieszczone bywają zazwyczaj na drzewach. Brodzące wraz z innymi ptakami tworzą często wspólne kolonie lęgowe. W skład tego rzędu wchodzą rodziny: ibisowatych, bocianowatych, trzewikodziobów, warugowatych i czaplowatych. Swą budową wewnętrzną przypominają dzienne ptaki drapieżne.

Czaplowate występują na całym świecie z wyjątkiem dalekiej północy Ameryki i Eurazji, nie spotyka się ich też na Antarktydzie. Ich szyja w locie jest wygięta w kształcie litery „S”, co jest możlliwe dzięki posiadaniu szczegOlnie długiego szóstego kręgu szyjnego. W trakcie polowania czatują lub bardzo wolno chodzą, uważnie wypatrując zdobyczy, którą są głównie ryby, żaby i małe ssaki. Do czaplowatych należą czaple, bąki i ślepowrony.

Bociany również występują na całym świecie z wyjątkiem Antarktydy i najdalej na północ wysuniętych obszarów Eurazji i Ameryki Północnej. Ogólnie są większe niż czaple i latają z wyprostowaną szyją. Tak jak wszystkie gatunki z rzędu ptaków brodzących, bociany mają długie nogi, które w locie wystajądaleko za ogon. Większość gatunków poszukuje zdobyczy na terenach trawiastych i polach, niektóre gatunki są związane żerowiskowo z bagnami i płytkimi wodami. Skład pokarmu bocianów jest różnorodny - jedzą płazy, gady, małe ssaki, ruby, duże owady, a także pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Zdobycz chwytają wielkimi, prostymi dziobami.

Ibisy i warzęchy występują w podobnych rejonach, co bociany. Tak niektóre gatunki bocianów, ptaki te mają nieopierzone pola na głowie. Ibisy używają swoich długich zakrzywionych w dół dziobów do wyszukiwania z mułu lub wody owadów, robaków, krabów i innych skorupiaków, żab i ryb. Warzęchy mają dziby o dziwnym kształcie - długie, a końcu szerokie i płaskie - skąd ich polska nazwa. Żywią się pokarmem podobnym do pokarmu ibisów.

Ptaki drapieżne

Ptaki drapieżne to urodzeni myśliwi - najbardziej zagorzali i najsprawniejsi łowcy ptasiego świata. Ci bysroocy władcy przestworzy uzbrojeni są w zakrzywione pazury i hakowate dziby, służące im do chwytania różnorodnej zdobyczy.

Termin „ptaki drapieżne” jest przeważnie używany w odniesieniu do przedstawicieli rzędu Falconiformes (niektórzy ornitolodzy dzielą rząd Falconiformes na trzy mniejsze: Cathartiformes, Accipitriformes i Falconiformes). Należy do niego blisko trzysta gatunków, w tym orły, jastrzębie, myszołowy i sokoły. Jednak nie wszystkie ptaki polujące na żywą zdobycz określa się mianem ptaków drapieżnych, nie zalicza się do nich na przykład wydrzyków czy dzierzb, a także sów, chociaż mają one ostry wzrok i silne szpony podobne jak orły. Te ptaki nie są zaliczane do ptaków drapieżnych, ponieważ o przynależności do danej grupy gatunków nie decyduje jedna cecha.

Ptaki drapieżne, to mięsożercy, którzy zdobywają pożywienie polując na najróżniejsze zwierzęta, m.in. owady, ptaki, gady i ssaki, w czym pomocne są im silne, hakowate dzioby, którymi rozrywają mięso.

Niemal wszystkie ptaki drapieżne aktywnie polują i zabijają swązdobycz. Jednak w przeciwieństwie do innych ptaków, polujących na zwierzęta nie chwytają swej zdobyczy dziobem, lecz szponami. Wyjątkiem są m.in. sępy, które żywią się padliną. Dlatego nie mają bardzo silnych nóg, a ich pazury często są tępo zakończone.

Wszystkie ptaki drapieżne, niezależnie od tego czy polują na żywą zdobycz, czy poszukują martwych zwierząt, są aktywne w dzień. Niektóre mogą latać o zmierzchu, jednak żaden nie poluje nocą, jak sowy.

Ptaki drapieżne tworzą jedną z najbardziej kosmopolitycznych grup - występująna wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Cechy poszczególnych gatunków pozwalją im penetrować niemal wszystkie dostępne środowiska; od górskich szczytów po torfowiska i od tropikalnych lasów po zamarznięte połacie tundry.

Ciekawostki: Ptaki drapieżne mniejszą zdobycz połykają przeważnie w całości. Ich soki trawienne są tak silne, że mogą rozpuścićnawet kości ofiary. Niestrawione włosy czy pióra ptak zwraca w postaci tak zwanych wypluwek.sokół wędrowny jest jednym z najszerzej rozprzestrzenionych gatunków ptaków. Największymi ptakami drapieżnymi są kondory wielkie, o rozpiętości skrzydeł często przekraczającej 3 m, najmniejszymi zaś sokoliki z rodzajów Microhierax i Polihierax, które są mniej więcej wielkości wróbla, długość ciała wynosi około 16 cm. Ocenia się, że pustułka ma wzrok około ośmiokrotnie ostrzejszy niż człowiek. Najbardziej niezwykłym ptakiem drapieżnym jest sekretarz - jedyny przedstawiciel rodziny sekretarzy. W przeciwieństwie do pozostałych ptaków drapierznych ma długie nogi, odziane w charakterystyczne „ szorty”. W poszukiwaniu zdobyczy wędruje po sawannie pieszo, niechętnie zrywając się do lotu, nawet w razie grożącego mu niebezpieczeństwa. Pokarmem sekretarza są pasikoniki, szarańcza, jaszczurki i pisklęta. Często jego ofiarą padają węże. Jeśli sekretarz ma kłopoty z zabiciem dużego węża, unosi go w powietrze, a potem zrzuca na kamienie. Nazwa sekretarz pochodzi od charakterystycznych, długich piór na głowie, przypominających zapasowe gęsie pióra, jakie niegdyś urzędnicy zatykali sobie za uszy.

Ziarnojady (Fringillidae),

Rodzina ptaków z rzędu wróblowatych, obejmująca ok. 450 gatunków, zgrupowanych w 4 podrodziny: trznadlowate (Emberizinae), zięby Darwina (Geospizinae), łuszcze (Pyrrhuloxiinae) oraz łuszczaki (Fringillinae). Systematyczny skład rodziny i jej powiązania z innymi rodzinami rzędu wróblowatych są dotychczas bardzo dyskusyjne i podawane w różny sposób przez różne grupy systematyków. Są niewielkimi (8-25 cm długości) ptakami prowadzącymi nadrzewny lub naziemny tryb życia. Charakteryzują się dużą okrągłą głową z silnym, krótkim i masywnym dziobem, krótką szyją, silnymi nogami i ostro lub tępo zakończonymi skrzydłami. Dymorfizm u większości gatunków jest dość wyraźnie zaznaczony w ubarwieniu. Samce bardziej jaskrawe i większe. Zamieszkują różne środowiska i strefy klimatyczne świata, z wyjątkiem skrajnych stref biegunowych. Odżywiają się nasionami i ziarnem oraz w okresie wychowu młodych owadami. Wiele gatunków odznacza się bardzo melodyjnym śpiewem. Samica znosi 2-7 jaj, które wysiaduje przez 12-15 dni. Rocznie wyprowadzają 1-2 lęgów. Pisklęta przebywają w gnieździe 11-17 dni.

Trznadlowate (Emberizidae), rodzina ptaków z rzędu wróblowatych, obejmująca 5 podrodzin i 583 gatunki. Trznadlowate rozpowszechnione są na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Australii, Antarktydy i skrajnie północnym rejonów Ameryki i Eurazji. Upierzenie różnorodne, od szarobrązowego i czarnego do jaskrawych: czerwonego, niebieskiego i żółtego. Samce są często większe od samic i intensywniej ubarwione. W zniesieniu 2-7 jaj, wysiadywanych 10-18 dni. Młode opuszczają gniazdo po 9-24 dniach.

Zięby Darwina (Geospizinae), podrodzina ptaków z rodziny ziarnojadów, obejmująca 14 gatunków (niektórzy ornitolodzy traktują tę grupę jako odrębną rodzinę). Występują tylko na Wyspach Galapagos. Osiągają 10-20 cm długości ciała. Ubarwienie większości szaro-brunatne, samce niektórych gatunków czarne. Pochodzą najprawdopodobniej od zięb, które kilka milionów lat temu przybyły na Galapagos jako pierwsze z ptaków lądowych kontynentu Ameryki Południowej.Z powodu braku konkurencji ze strony innych ptaków lądowych dochodziło tam do przyspieszonej ewolucji dziobów zięb Darwina, prowadzącej do modyfikacji ich wielkości i kształtu w zależności od specjalizacji pokarmowej. Budują gniazda zamknięte. Samica znosi 4 jaja, które wysiaduje przez ok. 12 dni. Młode przebywają w gnieździe ok. 2 tygodni. Łuszcze (Pyrrhuloxiinae), podrodzina małych ptaków z rodziny ziarnojadów, licząca ok. 130 gatunków. Charakteryzują się krótkim, mocnym dziobem przystosowanym do odżywiania się nasionami, jagodami i owadami. Występują w różnych środowiskach obu Ameryk. Gatunki tropikalne posiadają jaskrawe ubarwienie. Często spotykany znaczny dymorfizm płciowy w ubarwieniu. Łuszczaki (Fringillinae), podrodzina ptaków z rodziny ziarnojadów, rzędu wróblowatych, licząca ok. 125 gatunków. Charakteryzują się krótkim, silnym dziobem zaopatrzonym wewnątrz w specjalne twarde listewki ułatwiające wyłuskiwanie zbieranych nasion i ziaren. Ubarwienie zróżnicowane. Często spotykany dymorfizm płciowy w ubarwieniu. Występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii, Antarktydy, Madagaskaru i wysp Oceanii. Zamieszkują różne środowiska: leśne, polne, nizinne, górskie, stepowe i pustynne. W Polsce do najbardziej znanych należą: czyż, gil, krzyżodzioby, szczygieł i zięba. Wszystkie chronione.

Ptaki młode często jedzą zupełnie co innego niż dorosłe, zwłaszcza ziarnojady które żywią swe młode początkowo łatwiej strawnymi, miękkimi owadami.kulczyk jest to śliczny, żywy i pełen wdzięku ptak, nasz najmniejszy ziarnojad w którego upierzeniu dominuje piękne żółto-zielona barwa.

Bibliografia:

1. Ewa Turyn „NASZE PTAKI”

2. Alfred Brehm „ŻYCIE ZWIERZĄT - PTAKI”

3. „ŚWIAT WIEDZY” zwierzęta i rośliny

4. Multimedialna Encyklopedia Ptaków (Optimus Pascal)

5. Multimedialna Encyklopedia Przyrody (Optimus Pascal)

6. Multimedialna Encyklopedia Powszechna (edycja 98)

Edyta Pęgiel klasa 3tąąą

---