WODY LECZNICZE

Woda jest główną substancją warunkującą życie. Jej podstawową czynnością jest rozpuszczanie i transportowanie wszystkiego, co jest niezbędne do funkcjonowania każdego organizmu. Zawartość wody w organizmie dorosłego człowieka wynosi ok. 60-70% ogólnej masy ciała. Utrata 15% wody jest przeważnie śmiertelny.

Cząsteczka wody składa się z jednego atomu tlenu i dwu atomów wodoru. Jest jednym z najprostszych związków chemicznych oraz najlepszym i najczęstszym ro0zpuszczalnikiem.

Rodzaje i klasyfikacja wody:

1. Wody atmosferyczne występują w postaci gazowej, kroplisto-ciekłej i stałej (grad).

2. Wody powierzchniowe występują bezpośrednio na powierzchni skorupy ziemskiej i zajmują ok. 70,5%, a z lodowcami łącznie ok. 73,5% powierzchni ziemi.

3. Wody podziemne dzielą się na:

1. wody podskórne (zaskórne), które występują na głębokości od kilkunastu centymetrów do około 5m w głąb ziemi,

2. wody podziemne płytkie- od 5 do 30m,

3. wody podziemne głębokie- powyżej 30m w głąb ziemi.

Woda lecznicza- jest to woda wypływająca lub czerpana z głębi ziemi, która dzięki składnikom chemicznym i właściwościom fizycznym wywiera udowodnione działanie lecznicze przy zewnętrznym lub wewnętrznym stosowaniu. Wody lecznicze różnią się od zwykłej wody gospodarczej tym, że mają więcej składników mineralnych lub takie składniki, które cechują się szczególnymi właściwościami farmakodynamicznymi. Mogą też mieć wyższą temperaturę w miejscu wypływu ze źródła lub pobierania.

Wody mineralne- takie, które zawierają co najmniej 1000mg składników mineralnych w 1dm³

Wody swoiste- wody o mniejszej całkowitej zawartości składników mineralnych, lecz zawierające określone ilości jednego lub kilku swoistych składników. Nazwa takiej wody zależy od odpowiedniego stężenia swoistego składnika, np. woda zawierająca co najmniej 5,0mg/dm³ jonów bromu nazywa się wodą bromkową, woda zawierająca co najmniej 1mg/dm³ jodu nosi nazwę wody jodkowej.

Wody termalne (cieplicze)- inaczej zwane wodami akratotermalnymi. Wody mające mniej niż 1000mg składników mineralnych w 1dm³, lecz cechujące się właściwościami leczniczymi ze względu na temperaturę wyższą od 20st. C w źródle. Natomiast wody o temperaturze niższej od 20st. nazywa się akratopegami (prostymi zimnymi wodami mało mineralizowanymi). Wody termalne dzieli się jeszcze w zależności od tego jaka mają temperaturę na:

- hipotermalne o temperaturze 20-33st.

- homeotermalne o temperaturze 34-38st.

- hipertermalne o temperaturze powyżej 38st.

Wody lecznicze powinny spełniać wszystkie wymagania stawiane zwykłej wodzie pitnej, tzn. nie mogą zawierać składników chemicznych w ilościach przekraczających dopuszczalne normy oraz składników, które są szkodliwe(np. azotany, azotyny). Miara czystości bakteriologicznej wody leczniczej jest taka sama jak dla wody pitnej (mała zawartość bakterii Coli).

Podział wody pod względem ciśnienia osmotycznego:

- izoosmotyczne- o ciśnieniu osmotycznym równym temu, jakie ma 0,9% roztworu NaCl,

- hipoosmotyczne- ciśnienie osmotyczne niższe niż roztworu 0,9% NaCl,

- hiperosmotyczne- ciśnienie wyższe niż 0,9% roztwory NaCl.

Podział wody ze względu na odczyn:

- wody kwaśne- pH < 7,0

- wody zasadowe- pH > 7,5

- wody obojętne- pH=7,0-7,3

Nie każda woda mineralna jest wodą leczniczą. Wśród wód mineralnych są takie, które zawierają szkodliwe dla zdrowia pierwiastki, np. arsen.

Mineralna woda lecznicza powinna pochodzić ze źródła o względnie stałej wydajności, nieznacznych wahaniach składu chemicznego i mieć względnie stała temperaturę w miejscu czerpania.

Odczuwalność temperatury wody:

Ocena temperatury środowiska przez organizm ludzki jest subiektywna, zależy w dużej mierze od grubości tkanki tłuszczowe, stopnia adaptacji, osobniczej wrażliwości wynikającej z przyzwyczajenia do określonych temperatur, warunków środowiska, pory roku i dnia oraz rodzaju ubioru.

Przeciętna odczuwalność temperatury wody:

10-12st. C- na granicy tolerancji,

12-15st. C- bardzo zimna,

18st. C- temperatura krytyczna,

24-25st. C- zimna,

28-30st. C- chłodna,

34st. C- obojętna,

37-38st. C- ciepła,

40-42st. C- bardzo ciepła,

43-45st. C- gorąca,

46-48st. C- bardzo gorąca,

48-50st. C- na granicy tolerancji.

W polskiej balneologii i hydrogeologii stosuje się klasyfikację wód uznanych za lecznicze, opierając się na dwu podstawowych kryteriach, jakimi są skład anionowo-kationowy i właściwości farmakodynamiczne i termiczne.

I. Skład anionowo-kationowy:

- wody mineralne

II. Właściwości farmakodynamiczne i termiczne:

- wody swoiste,

- wody termalne.

Wyróżnia się następujące główne grupy wód leczniczych:

- wody wodorowęglanowe (kwasowęglowe, szczawy)

- wody chlorkowo- sodowe (solanki)

- wody siarczkowo- siarkowodorowe (siarczanowe i siarczkowe)

- wody swoiste

- wody termalne

Wody mineralne

Są wodami podziemnymi głębokimi, występującymi w ilościach prawie stałych i stałym składzie chemicznym. Stanowią rzeczywisty roztwór rozpuszczonych substancji mineralnych, organicznych i gazowych. Rodzaj wody mineralnej uzależniony jest od rodzaju i ilości tych składników występujących w obszarze danego źródła wody. Stopień nasycenia wody składnikami mineralnymi wpływa wielkość tego obszaru oraz czas i ilość wody przenikająca przez ten obszar. Rozpuszczalność składników wzrasta wraz ze wzrostem temperatury, ciśnienia, kwasowości i nasycenia dwutlenkiem węgla. Dopuszczalna granica stosowania wód mineralnych dla celów leczniczych to mineralizacja o stężeniu do 6%, co stanowi 60g substancji mineralnych w 1litrze wody. W składzie chemicznym podziemnych wód występuje ponad 50 pierwiastków chemicznych.

Podział pierwiastków chemicznych:

1. pierwiastki główne (makroskładniki),

2. pierwiastki rzadkie,

3. pierwiastki śladowe (mikroelementy),

4. pierwiastki promieniotwórcze.

Lecznicze wody mineralne klasyfikujemy według występowania podstawowych makroskładników.

Zaliczamy do nich:

1. aniony:

- siarczany

- chlorki

- wodorowęglany

2. kationy:

- sód

- wapń

- magnez

Nazewnictwo wód

Najpierw podaje się aniony, które należą do głównej grupy, następnie kationy, które zaliczane są do podgrupy. Oba składniki szereguje się w kolejności malejącej. Wody, w których występuje jeden anion i jeden kation o stężeniu powyżej 20%miliwali, mimo że anionów i kationów o niższym stężeniu może być znacznie więcej- to wody proste.

Wody posiadające więcej jonów o wartościach powyżej 20%miliwali są wodami złożonymi.

Podział anionowo-kationowy wód mineralnych:

Słabo mineralizowane swoiste wody lecznicze:

Nazwa wody	Minimum zawartości swoistego składnika
Żelazista	10mg/dm^3 żelaza
Manganowa	1mg/dm^3 manganu
Fluorkowa	1mg/dm^3 fluoru
Bromkowa	5mg/dm^3 bromu
Jodkowa	1mg/dm^3 jodu
Siarczkowa	1mg/dm^3 siarki
Borowa	5mg/dm^3 kwasu metaborowego
Krzemowa	100mg/dm^3 kwasu metakrzemowego
Radoczynna	2nCi/dm^3 składników promieniotwórczych (Ra, Rn)
Kwasowęglowa	250-999mg/dm^3wolnego CO2
Szczawa	1000mg/dm^3 wolnego CO2

Składniki gazowe wód leczniczych

W wodach leczniczych występują często różnego rodzaju gazy, mające duże znaczenie terapeutyczne.

Ze względu na skład gazowy wyróżniamy następujące wody:

- siarkowodorowe

- siarkowodorowo- metanowe

- kwasowęglowe

- szczawy

- radonowe

- azotowe

- metanowe

WODY WODOROWĘGLANOWE (wody kwasowęglowe i szczawy)

Zgodnie z podziałałem anionowo-kationowym mineralna woda wodorowęglanowa, w zależności od kationów, określana jest jako:

- woda wodorowęglanowo-sodowa

- woda wodorowęglanowo-potasowa

- woda wodorowęglanowo-wapniowa

- woda wodorowęglanowo-magnezowa

Wody kwasowęglowe są wodami najczęściej stosowanymi w lecznictwie w postaci wód naturalnych lub wytwarzanych sztucznie. Mają szerokie zastosowanie w kąpielach leczniczych, kuracji pitnej oraz jako wody stołowe gazowane i niegazowane.

W wodach naturalnych część znajdującego się tam dwutlenku węgla łączy się z cząsteczkami wody tworząc kwas węglowy, który w wyniku dysocjacji przekształca się w słabo zasadowy anion wodorowęglanowy.

Lecznicze działanie wód wodorowęglanowych opiera się przede wszystkim na obecności naturalnego dwutlenku węgla oraz, w mniejszym stopniu na towarzyszących wodorowęglanach i innych dodatkowych składnikach. Słone szczawy ze względu na skład i biologiczne działanie w większości bardziej kwalifikują się do wód chlorkowych.

Wody wodorowęglanowe wykazują niską mineralizację w stosunku do innych wód mineralnych za wyjątkiem wody ze źródeł Zuber I, II, III w Krynicy.

Ogólne właściwości wód wodorowęglanowych

Wody wodorowęglanowe mogą być mineralne jeżeli zawierają ponad 1000mg/dm³ składników mineralnych, lub mogą być wodami prostymi jeżeli są mniej zmineralizowane. W zależności od ilości zawartego w wodzie dwutlenku węgla określane są jako wody kwasowęglowe, o zawartości od 250 do 999mg/dm³ CO₂ lub jako szczawy zawierające powyżej 1000mg/dm³.

Działanie lecznicze wód wodorowęglanowych

Wody wodorowęglanowe stosuje się w wodnych kąpielach kwasowęglowych, w suchych kąpielach kwasowęglowych oraz w kuracji pitnej.

W zdecydowanej większości kąpieli kwasowęglowych głównym, często jedynym, czynnikiem leczniczym jest dwutlenek węgla i w niewielkim stopniu czynnik chemiczny zależny od składu mineralnego wody.

Podstawowym wymogiem w stosowaniu kąpieli kwasowęglowych jest wyłączenie lub zminimalizowanie wchłaniania CO₂ przez płuca, ponieważ jego zawartość w powietrzu w większych ilościach jest bardzo niekorzystna.

Wchłanianie dwutlenku węgla przez skórę w kąpieli kwasowęglowej zależy od ciśnienia parcjalnego tego gazu. W czasie 20- minutowej kąpieli w wodzie, zawierającej ok. 1500mg/dm³ CO₂ wchłania się ok. 400ml dwutlenku węgla, co nie ma istotnego wpływu na przemianę gazową, ale na skórę poddaną bezpośredniemu działaniu CO₂.

Przekrwienie skóry w kąpieli kwasowęglowej jest zależne od zawartości CO₂ oraz temperatury wody. W temperaturze obojętnej dla ciała ludzkiego, która w kąpieli kwasowęglowej wynosi 32-34st. C, przekrwienie powoduje tylko odpowiednia zawartość CO₂ w wodzie. Związane z tym występujące zaczerwienienie skóry ma miejsce już przy zawartości ok. 350mg/dm³ CO₂ w wodzie, przy ok.400mg/dm³ zaczerwienienie jest wyraźne, zaś przy 550mg/dm³ obserwujemy na skórze ostro odgraniczony rumień.

WODNE KĄPIELE KWASOWĘGLOWE

W naturalnych kąpielach kwasowęglowych zawartość CO₂ nie powinna przekraczać 400mg/dm³, a w sztucznych 750mg/dm³, natomiast zawartość użyteczna w obu tych wodach powinna mieścić się w granicach 1200-1400mg/dm³. Wydobywanie się CO₂ z naturalnych wód do otaczającego powietrza zależy w znacznym stopniu od zawartości CO₂ i temperatury wody.

W sztucznych kąpielach kwasowęglowych nasycenie wody dwutlenkiem węgla wykonuje się w saturatorach, dzięki którym uzyskuje się dobre parametry nasycenia, a w zastosowaniu pełnej wentylacji wywiewowo- nawiewowej zawartość CO₂ w powietrzu wdychanym utrzymuje się w granicach normy.

W zależności od techniki wykonywanego zabiegu mogą zachodzić odmienne reakcje organizmu związane z wchłanianiem dwutlenku węgla. Z tego względu powinny być stosowane odrębne zalecenia, inne w przypadku, gdy wchłanialność CO₂ odbywa się wyłącznie przez skórę, a inne gdy przez skórę i płuca.

Kąpiel kwasowęglowa jednofazowa polega na działaniu CO₂ na organizm wyłącznie przez skórę, z wyłączeniem układu oddechowego. Zawartość dwutlenku węgla we wdychanym powietrzu nie może przekraczać 0,1-0,2%. Kąpiel tak wykonana może być stosowana co drugi dzień do 30 minut, w bardzo szerokim zakresie wskazań. Kąpiele kwasowęglowe tego typu są dobrze tolerowane nawet przez osoby po 80 roku życia.

Kąpiel kwasowęglowa dwufazowa rozpoczyna się procesami odpowiednimi dla kąpieli jednofazowej i dopiero po 10-15 minutach następuje druga faza, mająca charakter ogólnoustrojowy, związane z wchłanianiem przez płuca dwutlenku węgla. Czas występowania i natężenia drugiej fazy zależy od stężenia CO₂ we wdychanym powietrzu. Przy zawartości CO₂ we wdychanym powietrzu w granicach 1-2% zabieg może trwać maksymalnie 20 minut. Przy wyższym stężeniu należy skrócić czas kąpieli, odpowiednio do 15 lub 10 minut i ograniczyć wskazania do tego zabiegu.

Temperatura kąpieli powinna wynosić 32-34st. C. W badaniach doświadczalnych na zwierzętach wykazano, że przenikanie kwasu węglowego do ustroju zwierząt oraz jego zawartość w skórze, mięśniach i w tkance tłuszczowe podskórnej nie zależy w istotny sposób od temperatury wody. Natomiast jego rozmieszczenie w narządach wewnętrznych takich jak płuca, śledziona, wątroba i mózg, wzrasta znacznie przy wzroście temperatury wody.

Woda o temperaturze 32-34st. C zawierająca 1200-1400mg/dm³ CO₂, jest odbierana przez organizm jako obojętna. Dwutlenek węgla oddziałując na termoreceptory skóry, obniża wrażliwość receptorów zimna, a podwyższa wrażliwość receptorów ciepła i w niewielkim stopniu obniża wrażliwość receptorów bólowych. Po zanurzeniu się w kąpieli kwasowęglowej o temperaturze 32-34st. C odczuwa się najpierw zimno, które stopniowo ustępuje i po ok.1 minucie pojawia się uczucie ciepła.

Temperatura skóry po jednorazowej kąpieli kwasowęglowej nieznacznie wzrasta, bez względu na wiek i płeć, jednak po następnych kąpielach temperatura przed i po zabiegu jest taka sama.

Kąpiel może mieć formę:

- kąpieli pełnej, gdy woda sięga do linii sutkowej,

- półkąpieli, z wodą sięgającą do spojenia łonowego,

- kąpieli częściowej kończyn górnych i dolnych, wskazane jest aby pacjent nie wykonywał gwałtownych ruchów, intensywnego samomasażu, a po zakończeniu zabiegu nie powinien wycierać się ręcznikiem. Wypoczynek po kąpieli powinien trwać minimum 30 minut w pozycji siedzącej lub półleżącej.

Częstotliwość stosowania kąpieli- zalecane są 2-3 zabiegi tygodniowo.

SUCHE KĄPIELE KWASOWĘGLOWE

Suche kąpiele kwasowęglowe stosuje się, gdy zachodzi potrzeba wyłączenia działania hydrostatycznego wody. Gazowy dwutlenek węgla do tych celów wykorzystuje się z ujęć naturalnego wydobywania się CO₂ z ziemi lub przez odgazowanie w specjalnych zbiornikach wody wodorowęglanowej bardzo bogatej w CO₂. Stosuje się również sprężony CO₂ z butli stalowych.

W trakcie suchych kąpieli w dwutlenku węgla najwięcej gazu przenika przez skórę brzucha i pleców, najmniej przez dystalne części kończyn dolnych. Na początku kąpieli często następuje obniżenie temperatury skóry w granicach 0,4-0,5st. C, a pod koniec zabiegu nieznaczny wzrost. W skórze zachodzą podobne zmiany jak w czasie wodnej kąpieli kwasowęglowej, lecz wyraźnie mniejsze. Na ogół występuje obniżenie ciśnienia tętniczego, zwolnienie tętna i zmniejszenie częstości oddechów. Najczęściej stosuje się suche kąpiele kwasowęglowe jako zbiorowe i indywidualne.

Suche kąpiele zbiorowe stosuje się najczęściej z wykorzystaniem naturalnego wypływu dwutlenku węgla ze źródeł lub odwiertów. Zabiegi tego rodzaju są wykonywane w specjalnie zbudowanych pomieszczeniach. Wykonywane są w: Długopolu Zdroju, Krynicy i w Kudowie Zdroju.

Suche kąpiele indywidualne, najczęściej z zastosowaniem CO₂ z butli stalowych, wykonywane są w różnego rodzaju jednoosobowych komorach lub w szczelnych, wyprofilowanych workach z tworzywa sztucznego. Obecnie stosowane są nowoczesne wanny do suchych kąpieli kwasowęglowych, które dokładnie dozują CO₂, mają przykrywę oraz dobre zabezpieczenie do odprowadzania dwutlenku węgla z otoczenia wanny. Dla tego typu zabiegów zaleca się temperaturę w granicach 21-29st. C, lecz najkorzystniejszą temperaturą jest 25st. C, wskazana wilgotność od 45-65%, a czas trwania zabiegu do 30 minut.

WSKAZANIA

- nadciśnienie

- choroby naczyń obwodowych na tle miażdżycy, stanów zapalnych i cukrzycy

- czynnościowe zaburzenia krążenia tętniczego

- zaburzenia krążenia włośniczkowego w skórze

- czynnościowe choroby serca

- choroby zwyrodnieniowe stawów

- zespoły bólowe

- nerwice

PRZECIWWSKAZANIA

- niewydolność układu krążeniowo-oddechowego

- zaburzenia termoregulacji

Występowanie wód wodorowęglanowych

- Czerniawa Zdrój - Nałęczów

- Długopole Zdrój - Piwniczna

- Duszniki Zdrój - Polanica Zdrój

- Jedlina Zdrój - Szczawno Zdrój

- Krynica - Świeradów Zdrój

- Kudowa Zdrój - Złockie

- Muszyna - Żegiestów Zdrój

WODY CHLORKOWE (solanki, wody słone)

W zależności od tego jaka grupa kationowa występuje w wodzie mineralnej chlorkowej, woda określana jest jako:

- woda chlorkowo- sodowa,

- woda chlorkowo- wapniowa,

- woda chlorkowo- magnezowa.

Najczęściej stosowane są wody chlorkowo- sodowe, które zawierają także dodatkowe jony: wapń, magnez, jod, potas, brom, które wywierają dodatkowy wpływ na organizm człowieka. Woda chlorkowo- sodowa o stężeniu 1,5% nazywa się wodą słoną, a woda o wyższym stężeniu to solanka.

Kąpiele solankowe są najłagodniejsze z kąpieli mineralnych, mimo to nie należy stosować solanek powyżej 6%. Mogą one działać drażniąco, a organizm przebywający w takim roztworze traci wodę. Rzadko, w wybranych jednostkach chorobowych stosuje się wyższe stężenia, przy jednoczesnym ograniczeniu czasu kąpieli.

Działanie miejscowe i ogólne

Chlorek sodu w czasie kąpieli w wyniku wysokiego ciśnienia osmotycznego przenika przez skórę i odkłada się w warstwie rogowej naskórka. Następnie w bardzo małych ilościach wchłania się do krwi. Chlorek sodu i towarzyszące mu jony wywierają raczej wpływ na procesy zachodzące w powierzchownych warstwach skóry:

- działanie na receptory skóry powoduje zmniejszenie pobudliwości nerwów czuciowych i ruchowych,

- badania chronaksji nerwów czuciowych i ruchowych wykazują wydłużenie czasu pobudzenia i obniżenie pobudliwości,

- po kąpieli zachodzą zmiany jonowe w zakończeniach nerwowych, co wpływa na czynność autonomicznego układu nerwowego. Przyczynia się to do regulacji czynności wszystkich narządów,

- już po kilku kąpielach następuje osłabienie dolegliwości bólowych i obniżenie ogólnej pobudliwości.

Przewodnictwo cieplne w kąpielach solankowych jest niższe niż w zwykłej wodzie. Powoduje obniżenie o 0,5-1,5st. C odczuwalności temperatury. W wyniku pobudzenia termoreceptorów znajdujących się w warstwie rogowej naskórka i spowolnienie oddawania ciepła przez organizm, po kąpieli występuje podwyższenie temperatury skóry o 0,2-0,7st. C. Utrzymuje się ono do 3 godzin po zabiegu. Ciepłota ciała bezpośrednio po zabiegu obniża się, a po krótkim czasie następuje jej wzrost o 0,5-0,7st. C. Taka wartość temperatury utrzymuje się przez ok. 1-2 godziny i stopniowo wraca do prawidłowej wartości po ok.6 godzinach. Po serii kąpieli temperatura narasta jeszcze bardziej. Daje to wzmożone rozszerzenie drobnych naczyń krwionośnych, objawiające się długotrwałym przekrwieniem skóry. Znaczne przekrwienie skóry przenosi się w części na tkanki bezpośrednio pod nią leżące. Natomiast na drodze reflektorycznej przenosi się na narządy głębiej położone. Poprawia to ich ukrwienie i względnie zmniejsza istniejące stany zapalne.

Na skórze osadza się bardzo cienka warstwa soli, która zwalnia parowanie wody z powierzchni skóry i powoduje zmniejszenie utraty ciepła. Przyczynia się to do wydłużenia okresu wzrostu temperatury powierzchniowej ciała. Po kąpieli solankowej warstwa rogowa naskórka zawiera mniej wody, co powoduje łatwiejsze rozwieranie się ujść gruczołów potowych, a równocześnie stan przekrwienia skóry powoduje wzmożone wydalanie potu.

Osadzające się na skórze kryształki soli tworzą tzw. płaszcz solny, który intensywnie wytwarza się po kilku kąpielach, gdy nie stosuje się zmywania i wycierania ciała. Płaszcz solny oddziałuje na skórę przez 24 godziny, jednocześnie zachodzi wtedy niewielki wchłanianie soli do organizmu. Skóra poddana impregnacji solą jest bardziej wrażliwa na powstawanie rumienia podczas działania promieniowania nadfioletowego.

Po kąpielach solankowy występuje umiarkowane działanie ogólne:

- poprawa regulacji ciśnienia krwi,

- normalizacja ciśnienia tętniczego krwi,

- pobudzenie przemiany materii,

- wzrost ogólnej odporności,

- działanie przeciwbólowe i rozluźniające na układ mięśniowy,

- obniżenie ogólnej pobudliwości.

Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem wód chlorkowo- sodowych

Kąpiel całkowita w wannie- ok. 3-4% chlorku sodu, nie więcej niż 6%, temperatura 36-37st. C, czas zabiegu 15-20 minut, maksymalnie 30 minut, 3 razy w tygodniu, przeciętnie 10-12 zabiegów w kuracji. Dopuszcza się stosowanie kąpieli codziennie, nie więcej niż 20 kąpieli na kurację, skrócony czas i niższe stężenie solanki.

Gorąca kąpiel solankowa całkowita- 3-4% chlorku sodu, temperatura 38-40st.C, pierwsza kąpiel 10 minut, następne można wydłużać o 1-2 minuty, nie więcej niż 8-10 kąpieli na kurację.

Półkąpiel i nasiadówka- zawartość chlorku sodu uzależniona od wskazań, temperatura 39-40st. C, czas 15-25 minut, 3 razy w tygodniu, 8-12 kąpieli w kuracji.

Kąpiel w basenie- solanka 2-3%, temperatura 24-28st. C, czas zabiegu 20-30 minut, 2-3 razy w tygodniu, przez 3-4 tygodnie. Im niższa temperatura wody, tym kąpiel może trwać dłużej.

Kuracja pitna- przeciętne stężenie chlorku sodu 0,3-1,0% maksymalnie 1,5%

Inhalacje- stężenie wody chlorkowo- sodowej 0,3-0,9%, pozostałe parametry stosownie do wskazań.

Płukanie przyzębia (natrysk jamy ustnej)- solanka 2-3%, temperatura 37st. C, czas zabiegu 15minut, codziennie przez 2-3 tygodnie.

Przepłukiwanie pochwowe- 3-4% solanka, temperatura 38-45st. C, 3-4 razy w tygodniu, 10-12 zabiegów na kurację.

Sztuczne kąpiele solankowe wykonuje się najczęściej z ługu ciechocińskiego lub szlamu ciechocińskiego (stosowanego również do okładów) oraz soli leczniczej bocheńskiej i iwonickiej. Temperatura i czas zabiegu podobnie jak w kąpielach naturalnych. Kąpiele należy rozpocząć od mniejszych stężeń i krótszego czasu, stosując 3-4 kąpiele w tygodniu, 10-18 zabiegów.

Dzieciom zaleca się stosowanie solanki ok. 2%, czas kąpieli 10-15 minut, basen 15-20 minut, 2-3 razy w tygodniu przez 3 tygodnie.

Po kąpieli nie należy wycierać ciała, wypoczywać w pozycji leżącej lub półleżącej, dorośli do 30 minut, dzieci do 1 godziny.

Wskazania:

- choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów z towarzyszącym zespołem bólowym,

- choroby pourazowe narządu ruchu,

- schorzenia i uszkodzenia obwodowego i centralnego układu nerwowego,

- zaburzenia krążenia obwodowego,

- stany po zakrzepach,

- nadciśnienie I stopnia,

- przewlekłe choroby dróg oddechowych,

- choroby skóry, zwłaszcza łuszczyca, świerzbiączka i alergie skórne,

- przewlekłe choroby narządu rodnego,

- zespół klimakteryczny,

- nerwice.

Choroby wieku dziecięcego:

- choroby reumatyczne z wyłączeniem okresu ostrego i podostrego,

- przewlekłe zakażenia dróg oddechowych,
- astma oskrzelowa,

- anemia,

- zaburzenia przemiany materii, otyłość

- opróżnienie rozwoju fizycznego,

- stany rekonwalescencji.

Przeciwwskazania:

- niewydolność krążenia,

- choroby naczyń wieńcowych z dusznicą bolesną,

- wady zastawkowe serca,

- nadczynność tarczycy,

- niewydolność jajników,

- zaburzenia rozwojowe narządów rozrodczych.

Występowanie wód chlorkowo- sodowych:

Solanki:

- Ciechocinek, - Połczyn Zdrój,

- Goczałkowice, - Rabka,

- Inowrocław, - Solec Zdrój,

- Kamień Pomorski, - Świnoujście,

- Konstancin, - Ustka,

- Kołobrzeg, - Ustroń.

Słone szczawy i słone wody kwasowęglowe:

- Iwonicz Zdrój,

- Rymanów Zdrój,

- Wysowa.

WODY SIARCZANOWE (wody siarczkowo-siarkowodorowe i siarczanowe)

W zależności od występującej grupy kationowej woda siarczanowa określana jest jako:

- woda siarczanowo- sodowa (glauberska)

- woda siarczanowo- wapniowa ( gipsowa)

- woda siarczanowo- magnezowa (gorzka)

- woda siarczanowo- żelazista (witriolowa)

Głównie stosowane są wody siarczkowo-siarkowodorowe. W praktyce wody zawierające siarkę dzieli się na:

- wody siarczkowo-siarkowodorowe- takie które zawierają w składzie przeważającą ilość siarczków i siarkowodoru,

- wody siarczanowe- takie, które zawierają przewagę siarczanów i są stosowane w niewielkim zakresie.

Siarka jest pierwiastkiem elektroujemnym, kwasotwórczym, który występuje w bardzo wielu odmianach. W obecności tlenu wykazuje wysoką zdolność redukcyjną, co prowadzi do szybkiego powstawania różnych jej produktów.

Podstawowym pomiarem jest określanie zawartości siarki w wodzie z zastosowaniem jodometrycznego miareczkowania, ponieważ jony siarki występują jednocześnie w różnych ilościach i różnych postaciach.

Lecznicze wody siarkowe muszą zawierać co najmniej 1,0mg/dm3 siarki oznaczonej jodometrycznie. W kuracji pitnej dla uzyskania pełnego efektu leczniczego ogólna zawartość siarki powinna wynosić 100,0mg/dm3, z wyłączeniem siarkowodoru.

W wodach leczniczych występują przeważnie siarczki (związki siarki z metalami), które w procesie powolnego utleniania przechodzą poprzez siarkę do formy siarczanowej. Wody siarczkowo- siarkowodorowe mają w swym składzie mniej siarki ogólnej niż wody siarczanowe, ale zawierają siarkę na niższych stopniach utleniania, zwłaszcza siarkę dwuwartościową, która jest najbardziej czynna biologicznie. Jon siarczkowy ma silna tendencję do tworzenia związków kompleksowych i bardzo łatwo przechodzi w dwusiarczki i polisiarczki.

W organizmie ludzkim siarka związana stanowi ok. 0,21%wagi ciała, co stanowi ok. 150g . Ok. 1/3 znajduje się w skórze, ścianach naczyń i chrząstkach. Dzienny obrót siarki w organizmie wynosi ok. 2-3g, a wydala się blisko 1g, z czego 80% z moczem i 10% z kałem.

Przenikanie siarkowodoru przez skórę jest ok. 1000razy większe niż tlenu. Po dostaniu się do skóry siarkowodór przekształca się w wielosiarczki, które przenikają do krwi. Następnie w tkankach rozpadają się na siarkowodór i siarkę elementarną . Organizm wydala siarkowodór z moczem w postaci siarczanów i siarkowodoru oraz przez płuca w formie niezmienionej.

Siarkowodór H2S

Najczęściej występuje w przyrodzie w gazach wulkanicznych i źródłach siarczanowych. Siarkowodór jest słabym kwasem, ale bardzo aktywnym związkiem, który w wodzie występuję w postaci rozpuszczonego gazu oraz w formie zjonizowanej.

Siarkowodór jest gazem cięższym od powietrza, bezbarwnym, ale o charakterystycznym zapachu zgniłych jaj. Jest bardzo toksyczny przy wprowadzeniu do organizmu droga oddechową.

Zawartość siarkowodoru w wodach stosowanych do kąpieli określa się jako stężenie:

- silne- ponad 100mg/dm3 H2S

- średnie- 50-100mg/dm3 H2S

- słabe- poniżej 50mg/dm3 H2S

Konieczne jest stosowanie szczelnych pokryw wanny w czasie kąpieli, przy użyciu wody o średnim lub silnym stężeniu H2S. Ważna jest także sprawnie działająca wentylacja.

Dopuszczalne krótkotrwałe stężenie H2S w powietrzu:

- wartość bezpieczna- 10mg/m3

- wartość graniczna- 15mg/m3

Główne objawy zatrucia siarkowodorem:

- przyspieszony i pogłębiony oddech,

- bóle i zawroty głowy,

- podrażnienie spojówek z obrzękiem, bólem i światłowstrętem,

- utrata węchu, pieczenie w gardle, kaszel, senność,

- nudności, wymioty, biegunka,

- zaburzenia krążenia, obrzęk płuc.

Działanie miejscowe wód siarczkowych:

- działanie keratolityczne na skórę - powoduje rozmiękczenie i rozluźnienie połączeń między komórkami oraz złuszczanie naskórka,

- działanie keratoplastyczne- przyczynia się do wytwarzania elastycznego i spoistego naskórka,

- sucha skóra, pokryta zrogowaciałym naskórkiem, staje się miękka, gładka i elastyczna,

- u chorych na łuszczycę istniejąca wzmożona łamliwość naczyń krwionośnych po kąpieli ulega normalizacji, okresowa remisja,

- w czasie kąpieli pojawia się rumień i utrzymuje się od kilku minut do kilku godzin po kąpieli,

- rozszerzenie światła naczyń powoduje wzrost temperatury skóry oraz tkanek głębiej położonych,

- rozszerzenie naczyń włosowatych powoduje przesunięcie do skóry dużych ilości krwi, co oprócz zaczerwienienia skóry, powoduje także obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Czynność serca ulega przyspieszeniu już w 5 minucie kąpieli i powoli narasta do jej zakończenia.

Po 2-3 kąpielach występuje bardzo często świąd skóry spowodowany podrażnieniem wielu receptorów skórnych, który po kolejnych 2-3 kąpielach ustępuje.

Wody siarczkowe działają;

- przeciwalergicznie,

- przeciwbólowo,

- przeciwgrzybiczno,

- przeciwpasożytniczo,

- bakteriobójczo.

Działanie ogólne wód siarczkowych:

- wzrost zawartości glutationu i kwasu askorbinowego po kąpieli,

- wzrost poziomu żelaza w surowicy krwi,

- wzrost poziomu hemoglobiny,

- po cyklu kąpieli spadek poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi, hamowanie procesów miażdżycowych,

- wzrost poziomu przeciwciał- poprawa procesów odpornościowych,

- poprawa stanu ogólnego,

- regulacja przemiany materii,

- pobudzenie nadnerczy- działanie przeciwzapalne i odczulające,

- wpływ na przemianę białek, węglowodanów i tłuszczów,

- zwiększenie działania niektórych hormonów,

- hamujący wpływ na czynność tarczycy,

- w schorzeniach z większym stężeniem kwasu moczowego w surowicy krwi już po 5-6 kąpielach następuje spadek kwasu moczowego,

- siarka pobudza układ łącznotkankowy, co wpływa na rozluźnienie drobnych przykurczy,

- obserwuje się zmniejszenie sztywności i bóli mięśniowych, zwiększenie zakresów ruchu stawów oraz poprawę ogólnej sprawności fizycznej,

- związki siarki działają odtruwająco przy zatruciach metalami, zwłaszcza: ołowiem, rtęcią i bizmutem.

Wody siarczkowo-siarkowodorowe są najsilniej działającymi na organizm wodami leczniczymi i częściej niż inne kąpiele wywołują zwiększony odczyn balneologiczny.

Zabiegi lecznicze:

Kąpiele wannowe całkowite- temperatura 35-37st. C, czas trwania zabiegu 10-15 minut, wydłużony czas 20-30 minut, pierwsza kąpiel 10 minut i stopniowo wydłużamy każdą kąpiel o 2-3 minuty. Przy dużej zawartości siarkowodoru wanna musi posiadać szczelna pokrywę. Kąpiel 2-4 razy w tygodniu, 8-12 zabiegów w kuracji.

Półkąpiele- temperatura 36-37st. C, czas zabiegu 8-15 minut. Kąpiel 3-4 razy w tygodniu przez 3-4 tygodnie.

Baseny lecznicze- temperatura 24-26st. C, czas 20-30 minut. Dla chorych niesprawnych i starszych temperatura 28-30st. C, czas zabiegu do 20 minut. Kąpiel 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Kuracja pitna- stężenie siarkowodoru stosownie do wskazań.

Inhalacje- z zastosowaniem wody z całkowicie odgazowanym siarkowodorem. Nieprzekraczalna zawartość siarkowodoru 0,15mg/dm3. Raczej rzadko stosowane są tego rodzaju inhalacje, szczególne zalecane w schorzeniach dróg oddechowych ze zwiększoną wydzieliną ropną oraz w schorzeniach alergicznych.

Płukanie przyzębia- temperatura 36-42st. C, ciśnienie wody 1,5-2,5 atmosfer, czas zabiegu 10-30 minut. Płukanie 3-5 razy w tygodniu, 15-20 zabiegów. Płukanie przyzębia powoduje usuwanie patologicznej wydzieliny z zachyłków dziąseł, ustępowanie procesów zapalnych, zmniejszenie obrzęku dziąseł i krwawienia oraz zmniejszenie liczby drobnoustrojów w jamie ustnej. Zalecane jest w rozlanym zapaleniu dziąseł, wrzodziejącym zapaleniu dziąseł i błony śluzowej jamy ustnej.

Płukanie pochwy- temperatura 37-42st. C, czas zabiegu 15-20 minut. Czas kuracji ustala się indywidualnie.

Wskazania do stosowania wód siarczanowych:

- choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów z ograniczoną ruchomościa,

- choroby pourazowe narządu ruchu,

- schorzenia i uszkodzenia obwodowego i centralnego układu nerwowego,

- choroby chrząstek stawowych,

- zaburzenia krążenia obwodowego,

- owrzodzenia podudzi,

- nadciśnienie tętnicze I i II stopnia,

- przewlekłe choroby narządu rodnego,

- łuszczyca, trądzik, wyprysk, świerzbiączka,

- przewlekłe zatrucia metalami ciężkimi,

- nerwice.

Przeciwwskazania:

- hipotonia (niskie ciśnienie tętnicze),

- nadwrażliwość na związki siarki.

Występowanie wód siarczkowo- siarkowodorowych i siarczanowych:

-Busko Zdrój,

- Duszniki Zdrój,

- Horyniec,

- Kudowa Zdrój,

- Lądek Zdrój,

- Przerzeczyn,

- Swoszowice,

- Wysowa,

- Wieniec Zdrój.

WODY RADONOWE

Wody radonowe, radoczynne są wodami swoistymi. Mają zastosowanie lecznicze jeżeli zawartość radonu w wodzie przekracza 74 Bq/l (Bq- bekerel).

Właściwości fizykochemiczne radonu

Radon-222 jest alfa promieniotwórczym izotopem, należy do naturalnej rodziny promieniotwórczej uranu. Powstaje bezpośrednio z radu-226 w wyniku rozpadu alfa. Radon jest gazem szlachetnym, bezbarwnym, i bezwonnym. Jest 7,6 raza cięższy od powietrza, dobrze rozpuszcza się w wodzie, szczególnie zakwaszonej lub słabo mineralizowanej, oraz w alkoholach i kwasach tłuszczowych.

Z punktu widzenia balneologicznego najważniejszymi produktami rozpadu są: rad A, B, C, które stanowią tzw. osad promieniotwórczy. Efektywny okres biologicznego rozpadu radonu i osadu promieniotwórczego wynosi 10-30 min. Ostateczny zanik radonu w organizmie do ilości nieuchwytnych analitycznie występuje po 2-3 godzinach. Po upływie tego czasu w ustroju pozostają promieniotwórcze produkty rozpadu (osad promieniotwórczy), które przez pierwsze 7 godzin emitują głównie promieniowanie alfa i beta. Powstający następnie rad D staje się źródłem długotrwałego, ale słabego promieniowania beta.

Aktywność promieniotwórcza radonu określana jest przez porównanie jej z odpowiednią aktywnością radu. Obowiązującą obecnie jednostką promieniowanie- aktywności jest 1Bq (bekerel), który jest równy 1 rozpadowi na 1 sekundę.

Działanie promieniowania na materie żywą może być bezpośrednie lub pośrednie. Działanie bezpośrednie powoduje przegrupowanie części łańcuchów polipeptydowych oraz zmianę ich struktur. Działanie pośrednie przez aktywację wody powoduje powstanie rodników H⁺ i OH^-, które działają szkodliwie na enzymy i kwasy nukleinowe.

Osobniki młode, które nie osiągnęły dojrzałości płciowej oraz osobniki stare ponoszą największe szkody w wyniku znacznego napromieniowania.

Działanie biologiczne radonu

W lecznictwie uzdrowiskowym stosowane są przede wszystkim kąpiele radonowe w wannach i basenach. Zdecydowanie rzadziej stosowane są inhalacje i kuracje pitne z użyciem tych wód. Radon w czasie kąpieli przenika przez skórę w niewielkich ilościach (5%). Przenikanie to wzrasta jednak wraz ze wzrostem temperatury i wilgotności. Wchłanianie radonu przez płuca zachodzi w 95%, a wydalanie radonu z organizmu ma miejsce w 90% przez płuca, a pozostała część przez nerki i skórę. Płuca stanowią narząd krytyczny dla radonu i są szczególnie zagrożone ze względu na osadzanie się produktów rozpadu radonu w pęcherzykach płucnych. W trakcie przeciętnej kąpieli wchłanianie radonu i jego pochodnych odbywa się przede wszystkim przez drogi oddechowe. Nad lustrem wody gromadzi się duża ilość radonu i jego pochodnych, w konsekwencji po kąpielach radioaktywność krwi w 68% pochodzi z wdychanego radonu. Około 90% pochłoniętej przez pacjenta energii stanowi promieniowanie alfa radonu i jego pochodnych. Osad promieniotwórczy osadza się dosyć trwale na skórze i utrzymuje kilka godzin. Na skórze owłosionej jest go dwukrotnie więcej i jest to przede wszystkim promieniowanie beta, które przenika do tkanki podskórnej.

Rozkład promieniotwórczości w organizmie jest bardzo zróżnicowany i uzależniony jest od ilości tkanki tłuszczowej w poszczególnych narządach. W tkance tłuszczowej gromadzi się 25 razy więcej promieniotwórczości niż we krwi, a w następnej kolejności w korze nadnerczy, wątrobie i mięśniach.

Przeciwzapalne, odczulające i przeciwbólowe działanie radonu spowodowane jest pobudzeniem kory nadnerczy i zwiększona produkcją hormonów sterydowych, spowodowaną przez pobudzenie osi podwzgórzowo- przysadkowo- nadnerczowej oraz przez blokowanie receptorów alfa. Po leczeniu radonowym wzrasta czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego i utrzymuje się jeszcze przez około 3 miesiące.

Wiele badań potwierdziło zwiększenie w surowicy krwi stężenia hormonu adrenokortykotropowego, hormonu dojrzewania pęcherzyków, hormonu wzrostu, a także wzrost kortyzolu, testosteronu, estradiolu i estriolu. U kobiet w czasie menopauzy radon powoduje osłabienie objawów okresów przekwitania. U zdrowych mężczyzn poprawia się wartość nasienia. Inhalacje radonowe zwiększają liczbę plemników i ich ruchliwość, co zwiększa płodność mężczyzn.

Badanie izotopowe zachowania się ukrwienia mięśni kończyn dolnych u osób zdrowych wykazały po jednej kąpieli radoczynnej zwiększenie przepływu krwi przez tkanki średnio o 400% w stosunku do kąpieli w zwykłej wodzie gospodarczej.

U chorych z miażdżycą kończyn dolnych po zabiegach radonowych spoczynkowy przepływ krwi przez tkanki, który zależy od stanu sieci kapilar i krążenia obocznego wzrasta prawie 4-krotnie. Natomiast maksymalny przepływ, zależny od dużych naczyń wzrasta prawie 3-krotnie. Wzrost przepływu krwi przez tkanki zachodzi wyłącznie pod wpływem radonu, produkty jego rozpadu nie wykazują takiego samego działania.

U chorych z zarostowymi chorobami tętnic zmniejsza się odczyn opadania czerwonych krwinek i wzrasta wartość hemoglobiny i krwinek czerwonych w krwi obwodowej. Następuje także obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego, tłuszczów całkowitych i trójglicerydów.

Zastosowanie cyklu inhalacji radonowych o zawartości 330Bq/l trwających 1 godzinę, spowodowało spadek ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u osób z nadciśnieniem. Spadek ten utrzymuje się około 15 dni po zakończeniu inhalacji. Następuje także zwolnienie częstości pracy serca, zmniejszenie pojemności minutowej serca, zwiększenie przepływu krwi przez nerki, zmniejszenie objętości wody całego organizmu oraz stężenie noradrenaliny i adrenaliny w surowicy krwi.

U chorych z wypryskiem kontaktowym następuje wydłużenie okresów remisji i zmniejszenie częstotliwości nawrotów. W łuszczycy, obok poprawy stanu klinicznego, u znacznej części chorych ustępują cechy rozrostu naskórka i zmniejszają się cechy zapalenia w skórze właściwej.

Radonoterapię należy stosować tylko wtedy, gdy jest to w pełni bezpieczne i są spełnione kryteria wskazujące na możliwość uzyskania pozytywnych wyników leczenia.

Zabiegi lecznicze z zastosowaniem radonu:

Kąpiele wannowe całkowite i półkąpiele - temperatura 36-37st. C, czas zabiegu 10-20 minut, 3 razy tygodniowo. 10-12 zabiegów na kurację, w wybranych przypadkach do 18 kąpieli.

Baseny lecznicze- temperatura 26-28st. C, czas zabiegu do 30 minut. Dla chorych niesprawnych i starszych temperatura 28-30st. C, czas zabiegu do 20 minut. Kapiele 2-3 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie.

Inhalacje zbiorowe w emanatorium- w zależności od ustawienia aparatury 37-180Bq/dm3, 12-20 zabiegów na kurację.

Kuracja pitna- 110-1200Bq/dm3, dawkowanie stosowanie do wskazań.

Płukanie przyzębia- 650-1000Bq/dm3, temperatura 36-45st. C, ciśnienie wody 2,5-2,5 atmosfer, czas zabiegu od 10-30 minut. Płukanie 3-5 razy tygodniowo przez 3-4 tygodnie. Wody radonowe powodują zmniejszenie w jamie ustnej flory bakteryjnej gramdodtaniej, gramujemnej i grzybni.

Wskazania

- choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów,

- choroby pourazowe oraz stany po zabiegach operacyjnych narządu ruchu,

- schorzenia, uszkodzenia pourazowe i stany pooperacyjne obwodowego i centralnego układu nerwowego,

- nadciśnienie tętnicze I i II stopnia oraz III stopnia bez powikłań,

- choroba niedokrwienna serca: dusznica bolesna, przebyty zawał serca (nie wcześniej niż 6 miesięcy po zawale), niedokrwienne uszkodzenie mięśnia sercowego w okresie wydolności,

- zaburzenia krążenia obwodowego: zarostowe stwardnienie tętnic i zarostowo-zakrzepowe zapalenie naczyń, po odtwórczych operacjach tętnic bez powikłań, po amputacjach,

- schorzenia układu oddechowego: dychawica oskrzelowa, zespoły astmatyczne,

- przewlekłe choroby narządu rodnego,

- zaburzenia hormonalne okresu przekwitania,

- niepłodność męska,

- łuszczyca, trądzik, wyprysk,

- owrzodzenia podudzi,

- przewlekłe zatrucia metalami ciężkimi.

Przeciwwskazania

- młody wiek,

- ciąża i okres karmienia piersią,

- choroby nowotworowe,

- choroby przerostowe układu krwiotwórczego i chłonnego,

- zawodowe narażenie na promieniowanie jonizujące.

Występowanie wód radonowych

Wody radonowe o dużym stężeniu:

- Lądek Zdrój,

- Świeradów Zdrój,

Wody radonowe o niskim stężeniu:

- Czerniawa Zdrój,

- Długopole Zdrój,

- Szczawno Zdrój.

---