6. XII. 2004 r prof. R. Madyda-Legutko

Podział Bałtów na:

• Wschodnich (naddnieprzańskich) - środkowe dorzecze Niemna i górne dorzecze Dniepru

• Zachodnich (krąg zachodniobałtyjski) - dorzecze Niemna, Pojezierza

Bałtowie - nazwa nadana przez XIX-wieczne językoznawstwo ludności zamieszkującej pd.-wsch. wybrzeża Bałtyku.

Stań badań:

• Bardzo wnikliwie badane przez naukowców naukowców Królewca (Kaliningradu) - Otto Tischler (kopano głównie cmentarzyska)

• Początek XX w. - Karol Enegel (uczeń Kossiny) stworzył podział kulturowy - średniowiecznym plemionom pruskim podporządkował jednostki z okresu wpływów rzymskich wydzielając:

• Grupę sambijsko-natangijską (średniowieczni Sambowie i Natangowie)

• Grupę zachodniomazurską (średniowieczni Galindowie)

• Grupę wschodniomazurską (średniowieczni Sudawowie)

• Grupę Wystruć-Pregoła (średniowieczni Nadrowowie)

• Długo posługiwano się pojęciami skupisk - obecne badania wskazują jednak, że krąg zachodniobałtyjski nie jest jednolity

Geneza kręgu zachodniobałtyjskiego:

• Krystalizuje się jeszcze podczas trwania kultury kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza proces ten można łączyć z formowaniem się ludów bałtyjskich

• W ramach kr. zachodniobałtyjskiego w młodszym okresie przedrzymskim wyróżniamy:

• Grupa sambijska

• Grupa zachodniomazurska

• Grupa wschodniomazurska - bardziej archaiczne cechy

• Grupa dolnoniemieńska - u ujścia Niemna

• W fazie A3 MOP na Mazurach kurhany wielopochówkowe zastępowane są przez płaskie cmentarzyska ciałopalne wpływy latenizujące na terenie Mazur (najprawdopodobniej za pośrednictwem k. przeworskiej) - formuje się kultura bogaczewska - pierwsza kultura okresu rzymskiego należąca do kręgu zachodniobałtyjskiego:

• Coraz więcej przedmiotów z żelaza

• Zmiana charakteru osad - zanikają nawodne (na początku WOR są jeszcze obecne)

• Pojawi się uzbrojony wojownik i charakterystyczny dla niego strój

• W stroju kobiecym zachowują się tradycje bałtyjskie - szpile brązowe

• Ceramika o charakterze bałtyjskim - naczynia o lejkowato rozszerzonych wylewach

Podział kręgu zachodniobałtyjskiego:

• Kultura bogaczewska - wyróżniona niedawno, ok. 20 lat temu - zasięg we WOR:

• Pojezierze Mrągowskie

• Kraina Wielkich Jezior

• Pojezierze Ełckie

• Pojezierze Suwalskie (WOR i faza B2/C1 - później traci te tereny na rzecz kultury sudowskiej, nie związanej z kręgiem zachodniobałtyjskim)

• Kultura Dollkeim-Kovrovo (sambijska) - rozwija się przez cały okres wpływów rzymskich okres wędrówek ludów

• 
  Grupa dolnoniemeńska - nad dolnym biegiem Niemna,

formuje się w początkach fazy B2 grupy te są zbliżone bardziej

• Grupa zachodniolitewska - na północ od ujścia Niemna, do kultury sambijskiej niż

kształtuje się na początku fazy B2 do kultury bogaczewskiej

• Grupa środkowolitewska - widły Wilii i Niemna,

powstaje na początku fazy B2

Kultura sudowska - kształtuje się w fazie C1b na Pojezierzu Suwalskim; zajmuje tereny nad Czarną Hańczą, Pojezierze Ełckie i okolice Gołdapi.

Granice kręgu zachodniobałtyjskiego:

• Zachodnia - dorzecze Biebrzy (tereny bagniste) oddziela go od k. przeworskiej i wielbarskiej

• Północna - obecnie uważa się, że przebiega ona przez teren pn. Łotwy, Estonii i zach. Finlandii, gdzie przez cały okres wpływów rzymskich mamy do czynienia z ludnością fińską - pojawiają się tam bardzo specyficzne cmentarzyska grodzone TYPU TARAND (komory z kamieni przylegają do siebie, miały być przykryte niewielkimi nasypami kamiennymi i ziemnymi)

• Wschodnia - kultura ceramiki sztrychowanej (kreskowanej)

• dorzecze górnego Niemna, górne dorzecze Dniepru, pn. Polesie, Białoruś

• zaliczana do kultur strefy leśnej (inny model gospodarczy, nieduże grodziska, brak cmentarzysk - tylko pojedyncze pochówki)

• wkracza na Suwalszczyznę w nasypach kurhanów rostołckich znajdowana jest ceramika sztrychowana, która musiała być wygrzebywana wraz z ziemia podczas ich usypywania

Obecnie tendencja do mówienia o strefach:

• cmentarzysk płaskich = kultura bogaczewska

• cmentarzysk kurhanowych = kultura sudowska (kurhany obecne są także na Litwie)

• bez cmentarzysk = kultura ceramiki sztrychowanej

KULTURA BOGACZEWSKA

• Wyróżniona przez Nowakowskiego w latach 80-tych.

• Rozwija się od fazy A3 MOP do fazy C2 (najpóźniejsze materiały pochodzą z III w.) - nie zdefiniowano materiałów późniejszych, późniejszych fazy C3 (rozrzedzenie osadnictwa w IV i w pocz. V w.) na jej bazie w okresie wędrówek ludów powstaje grupa olsztyńska

• Etnicznie wiązani z Galindami Ptolemeusza

• Ważniejsze stanowiska: Bogaczewo-Kula k. Giżycka, Mojtyne nad Jez. Mojtyniak (powiat mrągowski), Paprotki-Kolonia (powiat giżycki) - kiedyś istniało tam jezioro - obecnie osuszone, Wyszembork

Obrządek pogrzebowy:

• Ciałopalenie dominuje - często pochówki popielnicowe w dość dużych jamach (nawet metr i więcej) - dominują głównie we WOR, ale obecne są również w MOR i POR

• Resztki stosu były wsypywane do jamy, ale nie zawsze

• Popielnice przykrywano często misą lub płaskim kamieniem (niekiedy urna stawiana była na takich kamieniach)

• Zdarzają się pochówki w pojemnikach organicznych, np. wykonanych z kory brzozowej (na Sambii znaleziono fragmenty takiego pojemnika)

• Od MOR zwiększa się ilość pochówków jamowych bezpopielnicowych - także w dużych jamach (do 2,5 m) zazwyczaj ciałopalenie jest rozrzucone (podobnie w k. przeworskiej)

• Znane są także obstawy i bruki kamienne (czasem tylko kilka kamieni wrzuconych do jamy) - są one bardziej charakterystyczne dla MOR

• Na niektórych cmentarzyskach poświadczone są miejsca kremacji - USTRYNY (znane także z k. przeworskiej), np. Bogaczewo - na wsch. krańcu cmentarzyska

• Pochówki szkieletowe (nie są charakterystyczne dla k. bogaczewskiej) w pn. części zasięgu kultury (okolice Gołdapi) - wpływy z Płw. Sambijskiego

• Z kilku cmentarzysk znane są pochówki końskie (nieskremowane):

• pojawiają się u schyłku fazy B2

• nie są połączone z pochówkami ludzkimi!

• na brzuchu, z podkurczonymi nogami (rzadziej na boku) ułożenie może świadczyć, że były składne do jamy żywe (przepędzano je najpierw)

• samce z wędzidłami, sprzączkami od ogłowia i wodzy

• lokowane na peryferiach nekropolii lub w jej środku, czasem przy skupieniu ludzkich pochówków

Osady:

• na początku WOR na Mazurach obecne są jeszcze osady nawodne

• później brak klasycznych nawodnych, ale osady lokowane na brzegach jezior

• nie są najlepiej przebadane - Wyszembork (IAUW):

• domy słupowe do 8 m długości

• jamy zasobowe z pszenicą, jęczmieniem i żytem

• kości trzody i bydła

• dużo rybich ości i łusek

Kultura materialna:

• charakterystyczna ceramika (cały czas ręcznie lepiona)

• formy z lejkowato rozchylona szyjką

• ornament w górnej części, dolna chropowacona

• ucha segmentowe (wieloczłonowe)

• stylistyka podobna do wczesnożelaznej - obecność scen narracyjnych jak w k. łużyckiej, np. bardzo prosto wyobrażany jeździec

• zwyczaj wkładania uzbrojenia i narzędzi pracy do grobu, ale pojawiają się także siekiery z tulejkami (narzędzia rolnicze/kowalskie), których brak w k. przeworskiej

• części stroju w MOR: fibule i szpile, bansolety mankietowate, metalowe naszyjniki

ZABYTKI CHARAKTERYSTYCZNE DLA POSZCZEGÓLNYCH FAZ

Dobrze zdefiniowana we WOR i w początkach MOR - w późniejszych fazach znacznie mniej materiałów, a w fazie C3 nie można ich wyróżnić.

FAZA A3/B1 i B1

• Fibule:

• silnie profilowane fibule A IV 67-68

• oczkowate zapinki A52-53

• pojedyncze importy z pd. - TYP JEZIERINE i AUCISSA

• Ozdoby i części stroju:

• 
  szpile wiosłowate i pastorałowate

• 
  zawieszki w kształcie koła z 4 szprychami (obecne jeszcze w fazie B2)

• 
  sprzączki o ramach kolistych, z kolcem przedłużonym w skuwkę

• krzesaki kwarcytowe w pochówkach męskich

• groty jak z k. przeworskiej - wycinane jak w fazie A3

FAZA B2

• Fibule:

• zapinki oczkowate serii pruskiej A57-59 oraz A60-61- oczka na nóżce, a nie na kabłąku

• A72 - bardzo typowe w rozwiniętej fazie B2

• A42 - zapinki drugiej grupy

• A77-80 - dwudzielne, trąbkowate

• A100 - z dwoma grzebykami

• A V s.8 - z grzebykiem na kabłąku

• A133 - bardzo charakterystyczna - posiada tarczkę na nóżce

• Ozdoby i części stroju:

• 
  Nadal szpile i zawieszki

• Bransolety sztabkowate

• Dużo paciorków szklanych i bursztynowych

• Sprzączki o ramie półkolistej lub prostokątnej, ale u podstawy kolca rozszerzenie

FAZA B2/C1 i POCZĄTKI MOR

• Fibule:

• 
  A V s.1 - zapinki z trzema grzebykami na kabłąku (trzeci grzebyk ma charakter bardziej zoomorficzny w odmianie mazurskiej)

• A133 - są nadal charakterystyczne

• Pojawiają się fibule podkowiaste - ich zakończenie zdobione są emalią

• Ozdoby i części stroju:

• Bransolety mankietowate

• Szpile brązowe

• Sprzączki z ramami półkolistymi i prostokątnymi, najczęściej z podwójnym kolcem

• Duże, masywne prostokątne okucia końca pasa

• Nadal w grobach obecna jest broń

FAZA C1

• Fibule:

• 
  A VI - konstrukcja kuszowata, zapinki żelazne - szczególnie charakterystyczna: A162

• pojawiają się zapinki zdobione pierścieniami na kabłąku (A V)

• zapinki podkowiaste

• faza C1b - A VII - fibula z wysoką, skośnie ustawioną pochewką i pierścieniami ze skośnie nacinanego drutu

• bransolety mankietowate

FAZA C2

• Fibule:

• głównie fibule A VI - nadal A162, ale o kolankowato wysklepionym, facetowanym lub zdobionym ornamentem metopowym kabłąkiem

• nadal zapinki z nakładanymi pierścieniami na kabłąk

• 
  A168 - z martwą sprężyną

• Fibule tarczowate

• Sprzączki o ramach półkolistych, osadzone na osi

• Bransolety mankietowate wychodzą z mody

• Metalowe naszyjniki

• Duża ilość paciorków szklanych i bursztynowych

FAZA C3

• Zmiany osadnicze na terenie k. bogaczewskiej - trudno zdefiniować materiały charakterystyczne dla tej fazy część ludności wywędrowała (Mazury nie zostały całkowicie wyludnione)

• W okresie wędrówek ludów na Mazurach wykształca się grupa olsztyńska

Importy w k. bogaczewskiej:

• Bardzo mało importów naczyń metalowych i szklanych oraz terra sigillata (pojedyncze egzemplarze) zjawisko to tłumaczy się zwyczajami pogrzebowymi zakazującymi wkładania tego typu przedmiotów do grobu

• Dość dużo brązowych monet - sestercje emitowane od Trajana i Hadriana po Aleksandra Sewera i Gordiana III największy ich napływ - koniec II i pocz. III w. n.e.

• Półkoliste umbo brązowe

• 
  Dość dużo fibul importowanych z Galii (głównie I poł. II w.)

• Płaskie fibule tarczowate zdobione emalią (koncentryczne kręgi)

• TINTINABULE - brązowe dzwonki do odpędzania złych mocy - umieszczane także przy uprzężach końskich (Mojtyny - pochówek spalonego konia)

• Pierścienie z emaliowanymi oczkami - część z nich, to wyroby miejscowe

---