materiały z piel. geriatrycznego 2012, wyklady pielegniarstwo, licencjat, geriatria


0x08 graphic

0x01 graphic

Promocja zdrowia osób starszych

Cechy procesu starzenia się

Czynniki przyspieszające proces starzenia się

W promocji zdrowia ludzi starszych akcentuje się:

Cele promocji zdrowia ludzi w podeszłym wieku

Sztuka starzenia się

Opieka instytucjonalna nad pacjentem geriatrycznym:

Struktura, cele i zadania jednostek organizacyjnych opieki nad ludźmi starszymi

Dom pomocy społecznej (DPS) to stacjonarna forma opieki, która może przybierać formy:

Pobyt w DPS ma charakter stały, tzn. pensjonariusze przebywają w nim dożywotnio. DPS dla osób starszych może posiadać łóżka/miejsca komercyjne, o wysokim standardzie oraz o standardzie obowiązującym.

Standard podstawowych usług świadczonych przez DPS dotyczy:

Według obowiązującego standardu DPS zapewnia mieszkańcom:

1. W zakresie potrzeb bytowych:

2. Usługi opiekuńcze polegające na:

3. Usługi wspomagające polegające na:

Dom świadczy również usługi w zakresie potrzeb zdrowotnych polegające na zapewnieniu opieki lekarskiej i pielęgnacyjnej, rehabilitacji leczniczej oraz możliwości korzystania z przysługujących uprawnień do świadczeń zdrowotnych.

Kolejnym wymogiem stawianym Domom jest prowadzenie indywidualnego planu opieki dla każdego mieszkańca przez zespół opiekuńczo-terapeutyczny z pracownikiem pierwszego kontaktu na czele. Jest to osoba wybrana przez mieszkańców spośród personelu zatrudnionego w DPS, której głównym zadaniem jest ochrona prywatności podopiecznego, wspieranie go w trudnych sytuacjach życiowych.

Ma on stworzyć platformę bliskości psychicznej, tzn:

Podstawy prawne funkcjonowania:

Struktura, cele i zadania jednostek organizacyjnych opieki nad ludźmi starszymi c.d.

Stacjonarna opieka długoterminowa w zakładzie opiekuńczo - leczniczym

Definicja

Cel zakładu opiekuńczo-leczniczego:

ZOL zapewnia mieszkańcom:

Podstawowe profile w ZOL:

Tryb kierowania chorego do ZOL:

Standardowy pakiet świadczeń:

Zakład powinien mieć ustalone i opisane standardy dotyczące głównie:

Skład zespołu do zapewnienia opieki dla 60 chorych:

Warunki lokalowe

Wyposażenie zakładu:

Wymagany sprzęt medyczny:

Stacjonarna opieka długoterminowa w zakładzie opiekuńczo-pielęgnacyjnym

Zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy

Cel zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego

Świadczenia medyczne w ZP-O obejmują:

Podstawowe profile w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych:

Tryb kierowania chorego do ZP-O:

Zasady rozliczeń zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego:

Standardowy pakiet świadczeń:

Zakład powinien stosować standardy dotyczące głównie:

Skład zespołu do zapewnienia opieki dla 60 chorych:

Warunki lokalowe

Wyposażenie zakładu:

Wymagany sprzęt medyczny:

Pielęgniarska opieka długoterminowa

z rozporządzenia Prezesa NFZ z dn. 16 listopada 2011 roku.

    1. pielęgniarska opieka długoterminowa jest to opieka nad przewlekle chorymi przebywającymi w domu, którzy nie wymagają hospitalizacji w oddziałach lecznictwa stacjonarnego, a ze względu na istniejące problemy zdrowotne wymagają systematycznej, intensywnej opieki pielęgnacyjnej udzielanej w warunkach domowych;

    2. do pielęgniarskiej opieki długoterminowej domowej mogą być zakwalifikowani świadczeniobiorcy przewlekle chorzy somatycznie i psychosomatycznie oraz psychicznie chorzy z wyłączeniem ostrej fazy choroby psychicznej, niezdolni do samoopieki i samopielęgnacji, którzy w ocenie kartą oceny świadczeniobiorcy uzyskali od 0 do 40 punktów; w przypadku psychicznie chorych będących w ostrej fazie choroby, świadczenia zabezpieczone są zgodnie z zarządzeniem Prezesa Funduszu w sprawie określenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień oraz rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień (Dz. U. Nr 140, poz. 1146 z późn. zm.);

    3. po otrzymaniu skierowania wystawionego przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego, które zawiera niezbędne informacje określone w załączniku nr 7 do zarządzenia oraz karty oceny świadczeniobiorcy, której wzór określa załącznik nr 3 do rozporządzenia, pielęgniarka opieki długoterminowej domowej ustala ze świadczeniobiorcą lub rodziną lub opiekunem faktycznym świadczeniobiorcy termin pierwszej wizyty, w trakcie której dokonuje ponownej oceny stanu świadczeniobiorcy skalą Barthel oraz ustala plan opieki w oparciu o rozpoznane problemy pielęgnacyjne; pielęgniarka opieki długoterminowej zapoznaje świadczeniobiorcę oraz jego rodzinę lub opiekunów faktycznych ze sporządzonym planem opieki oraz z zasadami zabezpieczenia środków medycznych niezbędnych do realizacji świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych;

    4. pielęgniarka zapewnia wyroby medyczne zgodnie z wyposażeniem nesesera pielęgniarskiego, o którym mowa w załączniku nr 4 część III pkt 2 rozporządzenia; świadczeniobiorca lub jego rodzina lub opiekun faktyczny zapewnia środki higieniczne i opatrunkowe, leki i inne wyroby medyczne zlecone przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego;

    5. zużyte w trakcie wykonywania czynności pielęgnacyjnych wyroby medyczne, mogące stanowić zagrożenie epidemiologiczne, świadczeniodawca realizujący świadczenie, zobowiązany jest zabezpieczyć, przechowywać i utylizować zgodnie z odrębnymi przepisami;

    6. w pielęgniarskiej opiece długoterminowej domowej pielęgniarka wykonuje czynności określone w załączniku nr 8 do zarządzenia; po ich wykonaniu fakt ten odnotowuje w karcie czynności pielęgniarskich wraz z datą ich wykonania, co zostaje potwierdzone podpisem świadczeniobiorcy lub jego rodziny lub opiekuna faktycznego;

    7. podczas każdej wizyty w domu pacjenta pielęgniarka dokonuje w dokumentacji medycznej wpisu obserwacji pielęgniarskich, poświadczonych pieczęcią, własnoręcznym podpisem wraz z datą;

    8. czynności, o których mowa w pkt. 6, pielęgniarka sprawozdaje w raporcie statystycznym;

    9. w okresie sprawowania opieki pielęgniarka monitoruje stan świadczeniobiorcy przy wykorzystaniu oceny według skali Barthel i w zależności od stwierdzonych zmian, modyfikuje realizowany dotychczasowo plan opieki; fakt dokonania zmian oraz informacje dotyczące przyczyn i zakresu dokonanych zmian pielęgniarka odnotowuje w prowadzonej dokumentacji medycznej świadczeniobiorcy;

    10. ocena, o której mowa w pkt 9, odbywa się na koniec każdego miesiąca; w przypadku gdy świadczeniobiorca uzyskał więcej niż 40 punktów, Fundusz zaprzestaje finansowania za kolejny miesiąc kalendarzowy;

    11. w przypadku stwierdzenia przez pielęgniarkę w trakcie wizyty u świadczeniobiorcy, zmian w jego stanie zdrowia świadczących o zaostrzeniu choroby lub wystąpieniu powikłań, zobowiązana jest ona do:

  1. niezwłocznej konsultacji zaistniałej sytuacji z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, do którego zadeklarowany jest świadczeniobiorca,

  2. w razie konieczności - do wezwania zespołu ratownictwa medycznego;

    1. pielęgniarka opieki długoterminowej domowej zobowiązana jest do powiadomienia lekarza i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, do których świadczeniobiorca złożył deklaracje wyboru, o terminie rozpoczęcia i zakończenia udzielania świadczeń oraz w ramach bieżącej współpracy w okresie objęcia opieką, o istotnych zmianach w stanie zdrowia świadczeniobiorcy, w tym takich, które skutkują ustaniem przyczyn kwalifikujących świadczeniobiorcę do pielęgniarskiej opieki długoterminowej;

    2. powiadomienia, o którym mowa w pkt 12, pielęgniarka opieki długoterminowej domowej dokonuje w formie pisemnej także przy użyciu poczty elektronicznej
      w ciągu 3 dni, a o istotnych zmianach w stanie zdrowia informuje w dniu ich stwierdzenia;

    3. w przypadku, gdy termin pierwszej wizyty w ramach sprawowania pielęgniarskiej opieki długoterminowej domowej, jest rozbieżny z terminem rozpoczęcia realizacji zabiegów określonych na skierowaniu lekarza ubezpieczenia zdrowotnego w tym iniekcje, zmiana opatrunków, pielęgniarka opieki długoterminowej domowej, informuje świadczeniobiorcę o konieczności zgłoszenia się do pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, w celu realizacji zleceń lekarskich;

    4. pielęgniarka opieki długoterminowej domowej nie może realizować jednocześnie zadań pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej oraz zadań pielęgniarki w domu pomocy społecznej;

    5. świadczenia pielęgniarskie wynikające z zachowania ciągłości procesu leczenia i pielęgnacji po godzinie 20 do 8 rano dnia następnego, zapewnia w ramach sprawowanej opieki świadczeniodawca realizujący umowę o udzielanie świadczeń w zakresie nocnej i świątecznej opieki medycznej.

Problemy pielęgnacyjne wynikające z procesu starzenia się człowieka

Problemy pielęgnacyjne

1. Suchość skóry, tendencja do pęknięć

CEL: Zapobieganie infekcjom

2. Skłonność do zaparć

CEL: Zapobieganie lub likwidacja zaparć

3. Zwiększona łamliwość kości

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa i sprawnego poruszania się. Zapobieganie upadkom.

4. Nietrzymanie moczu i stolca

CEL: Zapewnienie higieny ciała i otoczenia

5. Zaburzenia słuchu i komunikowania się

CEL: Zapewnienie sprawnego porozumiewania się

6. Niedowidzenie

CEL: Ułatwienie orientacji

7. Zaburzenia pamięci świeżej

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego

8. Uczucie osamotnienia

CEL: Aktywizacja społeczna, poprawa nastroju

9. Niepokój o zdrowie, o rodzinę

CEL: Zmniejszenie niepokoju

10. Zwiększona skłonność do infekcji

CEL: Zapobieganie infekcjom

11. Skłonność do powikłań w wyniku długotrwałego unieruchomienie

CEL: Zapobieganie lub likwidowanie powikłań

12. Zmniejszenie wydolności układu sercowo-naczyniowego i oddechowego

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa

13. Zmniejszone łaknienie

CEL: Poprawa łaknienia

14. Zmniejszone pragnienie

CEL: Zwiększenie podaży płynów

15. Osłabienie

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa, ograniczenie wysiłku

16. Mała aktywność fizyczna

CEL: Zwiększenie aktywności fizycznej

17. Kłopoty z zasypianiem

CEL: Ułatwienie zasypiania

Suchość skóry, tendencja do pęknięć

CEL: Nawilżenie skóry, zapobieganie infekcjom

PLAN:

Skłonność do zaparć

CEL: Zapobieganie lub likwidacja zaparć

PLAN:

Zwiększona łamliwość kości

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa i sprawnego poruszania się. Zapobieganie upadkom.

PLAN:

Nietrzymanie moczu i stolca

CEL: Zapewnienie higieny ciała i otoczenia, zapobieganie odparzeniom i odleżynom

PLAN:

Zaburzenia słuchu i komunikowania się

CEL: Zapewnienie sprawnego porozumiewania się

PLAN:

Niedowidzenie

(upośledzenie orientacji zwiększa podatność na lęk i w konsekwencji gotowość do różnego rodzaju reakcji obronnych)

CEL: Ułatwienie orientacji, poprawa widzenia

PLAN:

Zaburzenia pamięci świeżej

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, ułatwienie orientacji

PLAN:

Uczucie osamotnienia

CEL: Aktywizacja społeczna, poprawa nastroju

PLAN:

Niepokój o zdrowie, o rodzinę

CEL: Zmniejszenie niepokoju

PLAN:

Zwiększona skłonność do infekcji

CEL: Zapobieganie infekcjom

PLAN:

Skłonność do powikłań w wyniku długotrwałego unieruchomienia

(odleżyny, odparzenia, zapalenie płuc, zakażenie dróg moczowych, zaparcia, przykurcze
w stawach i zaniki mięśniowe, powikłania zatorowo-zakrzepowe)

CEL: Zapobieganie lub likwidowanie powyższych powikłań

PLAN:

Skłonność do powikłań w wyniku długotrwałego unieruchomienia

Zmniejszenie wydolności układu sercowo-naczyniowego i oddechowego, osłabienie

CEL: Zapewnienie bezpieczeństwa, zapobieganie przemęczaniu się pacjenta

PLAN:

Zmniejszone łaknienie

CEL: Poprawa łaknienia, poprawa stanu odżywienia pacjenta

PLAN:

Zmniejszone pragnienie

CEL: Zwiększenie podaży płynów, zapobieganie zaburzeniom wodno-elektrolitowym

PLAN:

Mała aktywność fizyczna

CEL: Zwiększenie aktywności fizycznej

PLAN:

Kłopoty z zasypianiem

CEL: Ułatwienie zasypiania

PLAN:

Piśmiennictwo:

Zastosowanie skal do oceny sprawności psychoruchowej w planowaniu opieki nad pacjentem w podeszłym wieku.

W celu zapewnienia osobie w wieku starszym profesjonalnej opieki pielęgniarskiej, lekarskiej, socjalnej konieczne jest dobre rozpoznanie stanu bio-psycho-społecznego, ocena stopnia jego sprawności ruchowej, psychicznej oraz samoobsługowej. Ocena ta pozwoli na zaplanowanie działań pielęgnacyjnych, leczniczych, rehabilitacyjnych, które przyczynią się do poprawy sprawności i zaktywizowania osoby starszej w środowisku szpitalnym, domowym czy podczas pobytu w Domu Pomocy Społecznej. Pozwoli również na określenie zakresu koniecznej pomocy, jaka powinna być świadczona seniorowi. Aby ocena stanu była trafna i obiektywna wymaga zastosowania odpowiedniego narzędzia. W piśmiennictwie podanych jest wiele skal, które pomocne są w ocenie zarówno sprawności ruchowej, jak i psychicznej, umysłowej, oraz sprawności samoobsługowej. W niniejszym opracowaniu postaram się pokrótce zapoznać Państwa z wybranymi skalami, które być może okażą się przydatne i ułatwią Państwu planowanie opieki nad osobami w podeszłym wieku.

W geriatrii szczególnie podkreśla się znaczenie całościowej oceny stanu osoby starszej. Badanie podmiotowe i przedmiotowe nie zawsze dostarcza pełnej oceny stanu zdrowia i niewydolności pacjenta w podeszłym wieku. Do ustalenia zdolności osoby starszej do samodzielnego funkcjonowania oraz do określenia zakresu ingerencji leczniczej i koniecznej opieki służy Całościowa Ocena Geriatryczna. (COG). Jest to wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny, którego celem jest ustalenie zakresu zaburzenia dobrostanu biologicznego, psychicznego i społecznego oraz ustalenie priorytetów leczniczo - pielęgnacyjno - rehabilitacyjnych, potrzeb i możliwości zapewnienia dalszego leczenia/rehabilitacji/opieki (dom, dom opieki, zakład opiekuńczo - leczniczy, oddział szpitalny). Najbardziej korzystne jest przeprowadzenie COG przez zespół złożony z grupy specjalistów różnych dziedzin, w tym lekarza, pielęgniarki, psychologa, rehabilitanta i pracownika socjalnego. Bardzo ważną rolę odgrywa również współpraca z rodziną chorego. COG obejmuje cztery główne dziedziny: ocenę stanu czynnościowego, ocenę stanu zdrowia fizycznego, ocenę funkcji umysłowych oraz ocenę socjalno-środowiskową. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 144)

I. Ocena czynnościowa - ma na celu określenie stopnia zdolności osoby starszej do samoopieki, samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym w zakresie czynności podstawowych i złożonych. Aby dokonać tej oceny możemy posłużyć się skalą oceny podstawowych czynności życiowych - skala Katza (ADL - activities of daily living).

Ocenia ona takie parametry jak zdolność utrzymywania higieny, umiejętność samodzielnego ubierania się i rozbierania, mobilność chorego (w najbardziej podstawowym zakresie tj. czy jest w stanie wstać z łóżka i przesiąść się na fotel), oraz kontrolowanie podstawowych czynności fizjologicznych (oddawanie moczu i stolca).


Skala Oceny Podstawowych Czynności w Życiu Codziennym
(skala Katza)

Samodzielny

Tak Nie

1. Kąpanie się 1 0

2. Ubieranie i rozbieranie się 1 0

3. Korzystanie z toalety 1 0

4. Wstawanie z łóżka i przemieszczanie się na 1 0

5. Samodzielne jedzenie 1 0

6. Kontrolowanie wydalania moczu i stolca 1 0

Wynik końcowy ................./6

Punktacja: 5 -6 osoby sprawne

3 - 4 osoby umiarkowanie niesprawne

≤2 osoby znacznie niesprawne

Uzyskanie niskiej punktacji w tej skali świadczy o niezdolności do samodzielnego funkcjonowania, a w konsekwencji o potrzebie świadczenia stałej opieki przez osoby drugie. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 144)

W innej, zmodyfikowanej formie skala ta przedstawia się następująco:

Ocena sprawności dziennej wg Katza

Czynność

1 pkt

2 pkt

3 pkt

Kąpiel

Nie wymaga żadnej asysty

Wymaga pomocy w myciu 1 części ciała

Wymaga pomocy w myciu więcej niż 1 części ciała

Ubieranie się

Wyjmowanie z szafy garderoby
i zakładanie jej bez żadnej asysty

Nie wymaga żadnej asysty z wyjątkiem wiązania butów

Wymaga asysty w więcej niż jednej czynności lub asysty całkowitej

Higiena osobista

Samodzielne chodzenie do toalety, mycie rąk i pranie odzieży

Wymaga pomocy w jednej z wymienionych czynności

Wymaga całkowitej pomocy

Przemieszczanie się

Kładzenie się i podnoszenie się z łóżka i częściowej pomocy lub asysty z krzesła

Wymaga pomocy w kładzeniu się i podnoszeniu się z łóżka lub krzesła

Nie wstaje samodzielne z łóżka lub krzesła

Czynności fizjologiczne

Kontroluje samodzielne wydalanie moczu
i defekację

Czasami nie kontroluje

Wymaga kontroli osoby trzeciej lub używa cewnika

Odżywianie się

Odżywianie się samodzielnie bez asysty

Odżywianie się samodzielnie ale wymaga pomocy w krojeniu mięsa lub smarowaniu chleba

Wymaga asysty lub żywienia całkowitego

Wynik: suma punktów we wszystkich kryteriach.

Klucz:

6 - 10 punktów - pacjent niezależny

11 - 14 punktów - pacjent wymaga asysty lub częściowej pomocy

15 - 18 punktów - pacjent wymaga pomocy - zależny

W tym przypadku uzyskanie wysokiej punktacji świadczy o zależności podopiecznego od pomocy opiekuna.

Do oceny złożonych czynności życia codziennego służy skala Lawtona (IADL - instrumental activities of daily living). Ocenia ona zdolność seniora do podstawowego funkcjonowania we współczesnym otoczeniu. W tej ocenie bierze się pod uwagę takie parametry jak: zdolność korzystania z telefonu, zdolność docierania do miejsc bardziej oddalonych niż zwykły dystans spacerowy, umiejętność kupienia i przyrządzenia sobie posiłku, zdolność do wykonania podstawowych prac domowych (sprzątanie, drobne naprawy, np. wymiana żarówki, pranie), samodzielne przyjmowanie leków oraz gospodarowanie pieniędzmi.

Skala oceny złożonych czynności codziennych

wg Lawtona (IADL)

1. Czy potrafi korzystać z telefonu?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

2. Czy jest w stanie dotrzeć do miejsca poza odległością spaceru?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

3. Czy jest w stanie wychodzić na zakupy po artykuły spożywcze?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

4. Czy jest w stanie samodzielnie przygotować posiłki?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

5. Czy może samodzielnie wykonywać prace domowe (np. sprzątanie)?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

6. Czy jest w stanie wykonywać drobne naprawy domowe?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

7. Czy może samodzielnie wyprać swoje rzeczy?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

8. Czy samodzielnie może przyjmować leki?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

9. Czy może samodzielnie gospodarować pieniędzmi?

Bez pomocy

3

Z niewielką pomocą

2

Nie jest w stanie

1

Wynik dokonanej oceny sprawności osoby starszej przy pomocy tej skali pozwala na przybliżone zobiektywizowanie potrzeb chorego w zakresie pomocy/opieki (np. konieczność zrobienia zakupów 2x w tygodniu, zakupy + sprzątanie, samodzielny pobyt w domu opieki). (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 151).

Inną propozycję oceny sprawności samoobsługowej i zapotrzebowania na opiekę stanowi wskaźnik oceny sprawności samoobsługowej wg Barthel. Poniżej przedstawiono skalę w wersji oryginalnej i zmodyfikowanej. Skala ta jest obecnie wykorzystywana między innymi w Domach Pomocy Społecznej jako wymóg przy kontraktowaniu świadczeń przez NFZ.

Wskaźnik Barthel (ocena sprawności samoobsługowej)

Czynność wykonywana

Wykonanie z pomocą

Wykonanie samodzielne

Spożywane posiłków (z pomocą, gdy nie może posługiwać się nożem)

5

10

Przechodzenie z wózka na łóżko i z powrotem (siadanie)

5 - 10

15

Osobista higiena (mycie, czesanie się, golenie)

0

5

Korzystanie z toalety (zapinanie i rozpinanie bielizny, ubrania)

5

10

Kąpiel

0

5

Poruszanie się po płaskim terenie (gdy nie chodzi, lecz korzysta z wózka)

10

(0)

15

(5)

Wchodzenie i schodzenie po schodach

5

10

Ubieranie się łącznie za sznurowaniem obuwia

5

10

Kontrola stolca

5

10

Kontrola pęcherza

5

10

(Milanowska K. (red.): Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1997)

OCENA SPRAWNOŚCI SAMOOBSŁUGOWEJ PACJENTA
WG. SKALI BARTHEL

Imię i nazwisko pacjenta.....................................................................................

Data badania............................................................

L.p.

Czynność

Chory wymaga pomocy

Tak

Częściowo

Nie

1.

Spożywanie posiłków

0

5

10

2.

Przechodzenie z łóżka na wózek

0

5

10

3.

Utrzymanie higieny osobistej

0

5

10

4.

Korzystanie z WC

0

5

10

5.

Mycie, kąpiel całego ciała

0

5

10

6.

Przejście powyżej 50 m (ew. przy pomocy sprzętu ortopedycznego)

0

5

10

7.

Jazda na wózku inwalidzkim

0

5

10

8.

Ubieranie i rozbieranie się

0

5

10

9.

Kontrola zwieraczy odbytu

0

5

10

10.

Kontrola zwieracza pęcherza moczowego

0

5

10

I grupa 85 - 100 pkt - pacjent samodzielny, niezależny

II grupa 20 - 85 pkt - pacjent wymaga częściowej pomocy, asysty

III grupa 0 - 20 pkt - pacjent wymaga pomocy, zależny

Uzyskany wynik wskazuje na zakres wymaganej pomocy, a analiza punktacji w poszczególnych kryteriach pozwala na określenie w jakich czynnościach pomoc ta jest konieczna.

Oto jeszcze jeden przykład skali pozwolajacej ocenić sprawność samoobsługową pacjenta, skala ADL (Activity of Daily Living). Klasyczna skala obejmuje nie tylko niepełnosprawność, ale przede wszystkim zależność w zakresie czterech czynności instrumentalnych:

  1. generalne sprzątanie

  2. robienie zakupów

  3. korzystanie ze środków transportu

  4. gotowanie

oraz sześciu czynności osobistych:

  1. kąpanie się

  2. ubieranie i rozbieranie

  3. korzystanie z toalety

  4. korzystanie z łóżka i przemieszczanie się na krzesło, fotel

  5. samodzielne jedzenie

  6. trzymanie moczu i/lub stolca

Skala ta jest uporządkowana hierarchicznie, co oznacza, że w większości przypadków (z wyjątkiem trzymania moczu) niesprawność w zakresie jednej czynności powoduje niesprawność w czynnościach wyżej usytuowanych pod względem trudności.

Sprawność ADL (wg propozycji Barbary Bień).

Pacjent nie jest w stanie wykonać czynności lub wykonuje ją przy pomocy innych osób.

  1. I - ADL sprzątanie, ciężka praca domowa, jak: mycie okien i podłóg, generalne sprzątanie

  2. I - ADL zakupy, noszenie ciężkich przedmiotów, takich jak zakupy o wadze 5 kg na dystans 100m

  3. I - ADL posiłki, przyrządzanie sobie posiłków

  4. P - ADL kąpiel, mycie się, kąpanie się

  5. P - ADL ubieranie, ubieranie się i rozbieranie

  6. P - ADL WC, korzystanie z ubikacji

  7. P - ADL wstawanie, kładzenie się i stawanie

  8. P - ADL jedzenie, samodzielne jedzenie

Skala kumulacyjna ADL

Skala nosi nazwę skali kumulacyjnej i pozwala każdej badanej osobie przypisać liczbę punktów odpowiadającą liczbie czynności, w której osoba jest zależna od pomocy innych osób. To może bardzo ułatwić pielęgniarce pracę z osobą starszą i niepełnosprawną.

Poziom uzależnienia w skali 8 punktowej

Kryterium

0

niezależny we wszystkich czynnościach

1

zależny w 1 czynności ADL

2

zależny w sprzątaniu i jeszcze jednej czynności

3

zależny w zakupach, sprzątaniu i jeszcze jednej czynności

4

zależny we wszystkich I - ADL i jeszcze jednej czynności P - ADL

5

zależny w I - ADL, kąpaniu się i jeszcze jednej czynności

6

zależny w I - ADL, kąpaniu się, ubieraniu i jeszcze jednej czynności

7

zależny w I - ADL, kąpaniu się, ubieraniu, korzystaniu z WC i jeszcze jednej czynności

8

zależny we wszystkich 8 czynnościach I - ADL

II. Ocena zdrowia fizycznego - pozwala ocenić wydolność organizmu lub poszczególnych układów w sytuacji wystąpienia choroby przewlekłej. Narzędziami używanymi w ocenie stanu fizycznego są skale pozwalające w obiektywny sposób ocenić stan chorego. Poza powszechnie stosowanymi w medycynie skalami (np. skala niewydolności krążenia wg NYHA, kanadyjska skala oceny choroby wieńcowej, skala oceny zaawansowania RZS czy skal nasilenia choroby Parkinsona) stosuje się tu instrumenty oceniające parametry ściśle geriatryczne. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 45).

Aby ocenić ryzyko upadków możemy zastosować skalę Tinetti. Skala ta testuje zbiorczo funkcje układu nerwowego i kostno-stawowego. Oceniamy zdolność chorego do przyjęcia pozycji stojącej, nieruchomego stania, zdolność przejścia krótkiego dystansu, wykonania obrotu o 180 stopni oraz przyjęcia pozycji siedzącej. Niska ocena w tej skali wskazywać będzie na potrzebę wyposażenia badanej osoby w pomoce typu oświetlenie podłogi w nocy, poręcze przy łóżku i w łazience, chodzik. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 45).

Ocena ryzyka upadków

(skrócony test Tinetti)

Wykonywana czynność

Bez pomocy

Samodzielnie ale z pomocą urządzeń

Z pomocą osoby drugiej

Zmiana z pozycji siedzącej na stojącą

2

1

0

Unieruchomienie w pozycji stojącej przez 5 sekund

2

1

0

Przejście 3 metrów

2

1

0

Obrót o 180 stopni

2

1

0

Przyjęcie pozycji siedzącej

2

1

0

Ryzyko upadków:

2 - ryzyko minimalne

1 - jeśli wymaga pomocy urządzeń technicznych - ryzyko średnie

0 - jeśli wymaga pomocy osób drugich - ryzyko duże

Uzyskanie co najmniej jednego lub dwóch „1” - konieczność konsultacji z fizjoterapeutą. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 146).

Pielęgniarka opiekująca się osobą starszą, u której występuje zwiększone ryzyko upadków, powinna w planowaniu opieki uwzględnić odpowiednie postępowanie mające na celu zminimalizowanie tego ryzyka. Planując opiekę powinna zwrócić między innymi uwagę na dobre oświetlenie, zwłaszcza w nocy, kiedy podopieczny wychodzi do WC, stosowanie przez obuwia utrzymującego stopę, likwidację przesuwających się chodników, czy zachęcanie go do korzystania z pomocy laski lub kuli przy poruszaniu się.

W ocenie ryzyka powstawania odleżyn możemy posłużyć się wieloma skalami np.: skalą Norton, skalą Waterlow, punktową oceną ryzyka odleżyn Douglas czy skalą wg Dutch Consensus Prevention of Bedsores CBO. W ocenie uwzględnia się między innymi takie parametry jak: stan odżywienia, stan świadomości, stan neurologiczny, czynność zwieraczy, zdolność poruszania się, stan skóry i inne. Skale te mogą podlegać modyfikacji w zależności od oddziału, sytuacji i stanu chorego. Wynik przeprowadzonej oceny pozwala na ukierunkowanie działań prewencyjnych na szczególnie wymagające tego elementy. W planowaniu działań pielęgnacyjnych uwzględnić należy stosowanie materacy przeciwodleżynowych, zmianę pozycji zarówno u chorego leżącego, jak i pozostającego prze dłuższy czas w pozycji siedzącej (np. na wózku inwalidzkim), stosowanie diety bogatobiałkowej, itp.

Poniżej przedstawiono przykłady skal oceny ryzyka rozwoju odleżyn.

Skala Oceny Ryzyka Rozwoju Odleżyn Norton

Punktacja

4

3

2

1

Stan ogólny

Dobry

Dość dobry

Średni

Ciężki

Stan świadomości

Bardzo dobry

Apatia

Zaburzony

Nieprzytomny

Zdolność
poruszania się

Samodzielny

Z pomocą

Bardzo
ograniczona

Unieruchomiony

Czynność zwieraczy

Pełna

Sporadycznie zaburzona

Zwykle
zaburzona

Całkowicie
zaburzona

Samodzielność przy zmianie ułożenia

Pełna

Ograniczona nieznacznie

Bardzo
ograniczona

Całkowicie
ograniczona

Uzyskany wynik:

> 14 punktów - bez ryzyka

< 14 punktów - zwiększone ryzyko (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 145).

Skala punktowa oceny ryzyka rozwoju odleżyn DOUGLAS

Czynnik ryzyka

4

3

2

1

0

1

Stan odżywienia (Hb)

Dieta pełnowartościowa

Dieta niewłaściwa

Tylko płyny

Żywienie pozajelitowe lub Hb<10 g%

2

Aktywność

Chodzi samodzielnie

Chodzi z trudnością

Porusza się tylko na wózku inwalidzkim

Stale pozostaje w łóżku

3

Czynność zwieraczy odbytu i cewki moczowej

Pełna sprawność zwieraczy

Sporadyczne moczenie się

Nie trzyma moczu

Całkowite nietrzymanie moczu
i stolca

4

Ból

Bez bólu

Ślad bólu

Okresowo

Związany
z ruchem

Stały ból lub dyskomfort

5

Stan skóry

Bez zmian

Skóra sucha, cienka, zaczerwieniona

Uszkodzenia powierzchowne

Uszkodzenia tkanki głębokiej lub jamy

6

Stan świadomości

Pełna świadomość

Apatia

Stupor

Brak współpracy

Śpiączka

Ryzyko wystąpienie odleżyn stwierdza się u pacjentów z wynikiem równym 18 punktów lub niższym.

W ocenie stanu odżywienia osoby starszej pomocna jest skala Mini Nutritional Assessment (MNA). Składają się na nią takie elementy jak ocena antropometryczna (np. BMI), ocena ogólna (m. in. ocena socjalna), ocena diety (co i jak często chory je), oraz samoocena chorego. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 147).

Skala Mini Nutritional Assessment (MNA)

(wg Guigoz Y., Vellas B. i wsp.)

  1. Dane antropometryczne

        1. BMI (waga/wzrost w m2), [kg/m2] punkty...................

0 = BMI<19; 1 = 19<BMI<21; 2 = 21<BMI<23; 3 = BMI>23

        1. Obwód ramienia w połowie jego długości (MAC [cm]) punkty...................

0 = MAC<21; 0,5 =21<MAC<22,; 1 = MAC>22

        1. Obwód łydki (CC[cm]) punkty...................

0 = CC<31; 1 = CC>31

        1. Utrata wagi w ciągu ostatnich 3 miesięcy punkty...................

0 = utrata > 3 kg

1 = nie wiadomo

2 = utrata między 1 a 3 kg

3 = bez utraty

  1. Ocena ogólna

        1. Czy pacjent mieszka w domu rodzinnym punkty...................

0 = nie; 1 = tak

        1. Czy pacjent zażywa więcej niż 3 leki dziennie punkty...................

0 = tak; 1 = nie

        1. Czy pacjent w ciągu ostatnich 3 miesięcy przeszedł stres psychiczny
          lub ciężką chorobę?
          punkty...................

0 = tak; 2 = nie

        1. Stopień aktywności ruchowej punkty...................

0 = unieruchomienie w łóżku

1 = umiejętność opuszczania łóżka lub fotela bez opuszczania mieszkania

2 = pełna sprawność

        1. Zaburzenia neuropsychiczne punkty...................

0 = ciężka demencja lub depresja

1 = łagodna demencja

2 = bez zaburzeń psychicznych

        1. Obecność otarć naskórka lub owrzodzenia punkty...................

0 = tak; 1 = nie

  1. Ocena diety

        1. Ile pełnych posiłków pacjent spozywa codziennie? punkty...................

0 = 1 posiłek; 1 = 2 posiłki; 2 = 3 posiłki

        1. Czy pacjent spozywa: punkty...................

0 = jeżeli 0 - 1 raz tak; 0,5 = jeżeli 2 razy tak; 1 = jeżeli 3 razy tak

13. Czy w tygodniu pacjent spożywa 2 lub więcej razy posiłki
zawierające owoce lub warz
ywa? punkty...................

0 = nie; 1 = tak

14. Czy ograniczenie spożywania posiłków w ostatnich 3 miesiącach wiązało się z utrata apetytu, albo z zaburzeniami połykania, żucia czy trawienia? punkty...................

0 = ciężka utrata apetytu

1 = umiarkowana utrata apetytu

2 = bez utraty apetytu

15.Ile filiżanek /szklanek napojów pacjent wypija dziennie punkty...................

(woda, sok, herbata, kawa, mleko, wino, piwo)

0 = mniej niż 3 szklanki

0,5 = 3 - 5 szklanek

1 = więcej niż 5 szklanek

16. Ocena sposobu spożywania posiłków punkty...................

0 = wymaga karmienia

1 = zjada samodzielnie ale z trudnością

2 = pełna samoobsługa

  1. Subiektywna samoocena chorego

17. Czy pacjent ocenia, że ma jakiekolwiek zaburzenia stanu odżywienia?

punkty...................

0 = duże niedożywienie

1 = nie potrafi ocenić lub stwierdza umiarkowane niedożywienie

2 = nie stwierdza zaburzeń stanu odżywienia

18. Jak pacjent ocenia swój stan zdrowia w porównaniu z innymi ludźmi w tym samym

wieku? punkty...................

0 = nie tak dobry

0,5 = nie wie

1 = tak samo dobry

2 = lepszy

Punktacja końcowa:......................./30

Interpretacja: >24 - stan odżywienia dobry

17 -23,5 -ryzyko niedożywienia

<17 - niedożywienie

Przeprowadzona ocena stanu odżywienia pozwala na ewentualne zmodyfikowanie diety osoby starszej, lub planowanie działań z zakresu profilaktyki przeciwodleżynowej.

III. Ocena stanu umysłowego - w celu oceny funkcji umysłowych stosuje się test MMSE (Mini-Mental State Examination) Folsteinów lub w wersji skróconej skrócony test sprawności umysłowej wg Hodgkinsona. Przy pomocy tej skali można ocenić zarówno możliwości zapamiętywania nowych informacji, jak i odtwarzania z pamięci zdarzeń odległych oraz orientację pacjenta. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 46, 143).

Skrócony test sprawności umysłowej

(Abbreviated Mental Test Score - AMTS)

1. Ile ma Pan/Pani lat? ...............

2. Która jest godzina? Proszę podąć z dokładnością do 1 godz. ...............

3. Adres, który Panu/Pani podam, proszę powtórzyć za mną i postarać się go zapamiętać: ul. Gruszkowa 42 ...............

4. Który mamy rok ...............

5. Jaki jest Pana/Pani adres? ...............

6. Kiedy się Pan/Pani urodził/ła? ...............

7, W którym roku rozpoczęła się II Wojna Światowa? ...............

8. Jak nazywa się prezydent? ...............

9. Proszę policzyć wspak (od tyłu) od 20 do 1. ...............

ad. 3. Proszę powtórzyć adres, który Panu/Pani podałam wcześniej ..............

Za każdą prawidłową odpowiedź badany otrzymuje 1 punkt.

Wynik końcowy ................./10

Liczba punktów

>6 stan prawidłowy

4 - 6 upośledzenie umiarkowane

0 - 3 upośledzenie ciężkie.

Zaburzenia nastroju ocenić można przy pomocy Geriatrycznej Skali Oceny Depresji wg Yesavage i wsp. Szczególną uwagę należy zwrócić na możliwości maskowania demencji przez obniżony nastrój. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 46, 142).

Geriatryczna Skala Oceny Depresji

Tak

Nie

Czy ogólnie jest Pan/Pani zadowolony/a z życia?

0

1

Czy zaniedbał Pan/Pani swoje zainteresowani i/lub zajęcia?

1

0

Czy ma Pan/Pani poczucie pustki w życiu?

1

0

Czy często czuje się Pan/Pani znudzony/a?

1

0

Czy zwykle jest Pan/Pani pogodny/a?

0

1

Czy obawia się Pan/Pani, że stanie się z Panem/Panią coś złego?

1

0

Czy przez większą część czasu czuje się Pan/Pani szczęśliwy/a?

0

1

Czy często czuje się Pan/Pani bezradny/a?

1

0

Czy woli Pan/Pani zostać w domu niż wyjść i spotkać się z ludźmi?

1

0

Czy uważa Pan/Pani, że ma więcej problemów z pamięcią niż inni?

1

0

Czy uważa Pan/Pani, że to wspaniale żyć współcześnie?

0

1

Czy czuje się Pan/Pani gorszy od innych ludzi?

1

0

Czy czuje się Pan/Pani pełny energii?

0

1

Czy ma Pan/Pani poczucie, że sytuacja jest beznadziejna?

1

0

Czy myśli Pan/Pani, że większości ludzi wiedzie się lepie niż Panu/Pani?

Wynik końcowy ................../15

Punktacja: 0 - 5 stan prawidłowy

6 - 10 depresja umiarkowana

11 - 15 depresja ciężka

IV. Ocena socjalna - celem oceny socjalno - środowiskowej prowadzonej z udziałem pracownika socjalnego, pielęgniarki środowiskowej a w szczególności z udziałem rodziny, jest określenie potrzeb w zakresie opieki i pomocy, zarówno aktualnej jak i długoterminowej. Na podstawie przeprowadzonej oceny można zakwalifikować pacjenta do opieki domowej, opieki długoterminowej w Zakładach Opiekuńczo-Leczniczych, Zakładach Opiekuńczo-Pielęgnacyjnych bądź do zamieszkania w Domu Pomocy Społecznej. (Kocemba J., Grodzicki T. 2000, 46).

Podsumowując można stwierdzić, że zastosowanie w ocenie stanu pacjenta wybranych skal ułatwi zaplanowanie indywidualnej opieki, adekwatnej do zapotrzebowania. pozwoli na uwzględnienie możliwości pacjenta w podeszłym wieku w zakresie samoopieki. Dzięki wykorzystywaniu skal jakość opieki pielęgniarskiej może osiągnąć wyższy poziom.

Piśmiennictwo:

        1. Kawczyńska - Butrym Z.: Rodzina - zdrowie - choroba. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001.

        2. Kocemba J., Grodzicki T. (red.): Zarys gerontologii klinicznej. Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego UJ, Kraków 2000.

        3. Kuch J. (red): Rehabilitacja. PZWL, Warszawa 1989.

        4. Milanowska K. (red.): Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1997

        5. SchiefeleJ., Standt J., Wach M: Pielęgniarstwo geriatryczne. Urban&Partner, Wrocław 1998.

        6. Tarkowski Z., Jurkiewicz C.: Skala aktywności i strategie aktywizacji mieszkańca DPS. Wydawnictwo Fundacji „Orator”, Lublin 1997.

Inne skale:

Zmodyfikowana skala Rankina

0 - Pacjent nie zgłasza skarg.

1 - Pacjent zgłasza niewielkie skargi, które nie wpływają w sposób istotny na jego tryb życia.

2 - Niewielki stopień inwalidztwa. Objawy nieznacznie zmieniają dotychczasowy tryb życia, lecz nie ograniczają możliwości samodzielnego funkcjonowania. Nie jest zależny od otoczenia.

3 - Średni stopień inwalidztwa. Objawy znacznie zmieniają dotychczasowy tryb życia i uniemożliwiają całkowicie niezależne funkcjonowanie.

4 - Dość ciężki stopień inwalidztwa. Objawy zdecydowanie uniemożliwiają samodzielne życie. Nie jest konieczna ciągła opieka i pomoc osoby drugiej.

5 - Bardzo ciężki stopień inwalidztwa. Pacjent całkowicie zależny od otoczenia. Konieczna stała pomoc osoby drugiej.

Wskaźnik Funkcjonalny „Repty”

Samoobsługa : 1. Spożywanie posiłków

2. Dbałość o wygląd zewnętrzny i higienę osobistą

3. Kąpiel

4. Ubieranie górnej części ciała

5. Ubieranie dolnej „ „

6. Toaleta

Kontrola zwieraczy : 7. Oddawanie moczu

8. Oddawanie stolca

Mobilność 9. Przechodzenie z łóżka na krzesło lub na wózek inwalidzki

10. Siadanie na muszli klozetowej

11. Wchodzenie pod prysznic lub do wanny

Lokomocja : 12. Chodzenie / jazda na wózku inwalidzkim

13. Schody

Komunikacja : 14. Zrozumienie słuchowe lub wizualne

15. Mowa werbalna

P u n k t a c j a :

7 pkt. Pełna niezależność (wykonywanie bezpiecznie i szybko)

5 pkt. Umiarkowana zależność (przez nadzór lub asekurację, z użyciem urządzeń pomocniczych)

3 pkt. Wymagana pomoc

1 pkt. Całkowita zależność (niesamodzielność)

1. Spożywanie posiłków: przekrojenie bułki, posmarowanie, przeniesienie pokarmu do ust, żucie, połykanie.

2. Mycie się, mycie zębów, czesanie, założenie podpaski, golenie, używanie ręcznika.

Do punktu 4. i 5. należy również zakładanie ortez i protez.

6. Toaleta: używanie papieru toaletowego, podmywanie się, zakładanie pieluchomajtek, ubranie się po użyciu toalety.

7. Oddawanie moczu: gdy wymaga asekuracji i urządzeń pomocniczych, moczy się mimowolnie częściej niż raz w tygodniu, lecz rzadziej niż raz dziennie- 5 pkt, jeżeli chory wymaga pomocy w założeniu urządzeń pomocniczych i moczy się częściej niż raz dziennie, lecz potrafi wezwać pomoc - 3 pkt.

8. Oddawanie stolca: jeżeli chory wymaga asekuracji i urządzeń pomocniczych i mimowolnie oddaje stolec częściej niż raz w miesiącu, ale rzadziej niż raz w tygodniu - 5 pkt, jeżeli wymaga zakładania czopków przez osoby drugie lub lewatywy, nie utrzymuje stolca częściej niż raz w tygodniu, lecz potrafi wezwać pomoc - 3 pkt.

12. Lokomocja: jeżeli przechodzi minimum 50m - 7 pkt, jeżeli przechodzi z użyciem urządzeń pomocniczych i asekuracją co najmniej 20m - 5 pkt, jeśli przejeżdża na wózku inwalidzkim samodzielnie, szybko i sprawnie co najmniej 50m - 5 pkt. Schody: wchodzi na dwa piętra - 7 pkt, wchodzi na jedno piętro, wymaga asekuracji i urządzeń pomocniczych - 5 pkt.

14. Rozumienie słuchowe lub wizualne oznacza rozumienie poleceń słownych i pisemnych, oraz konwersację. Jeżeli badany rozumie natychmiast i prowadzi konwersacje na tematy złożone i abstrakcyjne - otrzymuje 7 pkt, jeżeli rozumie polecenia z opóźnieniem i prowadzi konwersacje lub rozumie tekst o sytuacjach codziennych - 5 pkt, jeżeli rozumie połowę tekstu i konwersacji, potrzebuje dwa razy więcej czasu - 3 pkt, gdy rozumie mniej niż 25% - 1 pkt.

15. Mowa: afazja ruchowa nieznacznego stopnia - 5 pkt, afazja ruchowa lub amnestyczna znacznego stopnia - 3 pkt.

WFR kwalifikuje chorego do konkretnej kategorii niepełnosprawności (disability), określając zakres samodzielności i potrzeby pomocy.

Ocen pacjenta według skali Barthel………………………………………………………………..

L.p.

Czynność*

Data/

Wynik**

1.

Spożywanie posiłków:

0 - nie jest w stanie (samodzielnie jeść)

5 - potrzebuje pomocy w krojeniu, smarowaniu masłem itp. lub wymaga zmodyfikowanej diety

10 - samodzielny, niezależny

2.

Przemieszczanie się (z łóżka na krzesło i z powrotem, siadanie):

0 - nie jest w stanie, nie zachowuje równowagi przy siedzeniu

5 - większa pomoc (fizyczna, jedna lub dwie osoby)

10 - mniejsza pomoc (słowna lub fizyczna)

15 - samodzielnie

3.

Utrzymanie higieny osobistej:

0 - potrzebuje [pomocy przy czynnościach osobistych

5 - niezależny przy myciu, czesaniu się, myciu zębów, goleniu (z zapewnionymi pomocami)

4.

Korzystanie z toalety (WC):

0 - zależny

5 - potrzebuje trochę pomocy, ale może coś zrobić sam

10 - niezależny, zdejmowanie, zakładanie, ubieranie się, podcieranie się

5.

Mycie, kąpiel całego ciała:

0 - zależny

5 - niezależny

6.

Poruszanie się (po powierzchniach płaskich):

0 - nie porusza się lub <50 m.

5 - niezależny na wózku, wliczając zakręty >50 m

10- spacery z pomocą (słowna lub fizyczną) jednej osoby >50 m

15 - niezależnym, może używać pomocy, np. laski

7.

Wchodzenie i schodzenie po schodach:

0 - nie jest w stanie

5 - potrzebuje pomocy (słownej, fizycznej, przenoszenie)

10 - samodzielny

8.

Ubieranie i rozbieranie się:

0 - zależny

5 - potrzebuje pomocy, ale może wykonywać połowę bez pomocy

10 - niezależny (zapinanie guzików, zamka, sznurowanie)

9.

Kontrolowanie stolca (zwieracza odbytu):

0 - nie panuje nad oddawaniem stolca (lub potrzebuje lewatyw)

5 - czasami popuszcza (zdarzenia przypadkowe)

10 - panuje (utrzymuje stolec)

10.

Kontrola moczu (zwieracza pęcherza moczowego):

0 - nie panuje nad oddawaniem moczu lub cewnikowany i przez to niesamodzielny

5 - czasami popuszcza ((zdarzenia przypadkowe)

10 - panuje (utrzymuje mocz)

Wynik kwalifikacji***

Wynik końcowy……………./100

Interpretacja: Skala: I 86 - 100 pkt - stan pacjenta „lekki”

II 21 - 85 pkt - stan pacjenta „średnio ciężki”

III 0 - 20 pkt - stan pacjenta „bardzo ciężki”

* W punktach 1 - 10 należy wybrać jedną z możliwości najlepiej opisującą stan pacjenta i podkreślić

** Wpisać wartość punktową przypisaną wybranej możliwości

***W ramce wpisać uzyskaną sumę punktów

Opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera

Dane z USA ujawniają, że 4 mln obywateli jest dotkniętych chorobą Alzheimera. Po 65 roku życia zapada na nią 10% populacji. Występuje ona również i wśród młodszych, czterdziesto- i pięćdziesięciolatków. Choroba o przebiegu przewlekłym, postępującym, doprowadzającym do całkowitej niesprawności chorego, zależności od otoczenia, degradacji umysłowej. Kończy się śmiercią zazwyczaj w okresie 4-12 lat.

Główny ciężar opieki nad pacjentem spada na ich rodziny.

Choroba Alzheimera jest jedną z postaci otępienia starczego dotykającą co piątą osobę powyżej 80 roku życia. W co czwartym przypadku zdarza się u osób poniżej 65 roku życia. Jest to wyniszczająca, neurodegeneracyjna choroba mózgu, powodująca utratę pamięci oraz pogorszenie funkcjonowania intelektualnego. Prowadzi w rezultacie do całkowitego otępienia i śmierci. W Polsce jest nią dotkniętych 200 - 250 tysięcy osób.

Hipotezy dotyczące przyczyn powstawania choroby:

Etapy choroby Alzheimera:

Prace badawcze naukowców z Uniwersytetu Nowy Jork doprowadziły do wydzielenia siedmiu etapów choroby:

1. Chory nie zgłasza skarg na zaburzenia pamięci.

2. Chory skarży się na zaburzenia pamięci (zapomina, gdzie położył często używany przedmiot, jak nazywa się ktoś dobrze znany).

3. Wczesne, wyraźnie występujące deficyty. Obserwuje się więcej niż jedno z takich zaburzeń jak:

Zaczyna się pojawiać zaprzeczanie ze strony chorego, jakoby miał zaburzenia pamięci. Objawom często towarzyszy niewielki lub umiarkowanie nasilony lęk.

4. W dokładnym badaniu klinicznym stwierdza się wyraźne deficyty w poniższych obszarach:

5. Chory nie jest w stanie żyć samodzielnie bez pewnej pomocy. Podczas badania nie pamięta podstawowych danych, np. swojego adresu i numeru telefonu, imion członków bliskiej rodziny (np. wnuków), nazwy szkoły lub uczelni, którą ukończył.

Chory zawsze pamięta własne imię i nazwisko, zazwyczaj także imię współmałżonka i dzieci. Nie wymaga pomocy w toalecie i jedzeniu, lecz może mieć trudności w wyborze właściwego ubrania.

6. Zdarza się, że chory zapomina imienia współmałżonka. Nie uświadamia sobie większości ostatnich wydarzeń. Zachowuje pewną wiedzę o otoczeniu (roku, porze roku itp.). Może mieć trudności w liczeniu od 1 do 10. Może się zanieczyszczać. Nie potrafi sam podróżować, chociaż czasem może trafić do znanego sobie miejsca.

Najczęściej pamięta własne imię i nazwisko. Często nie jest w stanie odróżnić znajomych od nieznajomych. Następują zmiany dotyczące sfery osobowości i emocji, np. zaczyna oskarżać współmałżonka, że jest oszustem (obcym, który się pod niego podszywa), rozmawia z nie istniejącymi osobami lub własnym odbiciem w lustrze, przejawia lęk, podniecenie lub agresję. Może pojawić się abulia poznawcza, tzn. brak chęci do działania wynikający z niemożności skupienia myśli na tyle długo, by podjąć decyzję.

7. Na tym etapie chory traci wszelkie umiejętności werbalne. Początkowo jest w stanie wypowiadać słowa i zdania, ale wypowiedzi są niejasne. Później nie ma ekspresji słownej, jedynie pomrukiwanie. Chory stopniowo traci podstawowe umiejętności psychomotoryczne, np. zdolność chodzenia. Często uwidaczniają się ogólne i ogniskowe objawy neurologiczne.

Aby szybko określić zakres potrzeb chorego, wystarczy uzmysłowić sobie, że stadia choroby Alzheimera stanowią odwrócenie funkcjonalnych stadiów rozwoju człowieka. Siódme stadium odpowiada wiekowi rozwojowemu dziecka od urodzenia do 15 miesiąca życia - a więc chory wymaga mniej więcej takiej samej opieki jak niemowlę. Brak stałego nadzoru nad chorym w szóstym stadium byłby tak samo lekkomyślny jak pozostawienie dwu- czy pięcioletniego dziecka samego w domu. Piąte stadium odpowiada wiekowi 5 - 7 lat, czwarte 8 - 12 lat, trzecie ponad 12 lat.

Rady dla opiekunów:

Opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera

Ograniczenie niezależnej działalności chorego:

Bezpieczne miejsce zamieszkania:

Dom lub mieszkanie:

Opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera

Konieczność przestrzegania trzech podstawowych zasad:

Potrzeba kontrolowania higieny osobistej chorego:

Jak należy ubierać chorego:

Reagowanie na zachowania chorego:

W jaki sposób opiekun powinien zadbać o siebie?

Leczenie choroby Alzheimera:

Opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera

Opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera

Piśmiennictwo

Opieka nad pacjentem z chorobą Parkinsona

Słowa pacjenta:

„Czasami płaczę i mam smutny wyraz twarzy, a ty wmawiasz sobie, że sprawiłeś mi przykrość. Nic podobnego. Mów dalej do mnie, nie zważając na moje łzy. Za parę minut wszystko wróci do normy. Oczekujesz, że zacznę drżeć. Może tak, a może nie. Obecne leki usuwają niektóre objawy drżenia.

Słowa pacjenta:

Jeśli moja głowa, stopy lub dłonie zaczną drżeć, nie zwracaj na to uwagi. Sądzisz, że nie zdołasz mnie rozweselić, ponieważ się nie uśmiecham. To nieprawda. Moja twarz tylko słabiej wyraża to co czuję. Szykujemy się do wyjścia, a ja nie mogę wstać. Nie popędzaj mnie, w końcu sobie poradzę. Nie mogę też iść szybciej; daj mi trochę czasu.

Słowa pacjenta:

Muszę codziennie spacerować; najchętniej na dystansie od 3 do 5 km. W twoim towarzystwie jest to przyjemniej robić. Gdy za bardzo pochylam się do przodu lub przewracam, zwróć uwagę, bo nie zdaję sobie z tego sprawy. Codziennie muszę wykonywać ćwiczenia zginania i rozciągania mięśni.

Jeśli możesz, pomóż mi w tych ćwiczeniach. Posłuchaj! Nie mów za mnie. Ja wiem, że ty potrafisz mówić głośniej i szybciej ode mnie. Nie znoszę, jak mi przerywasz. Pozwól mi się wypowiedzieć i daj mi czas na skupienie. Często skarżę się na bezsenność i mogę w środku nocy przechadzać się po pokoju.

Zdarza mi się zdrzemnąć w ciągu dnia. Pozwól mi spać, kiedy mam na to ochotę. Nie mogę sprawować nad sobą kontroli, gdy jestem zmęczony. Bądźcie cierpliwi moi przyjaciele. Potrzebuję was. Pozostałem taki sam...”

Definicja choroby

Choroba Parkinsona - jest to postępujące schorzenie ośrodkowego układu nerwowego, przejawiające się klinicznie spowolnieniem ruchowym, sztywnością mięśni i drżeniem spoczynkowym, będące następstwem zaniku komórek istoty czarnej śródmózgowia, i w wyniku tego, dramatycznego zmniejszenia ilości neuroprzekaźnika - dopaminy - w prążkowiu.

Częstość występowania choroby ocenia się na 0,1 - 0,2% ludności świata. W ciągu 1 roku zapada na nią 10 do 20 osób ma każde 100 tysięcy. Choroba dotyka ok. 1% ludności po 60 roku życia. Ocenia się, że w Polsce jest ok. 40 - 60 tysięcy chorych z parkinsonizmem. Co roku przybywa ok.
4 - 8 tysięcy nowych pacjentów.

Kliniczne rozpoznanie choroby Parkinsona:

1. Stwierdzenie, co najmniej dwu z trzech klasycznych objawów:

pomocnym może być stwierdzenie obecności dodatkowych objawów, takich jak:

2. Charakterystyczny jest jednostronny początek objawów (drżenie jednej ręki)

3. Chorobę można rozpoznać dopiero po wykluczeniu parkinsonizmu objawowego (zespoły polekowe).

4. Stwierdza się dobrą kliniczną reakcję na leki stymulujące układ dopaminergiczny.

Etiopatogeneza:

Istnieje wiele teorii na temat tego, co powoduje zanik komórek istoty szarej:

1. Przedwczesne starzenie się

2. Czynniki genetyczne.

3. Stres oksydacyjny (wolne rodniki).

4. Uszkodzenie toksyczne.

Objawy choroby Parkinsona na początku choroby:

Problemy późnego okresu choroby:

Stopniowo zmniejszająca się skuteczność leczenia

Narastające zaburzenia postawne

Zaburzenia wegetatywne

Problemy umysłowe

Leczenie choroby Parkinsona:

W początkowym okresie choroby:
- selegilina (Jumex, Selerin, Segan, Niar, Selenor, Selgin)
- amantadyna (Viregyt-K, Amantix)
- pergolid (Permax)
- bromokryptyna (Bromergon, Bromocorn, Parlodel)
- ropinirol (Requip)
- pramipexolum (Mirapexin)
- piribedil (Pronoran)
- biperiden (Akineton)
- pridinol (Polmesilat, Pridinol)
- lewodopa depot - o przedłużonym działaniu (Madopar HBS, Sinemet CR)
- lewodopa w zwykłej postaci (tzw. konwencjonalnej) (Madopar, Poldomet, Pardopa, Nakom, Sinemet)

W późniejszym okresie choroby Parkinsona:
- lewodopa w postaci konwencjonalnej (Madopar, Poldomet, Pardopa, Nakom, Sinemet)
- lewodopa w postaci szybko działającej (Madopar dispersible - tabletki rozpuszczalne)
- lewodopa depot - o przedłużonym działaniu (Madopar HBS, Sinemet CR)
- tolkapon (Tasmar)
- entakapon (Comtan)
- apomorfina (Britaject, zastrzyki podskórne)

(Poradnik dla osób z chorobą Parkinsona. http://www.sienkiewicz.art.pl/poradnik.htm )

Leczenie chirurgiczne choroby Parkinsona:

Metody neurochirurgiczne stosowane były od lat 50-tych XX wieku.

Leczenie chirurgiczne choroby Parkinsona:

Rehabilitacja i fizykoterapia

Regularna rehabilitacja ruchowa wyraźnie zmniejsza parkinsonizm w początkowym okresie choroby, korzystnie wpływa na stan psychiczny, ogranicza bóle towarzyszące chorobie, poprawia równowagę i chód, pomaga w utrzymaniu prawidłowej sylwetki, oraz opóźnia wystąpienie zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Ruch pomaga w zwalczaniu zaparć i jest potrzebny dla prawidłowego działania wielu narządów wewnętrznych.

Spośród metod fizykoterapeutycznych największe znaczenie w chorobie Parkinsona mają zabiegi przeciwbólowe (jonoforezy ksylokainowe i hydrokortyzonowe), rozgrzewające (tzw. solux) oraz masaże.

Leki przeciwwskazane w chorobie Parkinsona

Pacjent z parkinsonizmem powinien unikać leków, osłabiających działanie dopaminy.
Do leków tych należą:

Dobre rady dla Parkinsonisty:

Drżenie

- unikaj kofeiny i alkoholu
- często odpoczywaj
- trudniejsze czynności pozostaw do momentu pojawienia się lepszego samopoczucia, kiedy twoje leki działają efektywniej
- domagaj się od lekarza skuteczniejszych leków

Typowa pochylona do przodu postawa chorego nasila tendencje do chodzenia na palcach z uniesionymi piętami. Te szurające kroki, w miarę wydłużania się dystansu staja się coraz szybsze i krótsze. Kiedy wystąpi to dreptanie wtedy:

- zatrzymaj się

- sprawdź czy odległość między stopami wynosi ok. 20 cm

- popraw swoją sylwetkę ciała i wyprostuj się, jak tylko najbardziej możesz

- uświadom i przypomnij sobie, że powinieneś stawiać duże kroki

- zrób krok unosząc wysoko stopę (marsz)

- podnieś do góry palce stopy i najpierw postaw na ziemi piętę

- przenieś ciężar ciała na palce

- powtórz to samo z drugą nogą

- staraj się aby ręce poruszały się odpowiednio przy każdym kroku - to poprawia rytm chodzenia i poprawia wygląd

Zaburzenia chodu

Choroba Parkinsona upośledza równowagę. Chód staje się powolny, szurający, z tendencją do unoszenia pięt. Chory stawia małe kroki.
Praktyczne sugestie:
- jeśli zauważysz u siebie szuranie nogami, zwolnij lub zatrzymaj się i sprawdź swoją postawę ciała
- utrzymuj stopy w wygodnej odległości, aby nie zawadzały o siebie
- stań prosto z uniesioną głową
- przy każdym kroku wykonuj z przesadą unoszenie stóp i balansowanie rękami, udawaj że przechodzisz przez próg
- ćwicz stawianie długich kroków, koncentruj się na chodzeniu (ćwiczenie - „bociani chód”)
- jeśli chcesz skręcić lub zawrócić, nie obracaj się na stopie. Zamiast tego idź po linii okrężnej, aż uzyskasz zamierzony kierunek marszu
- używaj butów z niskim obcasem i dobrze umocowanych
- unikaj butów wsuwanych

Upadki

Odruchy postawne utrzymujące równowagę ciała są osłabione. Chory może stracić równowagę pod działaniem niedużej siły lub przechodząc przez wąskie przejście.
Praktyczne sugestie:
- usuń dywaniki, szmaty i inne przeszkody na drodze twojego poruszania się w domu i w okolicy
- chwytaj się poręczy,
- nie sięgaj po przedmioty znajdujące się wysoko, wchodząc na stołki, drabinę i t.p.
- jeśli czujesz, że zaczynasz się śpieszyć, zwolnij
- przed wstaniem z pozycji leżącej, posiedź przez chwilę
- kiedy czujesz niepewność równowagi, zatrzymaj się lub usiądź
- rozsądnie planuj swoje zajęcia, pamiętaj o ryzyku upadku, nie przekraczaj swoich możliwości

"Zamarzanie„ (freezing)

Jest to nagłe nieruchomienie podczas chodzenia. Często wiąże się z utratą równowagi. Próba ruszenia z miejsca pogarsza sytuację i może spowodować upadek.
Praktyczne sugestie:
- w razie "zamarznięcia" przerwij próby dalszego chodu, przyciśnij pięty do podłoża
- stań prosto, z uniesioną głową ale nie przechylaj się do tyłu
- patrz prosto przed siebie a nie w dół
- wybierz sobie określony obiekt i zacznij iść w jego kierunku,
- jeśli idziesz z kimś, poproś o trzymanie Cię za ramiona lub łokcie
- regularne ćwiczenia ruchowe pomagają utrzymać poczucie równowagi i właściwą postawę ciała
- przedyskutuj z lekarzem możliwość modyfikacji leczenia (w nagłym nieruchomieniu w ciągu dnia przydatna jest rozpuszczona w wodzie, szybko-działająca postać lewodopy)

Wstawanie z niskiego siedzenia:

pacjenci często mają kłopoty ze wstawaniem z niskich krzeseł, foteli, kanap itp. Aby wstać przesuń pośladki blisko krawędzi krzesła, stopy trzymaj w odległości ok. 20 cm jedna od drugiej, jedna lekko wysunięta do przodu. Przez chwilę rozkołysz się szybko do przodu i do tyłu trzy razy. Za trzecim razem wysuń ramiona do przodu, odepchnij się rękami i wyprostuj.

Dobre rady dla Parkinsonisty:

Nocny bezruch

Bywa, że sztywność i bezruch budzą chorego, który nie może zmienić niewygodnej pozycji.
Praktyczne sugestie:
- podczas próby obrócenia się w łóżku, najpierw skręć głowę, następnie odepchnij się przeciwległą stopą i skręć biodra. Gdy rozpoczniesz skręt bioder, zaraz obracaj górne ramię w tę samą stronę
- gdy chcesz usiąść, ułóż się na boku, przodem do brzegu łóżka. Przyłóż obie ręce do łóżka przed swoją klatką piersiową, odepchnij się rękami, spuszczając nogi z krawędzi łóżka
- aby wyjść z łóżka, wpierw siedź na brzegu, dokładnie opierając obie stopy na podłodze, połóż ręce po obu stronach bioder i powoli odepchnij się
- można zamontować poręcze i trapez, które ułatwiają samodzielne wstawanie
- zapal stałe nocne światło lub zainstaluj włączniki światła w zasięgu ręki
- miej przy łóżku przygotowany lek i płyn do popicia (szczególnie przydatna postać rozpuszczalna, szybko działająca)
- aby przezwyciężyć poranny bezruch zażywaj leki przed wstaniem z łóżka

Bóle

Przyczyną bólu mogą być sztywne mięśnie. Nieprawidłowa sylwetka ciała powoduje bóle pleców. Uczucie zimna lub ciepła może pojawiać się w rękach i nogach. Bolesny kurcz może wystąpić po długim chodzeniu lub pisaniu.
Praktyczne sugestie:
- stosuj masaż i ciepłe kąpiele
- przykładaj do bolących miejsc ciepłą poduszkę;
- sam masuj bolesne punkty, przykładaj gorące lub zimne kompresy, maści o działaniu przeciw-zapalnym, stosuj wszystko, co przynosi ulgę
- przeciągaj się często, szczególnie przed ćwiczeniami ruchowymi
- nie przeciążaj się, nie przekraczaj swoich możliwości
- ćwicz codziennie dla wzmocnienia mięśni przykręgosłupowych
- kiedy ręce lub stopy są zimne, zakładaj jak najcieplejsze rękawiczki i skarpetki
- poproś o leki przynoszące ulgę (np. preparaty o działaniu przeciw-zapalnym i przeciw-bólowym).

Ubieranie się

Najwięcej kłopotów sprawia zapinanie guzików, wiązanie krawata, zapinanie suwaka, zakładanie spodni. Mimo trudności, wielu chorych woli ubierać się samodzielnie, nawet kosztem dodatkowego czasu i wysiłku.
Praktyczne sugestie:
- zastąp ubrania, które zapinają się w kłopotliwy sposób, bluzami, koszulkami, elastycznymi spodniami
- unikaj ubrań zapinanych z tyłu
- zdobądź ubrania i buty na rzepy lub zatrzaski
- trzymaj ubrania w dostępnym i wygodnym miejscu
- ubieraj się na siedząco, mając wszystkie potrzebne rzeczy w zasięgu ręki
- przy zapinaniu guzików i suwaków pomagaj sobie odpowiednim haczykiem
- używaj długiej łyżki do butów

Pisanie

- używaj maszyny do pisania lub komputera
- jeśli masz kogoś, kto pisze za ciebie, nagrywaj na dyktafon
- dłuższą korespondencję możesz wysyłać w postaci nagrania magnetofonowego

Mowa

Trudności w mówieniu mogą narastać w miarę postępu choroby. Mowa jest zamazana, monotonna, często zacinająca się lub podobna do szeptu.
Praktyczne sugestie:
- weź duży oddech, zanim zaczniesz mówić, rób przerwy po kilku słowach lub nawet po każdym
- wymawiaj z przesadą, wyobraź sobie, że twój rozmówca ma kłopoty ze słuchem, i musi czytać z ruchu twoich ust
- patrz rozmówcy prosto w twarz
- starannie wymawiaj spółgłoskę na końcu słowa, zanim zaczniesz następne
- wypowiadaj się krótko i konkretnie
- z przesadą wykonuj ruchy ust przy mówieniu, samemu ćwicz w ten sposób wymawianie alfabetu lub czytanie na głos
- proś bliskich aby domagali się od ciebie głośniejszego mówienia i powtarzania
- mów często, nawet sam do siebie, nie pozwalaj innym mówić za ciebie

Krojenie pokarmu

Drżenie i sztywność utrudniają posługiwanie się sztućcami przy spożywaniu posiłków, co powoduje frustracje, zakłopotanie i prowadzi do utraty apetytu.
Praktyczne sugestie:
- używaj gumowych podkładek zamiast obrusa lub serwetek, aby talerz się nie ślizgał
- używaj głębokich talerzy, aby jedzenie nie wypadało przy krojeniu
- spożywaj pokarmy nie wymagające krojenia
- poproś kogoś o pokrojenie
- używaj specjalnie przystosowanych sztućców (pogrubienie uchwytów)
- jeśli zamierzasz jeść poza domem, miej ze sobą swoje zaadaptowane, wypróbowane sztućce.

Trudności w połykaniu

Występują one w późniejszych okresach choroby. Czasem mogą być powodem krztuszenia się pokarmem, tabletkami lub własną śliną.
Praktyczne sugestie:
- bierz do ust bardzo małe porcje jedzenia, gryź dokładnie i ostrożnie przełykaj
- posiłki powinny być przygotowane z myślą o łatwym gryzieniu i połykaniu
- zawsze przełykaj to, co masz w ustach, zanim weźmiesz następny kęs
- nie spiesz się przy jedzeniu, używaj ogrzewanych talerzy
- przełknij nadmiar śliny zanim weźmiesz jedzenie do ust
- często popijaj

Higiena

Zaburzenia ruchowe w chorobie Parkinsona utrudniają kąpiel i mycie zębów.
Praktyczne sugestie:
- usuń z łazienki wszystko, co może grozić wypadkiem (szklane przedmioty, śliskie maty i inne)
- zamontuj poręcze i solidne uchwyty
- wejście do wanny może ułatwić ławka położona w poprzek wanny
- nie chwytaj się przy asekuracji wieszaka na ręczniki
- unikaj stawania w wannie, bierz prysznic na siedząco,
- używaj gumowych mat na podłodze i w wannie
- zakładaj szlafrok zamiast wycierać się
- używaj elektrycznej szczoteczki do zębów

Problemy gastrologiczne w chorobie Parkinsona

Zaparcia

Nudności

Utrata masy ciała

Dieta w chorobie Parkinsona

Zasady prawidłowego żywienia:

- spożywaj różnorodne potrawy, złożone (w kolejności od największej do najmniejszej ilości) z warzyw, owoców, pieczywa, ryżu, ziaren, jaj, serów, ryb, drobiu i mięsa
- jedz mało tłuszczów zwierzęcych, zastąp je tłuszczami roślinnymi, używaj niskotłuszczowego mleka, ograniczaj masło i tłuste sery

- jedz więcej pieczywa razowego i roślin strączkowych

Dieta w chorobie Parkinsona

- utrzymuj rozsądną wagę ciała; poruszanie się jest trudniejsze przy otyłości (pomocne może być obliczenie kaloryczności posiłków)
- sól jest przeciwwskazana w nadciśnieniu tętniczym; osoby z chorobą Parkinsona, które najczęściej cierpią z powodu spadków ciśnienia, nie muszą unikać soli
- unikaj nadmiaru białka, które utrudnia wchłanianie leków z przewodu pokarmowego do krwi oraz przechodzenie lewodopy z krwi do mózgu.

Piśmiennictwo:

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

44

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



Wyszukiwarka