Prawne podstawy resocjalizacji - opracowanie, Studia Administracja, LICENCJAT, Semestr IV, POLITYKA KARNA I PENITENCJARNA


  1. RESOCJALIZACJA - CO TO JEST, JAK JĄ OKREŚLAMY, JAKIE MA ZASTOSOWANIE W PRAWIE, SKĄD SIĘ WZIĘŁA.

Resocjalizacja jako termin pojawił się w polskiej literaturze w okresie międzywojennym wraz z rozwojem pedagogiki specjalnej. Przedmiotem zainteresowania pedagogiki specjalnej jest rewalidacja jednostek które z racji swego upośledzenia wymagają specjalnych oddziaływań dla przywrócenia sprawności intelektualnej, fizycznej. Jednym z działów pedagogiki specjalnej jest pedagogika resocjalizacyjna.

Pojęcie resocjalizacja odwołuje się do zjawiska socjalizacji i oznacza wtórne uspołecznienie lub ponowną socjalizację osób w przypadku których wcześniejsza socjalizacja została oceniona jako negatywna bądź wadliwa.

Resocjalizacja - działalność wychowawcza socjologów, pedagogów, psychologów skierowana wobec ludzi źle przystosowanych do życia w określonej zbiorowości mająca na celu przystosowanie ich do przyjętych w danej grupie norm społecznych.

Resocjalizacja - ponowne włączenie się do życia społecznego kogoś kto był pozbawiony przez jakiś czas możności uczestniczenia w nim np. uwięziony

O ile pedagogika resocjalizacyjna koncentruje się przede wszystkim wokół oddziaływań na dzieci i młodzież wykazujących różnorodne przejawy nieprzystosowania społecznego to w języku prawniczym termin resocjalizacja używany jest zarówno w odniesieniu nieletnich jak i dorosłych sprawców czynów zabronionych. Obecnie w polskim prawie karnym w ustawodawstwie wielu innych państw i w dokumentach międzynarodowych resocjalizacja przestępców traktowana jest jako istotny czynnik zapobiegania przestępczości powrotnej

Wykonywanie kar, środków karnych, środków poprawczych stanowiących reakcję na popełnienie czynu zabronionego wiąże się z ingerencją w sferę praw i wolności jednostki, również wtedy gdy ich stosowanie zorientowane jest na resocjalizację sprawcy. Prawo nie zajmuje się wypracowaniem teoretycznych podstaw oddziaływania resocjalizacyjnego ani metod i technik pracy resocjalizacyjnej pozostawiając to naukom pedagogicznym, określa natomiast dopuszczalne środki i warunki podejmowania oddziaływań resocjalizacyjnych. Precyzyjne uregulowani zakresu dopuszczalnej ingerencji w sferę praw jednostki przy stosowaniu i wykonywaniu kar, środków karnych i innych form reakcji prawno - karnej na popełnienie czynu zabronionego nabrało szczególnego znaczenia w ostatnich latach w związku z rozwojem ruchu ochrony praw człowieka.

Polityka kryminalna obejmuje całokształt działalności państwa i społeczeństwa zmierzającej do zapobiegania i zwalczania przestępczości. Polityka kryminalna w węższym zakresie rozumiana jest jako działalność organów państwowych w zakresie:

Polityka karna i penitencjarna jest częścią składową polityki kryminalnej

Obraz polityki kryminalnej we współczesnym świecie jest dość skomplikowany. W prawie karnym brak jest obecnie jednej zwartej szkoły czy kierunku a w polityce kryminalnej również daje się zauważyć niejasność i różnorodność celów oraz brak jednolitej koncepcji, która pozwoliłaby te cele uporządkować i zintegrować w jeden spójny system.

Wśród celów polityki kryminalnej wyróżnia się:

Na kanwie przeobrażeń reforma z USA w związku z odrzuceniem socjalizacyjnego modelu prawa karnego miała doprowadzić do humanizacji tego prawa, zmniejszenia jego represyjności i ograniczenia stosowania długoterminowych kar pozbawienia wolności.

W rzeczywistości w latach 80-tych i 90-tych wykształcił się w USA nurt zakładający surową, ostrą i zdecydowaną reakcje na przestępczość. Po upadku filozofii resocjalizacji wśród celów karania nacisk położono na retrybucję, odstraszanie i unieszkodliwienie sprawcy poprzez izolowanie go od społeczeństwa czy wykonywanie kary śmierci.

Polityka kryminalna zorientowana na unieszkodliwienie prowadziła w rezultacie do orzekania coraz większej liczby i coraz dłuższych kar pozbawienia wolności.

W latach 70-tych w większości stanów wprowadzono tzw mandatowy sentences co oznaczało między innymi obowiązkowe skazanie sprawców określonych przestępstw na bezwzględna karę pozbawienia wolności.

Z reguły każde kolejne skazanie tego samego sprawcy pociągało za sobą znaczne obostrzenie wymierzanej kary. Jednocześnie ograniczono możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia z zakładu karnego zakładając, że mają oni odbyć orzeczona karę w całości.

Rok 1994 - uchwalona ustawa spowodowała dalszy wzrost automatyzmu i represyjności karania wprowadzając pewną regułę. Zgodnie z nią sprawca przestępstw popełnianych z użyciem przemocy po popełnieniu trzeciego kolejnego przestępstwa automatycznie skazywany był na karę dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego zwolnienia przy czym kategorie przestępstw z użyciem przemocy traktowana jest dość szeroko.

Sankcje pośrednie

Rosnące przeludnienie więzień i wzrost nakładów na ich utrzymanie było jednym z czynników, które spowodowały, że w latach 80-tych w USA zaczęto na szerszą skalę stosować probacje - polegającą na uznaniu winy oskarżonego bez orzekania kary i oddaniu go pod dozór kuratora przy jednoczesnym nałożeniu na niego szeregu obowiązków. Jednak przesunięcie środków finansowych na utrzymanie więzień spowodowało obniżenie wydatków na służby probacyjne i zredukowano liczbę kuratorów, pomimo wzrostu liczby skazanych na probację. Właściwy nadzór nad skazanymi na probację znacznie się zmniejszył i niejednokrotnie probacja w rzeczywistości okazała się sankcją iluzoryczną. W efekcie zaczęto poszukiwać nowych form reakcji na popełnienie przestępstwa które wypełniłoby przestrzeń pomiędzy karą pozbawienia wolności a probacją.

Rodzaje sankcji pośrednich

Wśród sankcji pośrednich stosowanych w USA znajdują się takiej sankcje jak:

2. TEORIE KARY

Teorie kary zmierzały i zmierzają do wyjaśniania podstawy kary i do wyjaśniania co jest jej celem. Na bazie tych dociekań utrwaliły się trzy teorie kary:

  1. Teoria bezwzględna (absolutne)

  2. Teoria względna (relatywne)

  3. Teoria mieszana

Teoria bezwzględna - teorie te zakładają iż celem kary jest odpłata, odwet społeczeństwa za popełniony czyn i nie ma żadnych innych celów poza zadaniem dolegliwości sprawcy czynu przestępczego. Dolegliwość jak spada na skazanego jest urzeczywistnienie sprawiedliwości społecznej (Kant, Hegel). Teorie te zakładają iż istnienie państwa nie jest konieczne dla istnienia kary ponieważ odwołuje się do poczucia sprawiedliwości społecznej, główny problem tkwi w rozmiarze stosowanej kary i dostosowania jej dolegliwości do stopnia zawinienia. Istnienie kary jako odwetu eliminuje istnienie wszelkich okoliczności łagodzących. Zasada talionu - odpłata równym złem (oko za oko ząb za ząb)

Teorie względne - kara w myśl tych teorii ma znaczenie społeczne, realizuje ona cele społecznie użyteczne gdyż nie koncentruje się na czynie jako zdarzeniu przeszłym bo nie można naprawić tego co się już stało. Ta teoria głosił pewną myśl którą wypowiedział Seneka: „nikt rozsądny nie karze za to, że popełniono przestępstwo, ale po to aby nie popełniono go więcej” co wskazuje na konieczność stosowania celów prewencyjnych.

Teorie mieszane - pojawia się zasada winy jako wyznacznika górnej granicy winy, wysokości kary. Teoria ta stawia równorzędne cele znaczenie dla kary jako odpłaty za czyn i prewencji indywidualnej i generalnej. Aby zobiektywizować wymiar kary zasadnicza rolę odgrywa zasada winy. Wymiar kary ulega zmianom w zależności od jej celu. W przypadku przewagi prewencji indywidualnej szansa na resocjalizację sprawcy rzutuje na wymiar i warunki odbywania kary.

3. SZKOŁY I KIERUNKI W PRAWIE KARNEJ

Znaczenie, jakie przypisywano poszczególnym teoriom kary, zmieniało się wraz ze zmianą kierunków i szkół w prawie karnym. Wyodrębnienie poszczególnych kierunków i szkół w zależności od sposobu ujmowania przez nie podstawowych problemów prawa karnego ma charakter umowny i dlatego podziały proponowane przez różnych autorów nie zawsze pokrywają się z sobą. L. Gardocki wyróżnia następujące szkoły i kierunki w prawie karnym:

Nieco inny podział proponuje A. Marek, który do głównych kierunków (szkół) w nowożytnej nauce prawa karnego poza kierunkiem postępowo-humanitarnym oświecenia, szkołą klasyczną, pozytywną (antropologiczną) i socjologiczną zalicza kierunek dogmatyczno-normatywny, ruch obrony społecznej i filozofię resocjalizacji oraz neoklasycyzm.

Obydwaj autorzy początków rozwoju nowożytnego prawa karnego i nauki prawa karnego upatrują w oświeceniu. Poglądy teoretyczne na temat poszczególnych problemów prawa karnego pojawiały się wprawdzie już w starożytności i w średniowieczu, ale „dopiero w wieku XVIII w Europie prawo karne stało się przedmiotem całościowych, wnikliwych rozważań i pojawiły się śmiałe postulaty jego gruntownych zmian". Wysuwane przez czołowych myślicieli oświecenia propozycje zmian w prawie karnym związane były z krytyką prawa feudalnego, któremu zarzucano zacofanie, okrucieństwo, niesprawiedliwość, nierówność w traktowaniu ludzi należących do różnych stanów, niejasność uregulowań i arbitralność stosowania przez władców i ich urzędników. Postulowane zmiany miały na celu stworzenie jasnego i przejrzystego prawa karnego zapisanego w ustawie zgodnie z zasadami nullum crimen sine legę (nie ma przestępstwa bez ustawy karnej) oraz nulla poe-

na sine legę (nie ma kary bez ustawy karnej).

Idee humanitaryzmu, racjonalności i jasności prawa karnego znalazły wyraz przede wszystkim w książce C. Beccarii O przestępstwach i karach wydanej po raz pierwszy we Włoszech w 1764 r. i uważanej za najbardziej znaczące dzieło epoki oświecenia w dziedzinie prawa karnego. Beccaria przeciwstawiał się w tej pracy okrucieństwu i bezmyślności kar, krytykując zwłaszcza kary cielesne i kwalifikowane kary śmierci, których wykonywanie połączone było z torturowaniem skazanego poprzez wbijanie go na pal, łamanie kołem, zakopywanie żywcem w ziemi itd. Zdaniem Beccarii kara nie może stanowić ślepej zemsty, ale powinna być karą celową, dostosowaną do potrzeb w zakresie zwalczania przestępczości, przy czym jej skuteczność zależy nie tyle od surowości, co od nieuchronności ukarania. Za niedopuszczalne uważał Beccaria karanie za samą myśl (za herezję i czary), postulując karanie za czyn polegający na zewnętrznym zachowaniu się człowieka. Kara powinna być proporcjonalna do ciężkości przestępstwa i określona w ustawie karnej.

1. Szkoła klasyczna

Główne postulaty oświecenia w dziedzinie prawa karnego przejęte zostały przez klasyczną szkolę prawa karnego, która rozwinęła się w zachodniej Europie w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku." Do czołowych przedstawicieli tej szkoły zalicza się m.in. niemieckiego uczonego A. Feuerbacha oraz Anglika J. Benthama.

Klasyczna szkoła prawa karnego opierała się na filozoficznej koncepcji indeterminizmu. Człowiek ujmowany był jako istota wyposażona w wolną wolę, racjonalnie rozumująca, dokonująca nieskrępowanych wyborów pomiędzy dobrem i złem, i w związku z tym zdolna do ponoszenia odpowiedzialności za dokonane przez siebie wybory. Przestępca według założeń tej szkoły był jednostką niczym nie różniącą się od innych, posiadającą identyczną

jak wszyscy pozostali zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji i ponoszenia za nie odpowiedzialności. Popełnienie przestępstwa jako wyraz złej woli sprawcy zasługiwało na moralną naganę, a kara rozumiana była jako nieuchronna i sprawiedliwa odpłata za wyrządzone zło. Punktem wyjścia dla odpowiedzialności karnej było popełnienie czynu zabronionego przez ustawę, a kara powinna być proporcjonalna do ciężaru czynu i winy sprawcy. Klasyczna szkoła prawa karnego koncentrowała się na czynie, który wyznaczał zakres odpowiedzialności karnej, pomijając jego sprawcę: „podejście klasyczne nie brało praktycznie w ogóle pod uwagę tej możliwości, że przestępstwo może być uwarunkowane czy to społecznie, czy też indywidualnie, co implikowałoby różnego rodzaju niuanse związane ze stopniowaniem odpowiedzialności i zróżnicowaniem traktowania”. Uznając karę za sprawiedliwą odpłatę, szkoła klasyczna opierała się na absolutnych teoriach kary. Niektórzy przedstawiciele tej szkoły zwracali jednak uwagę na to, że sens kary nie wyczerpuje się w samej odpłacie i przypisywali karze również pewne cele utylitarne. Według Feuerbacha -twórcy teorii przymusu psychologicznego — kara, która stopniem dolegliwości przewyższa ewentualne korzyści z popełnienia przestępstwa, oddziaływa powstrzymujące na ogół społeczeństwa; Bentham natomiast wskazywał na szczególnoprewencyjne oddziaływanie kary.

2. Szkoła antropologiczna i socjologiczna

Założenia klasycznej szkoły prawa karnego zakwestionowane zostały w drugiej połowie XIX wieku pod wpływem filozofii pozytywizmu, wysuwającej tezę, że przedmiotem badań naukowych zarówno w naukach przyrodniczych, jak i społecznych, powinny być tylko te zjawiska, które dają się postrzegać, a najlepszą metodą naukową jest doświadczenie. Zgodnie z założeniami pozytywizmu podstawowym zadaniem nauki było wyjaśnianie zjawisk w kategoriach przyczynowo-skutkowych i formułowanie rządzących tymi zjawiskami praw. Wpływ pozytywizmu w prawie karnym zaznaczył się rozwojem nowych szkół: antropologicznej i socjologicznej oraz przejściem od klasycznego modelu prawa karnego czynu do prawa karnego sprawcy. Za twórcę szkoły antropologicznej uważany jest włoski lekarz psychiatra C. Lombroso. W oparciu o wyniki badań antropometrycznych przeprowadzonych na kilku tysiącach przestępców sformułował on tezę o istnieniu „przestępcy z urodzenia". Urodzony przestępca według Lombrosa charakteryzował się pewnymi anomaliami w budowie ciała, stanowiącymi atawistyczne cechy człowieka pierwotnego. Anomaliom fizycznym towarzyszyć miały anomalie psychiczne powodujące „skazanie" na popełnianie przestępstw.

Koncepcja „przestępcy z urodzenia" była wyrazem skrajnego determinizmu. W świetle tej koncepcji przestępca nie był już wolną i racjonalną jednostką dokonującą swobodnego wyboru swojego postępowania, lecz osobą, której postępowanie było zdeterminowane przyczynami leżącymi poza jej kontrolą. Człowieka skazanego na przestępczość i pozbawionego wyboru nie można obarczać odpowiedzialnością za jego działanie. W konsekwencji Lombroso postulował zerwanie z klasycznymi zasadami odpowiedzialności karnej opartej na winie i karze oraz rezygnację z kar na rzecz środków zabezpieczenia społecznego. Jednostki nieuchronnie skazane na popełnianie przestępstw należało jego zdaniem izolować od społeczeństwa, a w skrajnych wypadkach uśmiercać. Poglądy Lombrosa przyczyniły się do rozwoju badań kryminologicznych, ale dość szybko zostały zakwestionowane przez zwolenników szkoły socjologicznej. Przedstawiciele tej szkoły, nie negując czynników jednostkowych, zasadnicze źródło przestępczości upatrywali jednak w warunkach społecznych. Nie odrzucali czynu zabronionego jako przesłanki odpowiedzialności karnej, ale nie uważali go za element decydujący o rozmiarze tej odpowiedzialności. Czołowy przedstawicie] szkoły socjologicznej F. von Liszt w swoim programie wygłoszonym na uniwersytecie w Marburgu podkreślał, że „nie czyn, lecz jego sprawca podlega ukaraniu", dlatego środki reakcji karnej powinny być dostosowane do osobowości i stanu niebezpieczeństwa sprawcy. Podstawowym celem kary miała być nie sprawiedliwa odpłata, ale ochrona dóbr prawnych poprzez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę. W zależności od właściwości sprawcy indywidualnoprewencyjne oddziaływanie kary miało następować poprzez poprawę, odstraszenie lub unieszkodliwienie. Wśród przestępców wyróżniał Liszt trzy kategorie:

Podobnie jak szkoła antropologiczna, również szkoła socjologiczna odrzucała absolutne teorie kary. O ile jednak przedstawiciele szkoły antropologicznej proponowali odrzucenie zasad odpowiedzialności karnej opartej na winie i karze, szkoła socjologiczna „uznana być może za kompromis między gwarancyjnymi zasadami prawa, eksponowanymi przez szkołę klasyczną, a potrzebą poszukiwania środków skuteczniejszego zwalczania recydywy i przestępczości zawodowej". Kara według założeń szkoły socjologicznej powinna być zorientowana na oddziaływanie prewencyjne odpowiednio do osobowości sprawcy, ale powinna być karą sprawiedliwą. Wobec sprawców, w odniesieniu do których kara wymierzona zgodnie z gwarancyjnymi zasadami prawa nie spełniałaby funkcji prewencyjnych, szkoła socjologiczna proponowała środki zabezpieczające, polegające na umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym lub odpowiednim zakładzie izolacyjnym. W odróżnieniu od kary stosowanie środków zabezpieczających oparte być miało nie na winie, a na stanie niebezpieczeństwa sprawcy. Środki te powinny być stosowane wobec sprawców czynu zabronione go, którzy zagrażali społeczeństwu popełnieniem kolejnego takiego czynu, ale nie podlegali karze (z powodu niepoczytalności) bądź kara oparta na winie byłaby zbyt łagodna, aby zapewnić skuteczną ochronę społeczeństwa.

Wysunięta przez szkołę socjologiczną koncepcja tzw. kodeksów dwutorowych, operujących karami i środkami zabezpieczającymi, znalazła odbicie w licznych kodeksach karnych, m.in. również w polskim k.k. z 1932 r. Pod wpływem tej szkoły w prawie karnym upowszechniły się takie instytucje, jak warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie, a przy wymiarze kary w coraz szerszym zakresie uwzględniano okoliczności odnoszące się do osoby sprawcy. Jednocześnie w okresie panowania szkoły socjologicznej „lansowano stosowanie długotrwałych środków izolacyjnych wobec recydywistów, przestępców zawodowych i z nawyknienia".

3. Obrona społeczna i nowa obrona społeczna

Po II wojnie światowej w prawie karnym pojawił się kierunek określany jako „obrona społeczna". Wyróżnia się w nim dwa odłamy: radykalny i umiarkowany. Radykalny odłam obrony społecznej reprezentował włoski adwokat i profesor prawa F. Grammatica. Grammatica proponował, aby prawo karne zastąpić „prawem obrony społecznej". Miejsce tradycyjnych pojęć odpowiedzialności karnej, przestępstwa i kary w prawie obrony społecznej miały zająć antyspołeczność sprawcy oraz środki obrony społecznej. Popełnienie czynu określonego w ustawie stanowiłoby tylko jeden ze wskaźników antyspołeczności sprawcy. Zamiast tradycyjnych kar proporcjonalnych do wagi czynu, wobec sprawców należałoby stosować środki prewencyjnej wychowawcze i lecznicze dostosowane do stopnia antyspołeczności i nieoznaczone co do czasu trwania.

Umiarkowany odłam obrony społecznej (tzw. nowa obrona społeczna) nie postulował odrzucenia prawa karnego, a jedynie jego przekształcenie. Najwybitniejszym przedstawicielem tego odłamu był francuski sędzia i profesor prawa M. Ancel. Reprezentowany przez niego nurt nie domagał się rezygnacji z pojęć odpowiedzialności karnej, przestępstwa i kary, proponował natomiast rezygnację z kary-odpłaty na rzecz skutecznej ochrony społeczeństwa przy pomocy środków racjonalnej polityki kryminalnej. Kara orzeczona wobec sprawców przestępstw powinna umożliwić ich resocjalizację, przy czym resocjalizacja powinna przebiegać przede wszystkim w środowisku wolnościowym. Oddziaływanie na sprawców oparte na programach resocjalizacji wymaga jednak zerwania

z zasadą proporcjonalności winy i kary oraz gruntownego badania osobowości przestępców. Przedstawiciele nowej obrony społecznej proponowali w konsekwencji podział procesu karnego na dwa stadia. W pierwszym następowałoby ustalenie faktu popełnienia czynu przestępnego, natomiast w drugim — badanie osobowości sprawcy i dobór odpowiednich środków reakcji na przestępstwo. Drugie stadium powinno mieć charakter znacznie mniej

sformalizowany i odbywać się z udziałem specjalistów z zakresu pedagogiki, psychologii i socjologii. Umiarkowany nurt obrony społecznej, nacechowany humanizmem, dążeniem do ograniczenia zakresu penalizacji, odformalizowania prawa karnego i oparcia oddziaływania na przestępców na programach resocjalizacji zdobył sobie znacznie więcej zwolenników niż głoszący skrajne tezy nurt radykalny.

2.4-. Resocjalizacyjny model prawa karnego

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych koncepcja resocjalizacji „zyskała dominującą pozycję w nauce prawa karnego, a także w praktyce — zwłaszcza penitencjarnej".W sferze teoretycznej koncepcja ta odwoływała się do tez socjologicznej szkoły prawa karnego i opierała się na założeniu, że pobyt w zakładzie karnym ma stanowić przede wszystkim ofertę swoistej pomocy dla sprawcy, formę terapii społecznej, która umożliwiając mu zdbycie wykształcenia, zawodu czy wyleczenie uzależnień i zaburzeń emocjonalnych, tym samym ułatwi jego pozytywną reintegrację społeczną po opuszczeniu zakładu i zwiększy szansę sukcesu życiowego. Idea resocjalizacji (rehabilitation) wywierała w tym czasie duży wpływ na prawo karne, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozwinął się tzw. resocjalizacyjny model karania. Podstawą orzekania kary w tym modelu stała się diagnoza osobowości sprawcy i warunków jego życia, a celem kary — wychowawcze i zapobiegawcze oddziaływanie na przestępcę. Ze względu na niemożność określenia z góry czasu potrzebnego do resocjalizacji sprawcy wprowadzono tam wyroki nieoznaczone, określające jedynie minimalny i maksymalny czas trwania kary. Sędziom przyznano szeroki zakres swobody w orzekaniu kar, a radom do spraw warunkowych zwolnień, które były organami politycznymi działającymi przy gubernatorach stanów — szeroki zakres swobody w orzekaniu o warunkowym zwolnieniu skazanego. Z końcem lat sześćdziesiątych rozpoczął się jednak w USA upadek „euforii resocjalizacyjnej". Resocjalizacyjny model karania poddany został gwałtownej krytyce odwołującej się do szeregu różnorodnych argumentów.

Programom resocjalizacyjnym realizowanym w zakładach karnych zarzucano brak efektywności pomimo ogromnych nakładów finansowych, jakie pociągały za sobą. Duży rozgłos zyskała sobie zwłaszcza praca Martinsona, oceniająca skuteczność ponad dwustu więziennych programów resocjalizacyjnych przeprowadzonych w latach 1945-1967. Porównanie wskaźników powrotu do przestępstwa skazanych, którzy w czasie odbywania kary objęci byli nauczaniem, kształceniem zawodowym, doradztwem indywidualnym i grupowym, terapią środowiskową i leczeniem farmakologicznym oraz skazanych, którzy nie uczestniczyli w takich programach, doprowadziło autora do wniosku, że poza kilkoma

pojedynczymi wypadkami realizowane programy resocjalizacyjne nie miały znaczącego wpływu na poziom powrotu do przestępczości.'" Koncepcji resocjalizacji zarzucano również, że jej realizacja prowadzi do nadmiernego stosowania długoterminowych

kar pozbawienia wolności, ogromnej rozpiętości w orzekaniu kar za podobne przestępstwa wobec różnych sprawców, samowoli władz wykonujących karę oraz arbitralności działania rad do spraw warunkowych zwolnień. Wraz z rozwojem ruchu ochrony praw człowieka zakwestionowano prawo państwa do interwencji w osobowość człowieka poprzez poddanie go przymusowej resocjalizacji. Rozczarowaniu do efektów resocjalizacyjnego modelu karania w USA towarzyszył narastający strach przed przestępczością. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych opinia społeczna w USA kształtowała się pod wpływem podawanych przez środki masowego przekazu informacji o alarmująco wysokim wzroście przestępczości. Jak pisze J. Frankowski, trudno ocenić, na ile był to wzrost rzeczywisty, a na ile pozorny, niemniej jednak sposób prezentowania problemu w mass mediach doprowadził do tego, że „wytworzył się nowy z punktu socjologicznego fenomen: strach przed przestępstwem, obawa, że padnie się ofiarą zbrodni". W efekcie w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych nastąpiło odrzucenie koncepcji resocjalizacji i powrót do zasad sprawiedliwego karania, określany mianem neoklasycyzmu lub nowego realizmu. W Europie idea resocjalizacyjnego prawa karnego nigdy nie została wprowadzona w życie w takim zakresie jak w USA, chociaż w krajach skandynawskich podejmowano próby jej urzeczywistnienia. Po załamaniu się koncepcji resocjalizacji w USA straciła ona na znaczeniu również w Europie, ustępując miejsca zasadom neoklasycyzmu.

4. Neoklasycyzm

Podstawowe zasady neoklasycyzmu sformułowane zostały przez A. von Hirscha w raporcie z prac komisji powołanej do przygotowania projektu reformy amerykańskiego systemu wymiaru sprawiedliwości. Proponowane reformy opierały się na trzech zasadach:

- zasadzie just deserts oznaczającej, że orzeczona kara ma być

karą zasłużoną przez sprawcę z uwagi na ciężar popełnionego przestępstwa i stopień recydywy,

- zasadzie proporcjonalności orzeczonej kary do ciężaru czynu,

- zasadzie równości zakładającej, że w sprawach o podobne czyny wymierzane kary również mają być podobne.

Przedstawione przez komisję propozycje miały na celu wyeliminowanie arbitralności kar związanej z orzekaniem ich na czas nieoznaczony oraz wprowadzenie bardziej przejrzystej i sprawiedliwej polityki karnej. Krytykując wyroki nieoznaczone, komisja pod przewodnictwem A. von Hirscha jednocześnie opowiedziała się przeciwko zasadzie indywidualizacji kary realizowanej poprzez uwzględnienie okoliczności związanych z osobowością sprawcy i warunkami, w jakich doszło do popełnienia przestępstwa. Postulat wyeliminowania osobistych cech i właściwości sprawcy oraz społecznego tła dokonanego czynu spośród okoliczności wpływających na złagodzenie lub zaostrzenie wymiaru kary komisja uzasadniała tym, że ich utrzymywanie w sposób niekontrolowany zwiększa zakres dyskrecjonalnej władzy sędziego, a w konsekwencji prowadzi do ogromnej rozpiętości kar orzekanych w sprawach o podobne przestępstwa. W zamierzeniu komisji przejście od resocjalizacyjnego modelu karania w kierunku just deserts punishment (modelu sprawiedliwościowego) powinno spowodować ograniczenie poprzednio nadmiernie stosowanych długoterminowych kar pozbawienia wolności, które okazały się kosztowne i nieskuteczne. W celu ochrony praw oskarżonego komisja proponowała ograniczenie zakresu swobody sędziowskiej poprzez wprowadzenie reguł {cjuidelines) dopuszczających orzekanie kary pozbawienia wolności tylko w przypadku najcięższych przestępstw. W sumie postulowana reforma amerykańskiego systemu wymiaru sprawiedliwości, odwołująca się do idei klasycznego prawa karnego, zmierzała do humanizacji tego prawa, zmniejszenia jego represyjności i rezygnacji z długoterminowych kar pozbawienia wolności jako podstawowego środka zwalczania przestępczości. W toku jej realizacji osiągnięto jednak rezultaty wprost przeciwne do zakładanych.

5. Abolicjonizm i model sprawiedliwości kompensacyjnej

Obok neoklasycyzmu ważnym kierunkiem we współczesnym prawie karnym jest abolicjonizm, który zakłada likwidację prawa karnego i zastąpienie kary różnymi instrumentami rozwiązywania konfliktów społecznych. Rozwiązywanie konfliktów wywołanych popełnieniem przestępstwa powinno zdaniem abolicjonistów należeć do społeczności lokalnych, a nie do państwa. Sprawy z zakresu drobnej przestępczości powinny być rozwiązywane w kręgach sąsiedzkich, głównie poprzez naprawienie szkody czy zwrot rzeczy. W sprawach ważniejszych należy w większym stopniu wykorzystywać postępowanie cywilne jako alternatywę do procesu karnego, a w sprawach rozpoznawanych w procesie karnym sędzia powinien być przede wszystkim mediatorem. Jeden z głównych przedstawicieli tego kierunku, norweski socjolog N. Christie pisał w swojej głośnej rozprawie kryminologicznej, że idea resocjalizacji „prowadziła do kary ukrytej pod pozorem oferowanej opieki lub kuracji", ale neoklasycyzm proponuje rozwiązania jeszcze gorsze, bo oparte na sztywnych i przesadnych uproszczeniach oraz oderwane od wartości: „Wraz z załamaniem się w prawie karnym idei resocjalizacji i rozwojem neoklasycyzmu doszło w naszym kraju do najbardziej poważnej sytuacji, w której przywrócono szacunek zadawaniu cierpienia. Zadajemy cierpienie zamierzone jako cierpienie i czynimy to z czystym sumieniem".

Przejęcie przez państwo prawa karania sprawców przestępstw, określane jako upaństwowienie konfliktów, ma szereg negatywnych skutków polegających na „utracie okazji wyjaśnienia obowiązujących norm, na zaprzepaszczeniu możliwości pedagogicznych.

Traci się w ten sposób szansę na trwałą dyskusję o tym, co stanowi prawo w kraju. W jakim stopniu złodziej jest rzeczywiście złoczyńcą, w jakiej mierze słuszność ma ofiara? Prawnicy są — rzec można — wyćwiczeni w osiąganiu zgody co do okoliczności mających z prawnego punktu widzenia znaczenie dla sprawy. Ale oznacza to również wyćwiczoną niemożność dopuszczenia do tego, aby same strony zadecydowały, co według nich jest odpowiednie". W konsekwencji jako rozwiązanie problemów występujących w tradycyjnym prawie karnym Christie proponuje sprawiedliwość kompensacyjną (restoratiye justice), wymiar sprawiedliwości oparty na współuczestnictwie stron w rozwiązywaniu konfliktów spowodowanych przestępstwem.

Model sprawiedliwości kompensacyjnej (restorative justice model) w ostatnich latach cieszy się sporym zainteresowaniem i wywiera znaczny wpływ na rozwój prawa karnego. Pod wpływem tego modelu do ustawodawstw karnych wielu krajów wprowadzono instytucje mediacji i pojednania sprawcy z ofiarą, rozszerzono zakres uprawnień pokrzywdzonego w procesie karnym i możliwości orzekania obowiązku naprawienia szkody jako prawnokamej reakcji na popełnienie czynu zabronionego. Jeśli jednak chodzi o podstawy teoretyczne modelu sprawiedliwości kompensacyjnej, to jak dotąd nie wypracowano w tym zakresie jednolitej i zwartej koncepcji. Już sama odpowiedź na pytanie, czym jest restoratwe justice okazuje się skomplikowanym problemem. Próby odpowiedzi na to pytanie poprzez przeciwstawianie restoratwe justice tradycyjnym modelom prawa karnego: sprawiedliwościowemu (retrybutywnemu), opartemu na karze będącej odpłatą adekwatną do winy i ciężaru czynu, oraz resocjalizacyjnemu, opartemu na karze adekwatnej do właściwości i potrzeb w zakresie uspołecznienia (rehcibilitation) sprawcy, mówią raczej o tym, czym restoratwe justice nie jest, niż o tym, czym jest. Jedna z proponowanych definicji określa restoratwe justice jako proces, w którym sprawca dobrowolnie i autonomicznie bierze na siebie odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa i poprzez pozytywne, społecznie konstruktywne działanie usuwa jego skutki "W opracowaniach dotyczących tego modelu można znaleźć również szereg innych definicji, akcentujących odmienne aspekty sprawiedliwości kompensacyjnej.Na ogół do podstawowych założeń restoratwe justice model zalicza się to, że przestępstwo traktowane jest w nim jako coś więcej niż tylko naruszenie prawa. Przestępstwo powoduje szkodę, a zatem pierwszą reakcją społeczną na przestępstwo powinno być podjęcie próby naprawienia tej szkody w drodze zaoferowania ofierze pomocy przez państwo czy organizacje społeczne. Po drugie, jeżeli sprawca przestępstwa został wykryty, należy również od niego oczekiwać, że naprawi wyrządzoną przez siebie szkodę poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej czy wykonanie określonych prac na rzecz ofiary. W przypadkach, gdy ofiara jest nieznana albo nie jest zainteresowana żadnymi działaniami sprawcy na jej rzecz, istnieje możliwość naprawienia szkody poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej albo wykonanie określonych prac na rzecz społeczności lokalnej. Kolejnym założeniem jest to, że sprawca i ofiara mają możliwość wzajemnego komunikowania się, o ile sami tego chcą. W modelu restoratwe justice istotna rola przypada również społeczności lokalnej, która powinna pomóc ofierze, udzielając jednocześnie pomocy sprawcy w społecznej reintegracji na przykład poprzez zapewnienie możliwości uczestniczenia w terapii lub w treningu umiejętności społecznych, czy też umożliwienie mu podjęcia pracy, aby zdobył środki potrzebne do zapłacenia odszkodowania. Zwolennicy tego modelu podkreślają, że przewiduje on zupełnie inną reakcję na popełnienie przestępstwa niż tradycyjny wymiar sprawiedliwości, ponieważ nie zmierza do wyrównania wyrządzonej szkody w drodze zadania cierpienia sprawcy. Przytaczając powiedzenie Gandhiego „oko za oko oznacza, że wszyscy zostaną ślepi", wskazują, że restoratwe justice model dąży do czynienia dobra i naprawienia wyrządzonego zła, co w efekcie przynosi korzyści sprawcy, ofierze i społeczeństwu. Jedną z istotnych korzyści dla społeczeństwa jest efekt indywidualnoprewencyjny, czyli powstrzymujący sprawcę od popełnienia kolejnego przestępstwa. Modelowi sprawiedliwości kompensacyjnej przypisuje się duży potencjał resocjalizacyjny w oparciu o założenia niektórych teorii kryminologicznych. Teoria zróżnicowanych powiązań i koncepcja naznaczania społecznego prowadzą do wniosku, że najbardziej obiecującym podejściem do przestępczości jest to, które indukuje procesy pozytywnego społecznego uczenia, pozwalając jednocześnie uniknąć stygmatyzujących i dezintegrujących skutków karania.Obydwa te warunki mogą być spełnione, jeśli rozwiązanie konfliktu wywołanego przestępstwem następuje poprzez mediację i naprawienie szkody. Jak dotąd, brak jest jednak badań empirycznych, które potwierdzałyby słuszność tych założeń teoretycznych, dokumentując wpływ mediacji, naprawienia szkody i innych form kompensacji skutków przestępstwa na obniżenie poziomu recydywy.

W dyskusjach, jakie od wielu lat toczą się wokół modelu restoratwe justice jest on traktowany nie tylko jako model mieszczący się w nurcie abolicjonistycznym, zakładającym odrzucenie tradycyjnego prawa karnego. Zdaniem niektórych zwolenników tego modelu jest on raczej nową orientacją w prawie karnym, oferującą duże możliwości zastąpienia tradycyjnego wymiaru sprawiedliwości w zakresie drobnej i średniej przestępczości przy zachowaniu

ugruntowanych zasad karania sprawców poważnych przestępstw, ponieważ w ich przypadku inna forma reakcji nie zyskałaby akceptacji ofiary ani opinii społecznej.

4. KARY I ŚRODKI KARNE.

Kara - odpłata za popełnione przestępstwo wyrażająca potępienie popełnionego czynu wyrażona jest w imieniu państwa przez sąd. Czyn obiektywnie naruszający przepisy prawa karnego i wypełniający znamiona określane w ustawie karnej. Uzasadnieniem stosowania kary jest przypisanie sprawcy czynu zabronionego winy, która ma miejsce wtedy gdy można mu postawić zarzut z popełnienia zabronionego czynu.

Środki zabezpieczające tym różnią się od kar, że:

Kodeks karny składa się z: Częszu ogólnej, szczególnej, wojskowej.

Jedyną funkcją jaką spełniają środki zabezpieczające jest zabezpieczenia społeczeństwa przed niebezpieczeństwem ze strony osób naruszających prawo karne. Są one stosowane niezależnie od tego, czy sprawca jest winny czynu zabronionego bo uzasadnieniem ich stosowania nie jest wina sprawcy a ochrona ładu społecznego poprzez pozbawienie sprawcy czynu zabronionego możliwości ponownego zaatakowania dobra prawnego. W k.k. wśród środków zabezpieczających znajdują się środki:

Gradacja kary była wskazówką dla sędziego, że winno być, że środki karne powinny być stosowane jako środki racjonalnej polityki kryminalnej. Których celem jest zaprawienie szkody, odebranie korzyści i zapobieganie przestępstwom a nie zwiększanie dolegliwości presji karnej.

Kodeks karny problematykę kar i innych środków penalnych reguluje przede wszystkim w art. 32-100. Według k.k. karami są:

  1. Grzywna

  2. Ograniczenie wolności

  3. Pozbawienie wolności

  4. 25 lat pozbawienia wolności

  5. Dożywotnie pozbawienie wolności

Kara grzywny

Są dwa etapy orzekania kary grzywnych:

Grzywna może być samoistna lub przybrać formę grzywnej kumulatywnej orzekanej obok kary pozbawienia wolności. Nie orzeka się kary grzywnej przy wyroku 25 lat pozbawienia wolności i kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Kara ograniczenia wolności - traktowana jest jako kara alternatywna wobec kary pozbawienia wolności w sytuacji gdy sąd nie może orzec grzywny bo sprawca nie jest w stanie jej zapłacić. Wymierzana jest od jednego miesiąca do jednego roku. W nowym k.k. kara ograniczenia wolności ma charakter zbliżony do środków probacyjnych (okresu próby). Sąd może oddać skazanego na tę karę pod:

Kara 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności - są przewidziane w k.k. za najcięższe zbrodnie, mają charakter kar izolacyjnych, usuwając osobę ze środowiska.

Oprócz kar k.k. zna środki karne, czyli:

  1. Pozbawienie praw publicznych

  2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej

  3. Zakaz prowadzenia pojazdów

  4. Przepadek

  5. Obowiązek naprawienia szkody

  6. Nawiązka

  7. Świadczenie pieniężne

  8. Podanie wyroku do publicznej wiadomości

Środkami karnymi stosowanymi wobec żołnierzy są także:

    1. Obniżenie stopnia wojskowego

    2. Wydalenie z zawodowej służby wojskowej

    3. Degradacja

Nawiązka - orzekana jest jako obowiązek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwójnej wysokości w stosunku do wyrządzonej szkody. Może być też orzekana w innych przypadkach ale jej wysokość określa art. 48 k.k.

Obowiązek naprawienia szkody - (w części lub w całości), orzeczony przez sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej w razie skazania za określone przestępstwo przeciwko

Świadczenia pieniężne - celem tego środka związany jest z potrzebą kształtowania świadomości prawnej np. w razie odstąpienia od wymierzenia kary lub warunkowego umorzenia postępowania karnego orzeczenie świadczenia pieniężnego jest zewnętrznym wyrazem tego, że sprawca popełnił czyn zabroniony.

Pozbawienie praw publicznych

Przepadek przedmiotów

Podanie wyroku do publicznej wiadomości - może nastąpić w przypadkach wskazanych w ustawie. Podanie wyroku do publicznych wiadomości może leżeć w interesie pokrzywdzonego ale generalnie przypisuje mu się znaczenie ogólnoprewencyjne przyjmując, że rozpowszechnienie informacji o skazaniu ma powstrzymywać innych od popełniania przestępstw.

Według k.w. karami za wykroczenia są:

  1. Areszt

  2. Ograniczenie wolności

  3. Grzywna

  4. Nagana

Oprócz kar k.w. zna także następujące środki karne:

  1. Zakaz prowadzenia pojazdów

  2. Przepadek przedmiotów

  3. Nawiązka

  4. Obowiązek naprawienia szkody

  5. Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób

  6. Inne środki karne określone przez ustawę

5. HISTORIA ROZWOJU WIĘZIENNICTWA (SYSTEM PENITENCJARNY)

System wykonywania kar pozbawienia wolności oznacza opartą na założeniach teoretycznych działalność obejmującą sposoby postępowania ze skazanymi odbywającymi karę pozbawienia wolności oraz związane z tą działalnością przedsięwzięcia o charakterze organizacyjnym podejmowane w celu realizacji określonych zadań, których osiągnięcie jest możliwe w trakcie wykonywania kary. W historii więziennictwa wykształciło się kilka systemów penitencjarnych. Zasadniczo wyróżnia się trzy systemy penitencjarne:

System Celkowy - miał początek w 1790r. Jest pierwszym systemem jaki wykształcił się w toku rozwoju więziennictwa. Jego nazwa pochodzi od słowa cela bo skazany był umieszczany w pojedynczej celi. System ten rozwinął się w USA w dwóch odmianach:

System ten był też określany jako system osamotnienia

System progresywny - oznacza postępujący naprzód, rosnący, rozwijający, wzrostowy, postępowy. Wprowadzony w 1840 roku w Australii na wyspie Norfolk. Trzy etapy odbywania kary przez więźniów:

System reformatorów amerykańskich - generalny cel to moralna poprawa więźnia a nie zemsta. Oparty był na idei wychowania sprawcy. Oparty był na systemie progresywnym irlandzkim (z różnicą iż podczas przebywania w etapie przejściowym był określany termin minimalny natomiast nie było maksymalnego czasu przebywania w tym etapie przejściowym.

6. ZASADA INDYWIDUALIZACJI, WOLNEJ PROGRESJI

Zasada indywidualizacji - polega na sposobie traktowania (oczekiwania, wymagania, stosowane środki wychowawcze) uwzględniającym indywidualne właściwości więźnia np. jego poziom umysłowy, poziom demoralizacji, zainteresowani, wykształcenie, możliwości fizyczne, umiejętności itp.

7. JAK SIĘ KSZTAŁTOWAŁO WIĘZIENNICTWO W POLSCE

Rozwój więziennictwa w okresie międzywojennym

W 1918 r. Polska zaczęła przejmować więzienia na terenach byłych zaborów. Jako ostatnie przejęto w listopadzie 1922 r. więzienia na Śląsku po przyłączeniu tego obszaru do Polski. Przejmowane więzienia na ogól znajdowały się w tragicznym stanie: budynki były zdewastowane, brak było leków, środków higieny i dostatecznego zaopatrzenia w żywność, wśród więźniów szerzył sityfus i gruźlica.

Pierwszy okres w historii rozwoju więziennictwa w Polsce międzywojennej, obejmujący lata 1918-1928, charakteryzował się przede wszystkim dążeniem do zorganizowania jednolitego systemu penitencjarnego oraz poprawy warunków bytowych w jednostkach penitencjarnych. Przeprowadzono w tym czasie szereg remontów, wybudowano kilka nowych zakładów, zaopatrzono więzienia w leki, odzież i bieliznę, urządzono w nich szpitale i izby chorych. Nastąpiła również znaczna poprawa, jeśli chodzi o organizowanie zajęć kulturalno-oświatowych, nauczania i zatrudnienia. W postępowaniu z więźniami dużą wagę przywiązywano do traktowania ich w sposób humanitarny. Podstawą prawną funkcjonowania więziennictwa w tym okresie był dekret Naczelnika Państwa z 1919 r w sprawie tymczasowych przepisów więziennych. Na mocy tego dekretu więziennictwo podporządkowane zostało Ministrowi Sprawiedliwości. Uregulowano w nim również przeznaczenie zakładów penitencjarnych, zakres władzy dyscyplinarnej naczelnika w stosunku do osób pozbawionych wolności oraz kwestie związane z zatrudnieniem, nauczaniem i swobodą kultu religijnego. W celu przygotowania fachowej kadry do pracy w więziennictwie w 1923 r. utworzono w Warszawie centralną szkołę dla urzędników więziennictwa i funkcjonariuszy. Program szkoły obejmował m.in. - wiedzę z zakresu więzienioznawstwa, prawa karnego materialnego i procesowego, psychologii i etiologii kryminalnej, prawa państwowego i administracyjnego oraz ekonomii politycznej.

Na drugie dziesięciolecie okresu międzywojennego przypada merytoryczny rozwój polskiego systemu penitencjarnego. W marcu 1928 r. ukazało się rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie organizacji więziennictwa ustalające ostatecznie jednolite zasady organizacji więziennictwa na terenie całej Polski. W rozporządzeniu naszkicowano ramy systemu progresywnego, określono zasady segregacji i rozmieszczania więźniów zmierzające do indywidualizowania wykonywania kary pozbawienia wolności, uregulowano zatrudnienie, oświatę szkolną i pozaszkolną, opiekę duchową i zasady utrzymywania kontaktów ze środowiskami pozawięziennymi. Określona tym rozporządzeniem organizacja więziennictwa pozostawała pod wpływem postępowych tendencji w penitencjarystyce, jakie zarysowały się podczas Międzynarodowego Kongresu Penitencjarnego w Londynie w 1925 r. W obradach Kongresu uczestniczyło wtedy kilku przedstawicieli z Polski. W 1931 r. wydany został regulamin więzienny w formie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, w którym rozwinięto i uzupełniono szereg przepisów rozporządzenia z 1928 r. Regulamin więzienny oficjalnie wprowadził do zakładów penitencjarnych system progresywny przeznaczony dla skazanych na karę pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata. Zgodnie z regulaminem celem wykonywania kary w tym systemie było stopniowe przygotowanie skazanego do życia na wolności. Wyłączenie z systemu progresywnego skazanych na kary do 3 lat pozbawienia wolności uzasadnione było przekonaniem, że w ich przypadku zbyt krótki czas pobytu w zakładzie nie pozwala na realizację założeń tego systemu. Wykonywanie kary według systemu progresywnego obejmowało trzy klasy. Awans do klasy wyższej możliwy był po odbyciu minimalnego okresu kary w czasie niższej i uzyskaniu odpowiedniej ilości punktów. System progresywny przewidziany regulaminem z 1931 r. był więc systemem punktowym. Klasa trzecia była w tym systemie klasą najwyższą i poprzedzała warunkowe przedterminowe zwolnienie. Więźniowie nie wykazujący poprawy przenoszeni byli do więzień izolacyjnych, w których osadzano także przestępców zawodowych, nałogowych i recydywistów.

W więzieniach izolacyjnych wprowadzono swoisty dwuklasowy system progresywny, w którym klasa pierwsza związana była z izolacją w pojedynczej celi, a klasa druga — z pobytem w celach wspólnych. W razie nienagannego zachowania się, pilności i wykazywania

poprawy więźniowie mogli być przenoszeni z więzień izolacyjnych do zwykłych. W regulaminie określono również zasady zatrudniania więźniów, oświaty szkolnej i pozaszkolnej, sprawowania opieki duchowej przez duchownych różnych wyznań oraz ustalono kary dyscyplinarne za naruszenie przepisów i nagrody za wyróżniające sprawowanie się. Jednym z ważniejszych punktów regulaminu było wprowadzenie patronatów więziennych, składających się z osób niezwiązanych z więziennictwem, zajmujących się świadczeniem pomocy zwolnionym z zakładów karnych.

W 1932 r. wszedł w życie Kodeks karny, który wprowadził jednolite prawo karne materialne w miejsce obowiązujących wcześniej kodeksów karnych byłych państw zaborczych. Kodeks ten pozostawał pod wpływem szkoły socjologicznej. Był kodeksem dwutorowym, który obok kar opartych na winie przewidywał również środki zabezpieczające oparte na stanie niebezpieczeństwa sprawcy. Jednym z takich środków był zakład dla przestępców niepoprawnych. Sądy kierowały tam recydywistów, przestępców nałogowych i zawodowych po odbyciu kary pozbawienia wolności na okres 5 lat z możliwością przedłużenia pobytu na kolejne okresy pięcioletnie. Kodeks karny z 1932 r. regulował też zasady postępowania z nieletnimi, przewidując stosowanie wobec nich środków wychowawczych i umieszczenie w zakładzie poprawczym. Po wejściu w życie tego kodeksu przystąpiono do tworzenia zakładów dla niepoprawnych oraz reorganizacji dotychczasowych zakładów wychowawczo-poprawczych, zmieniając je na zakłady wychowawcze lub poprawcze. Przyjęta w kodeksie zasada indywidualizacji kary wpłynęła na rozwój badań osobopoznawczych, doskonalenie klasyfikacji więźniów i pogłębianie specjalizacji zakładów karnych. W 1933 r. powołano w resorcie sprawiedliwości komisję do badań kryminalno-biologicznych zajmującą się organizowaniem badań osobopoznawczych. Mniej więcej w tym samym czasie opracowano projekt ustawy zakładającej daleko idącą specjalizację zakładów, a przewidziane w projekcie zasady specjalizacji zastosowano w eksperymentalnych zakładach karnych. Ostatecznie ustawa o organizacji więziennictwa uchwalona została w lipcu 1939 r.

Ustawa uchyliła rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospoitej z 1928 r. o organizacji więziennictwa, natomiast utrzymała w mocy regulamin więzienny z 1931 r. do czasu wydania nowego regulaminu. Więzienia zgodnie z ustawą dzieliły się na zwykłe i specjalne. Do więzień specjalnych należały:

- więzienia obserwacyjno-rozdzielcze, służące do przeprowadzania badań osobopoznawczych skazanych w celu ustalenia metod postępowania z nimi i dokonania wyboru więzienia, do którego mają być skierowani,

- więzienia dla niepełnosprawnych fizycznie i zaburzonych psychicznie, którzy wymagają odrębnego traktowania w czasie odbywania kary,

- więzienia izolacyjne dla recydywistów, przestępców zawodowych lub z nawyknienia oraz innych skazanych, co do których zachodziła potrzeba wyłączenia ich z więzień zwykłych i zastosowania obostrzonego rygoru,

- więzienia-kolonie rolnicze dla skazanych na kary od l do 5 lat, wywodzących się ze środowisk wiejskich,

- więzienia-zakłady rzemieślnicze dla skazanych na karę powyżej 3 lat, pochodzących ze środowiska miejskiego,

- ruchome karne ośrodki pracy dla skazanych na karę do lat 3 w celu zatrudnienia ich przy robotach publicznych.

W porównaniu z regulaminem więziennym z 1931 r. ustawa o organizacji więziennictwa z roku 1939 modyfikowała pewne zasady wykonywania kary według systemu progresywnego. Zgodnie z ustawą w tym systemie wykonywano kary przekraczające 3 lata oraz wszystkie kary orzeczone wobec sprawców umieszczonych w zakładach izolacyjnych, w oddziałach dla niepełnoletnich i zakładach rzemieślniczych. Miejsce klas zajęły stopnie uspołecznienia — w zależności od osiągniętej poprawy skazany przechodził przez różne stopnie uspołecznienia, przy czym dla kolejnych stopni ustalano takie warunki odbywania kary, które coraz bardziej zbliżały się do warunków życia na wolności. Podstawę zaliczenia poszczególnych stopni uspołecznienia stanowiła nie liczba punktów, a ocena indywidualnych cech charakteru i stopnia poprawy skazanego.

W ustawie uregulowano także szereg innych kwestii, takich jak na przykład prawo więźniów do składania skarg i zażaleń, stosowanie środków przymusu bezpośredniego czy zasady współpracy społeczeństwa z władzami więziennymi w zakresie organizacji opieki religijnej i moralnej, oświaty, pracy i wychowania fizycznego. W sumie w okresie międzywojennym wypracowano w Polsce podstawy teoretyczne i prawne systemu penitencjarnego zgodne z ówczesnymi trendami światowej polityki penitencjarnej. W praktyce te założenia teoretycznoprawne w dużym stopniu udało się zrealizować. Dokończenie prowadzonej reformy penitencjarnej było jednak niemożliwe z powodu wybuchu II wojny światowej.

Więziennictwo w Polsce Ludowej

W latach 1944-1956 więziennictwo stanowiło część aparatu bezpieczeństwa. W roku 1944 podporządkowane zostało Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego utworzonemu w obrębie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a w styczniu 1945 r. — Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Wydana przez to ministerstwo w 1945 r. Instrukcja w sprawie regulaminu więziennego formalnie utrzymała w mocy regulamin z 1931 r. po usunięciu z niego przepisów, które uznano za sprzeczne z nowym porządkiem społecznym i politycznym. W praktyce strukturę i zasady organizacji więziennictwa w tym okresie określało tzw. prawo powielaczowe, tzn. wewnątrzresortowe okólniki, instrukcje i regulaminy specjalne. Więziennictwo traktowane było jako narzędzie władzy państwowej w walce z wrogiem klasowym i służyło przede wszystkim do represjonowania przeciwników politycznych. W myśl rozpowszechnionej wtedy teorii reliktów w zasadzie każde przestępstwo miało wydźwięk polityczny, a walka z przestępczością była walką polityczną. Pod koniec lat czterdziestych, po umocnieniu się komunistycznych rządów, przy wykonywaniu kary pozbawienia wolności na pierwszy plan wysunięto maksymalną produktywizację więźniów, uznawanych za źródło taniej siły roboczej. Podstawowym sposobem wykonywania tej kary stały się ośrodki pracy więźniów, a wyniki pracy produkcyjnej były głównym kryterium

oceny więziennictwa. W grudniu 1954 r. zniesiono Ministerstwo Bezpieczeństwa

Publicznego, dzieląc jego kompetencje pomiędzy Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet Bezpieczeństwa Publicznego. Więziennictwo podporządkowano wtedy Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. W październiku 1955 r. Minister Spraw Wewnętrznych wydal regulamin więzienny w formie zarządzenia (zarządzenie nr 205/55, niepublikowane). W regulaminie tym po raz pierwszy w powojennej Polsce sformułowano cele wykonywania kary pozbawienia wolności. Wstęp do regulaminu stanowił, iż w Polsce Ludowej głównym celem kary jest wychowanie więźnia w duchu poszanowania obowiązujących zasad współżycia społecznego oraz wdrożenie go do prowadzenia uczciwego życia człowieka pracy. Złagodzono też niektóre spośród obowiązujących poprzednio represyjnych przepisów, przesuwając na przykład godzinę wygaszania świateł czy dopuszczając widzenia bez siatki zabezpieczającej.

Ustawą z dnia 11 września 1956 r.więziennictwo podporządkowano Ministrowi Sprawiedliwości, wyodrębniając go tym samym z resortów policyjno-politycznych. W tym czasie rozpoczęto prace nad przygotowaniem ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności. Przedłużające się prace nad tą ustawą spowodowały, że w 1966 r. Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności. W regulaminie określono rodzaje zakładów karnych, wyróżniając wśród nich:

- więzienia,

- ośrodki pracy więźniów,

- zakłady przejściowe,

- zakłady dla młodocianych,

- zakłady dla recydywistów,

- zakłady dla więźniów z anomaliami psychicznymi.

Regulamin wprowadził do zakładów karnych nieznane wcześniej rygory wykonywania kary, mające na celu stopniowanie dolegliwości związanych z jej odbywaniem. Rezygnując ze sformalizowanych zasad systemu progresywnego, regulamin z 1966 r. przewidywał pewne elementy charakterystyczne dla systemu wolnej progresji.

W 1969 r. uchwalono obok Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego także Kodeks karny wykonawczy, regulujący wykonywanie kar i środków orzeczonych w postępowaniu karnym. Był to jeden z pierwszych kodeksów karnych wykonawczych na świecie i pierwszy w Polsce, jakkolwiek na potrzebę uregulowania problematyki wykonywania orzeczeń wydanych w postępowaniu karnym w akcie tej rangi wskazywał już E.S. Raport w okresie międzywojennym. Uchwalenie Kodeksu karnego wykonawczego stworzyło podstawę do ukształtowania się prawa karnego wykonawczego jako samodzielnej gałęzi prawa obok prawa karnego materialnego i procesowego.W publikacjach ukazujących się po wejściu w życie tego kodeksu podkreślano jego humanitaryzm i kryminologiczny optymizm wyrażający się w wysuwaniu na pierwszy plan resocjalizacyjnych celów kary. Z biegiem czasu coraz częściej wskazywano na to, że k.k.w. z 1969 r. nie reguIował precyzyjnie statusu prawnego skazanych, ogólnikowo i niewyczerpująco określał podstawy prawne wykonywania kary pozbawienia wolności i zawierał szereg przepisów wskazujących nrepresyjne podejście do wykonywania tej kary.

Artykuł 212 § l k.k.w. z 1969 r. zawierał upoważnienie dla Ministra Sprawiedliwości do określenia w porozumieniu z Prokuratorem Generalnym PRL regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności w formie rozporządzenia. W 1974 r. Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności, określając ten regulamin jako tymczasowy. Wbrew przepisom k.k.w. z 1969 r., który wymieniał rygor zasadniczy, złagodzony i obostrzony, tymczasowy regulamin wprowadził dodatkowo rygor surowy. Był to rygor przeznaczony dla recydywistów, pociągający za sobą „liczne i daleko idące obostrzenia", mające być surowym ostrzeżeniem przed ponownym wejściem na drogę przestępstwa. Przewidziane regulaminem obostrzenia dotyczyły m.in. szczególnie wzmocnionej dyscypliny, kierowania skazanych do ciężkich prac fizycznych, ograniczenia korespondencji, widzeń, korzystania z prasy, książek i zajęć kulturalno-oświatowych, strzyżenia włosów na krótko i udzielania widzeń przez siatkę. Wśród kar dyscyplinarnych regulamin wymieniał dwie nowe i dolegliwe sankcje — krótkie ostrzyżenie włosów oraz zmniejszenie racji żywnościowej nie więcej niż o połowę na okres do 14 dni. Przepisy regulaminu spotkały się z krytyką w środowiskach naukowych ze względu na sprzeczność przyjętych tam rozwiązań z k.k.w., ich represyjność i naruszanie godności ludzkiej skazanego.

W lipcu 1980 r. rozpoczęto debatę nad założeniami nowego Kodeksu karnego wykonawczego. W maju następnego roku Minister Sprawiedliwości wydał zarządzenie w sprawie zmiany tymczasowego regulaminu z 1974 r., stwierdzając w uzasadnieniu, że z opracowaniem nowego regulaminu, pozbawionego cechy tymczasowości, należy zaczekać do ukończenia prac legislacyjnych nad nowym kodeksem. Na mocy tego zarządzenia zliberalizowano represyjne przepisy tymczasowego regulaminu w zakresie rygorów wykonywania kary, unormowania nagród i kar dyscyplinarnych oraz warunków bytowych w zakładach karnych. Zniesiono rygor surowy oraz kary dyscyplinarne zmniejszenia racji żywnościowych i krótkiego strzyżenia włosów. Zwiększono częstotliwość listów i widzeń, wprowadzono przyznawanie nagród pieniężnych dla skazanych zatrudnionych nieodpłatnie przy pracach administracyjno-gospodarczych. Jednym z istotniejszych rozwiązań było powołanie społecznych rad penitencjarnych, które miały sprawować społeczny nadzór nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności. Pomimo wejścia w życie k.k.w. z 1969 r. sytuacja osób pozbawionych wolności w Polsce Ludowej pozostawiała wiele do życzenia. Represyjna polityka karna powodowała przeludnienie więzień. Według danych statystycznych za okres 1970-1987 średnio wciągu roku było w Polsce około 100 tyś. uwięzionych. Rekordowy pod tym względem był rok 1973, kiedy liczba uwięzionych osiągnęła wielkość 125 tyś. Współczynnik uwięzionych w przeliczeniu na 100 tyś. mieszkańców wahał się w tym okresie pomiędzy 214 w roku 1982 i 372 w roku 1973. Liczba uwięzionych zmniejszała się w latach, w których ogłaszano amnestie, po czym w ciągu roku

lub dwóch wracała do stanu sprzed amnestii. Ilość osadzonych w aresztach śledczych zakładach karnych znacznie przekraczała oficjalną pojemność więzień ustalaną według zaniżonych norm w metrach sześciennych (6-8 m na osobę). Warunki socjalno-bytowe uwięzionych były bardzo trudne nie tylko z powodu przeludnienia. Z reguły w celach nie było ciepłej wody ani wydzielonego aneksu sanitarnego. Relacje funkcjonariuszy i więźniów oparte były na postawie konfrontacyjnej. W przeludnionych więzieniach o prymitywnym standardzie podstawową metodą sprawowania kontroli nad pozbawionymi wolności stała się przemoc. Posłuszeństwo więźniów starano się uzyskać poprzez wyposażenie fukcjonariuszy w karabiny maszynowe, pałki, psy i kajdany. Sprawy więziennictwa otoczone były tajemnicą. Środki masowego przekazu, poddane ścisłej cenzurze, nie mogły ujawniać żadnych informacji na temat funkcjonowania więzień. Brak społecznej kontroli nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności sprzyjał nadużywaniu władzy przez funkcjonariuszy. W takiej sytuacji rozwijały się nieformalne struktury więzienne i rosła bariera wrogości pomiędzy osadzonymi i personelem, uniemożliwiająca realizację deklarowanych w k.k.w. z 1969 r. resocjalizacyjnych celów kary. Zmiany ustrojowe zapoczątkowane w Polsce w roku 1989 spowodowały, że również w więziennictwie przeprowadzono szereg reform wyprzedzających uchwalenie i wejście w życie nowego Kodeksu karnego wykonawczego.

4-. Kierunki reformy więziennictwa w latach 1989—1995

Istotne zmiany w dziedzinie penitencjarystyki nastąpiły jeszcze przed wyborami parlamentarnymi z czerwca 1989 r. W maju tego roku Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności, akcentujące prawa skazanych w znacznie większym stopniu niż czyniły to poprzednie regulaminy. Również w maju 1989 r. Sejm uchwalił ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Na mocy tych ustaw więźniom zagwarantowano prawo do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych, natomiast wcześniej kwestie te były regulowane przepisami rangi podustawowej.

Kolejne zmiany przyniosły uchwalone w 1990 r. ustawy o zmianie Kodeksu karnego oraz o zmianie Kodeksu karnego wykonawczego.Pierwsza z tych ustaw uchyliła m.in. przepisy dotyczące stosowania szczególnych środków wobec recydywistów, do których należały nadzór ochronny oraz umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego wprowadzone przez k.k. z 1969 r. W praktyce ośrodek przystosowania społecznego stanowił przedłużenie izolacji penitencjarnej stosowane wobec przestępców powrotnych już po odbyciu przez nich orzeczonej kary pozbawienia wolności. Na mocy drugiej ustawy skazani i tymczasowo aresztowani uzyskali prawo do sądowej kontroli decyzji administracji

zakładu karnego i aresztu śledczego. Ustawą tą wprowadzono także zasadę zaliczania okresu pracy wykonywanej przez skazanego do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze i emerytalne. Skazany, który uległ wypadkowi lub zachorował na chorobę zawodową przy wykonywaniu pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, uzyskał prawo do odpowiednich świadczeń na zasadach przewidzianych dla pracowników. Uchylono przepis przewidujący karę dyscyplinarną umieszczenia w oddziale izolacyjnym na okres do 6 miesięcy, wprowadzając jako najsurowszą karę dyscyplinarną osadzenie w celi izolacyjnej na okres do l miesiąca. Równie ważne zmiany wprowadzono ustawą z 1995 r. o zmianie Kodeksu karnego i Kodeksu karnego wykonawczego. Zliberalizowano wtedy zasady traktowania przestępców powrotnych. Zniesiono krytykowane od lat obligatoryjne podwyższenie dolnej granicy kary pozbawienia wolności wymierzanej recydywistom. Rozszerzono możliwość stosowania wobec tej kategorii sprawców warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia. W zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności wprowadzono nowy podział zakładów karnych na typy i rodzaje, znosząc jednocześnie rygory odbywania kary. Zmieniono także niektóre zasady zatrudniania i wynagradzania skazanych za pracę. Odpowiednio do zmian w Kodeksie karnym wykonawczym w grudniu 1995 r. zmieniono regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności. Znowelizowany regulamin przyznał skazanym prawo do korzystania na własny koszt ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez placówki niepubliczne i prywatnie praktykujących lekarzy. Uregulowano w nim kwestie korespondencji skazanego z międzynarodowymi instytucjami ochrony praw człowieka, które działają na podstawie umów ratyfikowanych przez Polskę. W myśl zmienionego regulaminu korespondencja skazanych z takimi organizacjami nie podlegała cenzurze i nie wymagała zgody naczelnika zakładu karnego. Zmiany, jakie nastąpiły w więziennictwie po roku 1989, nie ograniczały się wyłącznie do zmian legislacyjnych. W porównaniu z przeciętną liczbą uwięzionych w Polsce Ludowej populacja więzienna w latach dziewięćdziesiątych zmniejszyła się prawie o połowę. Spadek liczby uwięzionych pozwolił na ustalenie minimalnej normy powierzchni mieszkalnej w celi na poziomie 3m kw na l więźnia i przestrzeganie tych norm w praktyce. W tym samym czasie nastąpiły istotne zmiany dotyczące kadry więziennej. W latach 1990-1992 wymieniono niemal połowę składu osobowego personelu więziennego. Pozwoliło to na odmłodzenie funkcjonariuszy zatrudnionych w jednostkach penitencjarnych przy jednoczesnym wzroście poziomu ich wykształcenia. Jednym z największych osiągnięć reformy penitencjarnej przeprowadzonej w latach dziewięćdziesiątych była zmiana postawy funkcjonariuszy w stosunku do uwięzionych z postawy konfrontacyjnej na postawę ukierunkowaną na współdziałanie i poszanowanie ich praw. Jednocześnie nastąpiło otwarcie więzień na kontakty ze światem zewnętrznym.

Możliwość prowadzenia działalności na terenie więzień uzyskali przedstawiciele organizacji społecznych, związków wyznaniowych czy grup anonimowych alkoholików. Za zgodą naczelnika mogli tam wchodzić dziennikarze i inni pracownicy środków masowego przekazu. Z kolei więźniom w znacznie szerszym zakresie niż poprzednio udzielano przepustek na pobyt poza zakładem. W tym czasie trwały intensywne prace nad przygotowaniem projektu nowego k.k.w. Ostatecznie nowy kodeks został uchwalony 6 czerwca 1997 r.

8. OCHRONA PRAW UWIĘZIONYCH W AKTACH MIĘDZYNARODOWYCH

l. Zalecenia i rekomendacje dotyczące postępowania z więźniami

Na kształtowanie się współczesnych systemów penitencjarnych znaczny wpływ wywierają standardy międzynarodowe zawarte w normach traktatowych oraz zaleceniach i rekomendacjach. Zalecenia i rekomendacje nie mają charakteru wiążącego dla państw, mają jednak znaczenie moralne i polityczne. Ich nieprzestrzeganie przez państwo, do którego są adresowane, może prowadzić do potępienia na forum międzynarodowym i do stosowania środków nacisku politycznego. Spośród tego typu aktów prawno międzynarodowych największy wpływ na kształtowanie się sposobów postępowania z osobami pozbawionymi wolności mają Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami orazEuropejskie Reguły Więzienne.

Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami

Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami uchwalone zostały przez I Kongres Narodów Zjednoczonych w sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami, który odbył się w Genewie w 1955 r. Reguły nie wyznaczają modelowego systemu penitencjarnego, ale określają warunki minimalne postępowania z więźniami uznane przez Narody Zjednoczone za dopuszczalne w oparciu o powszechnie akceptowane poglądy i zasadnicze elementy najbardziej adekwatnych systemów penitencjarnych. Adresatem Reguł są państwa członkowskie ONZ, które powinny uwzględniać ich treść przy kształtowaniu swojego prawa wewnętrznego i podejmować wszelkie możliwe wysiłki zmierzające do ich realizacji w swoich jednostkach penitencjarnych. Część I Reguł dotyczy ogólnego zarządzania zakładami penitencjarnymi i odnosi się do wszystkich kategorii uwięzionych: zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych, skazanych w sprawach karnych i w sprawach cywilnych, osadzonych w zakładach izolacyjnych w związku z orzeczeniem środka poprawczego lub środka zabezpieczającego. Zawarte w tej części reguły określają minimalne standardy postępowania z więźniami w zakresie warunków bytowych, opieki medycznej, dyscypliny i karania, utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym. Część II obejmuje zasady odnoszące się do poszczególnych kategorii uwięzionych. Reguły dotyczące postępowania ze skazanymi na karę więzienia i inne środki powodujące izolację przestępcy od świata zewnętrznego akcentują resocjalizacyjne zadania jednostek penitencjarnych. Reguła 58 stanowi, że ostatecznym celem i usprawiedliwieniem kary więzienia lub podobnych środków pozbawienia wolności jest ochrona społeczeństwa przed przestępczością. Cel ten może być osiągnięty jedynie poprzez wykorzystanie okresu uwięzienia — tak dalece, jak jest to możliwe — do osiągnięcia stanu,w którym przestępca po opuszczeniu zakładu penitencjarnego będzie miał wolę i będzie zdolny do prowadzenia życia zgodnego z prawem. Zgodnie z regułą 59 dla realizacji tego celu zakład powinien wykorzystać wszelkie dostępne i odpowiednie działania lecznicze, moralne, duchowe oraz formy pomocy stosowane zgodnie ze zindywidualizowanymi potrzebami więźniów. Kolejne reguły zalecają dążenie w postępowaniu z więźniami do redukowania różnic pomiędzy życiem więziennym i życiem na wolności,podjęcie przed końcem kary lub środka koniecznych kroków zapewniających więźniowi stopniowy powrót do życia w społeczeństwie oraz pozyskiwanie społeczności lokalnych do wspomagania personelu więziennego w jego zadaniach resocjalizacyjnych.

9.EUROPEJSKIE REGUŁY WIĘZIENNE.

Zmienioną i rozszerzoną wersję Wzorcowych Reguł Minimum Postępowania z Więźniami stanowią Europejskie Reguły Więzienne przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy w 1987 r. Europejskie Reguły Więzienne są zbiorem zaleceń adresowanych do państw członkowskich Rady Europy, którymi winny one kierować się w swoim ustawodawstwie wewnętrznym i praktyce penitencjarnej.

Część I Europejskich Reguł Więziennych formułuje podstawowe zasady postępowania z osobami pozbawionymi wolności dotyczące poszanowania godności ludzkiej uwięzionych, zakazu dyskryminacji, kontroli jednostek penitencjarnych i ochrony praw osobistych więźniów. Zgodnie z zasadami podstawowymi celem postępowania z więźniami jest utrzymanie stanu ich zdrowia oraz zachowanie szacunku do siebie, a jeśli pozwala na to długość orzeczonej kary — także rozwijanie w nich poczucia odpowiedzialności i wspieranie takich postaw i umiejętności, które zwiększą ich szansę pomyślnej integracji społecznej po zwolnieniu. Część II Reguł określa minimalne standardy zarządzania instytucjami więziennymi w zakresie przyjmowania, rejestracji, rozmieszczania i klasyfikacji więźniów, zapewnienia im odpowiednich warunków bytowych i opieki medycznej, dyscypliny, karania i stosowania środków przymusu, kontaktów ze światem zewnętrznym, opieki religijnej i moralnej, informowania więźniów i zapewnienia im możliwości składania skarg i próśb. Część III odnosi się do personelu więziennego i zawiera m.in. zasady dotyczące doboru, szkolenia, zatrudniania i składu personelu, powoływania i zakresu działania naczelnika zakładu, warunków dopuszczalnego użycia siły wobec więźniów i stałego informowania opinii publicznej o roli systemu więziennego i o pracy personelu. W części IV znajdują się reguły określające sposoby i środki realizacji celu postępowania z uwięzionymi sformułowanego wśród zasad podstawowych.

Reguła 64stanowi, że istotą kary więzienia jest samo pozbawienie wolności, a zatem warunki uwięzienia i rygory więzienne nie powinny zwiększać związanego z tym cierpienia, jeśli nie jest to usprawiedliwione potrzebami segregacji i utrzymania dyscypliny. Zgodnie z regułą 65 w postępowaniu z więźniami należy podejmować wszelkie wysiłki niezbędne dla ustalenia warunków więziennych w taki sposób, aby odpowiadały godności ludzkiej i poziomowi akceptowanemu w danym społeczeństwie, pozwoliły zminimalizować szkodliwe skutki uwięzienia, podtrzymywać i umacniać związki z krewnymi i społecznością pozawięzienną oraz stworzyć sposobność rozwijania zdolności i umiejętności zwiększających szansę pomyślnej readaptacji społecznej po zwolnieniu.

Aby to osiągnąć, należy — w myśl reguły 66 — uwzględnić w postępowaniu z więźniami wszelkie właściwe środki poprawcze, wychowawcze, moralne, duchowe i inne oraz stosować je odpowiednio do indywidualnych potrzeb. Kolejne reguły tej części dotyczą stosowania poszczególnych środków oddziaływania: pracy, edukacji, wychowania fizycznego, sportu i rekreacji, sporo uwagi poświęcają też przygotowaniu więźniów do zwolnienia.

10.EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA.

Znacznie bardziej skuteczny system ochrony praw człowieka utworzony został na mocy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka podpisanej w Rzymie w 1950 r. Konwencja ta również przewiduje dwa rodzaje skarg: skargi państwowe i indywidualne.

Skargę państwową może wnieść do organów Konwencji każde państwo-strona, jeśli uważa, że inne państwo-strona naruszyło gwarantowane Konwencją prawa i wolności. Z kolei skargę indywidualną może złożyć każda osoba fizyczna, organizacja pozarządowa lub grupa jednostek, która czuje się pokrzywdzona poprzez naruszenie określonych w Konwencji praw i wolności.

Po reformie postępowania przed organami Konwencji prze-prowadzonej na mocy protokołu dodatkowego przyjmowanie i rozpatrywanie skarg należy do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który jest stałym organem Konwencji, mającym swoją siedzibę w Strasburgu. Przy rozpatrywaniu skarg Trybunat podejmuje próby polubownego załatwienia sprawy poprzez zawarcie ugody między stronami. Wśród podstawowych praw człowieka Konwencja Europejska w art. 3 wymienia prawo do wolności od tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Sformułowany w tym artykule zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ma charakter absolutny.

11. EUROPEJSKIE KONWENCJE O ZAPOBIEGANIU TORTUROM.

W 1984 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło Konwencję przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. Celem uchwalenia Konwencji było nadanie większej skuteczności walce przeciwko torturom w skali całego świata. W Konwencji zdefiniowano pojęcie tortur — zgodnie z art. l Konwencji termin

„tortury" — oznacza: „wszelkie czyny, poprzez które dotkliwy ból lub cierpienie, fizyczne lub psychiczne, są świadomie zadawane osobie w takich celach, jak uzyskanie od niej lub od osoby trzeciej informacji lub zeznania, ukaranie jej za czyn, który ona lub osoba trzecia popełniła lub o którego popełnienie jest podejrzana, albo zastraszenie lub zmuszenie jej lub osoby trzeciej, albo z jakiejkolwiek innej przyczyny opartej na jakiegokolwiek rodzaju dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie zadawane są przez albo za namową czy też za zgodą lub przyzwoleniem funkcjonariusza publicznego albo innej osoby działającej w oficjalnym charakterze". Przepisy Konwencji nakładają na państwa-strony szereg obowiązków w zakresie zapobiegania torturom na terytorium podlegającym ich jurysdykcji i zobowiązują je do represjonowania aktów tortur na podstawie wewnętrznego prawa karnego. Istotną częścią Konwencji są także przepisy dotyczące środków międzynarodowej kontroli

wypełniania wynikających z niej zobowiązań. W systemie kontroli ważną rolę odgrywa utworzony na mocy tej Konwencji Komitet przeciwko Torturom.

12.EUROPEJSKA KONWENCJA O ZAPOBIEGANIU TORTUROM.

W 1987 r. podpisana została w Strasburgu Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom koncentruje się na utworzeniu mechanizmu prewencyjnego, zmierzającego do umocnienia ochrony przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem za pomocą środków o charakterze pozasądowym. Zakres podmiotowy tej Konwencji ograniczony jest do ochrony osób pozbawionych wolności przez władzę publiczną, a powołany mechanizm prewencyjny opiera się na lustracjach wszystkich miejsc, w których takie osoby przebywają, przez delegacje wizytujące Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom. Zgodnie z art. l Konwencji, zadaniem Komitetu jest badanie traktowania osób pozbawionych wolności w celu umocnienia ich ochrony przed aktami tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Państwo-strona Konwencji zobowiązane jest do dostarczenia Komitetowi pełnej informacji dotyczącej miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności i wszelkich innych informacji koniecznych do wykonywania jego zadań. Obowiązkiem państwa jest także zapewnienie Komitetowi dostępu na swoje terytorium, możliwości swobodnego poruszania się po nim i dostępu do każdego miejsca, w którym znajdują się osoby pozbawione wolności.

Działalność Komitetu opiera się na zasadzie poufności i współpracy z zainteresowanym państwem-stroną, jeśli jednak państwo odmawia współpracy albo odmawia realizowania zaleceń. Komitet uprawniony jest do złożenia publicznego oświadczenia w tej sprawie.

Oceniając ogólne warunki traktowania osób pozbawionych wolności w poszczególnych państwach, Komitet odwołuje się do odpowiednich standardów międzynarodowych zawartych w konwencjach, orzecznictwie międzynarodowych organów sądowych

i pozasądowych oraz w zaleceniach Narodów Zjednoczonych i Rady Europy. Napotykając sytuacje, co do których brak jest odpowiednich standardów mogących służyć jako kryteria oceny, Komitet dąży do wypracowania własnych generalnych standardów traktowania osób pozbawionych wolności. Komitet szczególną wagę przywiązuje do sygnałów świadczących o niewłaściwym traktowaniu więźniów przez personel, a ponadto

zajmuje się zaniedbaniami organizacyjnymi, warunkami materialnymi i atmosferą panującą w tych instytucjach Za podstawowe środki zapobiegające aktom tortur oraz innym formom niewłaściwego traktowania osób pozbawionych wolności Komitet uznaje funkcjonowanie odpowiednich mechanizmów badania skarg więźniów oraz wizytowanie więzień przez niezależne organy. W jednostkach penitencjarnych na szczególną uwagę zasługują jego zdaniem uwięzieni osadzeni w celach izolacyjnych bez względu na powody, które do tego doprowadziły (wymierzenie kary dyscyplinarnej, odizolowanie więźniów niebezpiecznych

lub trudnych czy prośba samego więźnia). W pewnych wypadkach osadzenie w celi izolacyjnej może być równoznaczne z nieludzkim lub poniżającym traktowaniem. W każdym wypadku powinno trwać najkrócej, jak jest to możliwe. Podczas dokonywanych lustracji Komitet szczegółowo bada także poziom opieki medycznej wewnątrz więzień. Oceniając opiekę medyczną w więzieniu. Komitet kieruje się generalną zasadą, że osoby pozbawione wolności uprawnione są do świadczeń medycznych na takim samym poziomie jak osoby żyjące na wolności.

14.PAKTY I KONWENCJE.

Wśród aktów prawno międzynarodowych wiążących dla państw-stron szczególne znaczenie dla ochrony praw osób pozbawionych wolności mają: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Konwencja przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu oraz Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty został przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1966 r. Pakt nakłada na państwa-strony obowiązek przestrzegania i zagwarantowania wszystkim osobom podlegającym ich jurysdykcji wymienionych w nim praw. Dla ochrony praw osób pozbawionych wolności istotny jest zwłaszcza art. 7 i 10 Paktu. Artykuł 7 zakazuje tortur oraz okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania. Artykuł 10 natomiast stanowi wyeksponowanie najistotniejszych postanowień zawartych we Wzorcowych Regułach Minimum Postępowania z Więźniami i wskazuje na potrzebę traktowania osób pozbawionych wolności w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności

osoby ludzkiej oraz na potrzebę indywidualizacji postępowania penitencjarnego ze szczególnym uwzględnieniem oddzielenia oskarżonych od skazanych i nieletnich od dorosłych. Zasadniczym celem systemu penitencjarnego jest — zgodnie z art. 10 Paktu — poprawa i społeczna rehabilitacja więźniów.

15.WYKONYWANIE KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI.

*CELE

Cele wykonywania kary pozbawienia wolności

Począwszy od 1932 r. kolejne kodeksy karne formułowały zasady i dyrektywy sądowego wymiaru kary, nie określały jednak wprost celu wykonania kary. Cele wykonania kary pozbawienia wolności po raz pierwszy określone zostały expressis verbis w regulaminach wykonywania tej kary z 1955 i 1966 r. Przepisy regulaminowe przyjmowały jako wyłączny cel wykonywania kary pozbawienia wolności realizację zadań w zakresie oddziaływania indywidualnoprewencyjnego. Podobne rozwiązanie zawierał k.k.w. z 1969 r. Zgodnie z art. 37 § l tego kodeksu wykonywanie kary pozbawienia wolności miało na celu kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego, a zwłaszcza powinno wdrażać go do społecznie użytecznej pracy oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa. Treść zacytowanych przepisów wskazywała na to, że cele wykonywania kary pozbawienia wolności według kodyfikacji karnej z 1969 r. sprowadzone zostały do zadań zmierzających do resocjalizacji skazanego rozumianej jako wtórne uspołecznienie osób wykazujących skłonności asocjalne. Kodeks karny wykonawczy z 1997r. ujmuje cele wykonania kary pozbawienia wolności inaczej niż czynił to poprzedni kodeks. Artykuł 67 § l k.k.w. stanowi, że wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się

od powrotu do przestępstwa. Określając cele wykonywania kary pozbawienia wolności w art. 67 § l k.k.w., ustawodawca nie wspomniał o ochronie społeczeństwa. W Kodeksie karnym wykonawczym i regulaminie wykonywania kary pozbawienia wolności znajduje się jednak szereg przepisów zmierzających do takiego ukształtowania wykonywania tej kary, które zapewni ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo skazanych w zakładach karnych. Artykuł 73 § l k.k.w. stanowi, iż w zakładach karnych utrzymuje się dyscyplinę i porządek w celu zapewnienia bezpieczeństwa i realizacji zadań kary pozbawienia wolności, w tym ochrony społeczeństwa przed przestępczością.

1.Podmioty wykonywania kary pozbawienia wolności.

Kara pozbawienia wolności wykonywana jest w zakładach karnych. Artykuł 72 § 3 k.k.w. przewiduje, że zakłady karne mogą być tworzone jako samodzielne zakłady albo jako wyodrębnione oddziały zakładów karnych lub aresztów śledczych. Takie rozwiązanie umożliwia funkcjonowanie w ramach jednej jednostki penitencjarnej różnych zakładów karnych (np. zakładu zamkniętego

i półotwartego dla recydywistów penitencjarnych) zorganizowanych jako wyodrębnione oddziały tej samej jednostki. Pozwala to na stosowanie wobec skazanych zasady wolnej progresji bez konieczności przemieszczania ich do innej jednostki penitencjarnej.

Zgodnie z art. 78 § l k.k.w. karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym wykonują funkcjonariusze Służby Więziennej oraz pracownicy tego zakładu.

*Służba więzienna.

Zadania Służby Więziennej, jej organizację i status prawny funkcjonariuszy reguluje ustawa o Służbie Więziennej. W myśl ustawy jednym z podstawowych zadań Służby Więziennej jest prowadzenie działalności resocjalizacyjnej, głównie poprzez organizowanie dla osób pozbawionych wolności pracy sprzyjającej zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, organizowanie nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych. Jednocześnie ustawa zobowiązuje tę służbę do ochrony społeczeństwa przed osobami osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych. Stosownie do postanowień ustawy Służba Więzienna jest formacją apolityczną, umundurowaną, uzbrojoną i podległą Ministrowi Sprawiedliwości.

Służba Więzienna posiada własną strukturę organizacyjna która obejmuje:

- Centralny Zarząd Służby Więziennej,

- okręgowe inspektoraty Służby Więziennej,

- zakłady karne i areszty śledcze,

- ośrodki szkolenia i doskonalenia kadr.

Centralnym Zarządem Służby Więziennej oraz całą służbą kieruje Dyrektor Generalny Służby Więziennej. Ustawa o Służbie Więziennej przyznaje mu szerokie kompetencje i zobowiązuje go m.in. do:

- tworzenia warunków dla prawidłowego i praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności,

- ustalania kierunków pracy resocjalizacyjnej,

- sprawowania nadzoru nad organizacją i działalnością podległych jednostek,

- ustalania metod i form wykonywania zadań służbowych przez funkcjonariuszy,

- kształtowania polityki kadrowej i zasad szkolenia funkcjonariuszy.

Ogniwem pośrednim pomiędzy Centralnym Zarządem Służby Więziennej i zakładami karnymi są okręgowe inspektoraty Służby Więziennej kierowane przez dyrektorów okręgowych. Ich zadaniem jest stały nadzór nad podległymi jednostkami oraz koordynacja działań w nadzwyczajnych sytuacjach, wymagających na przykład użycia sił kilku jednostek.

* Dyrektor zakładu karnego

Zakładem karnym kieruje dyrektor zakładu. Zgodnie z art. 7ust. 3 ustawy o Służbie Więziennej może nim być jedynie oficer tej służby.

Do podstawowych uprawnień dyrektora przyznanych mu przez k.k.w. należy zaliczyć:

- ustalanie porządku wewnętrznego zakładu karnego,

- podejmowanie decyzji dotyczących zatrzymania lub cenzurowania korespondencji skazanych,

- wydawanie skazanym zezwolenia na podjęcie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę lub na wykonywanie pracy na własny rachunek,

- wydawanie skazanym zezwolenia na podjęcie nauki poza zakładem karnym oraz na udział w konsultacjach i zdawanie egzaminów poza zakładem,

- przyznawanie skazanym nagród związanych z opuszczeniem zakładu karnego na określony czas,

- przyznawanie skazanym ulg oraz tzw. przepustek losowych,

- wymierzanie skazanym najsurowszych kar dyscyplinarnych,

- składanie wniosków o warunkowe przedterminowe zwolnienie oraz zażaleń na postanowienia sądu odmawiające takiego zwolnienia, w sytuacji gdy sam wystąpił z wnioskiem o zwolnienie,

- wydawanie zarządzeń dotyczących ograniczenia uprawnień skazanych i wprowadzenia pewnych zakazów na określony czas w wypadkach uzasadnionych szczególnymi względami sanitarnymi lub zdrowotnymi albo poważnym zagrożeniem bezpieczeństwa zakładu. Szerokim uprawnieniom dyrektora zakładu karnego odpowiadają równie szeroko zakreślone obowiązki. Dyrektor ponosi pełną odpowiedzialność za prawidłowe funkcjonowanie zakładu. Ustawa o Służbie Więziennej (art. 7 ust. 5) wśród jego obowiązków wymienia w szczególności:

-zapewnienie praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności,

-zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w podległej jednostce,

-racjonalne wykorzystanie środków finansowych,

-zapewnienie odpowiedniego doboru kadry oraz dyscypliny i właściwego wykonywania przez nią obowiązków,

-nadzorowanie działających w ramach zakładu szkół, szpitali i ambulatoriów,

-wykonywanie poleceń wydawanych w ramach nadzoru penitencjarnego,

-zapewnienie właściwego współdziałania zakładu z instytucjami samorządowymi i społecznymi, kościołami i związkami wyznaniowymi oraz osobami godnymi zaufania.

2.Sędzia penitencjarny

Sędzia penitencjarny jest sędzią sądu okręgowego. Zgodnie z k.k.w. do niego należy sprawowanie nadzoru penitencjarnego oraz współdziałanie w wypadkach określonych w kodeksie z administracją więzienną przy podejmowaniu decyzji dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności.

Nadzór penitencjarny według art. 32 k.k.w. obejmuje nadzór nad legalnością i prawidłowością przebiegu wykonywania kary pozbawienia wolności oraz innych kar i środków skutkujących pozbawienie wolności. Jedną z form sprawowania nadzoru penitencjarnego jest wizytacja jednostek penitencjarnych. Artykuł 33 k.k.w. uprawnia sędziego penitencjarnego do nieograniczonego wstępu w każdym czasie do zakładów karnych i innych miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności oraz do swobodnego poruszania się po ich terenie, przeglądania dokumentów, żądania wyjaśnień od administracji jednostek, przeprowadzania z osobami pozbawionymi wolności rozmów na osobności oraz badania ich wniosków, skarg i próśb. Zakres i formy sprawowania nadzoru penitencjarnego uregulowane zostały szczegółowo w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości. Oprócz sprawowania nadzoru penitencjarnego sędzia penitencjarny powołany jest do współdziałania z administracją zakładu karnego przy podejmowaniu określonych decyzji dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności.

I tak na przykład art.145 § 3 k.k.w. wymaga zgody sędziego penitencjarnego na wymierzenie skazanemu najsurowszej kary dyscyplinarnej, a art. 139 § 6k.k.w. — zgody na przyznanie pewnym kategoriom skazanych nagrody związanej z opuszczeniem na określony czas zakładu karnego.

3.Komisja penitencjarna

Artykuł 75 S l k.k.w. stanowi, że w zakładach karnych działają komisje penitencjarne. Komisje penitencjarne pojawiły się w polskim systemie penitencjarnym w roku 1970 wraz z wejściem w życie k.k.w. z 1969 r. Komisja penitencjarna jest organem kolegialnym, tzn. podejmującym decyzje zespołowo. W jej skład wchodzą funkcjonariusze Służby Więziennej oraz pracownicy zakładu powołani przez dyrektora. Dla zapewnienia odpowiedniej pracy komisji w jej składzie powinni znajdować się poza przedstawicielami najważniejszych służb zakładu także zatrudnieni tam specjaliści z zakresu psychologii, pedagogiki i medycyny. Zgodnie z art. 75 § 2 k.k.w. do udziału w pracach komisji dyrektor zakładu może zaprosić inne osoby godne zaufania, a zwłaszcza przedstawicieli stowarzyszeń, fundacji, organizacji i instytucji, do zadań których należy współdziałanie przy wykonywaniu kary pozbawienia wolności oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych, a także przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych. Na mocy przepisów k.k.w. do zakresu działania komisji

penitencjarnej należy:

- kierowanie skazanych do odpowiedniego typu i rodzaju zakładu karnego oraz systemu wykonywania kary, o ile nie określił tego sąd karny w wyroku skazującym,

- ustalanie indywidualnych programów oddziaływania na skazanych i dokonywanie ocen ich realizacji,

- dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji,

- ustalanie okresu niezbędnego dla przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu.

Poza zadaniami wymienionymi w k.k.w. do komisji penitencjarnej należy również dokonywanie czynności określonych w regulaminie, takich jak na przykład kwalifikowanie skazanych do nauczania, kwalifikowanie skazanych jako niebezpiecznych, opiniowanie projektu porządku wewnętrznego zakładu karnego.

4.Kurator.

Kurator sądowy odgrywa ważną rolę przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności i środków probacyjnych. Jeśli chodzi o wykonywanie kary pozbawienia wolności, to Kodeks karny wykonawczy przypisuje kuratorom sądowym szereg zadań w okresie poprzedzającym opuszczenie przez skazanego zakładu karnego. Ustalony przez komisję penitencjarną czas niezbędny do przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego powinien być wykorzystany m.in. do nawiązania kontaktu z kuratorem sądowym. . Zgodnie z art. 165 § 3 k.k.w. zadaniem kuratora sądowego w tym wypadku jest ustalenie razem ze skazanym zakresu niezbędnej pomocy w społecznej readaptacji oraz sposobu jej udzielenia. Inne uprawnienia i obowiązki kuratorów sądowych w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności Kodeks karny wykonawczy zastrzega dla kuratorów zawodowych.

Artykuł 167 § l k.k.w. przewiduje zastosowanie dozoru sądowego kuratora zawodowego wobec skazanego, który odbył w całości orzeczoną karę pozbawienia wolności i przed zwolnieniem z zakładu karnego zwrócił się do sądu penitencjarnego z wnioskiem o orzeczenie takiego dozoru. Również sądowy kurator zawodowy uprawniony jest na mocy art. 161 § 2 i art. 162 § 3 k.k.w. do złożenia wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanego oraz do złożenia zażalenia na postanowienie sądu odmawiające zwolnienia, jeżeli sam z takim wnioskiem wystąpił.

16.PRAWA O OBOWIĄZKI SKAZANYCH ODBYWAJĄCYCH KARĘ POZBAWIENIA WOLNOŚCI.

Przepisy określające prawa i obowiązki skazanych wyznaczają ich status prawny. Zgodnie z art. 4 § 2 k.k.w. wszyscy skazani, bez względu na rodzaj wymierzonej kary czy orzeczonego środka, zachowują prawa i wolności obywatelskie. Prawa i wolności obywatelskie gwarantowane są przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych w dziedzinie ochrony praw człowieka. Prawa i obowiązki wspólne dla wszystkich skazanych niezależnie od rodzaju odbywanej kary czy wykonywanego środka wymienione są przede wszystkim w rozdziale III i IV k.k.w.

Wśród praw skazanych istotną rolę odgrywają prawo do wykonywania kar i środków w sposób humanitarny i do poszanowania godności ludzkiej skazanego oraz uprawnienia procesowe, które umożliwiają skazanym dochodzenie swoich racji poprzez udział w posiedzeniu sądu, korzystanie z pomocy obrońcy, składanie wniosków, skarg i próśb do odpowiednich organów, składanie zażaleń na wydane postanowienia.

Prawa i obowiązki skazanych określone w rozdziale III i IV k.k.w. odnoszą się również do osób odbywających karę pozbawienia wolności. W stosunku do tej kategorii skazanych k.k.w. zawiera ponadto liczne przepisy szczegółowo regulujące ich status prawny w trakcie odbywania kary. Zgodnie z zasadą podmiotowego traktowania skazanych art.101 k.k.w. nakłada na administrację zakładu karnego obowiązek niezwłocznego poinformowania skazanego po osadzeniu go w zakładzie karnym o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach oraz umożliwienia mu zapoznania się z przepisami. k.k.w. i regulaminu.Podstawowe prawa skazanych odbywających karę pozbawienia wolności wymienione zostały w art. 102 k.k.w. Katalog praw zawarty w tym przepisie nie jest zamknięty, a szereg innych przepisów k.k.w. również przyznaje skazanym określone prawa. Te wymienione w art. 102 k.k.w. dotyczą pięciu dziedzin życia w zakładzie karnym:

- warunków bytowych,

- łączności ze światem zewnętrznym, a zwłaszcza z rodziną i innymi bliskimi osobami,

- aktywności skazanego w czasie odbywania kary,

- wolności religijnej,

-gwarancji służących praworządnemu wykonywaniu kary.

Podstawowe uprawnienia skazanych w tej dziedzinie reguluje art. 102 pkt l k.k.w., który stanowi, iż skazany ma prawo do odpowiedniego ze względu na zachowanie zdrowia wyżywienia, odzieży, warunków bytowych, pomieszczeń oraz opieki lekarskiej i sanitarnej.Rodzaj, ilość czy jakość wyżywienia i odzieży, standard pomieszczeń oraz poziom opieki lekarskiej składają się na warunki bytowe, stąd przepis art. 102 pkt l k.k.w. w sumie dotyczy prawa do takich warunków bytowych, które są odpowiednie dla zachowania należytego stanu zdrowia.W wielu krajach minimalne standardy dotyczące warunków bytowych w zakładach karnych określane są przez przepisy podustawowe, wydawane na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie regulującej wykonywanie kary pozbawienia wolności.W art. 109 k.k.w. skonkretyzowano uprawnienie skazanego do należytego wyżywienia. W myśl tego przepisu skazany otrzymuje napój w ilości potrzebnej do zaspokojenia pragnienia oraz trzy razy dziennie posiłki, z których co najmniej jeden jest gorący. Zgodnie z regulaminem (§ 17 i 18) skazany ma prawo co najmniej dwa razy w miesiącu dokonywać zakupów artykułów żywnościowych dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym za pieniądze pozostające w depozycie do jego dyspozycji, natomiast raz w miesiącu -otrzymać paczkę z żywnością o ciężarze nie przekraczającym 5 kg. W kontekście uprawnień do dokonywania zakupów artykułów żywnościowych istotne znaczenie ma art. 114 k.k.w. przewidujący, że skazany, który nie ma możliwości zarobkowania oraz nie posiada niezbędnych środków materialnych, może otrzymywać miesięczną zapomogę w wysokości do 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników, przyznawaną przez dyrektora zakładu. Przepisy regulaminu (§ 16)dopuszczają możliwość tworzenia w zakładach karnych tzw. funduszu samopomocy, składającego się ze środków finansowych wpłacanych dobrowolnie przez skazanych i przeznaczonych na pomoc tym spośród nich, którzy znajdują się w trudnej sytuacji materialnej oraz ich rodzinom.Artykuł 110 k.k.w. precyzuje podstawowe wymagania, jakim mają odpowiadać cele mieszkalne w zakładach karnych. Powierzchnia celi, mieszkalnej przypadająca na jednego skazanego nie może być mniejsza niż 3 m2. . Zgodnie z § 6 ust. L regulaminu skazany ma prawo posiadać w celi takie przedmioty,jak dokumenty związane z postępowaniem, którego jest uczestnikiem, artykuły żywnościowe i wyroby tytoniowe, środki higieny osobistej, przedmioty osobistego użytku, zegarek, listy i fotografie członków rodziny i innych osób bliskich, przedmioty kultu religijnego, materiały piśmienne, notatki osobiste, książki, prasę i gry świetlicowe. Posiadanie w celi innych przedmiotów, do których należy m.in. sprzęt audiowizualny i komputerowy, przedmioty podnoszące estetykę pomieszczenia i przedmioty związane z zainteresowaniami skazanego, nie jest jego prawem, a jedynie możliwością.Według regulaminu (§ 6 ust. 2) posiadanie tych przedmiotów wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia dyrektora zakładu karnego.W myśl wyraźnych przepisów regulaminu skazany nie może posiadać w celi środków łączności oraz przedmiotów i dokumentów, które mogą stanowić zagrożenie dla porządku lub bezpieczeństwa w zakładzie karnym, a w szczególności brzytew, żyletek, narzędzi do cięcia metalu, środków służą-

cych do obezwładniania, środków odurzających, substancji psychotropowych i alkoholu. 'W świetle przepisów k.k.w. dotyczących poszczególnych typów zakładów karnych skazani odbywający karę w zakładach otwartych i półotwartych mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia. W zakładzie typu zamkniętego skazani także mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia, jednak noszenie własnej odzieży wymaga uzyskania zezwolenia dyrektora zakładu. Kategoryczny zakaz korzystania z własnej odzieży dotyczy jedynie skazanych niebezpiecznych i sformułowany jest w regulaminie (§ 96ust. 11). Zgodnie z art. 111 k.k.w. przysługuje mu prawo do otrzymania z zakładu karnego bielizny, odzieży i obuwia odpowiedniego do pory roku.Ten sam artykuł Kodeksu karnego wykonawczego formułuje prawo skazanego do takich warunków odbywania kary, które są niezbędne do utrzymania higieny osobistej. Jako podstawowy warunek utrzymania higieny osobistej Kodeks karny wykonawczy wskazuje dostarczanie skazanemu przez zakład karny pościeli, środków higienicznych oraz środków czystości. Z kolei przepisy regulaminu określają minimalne standardy,jeśli chodzi o korzystanie z kąpieli. Artykuł 112 k.k.w. przyznaje skazanym prawo do niezbędnego dla zdrowia wypoczynku, w szczególności do 8-godzinnego czasu w ciągu doby przeznaczonego na sen oraz co najmniej godzinnego spaceru. Zgodnie żart. 115 § l k.k.w. skazany ma prawo do bezpłatnych świadczeń w zakresie opieki lekarskiej, zaopatrzenia w leki i w środki opatrunkowe. Prawo do bezpłatnego otrzymywania niezbędnych protez zostało natomiast ograniczone do szczególnie uzasadnionych wypadków.Szeroko rozumiane warunki odbywania kary wiążą się również z zapewnieniem skazanym bezpieczeństwa osobistego podczas pobytu w zakładzie karnym. Kodeks karny wykonawczy nie przyznaje jednak skazanym prawa do bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary. Tego rodzaju propozycja, zgłoszona w toku prac nad projektem k.k.w., została odrzucona z obawy przed koniecznością wypłacania dużych odszkodowań skazanym występującym z roszczeniami na tej podstawie.'Artykuł 108 k.k.w. stanowi jedynie, że administracja zakładu karnego ma obowiązek podejmowania odpowiednich działań celem zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary. Kontakty skazanego osadzonego w zakładzie karnym ze światem zewnętrznym mogą mieć charakter pośredni lub bezpośredni. Te pierwsze utrzymywane są poprzez korzystanie z radia, telewizji i prasy oraz korespondencyjnie, drugie zaś odbywają się w formie widzeń i spotkań na terenie zakładu. Artykuł 102 k.k.w. przyznaje skazanym prawo do korzystania z radia, telewizji i prasy, a także do komunikowania się z określonymi osobami, instytucjami i organizacjami w sposób pośredni oraz bezpośredni. Włączenie rodzin skazanych do współpracy w oddziaływaniu wychowawczym zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia pozytywnych efektów i stanowi ważny czynnik ułatwiający społeczną readaptację więźnia po opuszczeniu zakładu. Środkiem umożliwiającym podtrzymywanie więzi z rodziną w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności są oczywiście różnego rodzaju przepustki, ale nie mogą być one rozpatrywane w kategoriach praw skazanego. Zgodnie z § 87-89 regulaminu częstotliwość widzeń uzależniona jest od typu zakładu, w którym skazany odbywa karę. Paragraf 33 ust. 5 regulaminu przewiduje, że zasadą jest odbywanie widzeń pod dozorem funkcjonariusza,w sposób umożliwiający bezpośredni kontakt skazanego z osobą najbliższą, przy oddzielnym stoliku. W zakładach zamkniętych i półotwartych dozór funkcjonariusza nad widzeniami jest lub może być połączony z kontrolowaniem rozmów, w zakładach otwartych ogranicza się do zapewnienia porządku w czasie ich trwania. Dzieci do lat 15 mogą uczestniczyć w widzeniach tylko pod opieką dorosłych. Dyrektor zakładu karnego w uzasadnionych wypadkach może zezwolić skazanemu na przedłużenie czasu widzenia, zwiększenie liczby widzeń w ciągu dnia lub liczby uczestniczących w nich osób, a także może wyrazić zgodę na jednorazowe wykorzystanie widzeń przysługujących skazanemu w ciągu miesiąca. Art. 105 § l k.k.w. stanowi, że skazanemu należy umożliwić utrzymywanie więzi przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi. Przepisy k.k.w. uzależniają nadzór nad korespondencją skazanych od typu zakładu karnego. Stosownie do tego regulamin(§ 87-89) stanowi, że w zakładzie karnym typu zamkniętego korespondencja skazanego podlega nadzorowi administracji, w zakładzie półotwartym — może podlegać, natomiast w zakładzie otwartym nie podlega nadzorowi. Natomiast cenzura korespondencji w rozumieniu regulaminu polega na usunięciu części tekstu lub uczynieniu go nieczytelnym.W świetle obecnie obowiązujących przepisów(art. 105 § l k.k.w., § 35 ust. l regulaminu) korzystanie na własny koszt z samoinkasującego aparatu telefonicznego nie jest nagrodą, ale prawem skazanego.Przesyłanie skazanym paczek i przekazów pieniężnych jest formą pomocy materialnej przyczyniającej się do poprawy warunków bytowych w trakcie odbywania kary. Tego rodzaju pomoc ma szczególne znaczenie dla skazanych pozbawionych możliwości zatrudnienia i uzyskania z własnej pracy środków, które mogliby przeznaczyć na zakup dodatkowych artykułów żywnościowych, papierosów, środków higieny, znaczków pocztowych czy żetonów telefonicznych. Paczki z żywnością o ciężarze nie przekraczającym 5 kg raz w miesiącu.

Za zezwoleniem dyrektora skazany może otrzymywać paczki z odzieżą, bielizną, obuwiem, środkami higieny, innymi przedmiotami osobistego użytku, a w przypadku pozytywnej opinii lekarza więziennego również z lekami. Skazany nie może otrzymywać w paczkach przedmiotów, których posiadanie w zakładzie karnym jest zabronione. 'Przesyłane do zakładu karnego pieniądze przekazywane są do depozytu na konto skazanego. Przekazy pieniężne otrzymywane przez skazanego od rodziny i innych osób bliskich stanowią cenną pomoc materialną oraz wsparcie emocjonalne, ale nie mniej ważne dla niego może być również przesyłanie pieniędzy zarobionych w czasie odbywania kary na rzecz osób najbliższych. Przekazywanie przez skazanego pewnych przedmiotów możliwe jest jedynie w razie przyznania mu nagrody polegającej na zezwoleniu na przekazanie osobie najbliższej upominku. Taka nagroda wymieniona jest w regulaminie jako jedna z nagród uzupełniających katalog zawarty w art. 138 § l k.k.w.Wśród podstawowych praw skazanych art. 102 k.k.w. wymienia również takie, które dotyczą aktywnego uczestniczenia w różnego rodzaju zajęciach podczas pobytu w zakładzie karnym:prawo do korzystania z urządzeń i zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia, telewizji, książek i prasy, a także prawo do kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości własnej . Artykuł 102 pkt 4 k.k.w. przewiduje jedynie, że skazany, który jest zatrudniony, ma prawo do związanego z tym wynagrodzenia, ubezpieczenia społecznego i pomocy w uzyskaniu świadczeń inwalidzkich.Nauka oraz udział w zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych są nie tylko prawem skazanego, ale także ważnymi środkami oddziaływania resocjalizacyjnego.

Prawo do korzystania z wolności religijnej, wymienione w art. 102 pkt 3, skonkretyzowane zostało w art. 106 k.k.w., w którym określono jego zakres. Według przepisów tego artykułu korzystanie przez skazanych z prawa do wolności religijnej obejmuje m.in. praktykowanie kultu religijnego. Spotkania z duchownymi mogą odbywać się zarówno w pomieszczeniach służących do praktykowania kultu, jak i w celach czy świetlicach,ponieważ k.k.w. stanowi, że duchowni mogą odwiedzać skazanych w pomieszczeniach, w których oni przebywają. Zgodnie z ogólną klauzulą wyrażoną w art. 106 § 3 k.k.w. korzystanie przez skazanych z prawa do wolności religijnej nie może naruszać zasad tolerancji ani zakłócać ustalonego w zakładzie porządku.

Artykuł 102 pkt 7 k.k.w. przyznaje skazanym prawo do komunikowania się z obrońcą, pełnomocnikiem, właściwym kuratorem sądowym oraz wybranym przez siebie przedstawicielem. Jako przedstawiciela skazany może ustanowić osobę godną zaufania za jej zgodą. Według art. 42 k.k.w. przedstawicielem

skazanego może być zwłaszcza przedstawiciel stowarzyszenia,fundacji, organizacji i instytucji, które wśród celów prowadzonej działalności mają uczestniczenie w wykonywaniu orzeczeń oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych.

Kolejnym uprawnieniem składającym się na kodeksowe gwarancje praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności jest prawo skazanych do zapoznawania się z opiniami sporządzonymi przez administrację zakładu karnego, stanowiącymi podstawę podejmowanych wobec nich decyzji. Do takich opinii należą na przykład opinie dotyczące warunkowego przedterminowego zwolnienia, udzielenia przerwy w karze, skierowania do pracy,przeniesienia do innego typu zakładu karnego, oceny wykonywania indywidualnych programów oddziaływania i oceny okresowych postępów skazanego w resocjalizacji. Artykuł 102 pkt 10 k.k.w. przyznaje skazanym prawo do składania wniosków, skarg i próśb organowi właściwemu do ich rozpatrzenia. Do organów, do których skazani mogą kierować swoje skargi, wnioski i prośby należą m.in. Trybunał Konstytucyjny, Sejm,Senat, Najwyższa Izba Kontroli, Minister Sprawiedliwości, sądy,organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, publiczne i niepubliczne instytucje oświatowe, instytucje ubezpieczeniowe.

W związku z przystąpieniem Polski do Rady Europy i ratyfikacją Europejskiej Konwencji Praw Człowieka do projektu k.k.w.włączono przepis stanowiący obecnie art. 103 tego kodeksu. Przewiduje on, iż skazani, ich obrońcy i pełnomocnicy oraz właściwe organizacje pozarządowe mają prawo kierowania skarg do organów międzynarodowych powołanych na podstawie ratyfikowanych przez Polskę umów dotyczących ochrony praw człowieka.

Obowiązki skazanych

Artykuł 5 § 2 k.k.w. nakłada na wszystkich skazanych obowiązek stosowania się do poleceń zmierzających do wykonania orzeczenia, wydanych przez odpowiednie organy wykonujące to orzeczenie. Obowiązki skazanych na karę pozbawienia wolności określone są z nieco większym stopniem szczegółowości wart. 116 k.k.w,W świetle tego przepisu podstawowym obowiązkiem skazanych jest przestrzeganie przepisów określających zasady i tryb wykonywania kary, przestrzeganie ustalonego w zakładzie karnym porządku oraz wykonywanie poleceń przełożonych i innych uprawnionych osób. . W praktyce oznacza to, że skazany ma obowiązek poddać się wszystkim przepisom oraz poleceniom i decyzjom organów wykonujących karę i przełożonych, z wyjątkiem tych,które naruszałyby obowiązujące prawo. Poza ogólnie sformułowanym obowiązkiem przestrzegania przepisów i wykonywania poleceń wydanych przez uprawnione organy art. 116 k.k.w. wymienia kilka obowiązków, które obciążają skazanego w szczególności. Wśród nich na pierwszym miejscu znajduje się obowiązek poprawnego zachowania się. Paragraf 3 regulaminu zakazuje skazanym następujących zachowań:

- uczestniczenia w podkulturze więziennej,

- posługiwania się wyrazami lub zwrotami wulgarnymi, obelżywymi i gwarą przestępczą,

- spożywania alkoholu, używania środków odurzających i psychotropowych,

- odmowy przyjmowania posiłków (tzw. głodówek), dokonywania samouszkodzeń mających cechy szantażu, nakłaniania i pomagania w dokonywaniu takich czynów,

- wykonywania tatuaży oraz nakłaniania i pomagania w ich wykonywaniu,

- porozumiewania się ze skazanymi osadzonymi w innej celi oraz osobami spoza zakładu karnego w sposób naruszający ustalony w zakładzie porządek,

- samowolnego zmieniania wyznaczonej celi, miejsca do spania, miejsca wykonywania pracy i innych zleconych czynności.; Samouszkodzenia polegają na dokonaniu uszkodzenia własnego ciała lub spowodowaniu u siebie rozstroju zdrowia na przykład w wyniku połknięcia niebezpiecznych przedmiotów, wstrzyknięcia szkodliwych substancji do krwioobiegu, podcięcia żył, wbicia

niebezpiecznych przedmiotów w gałkę oczną itd. Wśród samouszkodzeń więźniów zdarzają się i takie, które mają

Cechy szantażu. W tym wypadku spowodowanie u siebie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia jest środkiem zmierzającym do wymuszenia określonej decyzji lub postępowania administracji więziennej, sądu czy sędziego penitencjarnego albo do uchylenia się od wykonania ciążącego na skazanym obowiązku. JWśród kolejnych obowiązków, które w szczególności obciążają skazanego, art. 116 k.k.w. wymienia:

- przestrzeganie higieny osobistej i czystości pomieszczeń,w których skazany przebywa,

- poddanie się przewidzianym przepisami badaniom, leczeniu,zabiegom lekarskim, sanitarnym oraz rehabilitacji,

- wykonywanie pracy, o ile skazany nie jest z tego obowiązku zwolniony na podstawie obowiązujących przepisów oraz wykonywanie prac porządkowych w obrębie zakładu karnego,

- dbałość o mienie zakładu karnego oraz instytucji i podmiotów gospodarczych, w których skazany jest zatrudniony,

- poddanie się sfotografowaniu dla celów identyfikacyjnych oraz kontroli osobistej dokonywanej na zasadach określonych prawem.

Podstawą zwolnienia z obowiązku pracy mogą być przepisy ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych oraz przepisy prawa krajowego. Zwolnienie z obowiązku pracy tzw.więźniów sumienia uregulowane w art. 107 § l k.k.w. przewidziane jest również w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 105 dotyczącej zniesienia pracy przymusowej. Pozostałe przypadki, w których skazany może być zwolniony z obowiązku pracy,określone są w przepisach k.k.w. dotyczących zatrudnienia więźniów. Obowiązek wykonywania prac porządkowych w obrębie zakładu karnego jest niezależny od obowiązku pracy. Prace porządkowe skazani wykonują nieodpłatnie, o ile ich wymiar nie przekracza 60 godzin w miesiącu. .;Na mocy powszechnie obowiązujących przepisów skazani osadzeni w zakładach karnych zobowiązani są do poddania się badaniom i leczeniu przewidzianym w ustawach dotyczących zwalczania chorób zakaźnych, wenerycznych i gruźlicy.

17. RODZAJE ZAKŁADÓW KARNYCH

Zgodnie z art. 69 k.k.w., karę pozbawienia wolności wykonuje się w następujących zakładach karnych:

  1. Dla młodocianych

  2. Dla odbywających karę po raz pierwszy

  3. Dla recydywistów penitencjarnych

  4. Dla odbywających karę aresztu wojskowego

W zakładzie karnym dla młodocianych odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia; w uzasadnionych wypadkach skazany może dalej odbywać karę w tym zakładzie po ukończeniu 21 roku życia (art. 84 § 1 k.k.w.). Jeżeli jest to uzasadnione potrzebami oddziaływania, dorosły skazany po raz pierwszy, wyróżniający się swoją postawą może, za swoją zgodą, odbywać karę w zakładzie karnym dla młodocianych; korzysta on wtedy z takich uprawnień jak młodociany.

W zakładzie karnym dla recydywistów penitencjarnych odbywają karę dorośli skazani za przestępstwo umyślne na zasadniczą lub zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za wykroczenia umyślne zasadniczą lub zastępczą karę aresztu, którzy uprzednio już odbywali takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwa lub wykroczenia, chyba, że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 86 k.k.w.)

18. WYKONYWANIE KARY WOBEC KOBIET

Zgodnie z wymaganiami Reguł Minimum ONZ z 1955 r. polski system penitencjarny, podobnie jak inne systemy penitencjarne, stanowi iż „Kobiety odbywają karę pozbawienia wolności odrębnie od mężczyzn" (KKW z 1997 r., art. 87 § l). Funkcjonuje także zasada (art. 87 § 2 KKW), w myśl której „Skazana kobieta odbywa karę w zakładzie karnym typu półotwartego, chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za odbywaniem kary w zakładzie karnym innego typu". Według M. Gordon kwestia kobieca w więzieniu była zawsze problemem drugoplanowym ze względu na stosunkowo małą liczbę kobiet. „Żaden z wydanych po uzyskaniu niepodległości regulaminów więziennych nie ustanawiał odrębnego sposobu wykonywania kary wobec kobiet". Jednak w przepisach tych umieszczono wyjątkowe postanowienia dotyczące kobiet, zwłaszcza zaś ciężarnych i matek małych dzieci. Stąd postępowanie z tą kategorią kobiet regulowano różnymi wytycznymi. Wytyczne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z 1975 roku zalecały m.in.: zezwolenie na odbywanie widzeń z dziećmi we własnej odzieży i zezwalanie na poczęstunek słodyczami i owocami oraz na wręczanie dzieciom upominków. Dopuszczały także możliwość udzielenia tym kobietom widzeń z najbliższymi poza terenem zakładu karnego oraz zezwalały na czasowe opuszczanie zakładu karnego na czas do 5 dni (wytyczne dyrektora C.Z.Z.K. z 1975 r.).

W roku następnym po porozumieniu władz więziennych z Ministrami Oświaty

i Wychowania oraz Zdrowia i Opieki Społecznej zalecano:

— niekontrolowanie korespondencji z dziećmi,

— umożliwienie więźniom (także ojcom) realizowanie odwiedzin ich dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, w których przebywały,

— podwyższanie wynagrodzenia za pracę w celu umożliwienia więźniom partycypowania w kosztach utrzymania ich dzieci.

Kolejne wytyczne rozszerzały kwestia odwiedzin na dzieci znajdujące się u krewnych.

Odwołując się do ustaleń międzynarodowych „... z punktu widzenia zdrowia fizycznego a także w interesie sprawiedliwości, konieczne jest ustanowienie w odpowiednich ustawach i przepisach odrębnych praw dla kobiet pozbawionych wolności, konieczne jest też złagodzenie reżimu i dyscypliny więziennej". Według. M. Bramskiej dokonujące się stale zmiany w organizacji i wyposażeniu zakładów karnych przyczyniały się do zmniejszenia dolegliwości izolacji więziennej, ponieważ zapewniały kobietom lepsze warunki sanitarne i bytowe oraz umożliwiały rozszerzanie kontaktów z osobami bliskimi. Służyły też korzystniejszemu przygotowaniu kobiet do wypełniania obowiązków rodzinnych po zwolnieniu z więzienia.

Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności z 1989 roku (w rozdz. 7) już wyraźnie określił zasady odbywania kary przez kobiety. Od tego czasu sprawa wykonywania kary pozbawienia wolności przez kobiety jest określana przez kolejne regulaminy więzienne, tj. z 1995 roku, i z 1999 roku (w rozdz. 5). Regulamin 7. 1999 roku jest w zakresie regulacji praw kobiet, logiczną konsekwencją ustaleń znajdujących się w KKW z 1997 roku, które przytoczyłem na początku tego podrozdziału.

Mimo akcentowania odrębności w traktowaniu kobiet w więzieniu, którą dyrektor

zakładu karnego może poszerzyć przez stosowanie wobec nich rozmaitych odstępstw

od regulaminu, nie zawsze wykonywanie wobec nich kary pozbawienia wolności jest

prawidłowe, np., iż mała liczba kobiet powoduje rozwiązywanie niektórych związanych z tym zagadnień np. klasyfikacji i indywidualizacji, nie respektuje w należnym stopniu przyjętej wobec nich polityki penitencjarnej. Zwraca ona m.in. uwagę, „że często odbywają karę wspólnie młodociane z dorosłymi, recydywistki z karanymi pierwszy raz, alkoholiczki i prostytutki z kobietami o pozytywnej opinii środowiskowej

Z doświadczeń penitencjarnych J. Reichel w Zakładzie Karnym nr l w Grudziądzu wynika, iż bardzo dokuczliwe są często nieprawidłowe stosunki interpersonalne wśród mieszkanek więziennej celi. Wymienione wyżej czynniki to negatywne determinanty oddziaływania penitencjarnego, które zdaniem M. Bramskiej nie służą kształtowaniu tych cech, które mogą mieć decydujący wpływ na dalsze, społecznie pożyteczne zachowania w życiu na wolności.

Kobiety rodzące w więzieniu i problem ich macierzyństwa

Kobiety odbywające karę pozbawienia wolności rodzą w więzieniu gdy są w nim osadzane, będąc w ciąży, zwłaszcza w pierwszym jej okresie, albo kiedy, korzystając z przepustek zachodzą w ciążę. Traktowanie kobiet ciężarnych i rodzących, a następnie matek w więzieniu odpowiada wymaganiom sytuacji, w której one pozostają. Polski system penitencjarny ustawowo gwarantuje wtedy kobietom-więźniarkom specjalne warunki:

— „Kobiecie ciężarnej lub karmiącej zapewnia się opiekę specjalistyczną" (art. 87 KKW § 3).

— „W celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezwzględnej opieki nad dzieckiem organizuje się przy zakładach karnych domy dlmatki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza albo psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym względzie wymagają zgody sądu opiekuńczego" (art. 87 § 4 K.KW).

— „Kobiety ciężarne i karmiące mają prawo do dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych oraz korzystania z dłuższego spaceru" (§ 93 Regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności z 1999 r.).

— Dyrektor więzienia może wobec kobiet ciężarnych i karmiących dokonać niezbędnych odstępstw od postanowień regulaminu (na wniosek lekarza lub po zasięgnięciu jego opinii) ze względu na stan fizyczny lub psychiczny tych kobiet (§ 94 Regulaminu...).

Więżniarki-matki (podobnie jak ojcowie) mogą korzystać z uprawnienia, które, jeśli sprawują pieczę nad dzieckiem do lat 15, pozwala im na częste kontakty z tymi dziećmi celem utrzymywania i zacieśniania więzi uczuciowej z nimi, „wywiązywania się z obowiązków alimentacyjnych oraz świadczenia pomocy materialnej dzieciom, a także współdziałania z placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, w których te dzieci przebywają" (§ 95 ust. l i 2 Regulaminu ..,). Cytowany Regulamin zaleca również, aby, jeśli dzieci przebywają w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, żeby ich rodzice odbywali karę w zakładach karnych możliwie najbliżej tych placówek. Biorąc pod uwagę względy klasyfikacyjne oraz to, że w Polsce są zaledwie cztery zakłady karne dla kobiet (Czersk, Krzywaniec, Grudziąc i Lubliniec), wydaje się, że przestrzeganie tej zasady napotyka na kłopoty.

19. TYPY ZAKŁADÓW KARNYCH

Zgodnie z art. 70 k.k.w., karę pozbawienia wolności wykonuje się w następujących typach zakładu karnego:

  1. Zamkniętego

  2. Półotwartego

  3. Otwartego

Typy zakładów karnych różnią się od siebie w szczególności stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem (art. 70 k.k.w.).

Na uwagę zasługuje uznanie za element typu zakładu możliwości udzielania przepustek z zakładu; dla typu półotwartego nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres nie przekraczający 14 dni w roku (art. 91 pkt 7 k.k.w.), dla typu otwartego nie częściej niż raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w roku (art. 92 pkt 9 k.k.w.). przepustki te są odrębne od nagród w formie zezwolenia na widzenie bez dozoru poza obrębem zakładu na okres nie przekraczający 30 godzin oraz zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni (art. 138 §1 pkt 7 i 8 k.k.w.). Niemniej zarówno owe przepustki jak i nagrody obwarowywane są podobnymi zastrzeżeniami i rygorami (art. 93, 139, 140 k.k.w.)

Typ zakładu karnego ma znaczenie ze względu na zakres dopuszczalności użycia broni palnej lub psa służbowego p przypadku ucieczki skazanego. Zgodnie z art. 20 pkt 5 ustawy o Służbie Więziennej, jest to dopuszczalne: w celu udaremnienia ucieczki osoby pozbawionej wolności z zakładu karnego zamkniętego lub aresztu śledczego.

20. SYSTEMY WYKONYWANIA KARY

Zgodnie z art. 81 k.k.w. są trzy systemy wykonywania kary:

  1. Programowanego oddziaływania

  2. Terapeutyczny

  3. Zwykły

Systemy wykonywania kary to ważna instytucja. W systemie programowanego oddziaływania odbywają — obowiązkowo — karę skazani młodociani, a także — dobrowolnie — „skazani dorośli, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania wyrażają zgodę na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu" (art. 95 § l k.k.w.). W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, upośledzeni umysłowo, a także uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie — wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej (art. 96 k.k.w.). Wszyscy pozostali skazani odbywają karę w systemie zwykłym.

System programowanego oddziaływania można określić mianem resocjalizacyjnego. W programach oddziaływania ustala się: „przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa" (art. 95 § 2 k.k.w.). Wykonywanie programów podlega okresowym ocenom; programy te mogą ulegać zmianom (art. 95 § 3 k.k.w.).

Skazanego, młodocianego czy dorosłego, przenosi się do systemu terapeutycznego, jeżeli zachodzą ustawowe przesłanki tego systemu; natomiast skazanego dorosłego przenosi się do systemu zwykłego, jeżeli nie przestrzega wymagań ustalonych w pro gramie oddziaływania (art. 95 § 4 k.k.w,).

System programowanego oddziaływania zdaje się stwarzać najlepsze możliwości osiągania wspomnianych wyżej kodeksowych celów wykonywania kary. Uzasadnienie rządowego projektu k.k.w. system ten charakteryzuje, stwierdzając: „(...) podstawą wykonywania kary w systemie szczególnie nakierowanym na resocjalizację będzie indywidualny program oddziaływania, opracowany przy współudziale skazanego. Ma to znaczenie nie tylko dla

upodmiotowienia skazanego, ale także dla skuteczności podejmowanych oddziaływań".240

Oczywiście, organy postępowania wykonawczego powinny zmierzać do realizacji tych celów także w ramach systemu terapeutycznego i zwykłego, W powyższym uzasadnieniu czytamy m.in.:„Trzeba podkreślić, że pozostawienie skazanemu decyzji odnośnie do wyboru odbywania kary w systemie programowanego oddziaływania lub zwykłym nie oznacza, że wobec tych skazanych, którzy nie wybiorą systemu programowanego oddziaływania, rezygnuje się z pozytywnych oddziaływań. Przede wszystkim mają oni prawo w trakcie wykonywania kary zmienić swą poprzednią decyzję i w wyniku tego przejść do systemu programowanego oddziaływania, ale jeżeli nawet takiej decyzji nie podejmą, to również w systemie zwykłym mogą korzystać z nauczania, zajęć kulturalno - oświatowych oraz innych form oddziaływania".

21. NAGRODY I KARY DYSCYPLINARNE

Istotną rolę w wykonywaniu kary pozbawienia wolności odgrywają nagrody i ulgi (art, 137-141 k.k.w.), a także kary dyscyplinarne (art. 142-149 k.k.w.).

Zgodnie z przepisami, nagrody mogą być przyznawane skazanemu wyróżniającemu się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary; nagroda może być również przyznana skazanemu w celu zachęcenia go do poprawy zachowania (art. 137 k.k.w.). Nagrody przyznaje dyrektor zakładu karnego; może on upoważnić do tego kierownika wyodrębnionego oddziału, chyba że chodzi o nagrodę określoną w art. 138 § l pkt 8 k.k.w. (art. 139 § 7 k.k.w,). Przewidziany w k.k.w. katalog nagród jest zamknięty. Zawiera on następujące nagrody:

1) zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie,

2) zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej,

3) zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu, bez

osoby dozorującej,

4) zatarcie kar dyscyplinarnych,

5) nagroda rzeczowa lub pieniężna,

6) zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu

karnego, z osobą najbliższą lub godną zaufania, na okres jednorazowo do 30 godzin,

7) zezwolenie na opuszczenie zakładu bez dozoru na okres jednorazowo do 14 dni,

8) pochwała,

9) zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu,

10) zezwolenie na przekazanie upominku osobie wskazanej przez skazanego,

11) zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży,

12) zezwolenie na otrzymanie dodatkowej paczki żywnościowej,

13) zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym,

zezwolenie na telefoniczne porozumienie się skazanego ze wskazaną przez niego osobą na koszt zakładu karnego (art. 138 § l k.k.w.).

Nagrody określone w art. 138 § l pkt 7 i 8 k.k.w. można nazwać przepustkami nagrodowymi. Przepustki nagrodowe są przedmiotem szczególnej regulacji (art. 139 i 140 k.k.w.). W wypadkach szczególnie uzasadnionych warunkami rodzinnymi lub osobistymi skazanego, nagrody, za wyjątkiem przepustek nagrodowych, mogą być stosowane jako ulgi; ulgi przyznaje dyrektor zakładu karnego lub osoba przez niego upoważniona (art.

141 § 1-3 k.k.w.). Kodeks zna także przepustkę „losową" (czy lepiej — „z ważnych przyczyn"). W wypadkach szczególnie ważnych dla skazanego można mu udzielić takiej przepustki, na czas do 5 dni, w miarę potrzeby w asyście funkcjonariusza Służby Więziennej lub innej osoby godnej zaufania; osadzonemu w zakładzie karnym typu zamkniętemu udziela jej sędzia penitencjarny, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki — dyrektor zakładu karnego (art. 141a k.k.w.). Według k.k.w. skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za przekroczenie, tj. za zawinione naruszenie nakazów lub zakazów wynikających z ustawy, regulaminu lub innych przepisów albo ustalonego w zakładzie karnym lub miejscu pracy porządku (art. 142 § l k.k.w.).

Kodeks zna zamknięty katalog kar dyscyplinarnych. Są to kolejno:

1) nagana,

2) pozbawienie nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania

do 3 miesięcy,

3) pozbawienie udziału w niektórych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych do 3 miesięcy,

4) pozbawienie otrzymywania paczek żywnościowych do 3 miesięcy

5) pozbawienie lub ograniczenie zakupów artykułów żywnościowych lub tytoniowych do 3 miesięcy,

6) udzielanie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą do 3 miesięcy

7) obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę nie więcej niż o 25%, do 3 miesięcy,

8) umieszczenie w celi izolacyjnej do 28 dni (art. 143 § l k.k.w.).

Kary dyscyplinarne wymierza dyrektor zakładu karnego; jednak trzy kary najłagodniejsze może wymierzyć również osoba przez niego upoważniona (art. 144 § l k.k.w.). Przepisy k.k.w. określają bliżej zasady wymierzania i wykonywania kar dyscyplinarnych (art. 143 § 2 i 3, art. 144-149).

22. ŚRODKI ODZIAŁYWANIA PENITENCJARNEGO

Oddziaływanie na skazanych odbywających karę pozbawienia wolności opiera się na wykorzystaniu pewnych środków, stanowiących narzędzia działania. Tradycyjnie do podstawowych środków oddziaływania penitencjarnego zaliczano pracę, naukę oraz zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe. Obecnie w nauce prawa karnego wykonawczego przyjmuje się, że środkiem oddziaływania na skazanych są również nagrody i kary dyscyplinarne. Przepisy k.k.w. nie posługują się terminem „środki oddziaływania". Artykuł 67 § 3 k.k.w. stanowi jednak, że w oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne. W przepisie tym wymieniono więc narzędzia tradycyjnie zaliczane w nauce prawa karnego wykonawczego do podstawowych środków oddziaływania: pracę, naukę, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, pominięto natomiast nagrody i kary dyscyplinarne. Termin „środki oddziaływania na skazanych" występuje w przepisach regulaminu. Zgodnie z § 36 regulaminu do środków oddziaływania na skazanych należą w szczególności praca, nauczanie, działalność kulturalno-oświatowa, społeczna oraz wychowanie fizyczne i zajęcia sportowe, nagradzanie i karanie dyscyplinarne. Wśród wymienionych w regulaminie środków oddziaływania

znalazły się więc te, które od dawna mają ugruntowaną pozycję w literaturze penitencjarnej. We współczesnych systemach penitencjarnych praca skazanych traktowana jest jako jeden z najważniejszych środków oddziaływania resocjalizacyjnego, zmierzającego do osiągnięcia celów kary. Takie stanowisko znalazło odzwierciedlenie już we Wzorcowych Regułach Minimum Postępowania z Więźniami. Reguła 71 stanowi, iż ”więźniom zapewnia się wykonywanie pracy społecznie użytecznej, wystarczającej dla dania im zatrudnienia w czasie zwykłego dnia roboczego", a także akcentuje wychowawczą funkcję pracy. Zarówno Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, jak i Europejska Konwencja Praw Człowieka przewidują, że pojęcie pracy „przymusowej lub

obowiązkowej" nie obejmuje pracy wymaganej od osoby pozbawionej wolności w czasie wykonywania tej kary ani w okresie warunkowego zwolnienia. . Kodeks karny wykonawczy z 1969 r. stanowił, że praca jest obowiązkiem, ale także prawem skazanego na karę pozbawienia wolności.Zgodnie z art. 49 § l tego kodeksu celem zatrudnienia skazanego było wdrożenie do pracy i nauczenie zawodu dla przygotowania do uczciwego życia na wolności, a także zachowanie i rozwój sił fizycznych oraz umysłowych. Obowiązujący Kodeks karny wykonawczy (art. 116) nakłada na skazanych odbywających karę pozbawienia wolności obowiązek pracy, o ile przepisy szczególne nie przewidują zwolnienia od tego obowiązku. Na podstawie art. 107 oraz 121 k.k.w. z obowiązku pracy zwolnieni są skazani za przestępstwo popełnione z motywacji politycznej, religijnej lub przekonań ideowych, określani w nauce prawa karnego wykonawczego jako więźniowie sumienia, oraz skazani uznani przez lekarza za niezdolnych do pracy ze względu na stan zdrowia. Ponadto w k.k.w. przewidziano możliwość zwolnienia z obowiązku pracy skazanego z tego powodu, że pobiera on naukę oraz z innych ważnych przyczyn. Według art. 67 § 3 k.k.w. praca, a zwłaszcza praca sprzyjająca zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, stanowi podstawowy środek oddziaływania na skazanych. Przepisy ustawy

o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności (art. l ust. 2) wyrażają wprost zasadę, iż ekonomiczne aspekty zatrudnienia powinny być podporządkowane celom resocjalizacyjnym. . Zatrudnienie umożliwia zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych przez skazanych, którzy takich kwalifikacji nie posiadają, oraz podtrzymanie lub rozwój kwalifikacji u osób, które nabyły je w przeszłości. Praca wykonywana w toku kary pozbawienia wolności uczy skazanych, że z jej efektów mogą utrzymać siebie i rodzinę. Przepisy k.k.w. przewidują, że skazani mogą być zatrudnieni na różnych podstawach prawnych: na podstawie umowy o pracę zawartej z pracodawcą, na podstawie skierowania do pracy wydanego przez dyrektora zakładu karnego lub na innej podstawie prawnej, np. umowy zlecenia, umowy o dzieło czy umowy agencyjnej.Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości zawarcie

przez skazanego umowy o pracę wymaga uprzedniego wyrażenia zgody przez dyrektora zakładu karnego, który określa na piśmie warunki zatrudnienia. Jeśli chodzi o miejsce zatrudnienia, to skazani mogą wykonywać pracę na terenie zakładu karnego, w przywięziennych zakładach pracy, w innych zakładach pracy lub u osób fizycznych. Miejsce zatrudnienia skazanego wyznaczone jest m.in. przez typ zakładu karnego, w którym odbywa on karę, a niekiedy także przez rodzaj orzeczonej kary. Skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności może wykonywać pracę wyłącznie na terenie zakładu karnego, niezależnie od tego, w jakiego typu zakładzie odbywa karę (art. 121 § 6 k.k.w.). Skazani niebezpieczni oraz skazani za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie (związku) przestępczym, osadzeni w zakładzie zamkniętym w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu, mogą wykonywać pracę tylko na terenie oddziału, w którym zostali umieszczeni. Inni skazani przebywający w zakładzie zamkniętym w zasadzie zatrudniani są na terenie zakładu karnego, a poza zakładem tylko w pełnym systemie konwojowania. Znacznie większe możliwości wykonywania pracy poza zakładem karnym, w tym również bez konwojowania, mają skazani odbywający karę w zakładach półotwartych i otwartych. Kolejnym wyrazem podmiotowego traktowania skazanych w tym zakresie jest stworzenie dla niektórych z nich możliwości współdecydowania o rodzaju zatrudnienia. Taką możliwość mają skazani, którzy wyrażą zgodę na uczestnictwo w opracowaniu i realizacji indywidualnego programu oddziaływania. Kodeks karny wykonawczy (art. 123 § l) wprowadza zasadę, że praca skazanych jest odpłatna, a wynagrodzenie przysługujące skazanemu nie może być niższe od najniższego wynagrodzenia pracowników, określonego na podstawie Kodeksu pracy. Wyjątek stanowią prace porządkowe oraz pomocnicze, wykonywane na rzecz zakładu karnego, oraz prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego w wymiarze nie przekraczającym 60godzin miesięcznie. Za prace tego rodzaju skazanemu nie przysługuje wynagrodzenie, mogą mu być natomiast przyznawane nagrody. Za pisemną zgodą skazanego można mu zezwolić na nieodpłatne zatrudnienie przy określonych pracach chodzi tutaj o prace publiczne, porządkowe i pomocnicze wykonywane na rzecz zakładu karnego, organów samorządu terytorialnego oraz na cele charytatywne. Przepisy k.k.w. (art. 126 § l) zobowiązują też zakład karny do gromadzenia funduszu, który jest przekazywany skazanemu w chwili zwolnienia. Fundusz — gromadzony do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników przeznaczony jest na dojazd do miejsca zamieszkania oraz utrzymanie w pierwszych dniach po zwolnieniu.

Skazany zatrudniony na podstawie skierowania do pracy w podobnej sytuacji nabywa prawo do płatnego zwolnienia od pracy przez okres 14 dni roboczych, natomiast skazany wykonujący pracę nieodpłatnie — do zwolnienia od pracy przez okres 14 dni bez wynagrodzenia. Regulamin (§ 41 ust. l) przewiduje, że w okresie urlopu wypoczynkowego lub zwolnienia od pracy skazany może korzystać z następujących uprawnień i ulg:

- dodatkowego lub dłuższego widzenia,

- dodatkowego zakupu artykułów żywnościowych, wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym,

- dłuższych spacerów,

- pierwszeństwa lub częstszego udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, sportowych i zajęciach wychowania fizycznego.

Naucznanie

Obok pracy nauka stanowi kolejny środek oddziaływania na osoby pozbawione wolności. Nauczanie

pozwala im na zdobycie odpowiedniego wykształcenia ogólnego oraz rozwój umiejętności i kwalifikacji, które zwiększają ich szansę na znalezienie pracy po zwolnieniu z zakładu. Zgodnie z art. 130 § l k.k.w. w zakładach karnych prowadzi się nauczanie w zakresie szkoły podstawowej, a także nauczanie w zakresie szkoły ponadpodstawowej i na kursach zawodowych. Kodeks karny wykonawczy (art. 102 pkt 5) wśród praw skazanych wymienia prawo do kształcenia i samokształcenia, natomiast generalnie nie nakłada na nich obowiązku kształcenia. Wyjątek stanowią skazani, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej,

ponieważ nauczanie w zakresie szkoły podstawowej jest w zakładzie karnym obowiązkowe. Przepisy k.k.w. dopuszczają również pobieranie nauki poza obrębem zakładu karnego, jakkolwiek jest to uzależnione od spełnienia szeregu warunków. W zakładach karnych typu zamkniętego nauczanie organizowane jest wewnątrz zakładu. Poza jego obrębem mogą więc pobierać naukę skazani odbywający karę w zakładach typu półotwartego i otwartego po uprzednim uzyskaniu

zgody dyrektora zakładu karnego.

ZAJĘCIA KULTURALNO OŚWIATIWE

We współczesnych systemach penitencjarnych do zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych przywiązuje się coraz większą wagę. Spora część skazanych odbywających karę pozbawienia wolności wywodzi się ze środowisk zaniedbanych, nie przejawiających żadnego zainteresowania uczestnictwem w życiu kulturalnym.Rozwój zainteresowań skazanych oraz potrzeby realizacji tych zainteresowań w czasie wolnym od nauki i pracy stanowi istotny czynnik zmniejszający prawdopodobieństwo powrotu do przestępczości. Zajęcia sportowe pozwalają na zachowanie zdrowia fizycznego i psychicznego.

W wielu zakładach karnych rozbudowano bazę materialna niezbędną do prowadzenia takich zajęć, niejednokrotnie przy współpracy samych skazanych oraz przy pomocy instytucji, organizacji

i stowarzyszeń działających na rzecz osób pozbawionych wolności. W licznych zakładach uruchomiono boiska do gry oraz sale do ćwiczeń gimnastycznych. . Artykuł 135 k.k.w. zobowiązuje administrację zakładu karnego do tworzenia skazanym warunków do odpowiedniego spędzania wolnego czasu poprzez organizowanie zajęć kulturalno-oświatowych, wychowania fizycznego i sportowych oraz pobudzanie ich aktywności społecznej. Artykuł 136 § l k.k.w. przewiduje, że skazanym można zezwolić na tworzenie zespołów w celu prowadzenia działalności kulturalnej, oświatowej, społecznej i sportowej.

Nagrody i kary dyscyplinarne

Artykuł 137 k.k.w. przewiduje dwie podstawy uzasadniające przyznanie skazanemu nagrody. Według tego przepisu nagrody mogą być przyznawane skazanemu wyróżniającemu się dobrym zachowaniem, ale mogą być także przyznawane w celu zachęcenia go do poprawy zachowania. W tym drugim przypadku przyznanie nagrody ma inspirować skazanego do takiego zachowania się, które i w przyszłości mogłoby się spotkać z pozytywną oceną, a w efekcie — z kolejną nagrodą.

Katalog nagród określony jest w art. 138 § l k.k.w. i uzupełniony w regulaminie. Zgodnie z k.k.w. do nagród, które mogą być przyznane skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności, w szczególności należą następujące:

- zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie,

~ zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej,

- zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu, bez osoby dozorującej,

- zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych,

- nagroda rzeczowa lub pieniężna,

- podwyższenie części wynagrodzenia za pracę, przypadającej skazanemu, nie więcej niż o 50%, na okres do 3 miesięcy,

- zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin,

- zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni.

Zawarta w k.k.w. lista nagród nie jest listą zamkniętą. Według § 2 art. 138 k.k.w. inne nagrody określa regulamin. Stosownie do tego § 47 ust. l regulaminu przewiduje, że poza wymienionymi

w k.k.w. nagrodami są także:

- pochwala,

- zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, sportowych lub wychowania fizycznego,

- zezwolenie na przekazanie osobie najbliższej upominku,

- zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży,

- zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym,

- zezwolenie na telefoniczne porozumienie się z rodziną i innymi osobami bliskimi na koszt zakładu karnego.

Kodeks karny wykonawczy utrzymał obydwie formy przepustek nagrodowych, a nawet wydłużył czas ich trwania. Przepustka związana z zezwoleniem na widzenie bez dozoru poza obrębem zakładu karnego z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania może być udzielona na czas nie przekraczający 30 godzin.Łączna liczba takich nagród nie może jednak przekraczać 28 w ciągu roku. Druga przepustka nagrodowa związana z zezwoleniem na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru może obejmować okres

do 14 dni, przy czym łączny czas trwania tych nagród nie może przekraczać 28 dni w roku. Artykuł 139 § l k.k.w. wymienia dwie przesłanki przyznania przepustki nagrodowej. Pierwszą z nich stanowi pozytywna prognoza zachowania się skazanego podczas pobytu poza zakładem karnym. Druga przesłanka ma charakter formalny i dotyczy odbycia przez skazanego określonej części kary. Oprócz nagród istotnym środkiem oddziaływania na skazanych są kary dyscyplinarne. Stosowanie kar dyscyplinarnych zmierza do zapewnienia przestrzegania przez skazanych ustalonego w zakładzie karnym porządku oraz wykonywania przez nich swoich obowiązków. Wychowawczy aspekt stosowania kar polega na tym, że w odniesieniu do osób ukaranych stanowią środek skłaniający do poprawy zachowania w przyszłości, a pozostałych skazanych powstrzymują od dokonania przekroczeń podobnych do

tych, za które je wymierzono.Według art. 142 § l k.k.w. skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za zawinione naruszenie nakazów lub zakazów wynikających z ustawy, regulaminu lub innych przepisów wydanych na jej podstawie albo porządku ustalonego w zakładzie karnym albo miejscu pracy.Kodeks karny wykonawczy zawiera natomiast zamknięty katalog kar dyscyplinarnych. Zgodnie z art. 143 k.k.w. do kar dyscyplinarnych należy:

- nagana,

- pozbawienie wszystkich lub niektórych nie wykorzystanych przez skazanego nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania na okres do 3 miesięcy,

- pozbawienie korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych, z wyjątkiem korzystania z książek i prasy na okres do 3 miesięcy,

- pozbawienie możliwości otrzymania paczek żywnościowych na okres do 3 miesięcy,

- pozbawienie lub ograniczenie możliwości dokonywania zakupów artykułów żywnościowych lub wyrobów tytoniowych na okres do 3 miesięcy,

- udzielanie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą na okres do 3 miesięcy,

- obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę, nie więcej niż o 25%, na okres do 3 miesięcy,

- umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 28 dni.

Obecnie najsurowszą karę dyscyplinarną stanowi umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 28 dni. Zgodnie z regulaminem (§ 54) karę tę wykonuje się w wyznaczonej celi, wyposażonej w dodatkowe zabezpieczenia techniczno-ochronne. W trakcie wykonywania kary skazany pozbawiony jest możliwości:

- korzystania z widzeń i samoinkasujących aparatów telefonicznych,

- korzystania ze sprzętu audiowizualnego i komputerowego,

- bezpośredniego uczestniczenia, wspólnie z innymi skazanymi, w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii,

- korzystania z udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych ,sportowych i wychowania fizycznego, z wyjątkiem korzystania z książek i prasy,

- dokonywania zakupów artykułów żywnościowych,

- otrzymywania paczek żywnościowych,

- uczestniczenia w nauczaniu i zatrudnieniu poza celą,

- korzystania z własnej odzieży i obuwia.

Kary dyscyplinarne wymierza dyrektor zakładu karnego.Może on upoważnić inną osobę do wymierzania niektórych kar dyscyplinarnych, takich jak nagana, pozbawienie niewykorzystanych nagród lub ulg oraz pozbawienie korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych. Przepisy k.k.w. określające procedurę wymierzania kar dyscyplinarnych akcentują konieczność zebrania odpowiedniego materiału dowodowego i zapewnienia skazanemu prawa do obrony. Zgodnie z art. 145 § 2 k.k.w. wymierzenie kary dyscyplinarnej następuje po uprzednim wysłuchaniu obwinionego, zapoznaniu się z zeznaniami świadków, opinią wychowawcy oraz innych osób.

23. NA CZYM POLEGA UDZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA W WYKONYWANIU KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI.

Liczne organizacje charytatywne niosące pomoc uwięzionym i ich rodzinom istniały w Europie już w XVII wieku. Działalność tych organizacji wzorowana była na pracy więziennych sekcji męskich stowarzyszeń założonych przez św. Wincentego a Paulo, który uważany jest obecnie za prekursora nowocześnie pojmowanej pomocy dla osób pozbawionych wolności. Wiek XVIII przyniósł z kolei zainteresowanie losem więźniów opuszczających zakłady karne po odbyciu kary. Pod koniec tego stulecia we Francji zgłoszono propozycję roztoczenia opieki nad zwalnianymi z więzień, a w USA pod wpływem religijnej sekty kwakrów założono stowarzyszenie mające na celu m.in. udzielanie pomocy byłym więźniom. Działalność poszczególnych osób, instytucji i organizacji społecznych, niosących pomoc osobom uwięzionym, motywowana była różnymi czynnikami. W literaturze podejmującej problem udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności wskazuje się na trzy podstawowe racjonalizacje takiej działalności.

Pierwszą z nich stanowi zasada miłości bliźniego, eksponowana zwłaszcza w systemach religijnych. W myśl tej zasady skazanym należy pomagać, podobnie jak wszystkim innym cierpiącym i nieszczęśliwym. Innym sposobem racjonalizowania działalności polegającej na niesieniu pomocy uwięzionym jest odwołanie się do wartości społecznych niezależnych od przekonań religijnych, takich jak poczucie więzi z innymi czy obowiązki ludzi tworzących wspólnotę wobec siebie. Trzecia z kolei racjonalizacja działalności pomocowej odwołuje się do interesu społecznego. Pomoc skazanym w czasie odbywania przez nich kary pozbawienia wolności i po opuszczeniu zakładu karnego ułatwia im readaptację społeczną i tym samym zapobiega ponownemu popełnieniu przestępstwa.

W tym ujęciu pomoc udzielana skazanym traktowana jest jak integralna część programu działań zmierzających do ograniczenia rozmiarów przestępczości. W praktyce różne uzasadnienia świadczenia więźniom pomocy najczęściej współwystępują obok siebie. Pod wpływem rozwoju ruchu ochrony praw człowieka obok tych trzech wykrystalizowanych w ciągu wieków racjonalizacji pojawiła się kolejna, oparta na przekonaniu, że udział społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności sprzyja jawności więziennego życia i jest jednym z podstawowych warunków zapewnienia

praworządnego i humanitarnego postępowania z więźniami.

Obecnie zasada udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności poprzez podejmowanie działań na rzecz więźniów w trakcie odbywania przez nich kary oraz poprzez niesienie im pomocy po zwolnieniu z zakładu karnego stała się jedną z podstawowych zasad systemów penitencjarnych. Znalazła ona odzwierciedlenie m.in. w zaleceniach organów międzynarodowych.

Reguła 61 Wzorcowych Reguł Minimum Postępowania z Więźniami stanowi, że w postępowaniu z więźniami nie należy akcentować okoliczności wskazujących na ich wykluczenie ze społeczeństwa, ale należy podkreślać, że wciąż pozostają jego częścią. Z tego względu należy pozyskiwać instytucje społeczności lokalnej do wspomagania personelu więziennego w pracy resocjalizacyjnej.

Z zakładami karnymi powinni współpracować pracownicy socjalni, a do ich obowiązków powinno należeć podejmowanie działań zmierzających do utrzymania i poprawy stosunków pomiędzy więźniem a jego rodziną oraz organizacjami społecznymi, które mogą okazać się dla niego pomocne. Znaczenie współdziałania administracji więziennej ze społeczeństwem przy wykonywaniu kary pozbawienia wolności podkreślają także Europejskie Reguły

Więzienne. Reguła 43.1 przewiduje, że więźniom umożliwia się porozumiewanie z osobami i organizacjami spoza zakładu karnego tak często, jak jest to możliwe przy uwzględnieniu wymogów postępowania z nimi oraz bezpieczeństwa i porządku w zakładzie. Reguły 87-89 podkreślają konieczność zapewnienia więźniom możliwości korzystania z oddziaływań zmierzających do udzielenia im pomocy w powrocie do społeczeństwa, życia rodzinnego i zatrudnienia po zwolnieniu. W celu przygotowania więźniów do zwolnienia administracja więzienna powinna współdziałać ze służbami socjalnymi i organizacjami niosącymi więźniom pomoc w odnalezieniu swego miejsca w społeczeństwie. Przedstawicielom tych służb i organizacji należy umożliwić dostęp do więźniów konieczny dla udzielenia im pomocy w przygotowaniu do zwolnienia i opracowania programu opieki po opuszczeniu zakładu.

Rozwój pomocy uwięzionym w Poleca

Potrzeba udzielania pomocy uwięzionym akcentowana była w Polsce już w pierwszych opracowaniach z dziedziny penitencjarystyki, pochodzących z początku XIX wieku. Rozwój różnorodnych form tej pomocy nastąpił w okresie międzywojennym, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1923 r. powołano Towarzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat". Zgodnie ze statutem działalność „Patronatu" miała na celu zwłaszcza poprawę stanu moralnego i bytu materialnego więźniów we współdziałaniu z władzami więziennymi oraz wychowanie, nauczanie i przygotowanie do pracy zarobkowej skazanych nieletnich. Statut „Patronatu" przewidywał także wykonywanie dozorów nad skazanymi zwolnionymi warunkowo i wspieranie pod względem moralnym i materialnym rodzin więźniów. Jedną z ważniejszych form działalności „Patronatu" było powołanie kuratorów więziennych, do których należało pomaganie więźniom, przyjmowanie i wyjaśnianie ich skarg, interweniowanie u władz więziennych w celu utrzymania właściwego stanu sanitarnego zakładu. Na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa przy zakładach karnych powołano komitety więzienne, współdziałające z administracją więzienną w zakresie opieki moralnej, nauczania i zatrudnienia skazanych. Członkowie komitetu mieli prawo wstępu do zakładu karnego i komunikowania się z więźniami. W porozumieniu z urzędami opieki społecznej i Towarzystwem „Patronat" podejmowali także działania zmierzające do zapewnienia osobom zwalnianym z zakładów karnych środków utrzymania. W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej wyeliminowano różne formy udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności. W 1948 r. ostatecznie zlikwidowano „Patronat", który po roku 1945 mógł działać jedynie w bardzo ograniczonym zakresie. Totalitarny charakter państwa nie pozwalał na utrzymanie na terenie więzień działalności organizacji społecznych niezależnych od ośrodków władzy. Zadania związane z udzielaniem pomocy skazanym opuszczającym zakłady karne przejęte zostały przez organy państwowe.

Pierwszą powojenną organizacją społeczną, której zadaniem było m.in. uzupełnianie działalności państwa w zakresie pomocy skazanym, był utworzony w 1958 r. Polski Komitet Pomocy Społecznej. Sekcje pomocy postpenitencjarnej Komitetu zajmowały się przede wszystkim świadczeniem pomocy materialnej skazanym opuszczającym zakłady karne i ich rodzinom. Pewne, choć ograniczone możliwości włączenia przedstawicieli społeczeństwa do procesu wykonywania kary pozbawienia wolności pojawiły się w latach siedemdziesiątych w związku z wydaniem przepisów dopuszczających utworzenie przy zakładach karnych rad penitencjarnych. Rady penitencjarne miały zajmować się świadczeniem pomocy materialnej oraz organizowaniem szkolenia, zatrudnienia, zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych dla skazanych. Były one jednak całkowicie zależne od administracji więziennej, ponieważ powołanie rady należało do kompetencji naczelnika zakładu karnego. W praktyce nie odegrały one większej roli, podobnie jak społeczne rady penitencjarne tworzone w latach osiemdziesiątych przez prezesów sądów wojewódzkich. Na początku lat osiemdziesiątych podjęto próbę reaktywowania „Patronatu". W 1981 r. zarejestrowano Stowarzyszenie Pomocy Osobom Uwięzionym i ich Rodzinom „Patronat", a kilka tygodni wcześniej —Polskie Stowarzyszenie Penitencjarne. Znaczna część członków tego drugiego stowarzyszenia wywodziła się ze środowisk naukowych zajmujących się problematyką kryminologii, patologii społecznej i penitencjarystyki. Obok udzielania pomocy uwięzionym i ich rodzinom celem działalności stowarzyszenia było także wpływanie na humanizację wykonania kary pozbawienia wolności. Działalność obydwu stowarzyszeń została zawieszona po wprowadzeniu stanu wojennego, a jej podjęcie stało się możliwe dopiero po zmianach politycznych, jakie zaszły w roku 1989. Doszło wtedy do połączenia stowarzyszeń w Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat". Działalność tego stowarzyszenia koncentruje się wokół udzielania wszechstronnej pomocy osobom pozbawionym wolności i ich rodzinom, niesienia im pociechy duchowej, pomocy materialnej i prawnej, a także pomocy w społecznej readaptacji skazanych zwolnionych z zakładów karnych.

Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce zapoczątkowane w roku 1989 doprowadziły do otwarcia zakładów karnych na współpracę z instytucjami i organizacjami, których statuty przewidują świadczenie pomocy osobom uwięzionym. Jednocześnie nastąpiło nawiązanie współpracy pomiędzy administracją więzienną a Kościołem Katolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi. W połowie lat dziewięćdziesiątych współpraca zakładów karnych z domami kultury, bibliotekami, ośrodkami sportu i rekreacji oraz klubami sportowymi miała dość powszechny charakter. Na terenie zakładów karnych działały liczne organizacje zajmujące się terapią uzależnień: ośrodki MONAR-u, Kluby Anonimowych Alkoholików, Fundacja Batorego wspierająca realizację programu odwykowego „Atlantis". Ponad 200 duchownych Kościoła Katolickiego oraz przedstawiciele kilkunastu innych kościołów i związków wyznaniowych prowadzili w jednostkach penitencjarnych pracę duszpasterską, udzielali posług religijnych i uczestniczyli w działalności charytatywnej i kulturalno-oświatowej. W sprawowaniu społecznej kontroli nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności uczestniczyły wyspecjalizowane podmioty działające w zakresie ochrony praw jednostki, takie jak Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat", Komitet Helsiński czy Rzecznik Praw Obywatelskich. Wejście w życie k.k.w. z 1997 r., akcentującego zasadę współudziału społeczeństwa w wykonywaniu

kary pozbawienia wolności, w dużym stopniu sankcjonowało rozwiniętą w tym zakresie wcześniej praktykę.

Zasada udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności

W toku prac nad projektem k.k.w. zadecydowano, że przepisy normujące zasady uczestnictwa społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń i świadczeniu pomocy w społecznej readaptacji skazanych zostaną włączone do kodeksu. Według uzasadnienia k.k.w. była to „chyba jedna z najbardziej spektakularnych zmian w reformowanym prawie karnym wykonawczym, na podstawie której przedstawiciele stowarzyszeń, organizacji i instytucji będą mogli w sposób określony odrębnymi przepisami uczestniczyć w wykonywaniu kar i środków karnych, co jest zgodne z postanowieniami Reguł Minimum oraz Europejskich Reguł Penitencjarnych Przepisy k.k.w. (art. 38 § l) dopuszczają udział społeczeństwa nie tylko w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, ale

także innych kar i środków orzeczonych w postępowaniu karnym. Współuczestniczenie społeczeństwa w wykonywaniu tych kar i środków opiera się na podobnych zasadach, jak w wypadku kary pozbawienia wolności. Z uwagi na izolacyjny charakter tej ostatniej kary, długoletni niekiedy pobyt skazanych w zakładach karnych i znaczenie udzielonej im pomocy dla ułatwienia readaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu, zasada udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń nabiera szczególnego znaczenia właśnie w odniesieniu do kary pozbawienia wolności.

Krąg podmiotów, które mogą uczestniczyć w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, określony został w przepisach k.k.w. dość szeroko i obejmuje osoby godne zaufania pragnące działać indywidualnie, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje, które wśród celów swojej działalności mają również cele związane z udziałem w wykonywaniu orzeczeń i pomocą w społecznej readaptacji skazanych. Jedną z form współdziałania tych podmiotów w wykonywaniu kary pozbawienia wolności jest uczestniczenie w udzielaniu pomocy skazanym osadzonym w zakładach karnych, zwalnianym z takich zakładów oraz ich rodzinom. Inne formy współdziałania w wykonywaniu kary pozbawienia wolności polegają na:

- uczestniczeniu w działalności resocjalizacyjnej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej prowadzonej w zakładach karnych (art. 38 § 2 k.k.w.),

- uczestniczeniu w odpowiednich radach i innych organach kolegialnych, powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów, Ministra Sprawiedliwości, podległe im organy i wojewodów,

- uczestniczeniu w sprawowaniu społecznej kontroli nad wykonywaniem kary (art. 39 § l k.k.w.).

Szczegółowe zasady udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności i pomocy w społecznej readaptacji skazanych określone zostały w aktach prawnych wydanych na podstawie upoważnienia zawartego w k.k.w. Jednym z takich aktów jest rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 1998 r. Według § l ust. l rozporządzenia uczestnictwo podmiotów określonych w k.k.w. w wykonywaniu kary pozbawienia wolności oraz w społecznej kontroli nad nią powinno służyć zwiększeniu efektywności działania organów państwowych w zakresie zapobiegania przestępczości i readaptacji społecznej skazanych oraz wzmacnianiu praworządnego działania tych organów. Podejmowane działania społeczne nie mogą jednak naruszać zasad regulujących wykonywanie kary ani porządku obowiązującego w zakładzie karnym. Uczestniczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, społecznej, kulturalnej, oświatowej, sportowej i religijnej w zakładach karnych wymaga uprzedniego porozumienia z dyrektorem zakładu, zawartego w formie pisemnej. Do wniosku o zawarcie porozumienia obok dokładnego określenia programu planowanych działań należy dołączyć wykaz osób, które będą bezpośrednio uczestniczyć w ich realizacji jako przedstawiciele stowarzyszeń, fundacji, organizacji i instytucji, kościołów i innych związków wyznaniowych oraz dane, pozwalające na ocenę, czy osoby te spełniają odpowiednie wymogi. Zgodnie z § 2 rozporządzenia osobą godną zaufania oraz przedstawicielem odpowiedniego podmiotu, podejmującym działania w zakresie uczestnictwa w wykonywaniu orzeczeń i społecznej kontroli nad ich wykonywaniem, może być tylko ten, kto odpowiada następującym warunkom:

- korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich,

- nie był skazany za przestępstwo popełnione umyślnie,

- nie został pozbawiony praw rodzicielskich lub opiekuńczych,

- daje rękojmię należytego wykonywania przyjętych na siebie obowiązków,

- ukończył 24 lata, a w wyjątkowych wypadkach 21 lat, jeżeli posiada kwalifikacje lub doświadczenie życiowe wskazujące na przydatność w prowadzeniu działalności wychowawczej i resocjalizacyjnej.

Z treści § 5 rozporządzenia wynika, że osoby godne zaufania oraz stowarzyszenia, fundacje, organizacje, instytucje, kościoły i inne związki wyznaniowe sprawują społeczną kontrolę nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności w ramach działań prowadzonych lub koordynowanych przez odpowiednie rady i inne uprawnione organy kontroli. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywa Rada Główna do spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy

Skazanym, powoływana na podstawie art. 40 § l k.k.w. przez Prezesa Rady Ministrów. Z mocy przepisów k.k.w. w Radzie Głównej zasiadają przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości. Policji, Służby Więziennej oraz niektórych ministerstw. W jej skład mogą też wchodzić osoby godne zaufania działające indywidualnie, przedstawiciele stowarzyszeń, fundacji, organizacji i instytucji mających wśród celów swojej działalności współuczestniczenie w wykonywaniu orzeczeń i udzielaniu pomocy skazanym, przedstawiciele kościołów i innych związków wyznaniowych, a także przedstawiciele związków zawodowych, samorządu zawodowego i nauki. Szczegółowe zasady i tryb powoływania Rady Głównej określone zostały w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 1998 r.

Do podstawowych zadań Rady należy koordynowanie współdziałania organów państwowych i przedstawicieli społeczeństwa w zapobieganiu przestępczości i wykonywaniu orzeczeń, świadczenie pomocy w readaptacji społecznej, wykonywanie kontroli społecznej i dokonywanie oceny polityki penitencjarnej.

Artykuł 40 § 3 k.k.w. uprawnia wojewodów do powoływania — w zależności od potrzeb — terenowych rad do spraw społecznej readaptacji i pomocy skazanym. Kodeks karny wykonawczy nie przesądza, dla jakich jednostek administracyjnych mogą być powoływane rady terenowe, stąd mogą one być tworzone jako rady wojewódzkie, powiatowe, gminne czy też rady dla poszczególnych miejscowości. Rady terenowe wykonują podobne zadania

jak Rada Główna, ale ograniczone do obszaru, dla którego zostały

powołane.

Kolejna możliwość sprawowania społecznej kontroli nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności wynika z treści art. 77 k.k.w. Na mocy tego przepisu dyrektor zakładu karnego może powołać w zakładzie inne niż komisja penitencjarna organy kolegialne. W skład tych organów poza funkcjonariuszami Służby Więziennej i pracownikami zakładu mogą wchodzić także osoby spoza zakładu karnego. Paragraf 2 art. 77 k.k.w. stanowi, że takie organy kolegialne mogą podejmować zadania związane z oddziaływaniem na skazanych, a zwłaszcza z organizacją ich zatrudnienia i przygotowaniem do zwolnienia oraz współpracą z instytucjami, organizacjami, stowarzyszeniami i fundacjami, świadczącymi pomoc skazanym i ich rodzinom. W nauce prawa karnego wykonawczego wskazuje się, że organy kolegialne mogą być powoływane na czas nieokreślony w celu wypracowania sposobów rozwiązania

problemów, które więziennictwo napotyka przez dłuższy czas (na przykład problemu zatrudnienia skazanych) lub doraźnie w celu zażegnania określonego kryzysu czy konfliktu. Jakkolwiek art. 77 § 2 k.k.w. nie wymienia sprawowania społecznej kontroli nad wykonywaniem kary pozbawienia wolności wśród zadań tych organów, to jednak nie ulega wątpliwości, że takie zadania mogą one

realizować w oparciu o ogólne przepisy k.k.w. dotyczące uczestniczenia społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń.

Szczególną formę udziału społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności przewiduje art. 42 § l k.k.w., który pozwala skazanemu na ustanowienie osoby godnej zaufania jako swojego przedstawiciela. Przedstawiciel skazanego może działać wyłącznie w jego interesie i w tym celu może w jego imieniu składać skargi, wnioski i prośby do właściwych organów i instytucji. Ustanowienie osoby godnej zaufania jako przedstawiciela skazanego

wymaga formy pisemnej i następuje za zgodą tej osoby. Z treści art. 42 § l k.k.w. wynika, że przedstawicielem skazanego może być zwłaszcza osoba będąca przedstawicielem stowarzyszenia, fundacji, organizacji lub instytucji zajmującej się uczestniczeniem w wykonywaniu orzeczeń i udzielaniem pomocy w społecznej readaptacji skazanych. Przedstawiciel skazanego jest w polskim systemie penitencjarnym instytucją nową, nieznaną poprzednio obowiązującemu k.k.w. Celem wprowadzenia tej instytucji, traktowanej jako jedna z najważniejszych innowacji w wykonywaniu kar, było przede wszystkim wzmocnienie ochrony prawnej skazanych, którzy często nie mogą sobie pozwolić na opłacenie adwokata profesjonalnie zajmującego się reprezentowaniem ich interesów na etapie wykonywania orzeczonych kar i środków.

24. PROBLEMATYKA NIELETNICH.

1. Zagadnienia wstępne

Zgodnie z art. 10 § l k.k./ odpowiedzialność za popełnienie czynu zabronionego ponosi ten, kto w chwili czynu ukończył 17 lat. Jednak zgodnie z art. 10 § 2 k.k. nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. według k.k. 134, art. 148 § l, 2 lub 3, art. 156 § l lub 3, art. 163 § l lub 3, art. 166, art. 173 § l lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § l lub 2 oraz w art. 280 k.k., może odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Natomiast w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sad zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają (art. 10 § 4 k.k.).

Tak więc w zasadzie odpowiedzialność karną ponosi osoba, która temperę criminis ukończyła już 17 lat. Ci zaś, którzy w chwili czynu nie maje} jeszcze 17 lat, podlegają odrębnemu reżimowi prawnemu.

Kwestie związane z traktowaniem nieletnich, którzy weszli w konflikt z prawem, reguluje w naszym kraju odrębna ustawa. Jest to ustawa z dnia 26 października 1982 r, o postępowaniu w sprawach nieletnich. W dziedzinie „prawa nieletnich" wydano również wiele rozporządzeń, które w sposób szczegółowy regulują kwestie z nimi związane. Ustalenie zasad odpowiedzialności nieletnich sprawców czynów karalnych nastąpiło na przełomie XIX i XX w. Wpłynął na to rozwój kryminologii, zwrócono także uwagę na odrębność psychospołeczną nieletnich i potrzebę stosowania wobec nich odrębnych środków. Była to ogromna zmiana, gdyż wcześniej, przez wieki, nieletnich traktowano bądź jako nieodpowiedzialne dzieci, bądź jako „małych dorosłych", podlegających złagodzonemu karaniu. W 1854 r. angielska ustawa o postępowaniu z nieletnimi wprowadziła praktykę kierowania nieletnich przestępców do specjalnych szkół poprawczych (reformatory schools) albo poddania ich pod dozór kuratora w ramach tworzącej się probacji. „Kamieniem węgielnym" w tej dziedzinie było, jak się uważa, utworzenie w Chicago w 1899 r. pierwszego sądu dla nieletnich. W pierwszej połowie XX w. nastąpił szybki rozwój sądownictwa dla nieletnich, w Europie pierwsze takie sądy powstały w 1908 r. we Frankfurcie nad Menem i Kolonu, w Polsce — w 1919 r. w Łodzi, Warszawie i Lublinie.

W Polsce międzywojennej tak k.k. z 1932 r. jak i k.p.k. z 1928 r. zawierały unormowania dotyczące postępowania z nieletnimi. Zgodnie z przyjętymi już wówczas koncepcjami, w istotnym zakresie oparte były one na innych zasadach niż przepisy dotyczące

dorosłych. W sprawach nieletnich można zauważyć dwa modele postępowania: model opiekuńczo-wychowawczy albo model poprawczy. Ogólnie biorąc, w modelu opiekuńczo-wychowawczym stosuje się środki nieizolacyjne, np. ustanawia się kuratelę, zobowiązuje się sprawcę do naprawienia wyrządzonej szkody, do przeproszenia pokrzywdzonego, orzeka się zakaz prowadzenia pojazdów itp. Model poprawczy polega na tym, że nieletniego sprawcę umieszcza się na pewien czas w ośrodku poprawczym. Postępowanie toczy się w sądzie rodzinnym.

Sprawą niezmiernie istotną w postępowaniu z nieletnimi jest ich resocjalizacja, jest to wtórne uspołecznienie osób wykolejonych, czyli pewna odmiana socjalizacji. Postępowanie celowościowe, prowadzące do ponownego zsocjalizowania, nazywane jest oddziaływaniem (wychowywaniem) resojalizacyjnym. Resocjalizacja to procesy zmian, jakie zachodzą w osobowości i zachowaniu.322 W zasadzie bez znaczenia pozostaje fakt, czy nieletni, który ma być poddany resocjalizacji, przebywa w zakładzie poprawczym, czy nie. Natomiast resocjalizacja w warunkach izolacyjno-zakładowych oraz otwartych wywołuje zastrzeżenia i uwagi krytyczne, a w mniejszym stopniu pochwały. Wychowawcy z zakładów poprawczych przyznają, że w swojej pracy oczekują porażki mierzonej powrotnością ich podopiecznych na drogę przestępstwa po wyjściu z zakładu.

W procesie resocjalizacji nieletnich w warunkach kurateli sądowej niezwykle ważną rolę odgrywają kuratorzy sądowi. W kurateli sądowej występują dwa typy kuratorów: zawodowi i społeczni. Kuratorzy społeczni to najczęściej emerytowani lub czynni nauczyciele, urzędnicy, prawnicy, studenci, funkcjonariusze jednostek zmilitaryzowanych.

Czynnikami istotnymi dla skuteczności dozorów są: predyspozycje osobowościowe i przygotowanie pedagogiczne kuratorów, częstotliwość i miejsce kontaktów z nieletnimi, metody i formy oddziaływań resojalizacyjnych. Pierwszy kontakt z kuratorem może rzutować na cały efekt dozoru. Kurator musi zwracać uwagę, by miejsce spotkania nie było dla nieletniego uciążliwe ani nie wzbudzało negatywnych emocji. Większość pierwszych spotkań kuratora z nieletnim odbywa się w domu rodzinnym nieletniego. Niektórzy kuratorzy wolą jednak, aby takie spotkanie odbyło się w sądzie. Kuratorom brakuje często systematyczności i ciągłości w prowadzeniu dozoru, co w istotny sposób hamuje powrót dozorowanego do normalnego życia w rodzinie i społeczeństwie. Szczególnie istotne w resojalizacji jest dobór metod i form pracy z nieletnimi. Niski poziom wiedzy pedagogicznej i brak predyspozycji wielu kuratorów nie pozwala im odpowiednio zindywidualizować swoich poczynań wobec podopiecznych. Ich metody pracy często ograniczają się do metod słownych niepozbawionych moralizatorstwa. Inne oddziaływania wychowawcze przez nich stosowane to przekonywanie i doradzanie, analizowanie postępowania nieletniego, ocenianie. Kuratorzy straszą konsekwencjami, niewielu z nich udziela pomocy rodzinom nieletniego, niektórzy z nich nie są w stanie sprecyzować stosowanych przez siebie form pomocy samemu nieletniemu. W niektórych przypadkach można zauważyć element represji, zupełnie nieskuteczny w zwalczaniu zachowań dewiacyjnych. Najbardziej efektywnym (rzadziej stosowanym) modelem

pracy kuratora z nieletnim jest model terapeutyczno-opiekuńczy, który polega na zależności wewnętrznej kuratora i podopiecznego. Najmniej efektywny okazał się model oparty na zależności formalno-zewnętrznej kuratora i podopiecznego.

Innym miejscem, w którym nieletni może zostać poddany resocjalizacji, jest zakład poprawczy. Niestety, zakłady poprawcze często traktują swoich wychowanków jako przestępców, czyli patrzą na nich przez pryzmat ich czynów naruszających prawo i z tego powodu nie są najkorzystnieszym miejscem na przeprowadzanie terapii. Nie może to jednak usprawiedliwiać braku takich działań. Najczęściej jednak w polskich zakładach poprawczych istnieje system dyscyplinarno-izolacyjny, w którym stosuje się karę, izolację, środki nacisku i przymusu oraz dyscyplinę opartą na dominacji wychowawcy.327

Zdaniem Z. Bartkowicza, istnieję powiązania między agresją a wykolejeniem, a jednocześnie możliwości terapii agresorów. Agresywności rozpoznawanej po jej zachowaniowych przejawach, czyli w oparciu o akty szkodzenia innym ludziom, nie da się sprowadzić do samego tylko zachowania. Zaburzenie to jest jednocześnie stanem osobowości i obejmuje sferę emocjonalną i poznawczą. Agresywność rozpatruje się jako produkt uczenia się nie tylko określonych zachowań, ale też sposób emocjonalnego reagowania oraz przyswajania sobie nawyków poznawczych. Jest najbardziej charakterystyczną właściwością osób wykolejonych przestępczo. Istotą antagonizmu destruktywnego, czyli stanu wykolejenia jednostki, są agresywne nastawienia poznawcze i emojonalne, które w sferze zachowaniowej dają o sobie znać jako reakcje negatywne. Wiele sposobów pomocy terapeutycznej może pomóc agresorom, jednak większość z nich oparta jest na zasadach uczenia się. Oprócz oduczania obejmującego sferę zachowaniową, coraz częściej proponuje się oduczanie agresywnych emocji i zmianę wadliwych schematów poznawczych. Najbardziej obiecujący jest kierunek psycho-edukacyjny poszukiwań, uwzględniający wielopłaszczyznową naturę agresji, proponując kompleksową terapię agesorów, także przez zastąpienie jej najwłaściwszą alternatywą — zachowaniem

i skłonnościami prospolecznymi.

2. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

Jak wiadomo, kwestie związane z traktowaniem nieletnich, którzy weszli w konflikt z prawem, reguluje odrębna ustawa, czyli ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (u,p.n.). Ustawa była kilkakrotnie zmieniana, a ostatnio w 2000 r. została gruntownie znowelizowana. Nowelizacja owa weszła w życie 29 stycznia2001 r.

Preambuła do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich stanowi generalną wskazówkę intepretacyjną, mającą stużyć wszystkim organom państwowym, organizajom społecznym i obywatelom, stosującym przepisy tej ustawy, do prawidłowej ich wykładni.

Celami ustawy są; przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich i stworzenie warunków do nomalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem; umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa. Osiągnięciu tych celów podporządkowane jest stosowanie przewidzianych przez ustawę środków, jak i try-

bów postępowania.

Ustawa posługuje się pojęciem „nieletni" w trzech znaczeniach (art. l § l u.p.n.). W pierwszym znaczeniu „nieletni" to osoby do lat 18., wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją. Po drugie, „nieletni" to osoby między 13. a 17. rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń. Po trzecie, „nieletni" to osoby, wobec których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze; osoby te są określone jako nieletni do ukończenia przez nie 21 lat.

Krytycznie ocenia się brak określenia dolnej granicy wieku, poniżej której wyłączona byłaby możliwość prowadzenia postępowania wobec dziecka pod zarzutem demoralizacji.

Zgodnie z art. 2 u.p.n., przewidziane w ustawie działania podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy de-moralizacji albo dopuści się czynu karalnego. Wobec tego innymi ważnymi terminami odnoszącymi się do nieletnich, wymienionymi w art. l u.p.n. (i będącymi novum w polskim prawie karnym), są pojęcia „demoralizacji" i „czynu karalnego". Ustawa nie podaje definicji „demoralizacji", traktuje ją bardzo szeroko, co stwarzać może sposobność do dowolnego manipulowanią tym pojęciem. W art. 4 § l u.p.n. jedynie wyliczono okoliczności, które o świadczy o demoralizacji. Są to: uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu lub innych środków odurzających, prostytucja, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, naruszenie zasad współżycia społecznego.

Demoralizacja, jak się przyjmuje, oznacza szczególnie intensywną i względnie trwałą postać nieprzystosowania społecznego. Jest to proces odchodzenia od obowiązujących w społeczeństwie wartości moralnych, a przejawiający się niekiedy poprzez przestępczość czy wykolejenie jednostek.340 Termin „demoralizacja" spotkał się z krytyką w literaturze prawniczej, ze względu na nieprecyzyjność i pejoratywny wydźwięk sugerujący winę dziecka za demoralizację.

Następnym istotnym pojęciem jest „czyn karalny". Zgodnie z przepisem art. l § 2 u.p.n., jest to czyn zabroniony przez odpowiednie ustawy jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub jedno z wymienionych w tym przepisie wykroczeń. Czyn ten może popełnić tylko nieletni, który ukończył 13 lat. Dokonanie takiego czynu przez dziecko młodsze niż 13 lat można jedynie potraktować jako przejaw demoralizacji. Ustawodawca posługuje się terminem „czyn karalny", nie używając w odniesieniu do nieletnich pojęć „przestępstwo" i „wykroczenie". Spowodowane to było rezygnacją z ustalenia winy nieletniego. Brak ustalenia winy stanowi przeszkodę do uznania takiego czynu za przestępstwo lub wykroczenie w sensie prawnokarnym.

2. Środki stosowane wobec nieletnich

Zgodnie z art. 5 u.p.n., wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w przypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Możliwość orzeczenia tempore criminis nieletniemu kary przewiduje art. 10 § 2 k.k. (wspomniany wyżej), a także art. 13 i 94 u.p.n. Orzekając środki przewidziane wobec nieletnich, sąd bierze pod uwagę zarówno wartość wychowawczą i opiekuńczą środowiska rodzinnego, jak i stopień oraz przyczyny niedostosowania społecznego samych nieletnich.

Przepis art. 6 u.p.n. wymienia środki, jakie wobec nieletnich może zastosować sąd rodzinny. Sąd może:

1) udzielić upomnienia;

2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;

3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania — udzielających poręczenia za nieletniego;

5) zastosować nadzór kuratora;

6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów;

8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;

9) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym;

10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;

11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejsze ustawie do właściwości sąd rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Katalog środków wychowawczych, które można orzec względem nieletnich, jest długi. Jednak praktyka pokazuje, że nie wszystkie są wykorzystywane. Wobec nieletniego można orzec więcej niż jeden środek wychowawczy, o ile nie są to środki wykluczające się wzajemnie.

Upomnienie można stosować razem z innym środkiem, zwłaszcza ze zobowiązaniem nieletniego do określonego postępowania. Zwiększa to potencjał wychowawczy tego środka i tworzy szersze podstawy do jego stosowania.

Naprawienie wyrządzonej szkody i pojednanie sprawcy z ofiarą, to środki, które stosowane są od wielu lat w USA i krajach Europy Zachodniej. Niestety, w Polsce nie jest to rozpropagowana forma reakcji na czyn naruszający normy prawne. Podobnie zresztą jak mediacja.

Sąd rodzinny względem nieletniego może zastosować nadzór odpowiedzialny rodziny, jeśli ingerencja osoby trzeciej w życie rodziny jest zbędna. Możliwy jest nadzór organizacji, zakładu pracy czy osoby godnej zaufania. W praktyce jednak sądy najczęściej orzekają nadzór kuratora sądowego. Można nieletniego skierować do ośrodka kuratorskiego, czy ośrodka pracy z młodzieżą.

W stosunku do nieletniego można orzec zakaz powadzenia pojazdów i orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego; charakter tych środków nie jest jednoznaczny, ustawa wymienia te środki, mają one również pewne elementy środka zabezpieczającego, przeciwdziałającego popełnieniu w przyszłości czynu karalnego.

Jeśli istnieje taka konieczność, sąd umieszcza nieletniego w rodzinie zastępczej. Rodziną zastępczą może być małżeństwo lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim. Osoby takie muszą spełnić odpowiednie warunki: dać rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej, mieć obywatelstwo polskie i mieszkać w Polsce, korzystać z pełni praw cywilnych i obywatelskich, nie mogą być pozbawione praw rodzicielskich i opiekuńczych, nie mogą być chore na chorobę uniemożliwiającą należyte sprawowanie opieki, muszą mieć odpowiednie warunki mieszkaniowe i stałe źródło utrzymania.

Zmianie środowiska wychowawczego służy także (oprócz umieszczenia w rodzinie zastępczej) umieszczenie nieletniego w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo w ośrodku szkolno-wychowawczym.

Wobec nieletnich, którzy popełnili czyn karalny o znamionach przestępstwa, można zastosować środek poprawczy, jakim jest umieszczenie w zakładzie poprawczym (art. 10 u.p.n.).

Zgodnie z art. 10 u.p.n., sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, stanowiącego przestępstwo albo przestępstwo skarbowe, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić, jeżeli właściwości i warunki osobiste oraz środowiskowe sprawcy, jak również okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że mimo niewykonania środka poprawczego cele wychowawcze zostaną osiągnięte (art. 11 u.p.n.).

Zgodnie z art. 12 u.p.n., w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu łub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym; jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w odpowiednie; placówce opiekuńczo-wychowawczej, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony w stopniu głębokimi wymaga jedynie opieki w domu pomocy społecznej.

Zdaniem A. Strzembosza, środki penalne, mimo również resocjalizacyjnych zadań, jakie im się współcześnie niejednokrotnie przypisuje, nigdy nie są pozbawione elementu sprawiedliwej odpłaty, przynajmniej wówczas, gdy mamy do czynienia z karami.

Natomiast środki zabezpieczające maję zadania ochronne. W stosunku do nieletnich, zgodnie z art. 3a § l u.p.n., sąd rodzinny może z inicjatywy lub za zgoda pokrzywdzonego i nieletniego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Rozwiązanie takie wydaje się być korzystne z perspektywy obu stron, jednakże w praktyce stosuje się je bardzo rzadko.

4-. Postępowanie w sprawach nieletnich - zagadnienia procesowe

W postępowaniu w sprawach nieletnich istnieją zasadniczo dwa stadia procesu. piewsze to postępowanie przed sadem (rodzinnym, odwoławczym), drugie stadium to postępowanie wykonawcze. Podstadium postępowania przed sądem zawiera następujące fazy: postępowania przedrozpoznawczego, postępowania iii rcm i postępowania in personam (wyjaśniające). Fa/y postępowania rozpoznawczego to postępowanie opiekuńczo-wychowawcze i postępowanie poprawcze.

W sprawach nieletnich model postępowania przebiega w następujący sposób: postępowanie wyjaśniające, postępowanie rozpoznawcze (opiekuńczo-wychowawcze bądź poprawcze), postępowanie odwoławcze i postępowanie wykonawcze.

Postępowanie wyjaśniające rozpoczyna się wydaniem przez sędziego rodzinnego postanowienia o wszczęciu postępowania na podstawie art. 34 § l u.p.n. Jest to odpowiednikiem wszczęcia postępowania w sprawie karnej i jest przejawem zasady legalizmu.354 Postępowanie wyjaśniające prowadzi sędzia rodzinny. Zasada wyłącznej właściwości rzeczowej sądu rodzinnego dla spraw nieletnich jest zgodna z obowiązującą w postępowaniu cywilnym nieprocesowym regułą, że właściwym rzeczowo do orzekania

w sprawach podlegającym temu postępowaniu jest sąd rejonowy. Zasada ta jest również zgodna z podstawowymi aktami wyznaczającymi międzynarodowe standardy praw dziecka i formułowanymi w nich wymaganiami i zaleceniami, jakim powinny sprostać ustawodawstwa poszczególnych państw w zakresie szczególnej ochrony praw dziecka stającego przed sądem, w szczególności zaleceniem, aby sprawy nieletnich rozpatrywane były przez niezawisły organ odnoszący się do dzieci.Celem postępowania jest ustalenie czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on przez nieletniego popełniony. Postępowanie to ma ustalić, czy jest potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie (art. 33 u.p.n.). Zgodnie z art. 35 § l u.p.n., w postępowaniu wyjaśniającym należy zebrać, przeprowadzić i utrwalić dowody dotyczące popełnienia czynu karalnego oraz okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego. Należy zebrać dane dotyczące nieletniego, jego warunków wychowawczych, zdrowotnych i bytowych, a ponadto, zgodnie z § 274 ust. l regulaminu czynności sądów, dane dotyczące sytuacji materialnej nieletniego oraz jego rodziców lub innych osób zobowiązanych do alimentacji.

Stronami postępowania, w tym także postępowania wyjaśniającego, zgodnie z art. 30 u.p.n., są: nieletni, jego rodzice lub opiekun, prokurator. Pokrzywdzony nie ma prawa strony, ma prawo do wnoszenia zażaleń na postanowienie sędziego rodzinnego wydane na podstawie art. 21 u.p.n. o niewszczynaniu postępowania lub jego umorzeniu. Interesy pokrzywdzonego w trakcie postępowania reprezentuje prokurator.

W postępowaniu w sprawach nieletnich, następnym etapem jest postępowanie rozpoznawcze. Może ono przebiegać bądź jako postępowanie opiekuńczo-wychowawcze, bądź jako postępowanie poprawcze.

Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze uregulowane jest przez art. 44-47 u.p.n. i podporządkowane jest przepisom k.p.c. — trybu nieprocesowego, prowadzi je sędzia rodzinny. Celem tego postępowania jest konkretyzacja ustaleń dokonanych w postępowaniu wyjaśniającym, skontrolowanie, czy ustalenia te zostały dokonane prawidłowo oraz czy prawidłowe są zamierzenia w zakresie wyboru środka wychowawczego, a następnie orzeczenie go w stosunku do nieletniego. W tym postępowaniu nieletni może mieć obrońcę, natomiast obrońca musi występować w przypadkach, które uzasadniają obronę obligatoryjną już w postępowaniu wyjaśniającym (art. 36 § l u.p.n.).

Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze może zakończyć się zastosowaniem środków wychowawczych, zastosowaniem środków leczniczo-wychowawczych, umorzeniem postępowania, przekazaniem sprawy do rozpoznania w trybie postępowania poprawczego, przekazaniem sprawy prokuratorowi, jeżeli ujawniły się okoliczności wskazujące na konieczność zastosowania wobec nieletniego kary w oparciu o art. 10 § 2 k.k., przekazaniem sprawy szkole albo organizacji społecznej.

Postępowanie poprawcze regulują art. 48-55 u.p.n. Postępowanie to podporządkowane jest przepisom k.p.k. i wszczyna je sąd rodzinny z urzędu na podstawie postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym. Stronami postępowania są: nieletni, rodzice lub opiekunowie nieletniego, prokurator. Pokrzywdzonemu nie przysługuje prawo strony. W tym postępowania nieletni musi mieć obrońcę (obrona obligatoryjna). Postępowanie poprawcze rozpoznawane jest na rozprawie, sąd orzeka w składzie ławniczym (jest to wyjątek w postępowaniu w sprawach nieletnich). Podczas rozprawy sąd decyduje i orzeka wyrokiem, czy nieletniego należy umieści w zakładzie poprawczym. Po przeprowadzeniu rozprawy sąd może dojść do przekonania, że wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, wystarczające jest zastosowanie środków wychowawczych przewidzianych w u.p.n., wtedy wydaje postanowienie o zastosowaniu tych środków. Sąd orzeka postanowieniem także o umieszczeniu nieletniego w zakładzie

pomocy społecznej, szpitalu psychiatycznym lub innym zakładzie

leczniczym.

Postępowanie odwoławcze, regulowane przez przepisy art. 58-63 u.p.n., jest kolejnym etapem w postępowaniu w sprawach nieletnich. Środki odwoławcze mogą wnosić strony postępowania: nieletni, jego rodzice lub opiekunowie i prokurator. W postępowaniu w sprawach nieletnich występują dwa rodzaje środków odwoławczych: apelacja i zażalenie,361 Środki odwoławcze od orzeczeń wydanych w sprawach nieletnich przez sąd rodzinny rozpoznaje sąd okręgowy, w którego okręgu zapadło orzeczenie lub wydano zarządzenie podlegające zaskarżeniu, w składzie trzech sędziów (art. 58 u.p.n.).

Do rozpoznawania w drugiej instancji spraw należących do właściwości sądów rodzinnych powołane są, co do zasady, wydziały cywilne (odwoławcze) sądów okręgowych; jednak do rozpoznawania w drugiej instancji spraw przeciwko nieletnim o popelnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego, właściwy jest wydział karny (odwoławczy) sądu okręgowego.

Apelacja przysługuje stronom od: wyroku orzekającego umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym (art. 55 § 2 u.p.n.); postanowienia orzekającego zastosowanie środka wychowawczego z art. 6 pkt 1-9 u.p.n. (art. 55 § l u.p.n.), tj. postanowienia merytorycznie rozstrzygającego sprawę; postanowienia orzekającego zastosowanie środków leczniczo-wychowawczych i orzekającego uzupełniająco środek wychowawczy (art. 47a w zw. z art. 12 u.p.n.).

Zażaleniem można zaskażyć np. postanowienie sędziego rodzinnego o wszczędu postępowania, postanowienie sędziego rodzinnego o niewszczynaniu postępowania, postanowienie sędziego rodzinnego o umorzeniu postępowania; inne osoby mogą wnieść zażalenie na czynności dokonane podczas postępowania wyjaśniającego, jeśli czynności te naruszyły prawa tych osób; zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie sądu rodzinnego kończącego postępowanie w sprawie; na postanowienie i zarządzenia przewodniczącego itp.

W postępowaniu zażaleniowym, z wyjątkiem postępowania poprawczego i postępowania prowadzonego przez sąd zwykły w tybie przepisów k.p.k., stosuje się przepisy k.p.c. (art. 59 § 2 u.p.n.). Przepis art. 38 § 3 u.p.n. stanowi, że organem właściwym do rozpoznania zażaleń stron i innych osób na czynności naruszające ich prawa w postępowaniu wyjaśniającym jest sędzia rodzinny, a w wypadku zażalenia na jego czynności jest sąd rodzinny w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Warto w tym miejscu wspomnieć o środku zapobiegawczym, jakim jest umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich. Z natury rzeczy środek ów może być stosowany tak w postępowaniu wyjaśniającym, jaki w postępowaniu rozpoznawczym i odwoławczym

5. Wykonywanie środków wychowawczych i poprawczych

Postępowanie wykonawcze w sprawach nieletnich reguluje ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich w obszernym dziale IV ustawy, zatytułowanym „Postępowanie wykonawcze". W pięciu rozdziałach szczegółowo omówiono kwestie związane z postępowaniem wykonawczym w sprawach nieletnich, uwzględniając środki wychowawcze i lecznicze (rozdział 2), środek poprawczy (rozdział 3), stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym, w schronisku dla nieletnich, placówce opiekuńczo-wychowawczej, ośrodku szkolno-wychowawczym (rozdział 4), a także zatrudnianie nieletnich umieszczonych w zakładach poprawczych lub schroniskach dla nieletnich (rozdział 5).

Trzeba zwrócić uwagę na to, że przewidziane dla nieletnich środki wychowawcze, lecznicze i poprawcze, orzeczone w postępowaniu karnym na podstawie art. 10 §4 k.k., wykonuje sąd rodzinny (art. 69 § l infine u.p.n.). Odbywa się to według przepisów u.p.n.

Natomiast orzeczenie o karze, wydane w postępowaniu w sprawach nieletnich, wykonuje sąd właściwy według k.k. w. na podstawie przepisów tego kodeksu (art. 69 § 2 u.p.n.). Oczywiście, wszystkie środki orzeczone na podstawie u.p.n. wykonuje sąd rodzinny według przepisów tejże ustawy (art. 69 § l u.p.n.). Postępowanie wykonawcze, wedle art. 64 u.p.n., należy wszcząć bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne. Nakaz bezzwłocznego wszczęcia postępowania wykonawczego, gdy orzeczenie stato się wykonalne, a nie musi być prawomocne, związane jest z przepisem art. 578 k.p.c., który przewiduje wykonalność postanowień sądu opiekuńczego z chwilą ich ogłoszenia, względnie wydania. Pozwala to jak najszybciej podjąć działania zapobiegające demoralizacji nieletniego. Odnosi się tylko do orzeczeń wydanych w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym, ponieważ wykonalność orzeczeń w postępowaniu poprawczym następuje dopiero wtedy, gdy staną się prawomocne.

Przepis art. 65 u.p.n. uwzględnia potrzebę doprowadzenia do prawidłowego wypełniania obowiązków przez rodziców lub opiekunów nieletniego. Łączy się to z założeniem zawartym w preambule ustawy, iż przepisy mają służyć do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodzin i ich poczucia odpowiedzialności za

wychowanie nieletnich.

Zgodnie z przepisem art. 65 u.p.n., celem oddziaływań wychowawczych wszystkich środków resocjalizacyjnych jest osiągnięcie korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletnich, które umożliwiłyby im prawidłowy rozwój i funkcjonowanie w życiu społecznym, osobistym. Cele resocjalizacji uwzględniają dobro dziecka, jego interes. Zasada dobra dziecka oznacza danie mu prawa do poprawy swojego postępowania i ukształtowania poczucia odpowiedzialności za swoje zachowanie i wdrożenia do podjęcia społecznie użytecznej pracy. Daje się mu prawo do popełniania błędów i korzystania z przywilejów, które nie przysługują dorosłym popełniającym przestępstwo. Sędzia dla nieletnich stosuje środki wychowawcze i poprawcze, dopiero na dalszym planie stawia wagę czynu zabronionego. W pewnym sensie odmawia karania dziecka. Celem postępowania nie jest sankcjonowanie przeszłości, ale przygotowanie przyszłości nieletniego sprawcy.

Podczas pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej, w schronisku dla nieletnich oraz w zakładzie poprawczym, nieletniemu zapewnia się nauczanie ogólnokształcące i zawodowe, działalność kulturalno-oświatową i sportową, działalność mającą na celu rozwijanie aktywności społecznej i wdrożenie do pracy użytecznie potrzebnej, a także dostęp do świadczeń zdrowotnych (art. 66 § 2 u.p.n.).

Nieletni może również prowadzić korespondencję, jednak nie może być ona kontrolowana przez dyrektora zakładu, gdy nieletni prowadzi ją z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Rzecznikiem Praw Dziecka oraz organami powołanymi na podstawie ratyfikowanych w drodze ustawy przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka (art. 66 § 3 u.p.n.).

Nieletni ma prawo do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz bezpośedniego uczestniczenia w nabożeństwach odprawianych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich. Ma prawo, na podstawie art. 66a u.p.n., do nauki religii, uczestniczenia w lekcjach religii itp.

Ważną rolę w postępowaniu wykonawczym sprawuje sędzia rodzinny. Pełni on nadzór nad wykonywaniem wielu środków wychowawczych, leczniczo-wychowawczych, środka poprawczego i środków tymczasowych. Zgodnie z art, 77 u.p.n.369 nadzór, który sprawuje sędzia rodzinny, obejmuje wykonywanie orzeczeń o umieszczeniu nieletnich w: placówkach resocjalizacynych, opiekuńczo-wychowawczych, zakładach publicznych opieki zdrowotnej i zakładach pomocy społecznej, rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych, kuratorskich ośrodkach pracy z młodzieżą, schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych, a także decyzji o umieszczeniu nieletnich w policyjnych izbach dziecka. Sędzia rodzinny ma prawo do wstępu w każdym czasie na teren nadzorowanej jednostki oraz do pomieszczeń, w których przebywają nieletni, ma prawo przeglądać dokumenty i żądać wyjaśnień od administracji odpowiednich zakładów, przeprowadzać na osobności rozmowy z nieletnimi oraz ma prawo do badania ich próśb i skarg. W zakres sprawowanego nadzoru wchodzi legalność umieszczenia nieletniego w zakładzie, placówce czy innej instytucji, a także prawidłowość wykonywania orzeczenia.

Jedną z zasad postępowania wykonawczego jest zindywidualizowanie traktowania nieletniego (art. 66 u.p.n.). Sąd rodzinny ma w tym zakresie dużą swobodę przy orzekaniu środków odpowiednich do potrzeb wychowawczych i osobowości nieletniego. Podstawowymi środkami i metodami, które pozwalają na indywidualizację w oddziaływaniu na nieletnich są:

a) typ zakładu (resocjalizacyjny, poprawczy);

b) rodzaj zakładu (w przypadku zakładu poprawczego — np. zakład zwykły, półotwarty, o wzmożonym nadzorze wychowawczym, o wzmożonej opiece psychiatryczno-psychologicznej);

c) grupy wychowawcze;

d) możliwość modyfikowania orzeczonego środka w postępowaniu wykonawczym (art. 79 u.p.n.);

e) możliwość zmiany rodzaju zakładu poprawczego (art. 85 § 2 u.p.n.);

f) możliwość umieszczenia poza zakładem poprawczym na pod-

stawie art. 90 u.p.n.

Jeśli względy wychowawcze za tym przemawiają, sąd rodzinny może zmieniać, zgodnie z art. 79 u.p.n., środki wychowowcze, może odstąpić od stosowania orzeczonego środka wychowawczego. Sąd według przepisu art. 71 u.p.n. może udzielić nieletniemu odroczenia lub przerwy w wykonywaniu środka wychowawczego albo środka poprawczego, w razie jego choroby i z innych ważnych przyczyn.

W przypadku, gdy nastąpi istotna poprawa postawy i zachowania nieletniego, sąd może warunkowo odstąpić od wykonania środka poprawczego (art. 88 u.p.n.). Sąd ma w tym przypadku możliwość elastycznego reagowania, ale jeśli orzeka odstąpienie od wykonania środka poprawczego, stosuje wobec nieletniego środki wychowawcze. Jednak jeśli w okresie próby sąd uzna, że przemawiają za tym względy wychowawcze, może zarządzić w każdej chwili umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.372

6. Wykonywanie środków poprawczych

Zgodnie z przepisem art. 85 § l u.p.n., sąd rodzinny, kierując do wykonania orzeczenie o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym, może określić rodzaj tego zakładu. Według art. 85 § 2 u.p.n., zmiana rodzaju zakładu w wypadku określonym w § l oraz przeniesienie nieletniego do zakładu poprawczego o wzmożonym nadzorze wychowawczym wymagają zgody sędziego rodzinnego, chyba że ze względu na szczególne okoliczności sprawy konieczne jest natychmiastowe przeniesienie nieletniego; przeniesienie takie wymaga zatwierdzenia przez sędziego rodzinnego. Zgodnie z art. 85 § 3 u.p.n., w wypadkach, o których mowa w § 2, orzeka w drodze postanowienia sędzia rodzinny sprawujący nadzór nad zakładem poprawczym, w którym nieletni przebywa.

Pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez niego 21 lat. Artykuł 86 u.p.n. umożliwia wcześniejsze warunkowe zwolnienie nieletniego z zakładu poprawczego. Nie może to nastąpić wcześniej niż przed upływem 6 miesięcy od umieszczenia go w zakładzie. Merytoryczną przesłankę stanowią postępy w wychowaniu nieletniego, pozwalające sądzić, że po zwolnieniu z zakładu nieletni będzie przestrzegał porządku prawnego i zasad współżycia społecznego. O warunkowym zwolnieniu decyduje sąd rodzinny. Konsekwencją negatywnego przebiegu próby jest odwołanie warunkowego zwolnienia i zarządzenie ponownego umieszczenia w zakładzie poprawczym. Negatywny przebieg okresu próby ma miejsce wtedy (art. 87 § 3 u.p.n.), gdy nieletni ulega w tym czasie ponownej demoralizacji lub uchyla się od nałożonych na niego obowiązków lub od nadzoru.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz.U. Nr 124, póz. 1359) wymienia:

1) zakłady resocjalizacyjne:

a) otwarte,

b) półotwarte,

c) zamknięte,

d) o wzmożonym nadzorze wychowawczym;

2) zakłady resocjalizacyjno-rewalidacyjne;

3) zakłady resocjalizacyjno-terapeutyczne.

Wymienione zakłady różnią się charakterystyka kierowanych do nich wychowanków, stopniem ograniczenia wolności i związanej z tym surowości reżimu wychowawczego, a także rozwiązaniami szczegółowymi.

Rozporządzenie reguluje wszelkie kwestie związane z pobytem nieletniego w załadzie poprawczym czy w schronisku dla nieletnich. Określa również rodzaje schronisk dla nieletnich (zwykłe, interwencyjne), a także ich organizację. Reguluje szczegółowe za-

sady kierowania, przyjmowania, przenoszenia i zwalniania nieletnich w zakładach i w schroniskach; ustala szczegółowe zasady pobytu nieletniego w zakładzie lub w schronisku. Określa także sposób wykonywania nadzoru nad zakładami i schroniskami, jak również sposób wykonywania nadzoru pedagogicznego w zakładach i w schroniskach. W rozporządzeniu znalazły się prawa i obowiązki nieletniego przebywającego w zakładzie lub w schronisku, sposób powoływania dyrektora takiej jednostki i określenie jego

obowiązków. W rozporządzeniu uregulowany jest system kar i nagród, jakie może otrzymać nieletni. Przez określenie „rodzaj zakładu" w znaczeniu art. 85 u.p.n.

należy rozumieć zakłady resocjalizacyjne (niezależnie od ich charaktru), resocjalizacyno-rewalidacyjne, resocjalizacyjno-terapeutyczne. Jest tak ponieważ w art. 85 § 2 u.p.n. z zakresu tego pojęcia wyłączono „przeniesienie nieletniego do zakładu poprawczego o wzmożonym nadzorze wychowawczym". W literaturze zwraca się uwagę na to, że tworzenie „rodzajów", a więc kategorii, którą powinna cechować jednolitość, z elementów (zakładów) poważnie się od siebie różniących, np. zakładów otwartych i zamkniętych, nie sposób uznać za rozwiązania poprawne.

Zakład poprawczy (i także zakład wychowawczy) przygotowuje nieletniego do wyjścia na wolność (do zwolnienia). Artykuł 76 § l u.p.n. zobowiązuje organ wykonujący orzeczenie sądu, organy gminy, instytucje państwowe, organizacje młodzieżowe i inne organizacje społeczne do udzielenia odpowiedniej pomocy nie tylko nieletnim zwalnianym z zakładów poprawczych, ale także opuszczającym rodzinę zastępczą i zwalnianym z placówek resocjalizacyjnych, opiekuńczo-wychowawczych i innych zakładów, organizacji i instytucji, jeżeli odpowiednich warunków wychowawczych i bytowych nie mogą im zapewnić rodzice lub opiekun. Należy tak że pomóc nieletnim w integracji ze środowiskiem.

Według art. 90 § l u.p.n., dyrektor zakładu poprawczego może umieścić nieletniego na czas określony poza zakładem, jeżeli przemawiają za tym:

1) względy szkoleniowo-wychowawcze, a w szczególności możliwość zdobycia wykształcenia, zawodu, a także niezbędnych kwalifikacji lub uprawnień,

2) możliwość podjęcia zatrudnienia,

3) potrzeba specjalistycznego leczenia lub

4) szczególne względy rodzinne, a ocena zachowania nieletniego wskazuje, iż będzie możliwe roztoczenie nad nim skutecznego nadzoru.

Dyrektor zakładu poprawczego umieszczając nieletniego poza zakładem, ma obowiązek powiadomić o tym sędziego rodzinnego, który wykonuje orzeczenie. Sąd rodzinny w składzie jednego sędziego może uchylić decyzję dyrektora. Postanowienie sędziego rodzinnego nie jest zaskarżalne.

Ustawą z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie Kodeksu postępowania karnego, ustawy o ustroju sądów wojskowych, ustawy o opłatach w sprawach karnych i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,376 do działu IV u.p.n. dodano rozdział 4, zatytułowany „Stosowanie wobec nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich środków przymusu bezpośredniego". Tytuł tego rozdziału i przyjęte w nim rozwiązania zmieniła wspomniana wyżej ustawa z dnia 15 września 2000 r. o zmianie u.p.n., obejmując regulacją prawną stosowanie środków przymusu bezpośredniego również w stosunku do nieletnich umieszczonych w placowe opiekuńczo-wychowawczej oraz w ośrodku szkolno-wychowawczym.

Ustawodawca dopuścił możliwość stosowania środków bezpośredniego przymusu (art. 95a § l u.p.n.) pod warunkiem/ że środki oddziaływania psychologiczno-pedagogicznego okazały się bezskuteczne. Przed zastosowaniem środków przymusu bezpośredniego należy ostrzec nieletniego przed możliwością ich zastosowania (art. 95a § 3 infine u.p.n.).

Ustawa w art. 95a § l u.p.n. wymienia, w jakich okolicznościach można zastosować środki przymusu bezpośredniego. Stosuje się je w celu przeciwdziałania:

1) usiłowaniu targnięcia się nieletniego na życie lub zdrowie własne albo innej osoby,

2) nawoływaniu do buntu,

3) zbiorowej uciecze,

4) niszczeniu mienia powodującemu poważne zakłócenie porządku,

5) samowolnemu opuszczaniu przez nieletniego zakładu poprawczego, schroniska dla nieletnich, placówki opiekuńczo-wychowawczej, ośrodka szkolno-wychowawczego, a także

  1. w celu doprowadzenia nieletniego do takiego zakładu, placówki lub ośrodka.

Artykuł 95a § 4 u.p.n. określa, jakie środki przymusu bezpośredniego można zastosować wobec nieletniego. Są to:

1) siła fizyczna,

2) umieszczenie w izbie izolacyjnej,

3) założenie pasa obezwładniającego lub kaftana bezpieczeństwa.

Wobec nieletniego dotkniętego kalectwem nie stosuje się założenia pasa obezwładniającego lub kaftana bezpieczeństwa, a w stosunku do nieletniej w widocznej ciąży można zastosować jedynie siłę fizyczną (art. 95a § 6 u.p.n.).

Decyzję o zastosowaniu środka bezpośredniego przymusu podejmuje dyrektor zakładu, ośrodka czy placówki, w której umieszczony jest nieletni, a w razie jego nieobeności — zastępujący go pracownik pedagogiczny. Natomiast w razie bezpośredniego, gwałtownego zamachu na życie lub zdrowie osoby, a w szczególności pracownika zakładu, placówki lub ośrodka/ w których nieletni jest umieszczony, decyzję o zastosowaniu takiego środka może podjąć także inny pracownik (art. 95b u.p.n.),

Przepis art. 95d u.p.n. pozwala na zatrudnianie nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich, w gospodarstwie pomocniczym zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich, jeżeli ukończył 16 lat i spełnia wymogi określone w Kodeksie pracy. Podstawą zatrudnienia nieletniego może być umowa o pracę lub umowa cywilnoprawna. Z przepisu art. 95d u.p.n. nie wynika, że do zatrudnienia nieletniego mają zastosowanie wyłącznie przepisy k.p.

Do czasu pracy nieletniego stosuje się przepisy art. 202 k.p.(zgodnie z art. 95e u.p.n.). Oznacza to, że czas pracy nieletniego nie może przekroczyć 6 godzin na dobę, w stosunku do nieletniego w wieku do 16 lat, a w stosunku do nieletniego w wieku powyżej 16 lat nie może przekroczyć 8 godzin na dobę.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich reguluje sytuacje gdy sprawca, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, na mocy innego prawomocnego wyroku został skazany na karę pozbawienia wolności. Artykuł 92 § l u.p.n. daje pierwszeństwo wykonania kary pozbawienia wolności. Przedtem jednak sąd rodzinny stwierdza, czy nie zachodzi potrzeba wykonania w pierwszej kolejności środka poprawczego z uwagi na istnienie podstaw do przewidywania jego skuteczności. Natomiast

w razie wykonania kary pozbawienia wolności, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym nie podlega dalszemu wykonaniu (art. 92 § 5 u.p.n.).

Natomiast w razie skazania sprawcy, wobec którego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym, na karę ograniczenia wolności, wykonanie tej kary ulega odroczeniu do chwili zwolnienia go z zakładu poprawczego. Przed zwolnieniem, sąd rodzinny decyduje, czy orzeczoną karę ograniczenia wolności wykonać, czy też odstąpić od jej wykonania (art. 93 § l u.p.n.). Na tych samych zasadach sąd rodzinny orzeka przed zwolnieniem wychowanka z zakładu poprawczego co do ewentualnego odstąpienia bądź wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności oraz kary aresztu.


Wyszukiwarka