Zajęcia NR 9 (A)

proces przewidywania - prawdopodobieństwo subiektywne

Przed dokonaniem ostatecznego aktu wyboru między dostępnymi opcjami, decydent przeprowadza złożone czynności przeddecyzyjne; dwie z nich odgrywają szczególną rolę:

1. Przewidywanie tego, co się zdarzy po podjęciu decyzji

2. Ocena wartości tego, co się zdarzy

Człowiek wybiera działanie w czasie teraźniejszym, jednak jego wyniki (skutki, konsekwencje) pojawiają się dopiero w przyszłości. Występuje więc nieuniknione zjawisko odroczenia gratyfikacji.

• W sytuacji ryzykownej przewidywania mają charakter probabilistyczny - decydent formułuje sądy o przyszłych stanach rzeczy, które są możliwe - sądy te wskazują na stopień pewności czy przekonania jednostki, że osiągnie ona określony wynik.

• Ten stopień pewności decydenta, że dane zdarzenie wystąpi, będziemy nazywać prawdopodobieństwem subiektywnym - prawdopodobieństwo to może być określane za pomocą skali jakościowej, za pomocą szansy lub za pomocą skali procentowej.

Prawdopodobieństwo obiektywne - względna częstość zdarzeń

Prawdopodobieństwo obiektywne	Prawdopodobieństwo subiektywne
Mierzy rzeczywistą częstość zdarzeń i odnosi się do stanu rzeczy Prawdopodobieństwo obiektywne określać można jedynie dla zdarzeń masowych (powtarzalnych) - nie można mierzyć prawdopodobieństwa obiektywnego zdarzeń indywidualnych, ponieważ nie ma sensu mówić o częstości pojedynczego wypadku	Określa stopień poznawczej pewności człowieka, że dane zdarzenie wystąpi oraz odnosi się do stanu umysłu Można określić prawdopodobieństwo subiektywne zarówno zdarzeń masowych, jak i indywidualnych

Pojęcie prawdopodobieństwa należy do najważniejszych pojęć teorii decyzji - jego znaczenie wyni
ka z faktu, iż stopień pewności człowieka wpływa na wybór poczynania

heurystyka dostępności psychicznej

Heurystyki redukują wysiłek poznawczy, ale nie zawsze pozwalają racjonalnie ocenić prawdopodobieństwo przyszłych zdarzeń - są więc zawodne.

Zasada dostępności psychicznej - człowiek uważa, że zdarzenia są tym bardziej prawdopodobne, im łatwiej można je zaktualizować w pamięci trwałej - sąd ten zależy nie tyle od zasobu wiedzy jednostki, na ten temat, ile od wiedzy, którą udało się jej zaktualizować.

• 
  W wielu sytuacjach zupełnie nowych, człowiek nie ma dostatecznej wiedzy, umożliwiającej mu szacunek prawdopodobieństwa - nie może więc jej aktualizować.

• Stara się wówczas, stworzyć nowe informacje, ułatwiające ocenę pewności.

• Zgodnie z heurystyką dostępności psychicznej, zdarzenie jest tym bardziej prawdopodobne, im łatwiej można skonstruować przykłady takiego zdarzenia.

• Szacunek prawdopodobieństwa zależy nie tylko od łatwości aktualizacji i tworzenia informacji na dany temat, lecz również od rodzaju informacji, od sposobu jej zakodowania.

• Z reguły ważniejsze są dane poglądowe, takie jak scenariusze wydarzeń, niż dane abstrakcyjne, jak suche statystyki.

heurystyka reprezentatywności

Decydent bada, jaki jest stopień prawdopodobieństwa, między przewidywanym zdarzeniem (próbką), a populacją z której pochodzi.

Gdy zdarzenie to, przypomina populację z punkty widzenia cech uznanych przez niego za ważne, to staje się ono reprezentatywne - zdarzenie bardziej reprezentatywne ocenia się, jako bardziej prawdopodobne.

• Stosując heurystyką reprezentatywności decydent bada nie tylko podobieństwo między przewidywanym zdarzeniem, a populacją, lecz również podobieństwo, między tym zdarzeniem, a procesem losowym, który je wytworzył.

• Jest to drugie - bardziej interesujące - kryterium reprezentatywności - zgodnie z nim, zdarzenie reprezentatywne nie powinno zawierać żadnych układów regularnych i żadnych prawidłowości.

• Stosując zasadę reprezentatywności, ludzie widzą prawidłowości tam, gdzie ich nie ma.

• Heurystyka reprezentatywności (podobieństwa), zgodnie z którą ocena prawdopodobieństwa zależy od stopnia podobieństwa, między przewidywanym zdarzeniem, a populacją i procesem losowym, odgrywa istotną rolę, w najprostszych sytuacjach decyzyjnych.

złudzenia posybilne

Złudzenia umysłu - błędne, iluzoryczne przekonania, będące elementem struktur poznawczych - powszechne i trudne do wyeliminowania

Złudzenia posybilne - złudzenia współdeterminujące ocenę możliwości i prawdopodobieństwa

1. „To, co jest wartościowe, jest jednocześnie prawdopodobne” - złudzenie to jest zwane również tendencją optymistyczną - polega na tym, że ludzie podwyższają prawdopodobieństwo wyników pożądanych, czyli wartościowych i jednocześnie ignorują szansę wystąpienia wyników niepożądanych

1. Ulegając złudzeniu ludzie traktują wartość wyników i ich prawdopodobieństwo, jako zmienne zależne. Cenność konsekwencji działania współdecyduje o prawdopodobieństwie - jest to przekonanie nieuzasadnione, ponieważ wynik nie staje
   się bardziej prawdopodobny tylko dlatego, że staje się bardziej atrakcyjny.

2. „Po serii niepowodzeń, wzrasta prawdopodobieństwo sukcesu” - jest to złudzenie Aleksego Iwanowicza, zwane również złudzeniem gracza - ludzie wierzą w to, że po sekwencji przegranych wzrasta szansa powodzenia

1. Podstawą takich przekonań jest nie
   uzasadniona wiara w „prawo kompensacji” lub w „sprawiedliwość świata”, a więc w to, że łańcuch niepowodzeń zostanie wyrównany przez łańcuch sukcesów -

Złudzenia posybilne modyfikują ocenę prawdopodobieństwa subiektywnego - najczęściej zwiększają one
szansę sukcesu. Złudzenia te, zmniejszając realizm działania, wzmacniają jednocześnie motywację do podejmowania najbardziej ambitnych i trudnych do wykonania decyzji - na tym polega ich pozytywne znaczenie.

trafność przewidywania - wiedziałem, że to się zdarzy!

Jak decydenci oceniają swoje uprzednie przewidywania w świetle informacji o tym, co się naprawdę zdarzyło?

Wiedza o zdarzeniach modyfikuje uprzednie sądy o prawdopodobieństwie.

Stwierdzenie „wiedziałem, że to się zdarzy”, jest częstą reakcją postdecyzyjną - zjawisko polegające na tym, iż ludzie sądzą, że w przeszłości najbardziej prawdopodobne wydawało się to, co rzeczywiście się zdarzyło, będziemy nazywać zjawiskiem myślenia wstecznego (hindsight)

• Ludzie uważają, że to, co się zdarzyło, musiało się zdarzyć - jest to zgodne ze zjawiskiem myślenia wstecznego

• Zjawisko to, ma jednak swoje ograniczenia - w przypadku, gdy w przeszłości pewne zdarzenia wydawały się absolutnie niemożliwie, ludzie - po ich wystąpieniu - nie modyfikują tego sądu

wartościowanie wyników działania - pojęcie użyteczności

Przewidywane wyniki działania mogą być pożądane przez decydenta lub niepożądane, korzystne lub zagrażające - w procesie przeddecyzyjnym zwanym procesem wartościowania, przypisuje on im określoną wartość indywidualną (subiektywną), zwaną często użytecznością

Użyteczność - jest pojęciem relacyjnym; można ją zdefiniować, jako stosunek istniejący między stanem przedmiotu (wyniku) i stanem podmiotu (decydenta) - mówiąc dokładniej, zależy ona od potrzeb i celów, do których jednostka dąży i od rzeczywistej charakterystyki stanów rzeczy

• 
  Zmiana potrzeb i celów modyfikuje użyteczność wyników decyzji

• Ludzie podejmują decyzje i wykonują je przede wszystkim dlatego, żeby zdobyć te wartości, które są zgodne z ich indywidualnymi celami - w takim przypadku, ich działania można nazwać skutecznymi

ocena użyteczności pieniędzy

• Atrakcyjność określonego zysku nie jest wystarczająca dla skompensowania awersji związanej z taką samą stratą

• Człowiek radykalniej ocenia negatywną użyteczność strat, niż pozytywną użyteczność zysków

• Oceny wygranych są więc konserwatywne, tymczasem użyteczność straty człowiek szacuje bardziej radykalnie

Wartość subiektywna straty bywa często trzykrotnie wyższa, niż pozytywna użyteczność takiego zysku - zatem funkcja strat jest większa i bardziej stroma. Straty pieniężne wywołują szczególnie wysokie zagrożenia i negatywne emocje - nie można więc ich skompensować przez analogiczne zyski

• Zjawisko niesymetryczności ocen zysków i strat pieniężnych odnosi się prawdopodobnie również do bardziej złożonych wyników materialnych i intelektualnych

• Ponieważ użyteczność zysków decydent ocenia konserwatywnie, a użyteczność strat raczej radykalnie,
  więc jego dążenie do unikania wysokich kar jest silniejsze niż dążenie do zdobywania wysokich nagród

wartościowanie wyników wielowymiarowych

• W większości sytuacji wyniki działania są wielowymiarowe (wieloaspektowe, wielocechowe) - konsekwencje te mogą być jednocześnie materialne, poznawcze, społeczne i duchowe

• Przewidywanie takich złożonych wyników i następnie wartościowanie ich poszczególnych aspektów stwarza zasadnicze trudności w procesie wyboru - w podejmowaniu decyzji istnieją dwa główne problemy: niepewność wyników i ich wielowymiarowość

Badania poświęcone wielowymiarowości przewidywanych wyników koncentrują się wokół trzech pytań:

1. Jak ludzie oceniają doniosłość (wagę) poszczególnych aspektów wyniku?

1. Aspekty: x1, x2…xn, różnią się stopniem ważności - ocena doniosłości polega na przypisywaniu wag (b) poszczególnym aspektom, czyli b(x1), b(x2)… - wagi te mogą być wyrażone w skali jakościowej lub numerycznej

1. W przeciwieństwie do skali wartości, która zawiera oceny pozytywne (wyniki dobre) i negatywne (wyniki złe), skala numeryczna jest zawsze pozytywna: zaczyna się od aspektów błahych (nieistotnych), a kończy na aspektach mających najwyższą doniosłość

2. 
   W procesie wyboru działania ludzie z reguły biorą pod uwagę jedynie ważne aspekty antycypowanych wyników, pomijając jednocześnie aspekty nieistotne - ocena ważności aspektów i przypisywanie wag to jedna z najbardziej ludzkich operacji - zależy od struktury osobowości i zewnętrznych okoliczności

2. Jak przypisują im wartości (użyteczności) cząstkowe?

1. Drugi proces polega na ocenie cząstkowej wartości aspektów uznanych za istotne - warto podkreślić, że ważność i wartość (użyteczność) to względnie niezależne zmienne

2. Podstawowym problemem, który utrudnia ocenę przewidywanych wyników działania, jest konflikt wartości cząstkowych - powstaje on wówczas, gdy ten sam wynik, zawiera jednocześnie aspekty o wartości pozytywnej i negatywnej, a więc aspekty dobre i złe

3. Prawie każde działanie prowadzi do wyniku, który zawiera jednocześnie aspekty negatywne i pozytywne

3. 
   Jak oceniają globalną wartość (użyteczność) tego wyniku?

1. Aby ocenić globalną użyteczność wyniku, ludzie muszą zintegrować wagi i wartości cząstkowe poszczególnych aspektów, co należy do bardzo złożonych zdań

2. W prostych sytuacjach decyzyjnych dominują strategie liniowe, zwane również kompensacyjnymi - stosując je decydent rozważa pozytywne i negatywne konsekwencje działa, jego plusy oraz minusy i następnie sumuje je - jeśli ogólna suma jest dodatnia, jeśli wynik zawiera więcej cech korzystnych niż niekorzystnych, ludzie przypisują mu globalną użyteczność pozytywną (moralna algebra - Franklin)

3. Dokonując globalnej oceny wyniku ludzie biorą pod uwagę nie tylko wartości cząstkowe aspektów, lecz również ich wagi, co znacznie podnosi stopień trafności ocen

4. Użyteczność globalna - u(w) = b1u(x1) + b2u(x2) + … - strategia liniowa ma charakter kompensacyjny, ponieważ traktuje ona wymiary jako substytucyjne - niska wartość jednego aspektu, jest wyrównywana przez wysoką wartość cząstkową innego aspektu - to, co atrakcyjne, kompe
   nsuje to, co awersyjne

złudzenia walentne

Złudzenia i mity nie tylko włączają się w proces oceny prawdopodobieństwa subiektywnego, lecz również regulują proces wartościowania wyników - z reguły odgrywają one istotniejszą rolę w działaniach ambitnych i trudnych

Złudzenia walentne - złudzenia wartościotwórcze, które tworzą pozorne wartości, będziemy nazywać złudzeniami walentnymi

1. 
   „To, co mało prawdopodobne, jest wartościowe” - złudzenie to występuje w kilku wersjach, zgodnie z najprostszą z nich - małe prawdopodobieństwo osiągnięcia danego wyniku, zwiększa jego wartości - dopiero po otrzymaniu danego dobra trudno dostępnego człowiek przekonuje się, że znacznie przeceniał jego wartość

1. Złudzenie to występuje również w innej, bardziej praktycznej wersji - głosi ona, że „to, co jest możliwe, jest wartościowe i godne realizacji”

2. To typowy przykład technokratycznego myślenia: o wartości rzeczy decydują bowiem nie tyle potrzeby ludzie, ile możliwości techniczne

2. „To, co nieznane, jest wartościowe” - zyskuje to na znaczeniu w nowych i niekonwencjonalnych sytuacjach decyzyjnych

1. Złudzenie to, ma ograniczone znaczenie, ponieważ dobrze wiadomo, że przynajmniej w pewnych sytuacjach, zdarzenia nieznane wywołują lęk i zagrożenia - ludzie przypisują im wartość negatywną

Złudzenia i mity walentne, zmniejszają realizm ocen użyteczności - jednocześnie jednak, podnoszą atrakcyjność działania - z tego powodu są one czasem korzystne dla sprawcy

ocena ryzyka

• Ryzyko jest niezbywalną cechą większości sytuacji decyzyjnych

• Proces szacowania ryzyka niepowodzenia wiąże się z oceną prawdopodobieństwa subiektywnego i użyteczności - można powiedzieć, że polega on na odpowiedniej integracji danych o tym, co jest prawdopodobne i co jest wartościowe dla podmiotu

ryzyko i jego aspekty

• Większość badaczy uważa, że ryzyko jest funkcją dwóch zmiennych, mianowicie prawdopodobieństwa straty i wielkości straty

• Jak ludzie integrują te zmienne, jakie reguły heurystyczne lub algorytmiczne stosują w procesie scalania szansy i wielkości strat?

• Największą trafność opisową ma kryterium oczekiwanej straty - EL= ps(s) * u(s)

• 
  Oczekiwana strata, wyznaczająca poziom ryzyka, jest równa iloczynowi prawdopodobieństwa straty, czyli ps(s) i negatywnej użyteczności straty, czyli u(s) - im wyższe prawdopodobieństwo otrzymania wyniku negatywnego i im bardziej niekorzystny ten wynik, tym wyższe ryzyko.

O ocenie ryzyka decydują nie tylko aspekty ilościowe działania, lecz również jego aspekty jakościowe, które są bardzo ważne i które w znacznej mierze decydują o zachowaniu się ludzi w sytuacji ryzykownej

1. 
   Ryzyko może występować w sytuacjach koniecznych lub dobrowolnych.

1. Do pierwszej klasy (sytuacje konieczne) należą czynności, których wykonanie jest niezbędne dla przetrwania organizmu i które zaspokajają elementarne potrzeby - ryzyko zawarte w tych działaniach, nazywamy ryzykiem koniecznym

2. Przeciwnie działania dobrowolne są sprawą indywidualnych preferencji - czynności te nie są konieczne dla przystosowania się do rzeczywistości - ryzyko tego rodzaju nazwiemy ryzykiem dowolnym

1. Badania potwierdzają potoczne obserwacje, że ludzie z reguły nie doceniają ryzyka dowolnego i przeceniają ryzyko konieczne

2. Taka ocena ryzyka powoduje, że podejmują oni czyny dowolne, które są zbyt niebezpieczne dla jednostki

2. Ważnym aspektem ryzyka jest kontrolowalność.

1. Im w większej mierze zależy ono od zmiennych podmiotowych, takich jak umiejętności oraz wiedza i w im mniejszym stopniu determinowane jest przez czynniki losowe, tym bardziej jest kontrolowalne

2. 
   Ludzie z reguły nie doceniają ryzyka, które mogą kontrolować i jednocześnie przeceniają ryzyko niekontrolowane

3. Ryzyko może mieć charakter katastroficzny lub chroniczny.

1. W pierwszym przypadku (katastroficzne) występuje ono nagle

2. Ryzyko chroniczne cechuje się przebiegiem długotrwałym

1. Ludzie często przeceniają wielkość ryzyka katastroficznego i nie doceniają ryzyka chronicznego - to pierwsze jest bardziej widoczne i wywiera większy wpływ na wyobraźnię jednostki oraz społeczeństwa

4. Skutki działań celowych są z reguły opóźnione w czasie.

1. Dystans między działaniem, a jego wynikiem zmienia się w zależności od sytuacji

2. Ludzie nie doceniają ryzyka odległego w czasie

Zarówno ilościowe aspekty działania (prawdopodobieństwo i wielkość strat), jak i jego aspekty jakościowe decydują o ocenie poziomu ryzyka.

badnia nad ryzykiem

Najbardziej przeceniane przyczyny śmierci	Najbardziej niedoceniane przyczyny śmierci
Wszystkie wypadki Wypadki samochodowe Ciąża i jej przerywanie Tornado Powódź Zatrucie kiełbasą Wszystkie rodzaje raka	Szczepienia przeciw ospie Cukrzyca Rak żołądka Piorun Porażenie Gruźlica Astma

• Fałszywe dane lub zbyt ograniczony ich dopływ prowadzi do błędnej oceny rzeczywistego ryzyka.

• Niezmiernie interesujący jest fakt, że ludzie inaczej oceniają ryzyko podejmowane przez innych i ryzyko akceptowane przez siebie.

• Ocena ryzyka zależy od wielu czynników sytuacyjnych i osobowościowych.

---