P  

PALIWA

Materiały zużywane na cele energetyczne, technologiczne bądź gospodarcze.

Monika Bukowska

Zob. → Materiały.

PAMIĘĆ KOMPUTERA

Wykonuje dwie zasadnicze funkcje: przechowuje dane i umożliwia operacje na danych. W komputerze wyodrębnia się pamięć operacyjną i pamięć zewnętrzną. Operacyjna jest podręcznym magazynem chwilowo przechowywanych danych, charakteryzuje się bardzo krótkim czasem dostępu liczonym w nanosekundach. W mikrokomputerach dzieli się ona na pamięć stałą ROM i pamięć chwilową RAM. Parametry tych pamięci istotnie wpływają na szybkość pracy mikrokomputera. Pamięć zewnętrzna, na ogół w postaci dysków magnetycznych oraz dysków optycznych, charakteryzuje się mniejszym niż operacyjna czasem dostępu, ale za to umożliwia gromadzenie ogromnych zbiorów danych, liczonych w gigabajtach.

Ignacy Dziedziczak

PAŃSTWOWE FUNDUSZE CELOWE

Realizują zadania państwa wyodrębnione z budżetu. W świetle ustawy o finansach publicznych p.f.c. jest fundusz ustawowo powołany, którego przychody pochodzą ze środków publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. P.f.c. może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz.

Podstawą gospodarki finansowej p.f.c. jest roczny plan finansowy. Wydatki funduszu mogą być dokonywane tylko w ramach posiadanych środków finansowych obejmujących bieżące przychody, w tym dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego, i pozostałości środków z okresów poprzednich. P.f.c. mogą także zaciągać kredyty i pożyczki, o ile ustawa tworząca fundusz tak stanowi. P.f.c. dzielą się na dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej zalicza się fundusze systemu budżetowego, ponieważ ich przychodami mogą być także środki budżetu państwa (dotacje). Są to: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Rezerwy Demograficznej, Fundusz Leśny, Fundusz Termomodernizacji, Fundusz Pracy, Krajowy Fundusz Drogowy, Fundusz Promocji Mleczarstwa, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Fundusz emerytalno-rentowy Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Fundusz prewencji i rehabilitacji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Fundusz Rozwoju Inwestycji Komunalnych, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy, Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych, Międzynarodowy Fundusz Odszkodowań, Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, Państwowy Fundusz Kombatantów, Fundusz Kościelny, Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej. Do drugiej grupy zalicza się fundusze pozabudżetowe, które nie mogą korzystać ze środków budżetu państwa. Są to: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Centralny Fundusz Gospodarki Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Promocji Twórczości, Fundusz Modernizacji Bezpieczeństwa Publicznego, Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych, Fundusz Promocji Kultury, Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej, Fundusz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy, Fundusz Zajęć Sportowo-Rekreacyjnych dla Uczniów. Inne fundusze celowe nie odpowiadają wymogom ustawy o finansach publicznych i dlatego nie są zaliczane do państwowych lub samorządowych funduszy celowych. Gospodarkę finansową p.f.c. określają przepisy ustaw powołujących poszczególne fundusze, a także przepisy ustawy o finansach publicznych, ponieważ p.f.c. należą do sektora finansów publicznych.

Cezary Kosikowski

Zob. → Fundusze Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; Fundusz Pracy; Fundusz Ubezpieczeń Społecznych; Gminne fundusze celowe; Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

PAŃSTWOWE JEDNOSTKI BUDŻETOWE

To jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które - co do zasady - pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek dochodów budżetu państwa. P.j.b., uzyskujące dochody z: 1) opłat za udostępnienie dokumentacji przetargowej; 2) spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżtowej; 3) odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie oddane jednostce budżetowej w zarząd lub użytkowanie, mogą je gromadzić na wydzielonym rachunku dochodów własnych. W zakresie ustalonym w ustawie o finansach publicznych p.j.b. mogą gromadzić na tym rachunku także dochody uzyskiwane z innych tytułów. Dochody własne p.j.b. mogą być przeznaczane na cele wskazane w ustawie o finansach publicznych.

Odrębny charakter mają fundusze motywacyjne. Są one środkami finansowymi gromadzonymi rzez p.j.b. na wyodrębnionych rachunkach bankowych, z części dochodów budżetu państwa uzyskanych z tytułu przepadku rzeczy lub korzyści majątowych pochodzących z ujawnienia przestępstw i wykroczeń przeciwko mieniu oraz przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych. Fundusze motywacyjne są przeznaczone na nagrody dla pracowników, żołnierzy i funkcjonariuszy, którzy bezpośrednio przyczynili się do uzyskania dochodów budżetu państwa. W przypadku gdy więcej niż jedna jednostka budżetowa jest uprawniona do gromadzenia funduszu, wielkość części dochodów budżetu państwa przeznaczonych na fundusz motywacyjny w sumie nie może być większa niż wielkość określona odrębną ustawą. Fundusze motywacyjne nie są funduszami celowymi w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Fundusze motywacyjne wprowadzono po zniesieniu tzw. środków specjalnych.

P.j.b. są tworzone (łączone, likwidowane) przez ministrów, kierowników urzędów centralnych i wojewodów. Prowadzą swoją działalność na podstawie planów dochodów i wydatków. Mogą one również tworzyć gospodarstwa pomocnicze. Status p.j.b. mają przede wszystkim urzędy państwowe (np. Kancelaria Sejmu, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów), a także sądy i trybunały, organy ochrony prawnej (NIK, regionalne izby obrachunkowe), jednostki organizacyjne Policji, Straży Granicznej, wojska itd.

Cezary Kosikowski

Zob. → Gospodarstwa pomocnicze; Jednostka budżetowa; Sektor finansów publicznych; Zakład budżetowy.

PAŃSTWOWY DŁUG PUBLICZNY

Przez to pojęcie rozumie się nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora.

P.d.p. obejmuje zobowiązania sektora finansów publicznych z następujących tytułów: wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne, zaciągniętych kredytów i pożyczek, przyjętych depozytów, wymagalnych zobowiązań jednostek budżetowych oraz wynikających z ustaw i orzeczeń sądu, udzielonych poręczeń i gwarancji oraz innych tytułów.

Ewa Hellich

Zob. → Sektor finansow publicznych.

PAŃSTWOWY FUNDUSZ REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Państwowy fundusz celowy w rozumieniu przepisów ustawy o finansach publicznych. Utworzono go na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, ma osobowość prawną. Organami Funduszu są rada nadzorcza i zarząd. Natomiast działalność PFRON nadzoruje minister właściwy ds. zabepieczenia społecznego, który składa Sejmowi corocznie sprawozdania z działalności Funduszu.

Przychodami PFRON są: 1) wpłaty pracodawców; 2) dotacje z budżetu państwa oraz inne dotacje i subwencje; 3) spadki, zapisy i darowizny; 4) dobrowolne wpłaty pracodawców; 5) dochody z pożyczek, bonów skarbowych i obligacji oraz lokat terminowych; 6) dochody z działalności gospodarczej; 7) dywidendy; 8) odsetki od lokat terminowych i inne dochody.

Środki PFRON, w wysokości do 30% wydatków, przeznacza się na: 1) realizację działań wyrównujących różnice między regionami, w szczególności w jednostkach samorządu terytorialnego, na terenie których stopa bezrobocia jest wyższa niż 110% średniej stopy bezrobocia w kraju lub nie utworzono warsztatu terapii zajęciowej albo zakładu aktywności zawodowej; 2) realizację programów wspieranych ze środków pomocowych Unii Europejskiej na rzecz osób niepełnosprawnych, przewidzianych do wdrożenia w danym roku; 3) dofinansowanie zadań wynikających z programów rządowych, w tym ukierunkowanych na rozwój zasobów ludzkich oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych; 4) zadania inne niż wymienione w ustawie: a) programy zatwierdzone przez Radę Nadzorczą, służące rehabilitacji społecznej i zawodowej, w szczególności adresowane do osób niepełnosprawnych, w tym dzieci niepełnosprawnych, b) finansowanie w części lub całości badań, ekspertyz i analiz dotyczących rehabilitacji zawodowej i społecznej.

Środki Funduszu przeznacza się również na zrekompensowanie gminom dochodów utraconych na skutek zastosowania ustawowych zwolnień, w wysokości utraconych dochodów.

Cezary Kosikowski  

Zob. → Państwowe fundusze celowe.

PAPIERY WARTOŚCIOWE

Są instrumentami rynku finansowego lub rynku towarowego dokumentującymi określone prawa majątkowe ich posiadaczy. Trzeba podkreślić, że prawa te są integralnie połączone z p.w., w których są one inkorporowane. Cecha ta powoduje, że w praktyce prawniczej wyraźnie odróżnia się p.w. od rozmaitych innych dokumentów dowodowych, takich jak polisy ubezpieczeniowe, losy loteryjne, bilety komunikacyjne, awiza pocztowe. Te drugie potwierdzają określone prawa ich posiadaczy, ale prawa te nie powstały w toku ich sporządzania - nie są w nich bezpośrednio ucieleśnione.

Charakterystyczną cechą p.w. jest to, że ułatwiają obrót wartościami majątkowymi na rynkach finansowych i towarowych. w związku z tym przypisuje się im następujące funkcje: 1) kredytową - wystawca p.w. otrzymuje w zamian za nieokreślony kapitał (pieniężny lub towarowy); 2) płatniczą - umożliwiają (przynajmniej niektóre z nich) regulowanie za ich pomocą rozrachunków z kontrahentami; 3) obiegową - ułatwiają obrót prawami ma-jątkowymi; 4) gwarancyjną - honorowane są często jako zabezpieczenia określonych roszczeń; 5) legitymacyjną - ułatwiają identyfikację posiadanych praw w nich inkorporowanych; 6) kapitałową - zwiększają stan kapitałów własnych (np. akcje) lub kapitałów obcych (np. obligacje).

P.w. nie są jednorodną grupą i stąd wynika konieczność ich klasyfikacji. Zasadniczym kryterium klasyfikacyjnym p.w. jest przedmiot praw w nich opisanych. Zgodnie z tym kryterium wyróżnia się: 1) p.w. wierzytelności pieniężnych (papiery dłużne), które dokumentują udzielenie lub otrzymanie określonych kwot pieniężnych przez ich posiadaczy czy emitentów na ściśle określonych w nich warunkach; do tej grupy zalicza się przykładowo czeki, weksle, obligacje, bony skarbowe; 2) p.w. współwłasności majątkowej (praw udziałowych), które dokumentują prawa ich posiadaczy do majątku netto ich emitenta; do tej grupy zalicza się akcje; 3) p.w. terminowe (instrumenty terminowe), które dokumentują możliwe, przyszłe płatności między ich wystawcami i posiadaczami; do tej grupy należą np. opcje, kontrakty terminowe; 4) p.w. towarowe, które dokumentują prawa ich posiadaczy do określonych dóbr, znajdujących się u wystawcy takich p.w.; do tej grupy zalicza się np. konosamenty, listy przewozowe, warranty.

Syntetyczna klasyfikacja p.w. według powyższego kryterium dzieli je na: 1) p.w. finansowe, które dokumentują prawa i obowiązki ich posiadaczy lub emitentów wyrażone w pieniądzu; 2) p.w. towarowe (inaczej handlowe), które uprawniają ich posiadaczy do dysponowania dobrami rzeczowymi.

Ten podział p.w. jest ważny dla rachunkowości; w księgach rachunkowych zarówno posiadaczy, jak i wystawców p.w. są ewidencjonowane wyłącznie p.w. finansowe.

Innym kryterium klasyfikacji p.w. jest forma określenia osoby uprawnionej. Zgodnie z nim wyróżnia się: 1) p.w. imienne, które prawa majątkowe z nich wynikające przypisują do osoby imiennie wskazanej w dokumencie (np. akcje imienne, obligacje imienne); 2) p.w. na zlecenie, które prawa wynikające z dokumentu odnoszą do imiennie wymienionej w nim osoby, a także każdej osoby, na którą te prawa są przenoszone w drodze indosu (forma nabycia praw z p.w.); 3) p.w. na okaziciela, które nie wskazują osoby uprawnionej, gdyż jest nią każda osoba - posiadacz p.w.

Ważnym kryterium klasyfikacji p.w. jest okres ich ważności, czyli wymagalności praw wynikających z tych dokumentów; kryterium to wyodrębnia: 1) p.w. długo- i średnioterminowe (termin realizacji przekracza rok); 2) p.w. krótkoterminowe (termin realizacji nie przekracza roku).

Z ekonomicznego punktu widzenia p.w. dzieli się na: 1) p.w. odsetkowe (np. obligacje, weksle), które gwarantują określony dochód; często nazywa się je p.w. o stałym dochodzie (jest on stały co do procedur obliczania, a nie co do jego wysokości); 2) p.w. dywidendowe (np. akcje), które dochód ich posiadaczy uzależniają od wyników finansowych emitenta takich p.w.; często tę grupę określa się mianem p.w. o zmiennym dochodzie.

Kolejnym kryterium klasyfikacyjnym p.w. jest forma obrotu, zgodnie z którym wyróżnia się: 1) p.w. rynkowe, których sprzedaż lub nabycie przebiega w obrocie masowym na z reguły zorganizowanych rynkach p.w.; 2) p.w. nierynkowe, których sprzedaż lub nabycie nie jest formalnie zorganizowane i obejmuje wąski (adresowany) krąg osób zainteresowanych tym obrotem.

P.w. można ponadto klasyfikować według kryterium form dopuszczenia do obrotu publicznego, zgodnie z którym wyróżnia się: 1) p.w. z mocy prawa wyłączone z publicznego obrotu (np. weksle, czeki, certyfikaty depozytowe); 2) p.w. z mocy prawa znajdujące się w obrocie publicznym (np. p.w. emitowane przez Skarb Państwa, NBP); 3) p.w., które wprowadza się do obrotu publicznego za zgodą Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (np. akcje, obligacje nieskarbowe); 4) p.w., które wprowadza się do obrotu publicznego po zawiadomieniu Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.

Źródła prawa p.w. Określone dokumenty mogą stać się p.w. tylko na mocy norm prawnych. Sama wola wystawcy dokumentu i zgoda posiadacza dokumentu na jego wystawienie nie wystarcza do honorowania wyemitowanego dokumentu i inkorporowania określonych praw majątkowych. Jak dotychczas, w ustawodawstwie polskim brak jest kompleksowych norm regulujących ogólną problematykę p.w. Zasadnicze znaczenie mają normy k.c., a zwłaszcza art. 921⁶, który stanowi, że osoba zobowiązana z p.w. jest obowiązana do świadczenia; następuje to za zwrotem p.w. lub po jego udostępnieniu dłużnikowi w celu pozbawienia p.w. mocy prawnej.

Zasada powyższa nie znajduje jednak zastosowania w odniesieniu do p.w. dopuszczonych do publicznego obrotu; ta forma obrotu p.w. jest regulowana przez Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Obowiązująca w tym segmencie rynku finansowego dematerializacja p.w. wyklucza ich występowanie w postaci realnej.

Oprócz przepisów k.c. i powyższej ustawy odnośnie do publicznego obrotu p.w. występują aktualnie w Polsce przepisy szczególne, normujące obrót określonych rodzajów p.w., takie jak: k.s.h., Prawo wekslowe, Prawo czekowe; ustawa o obligacjach, Prawo bankowe; ustawa o Narodowym Banku Polskim, ustawa o funduszach inwestycyjnych.

Rynek p.w. P.w. finansowe są szczególnym rodzajem instrumentów finansowych. Instrumenty finansowe to, ogólnie mówiąc, papiery wartościowe, dobra, różnego rodzaju kontrakty itp. lokaty kapitału, dokonane w celu osiągnięcia przychodów finansowych. W tym kontekście p.w. finansowe dzieli się na: 1) instrumenty finansowe o charakterze wierzytelności pieniężnych (tzw. instrumenty wierzycielskie); 2) instrumenty finansowe o charakterze własnościowym (tzw. instrumenty własnościowe); 3) instrumenty finansowe o charakterze terminowym (tzw. instrumenty terminowe).

Trzeba przy tym zauważyć, że jest to klasyczny i już raczej historyczny podział instrumentów finansowych. Współczesne instrumenty finansowe mogą być raczej nazywane instrumentami hybrydowymi, łączącymi cechy dwóch grup powyższej klasyfikacji. Ponadto należy zauważyć, że często termin „instrument finansowy” rezerwowany jest też dla określenia np. indeksu giełdowego, kursu.

P.w. finansowe sprzedawane i kupowane są na rynku pierwotnym i rynku wtórnym.

Rynek pierwotny to rynek, na którym emitent przeprowadza pierwszą transakcję sprzedaży swoich p.w. finansowych; „świeża” emisja p.w. znajduje pierwszych posiadaczy. Emitent wpływów z takich transakcji sprzedaży nie kwalifikuje w kategoriach przychodów; służą one natomiast do finansowania określonego przedsięwzięcia emitenta (np. modernizacja procesu technologicznego, rozszerzenie zakresu działalności, reorganizacja) i zasilają jego kapitały własne lub powodują wzrost zobowiązań wobec posiadaczy tych p.w. Rynek pierwotny może mieć charakter obrotu publicznego lub obrotu adresowanego (ograniczonego).

Obrót publiczny oznacza dla emitenta obowiązek ogłoszenia publicznej subskrypcji, adresowanej do szerszego grona osób lub do nieznanego adresata. Dopuszczenie do tej formy emisji zakłada spełnienie przez emitenta określonych warunków wstępnych, takich jak: ogłoszenie statutu, złożenie kaucji, ogłoszenie subskrypcji w prasie. Kontrolę nad publiczną emisją p.w. i ich dalszym publicznym obrotem sprawują: Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, giełda i całe społeczeństwo. Dwie pierwsze instytucje wymagają spełnienia przez emitenta wstępnych warunków emisji oraz kontrolują, wraz ze społeczeństwem, jego działalność przez nałożenie na emitenta obowiązku okresowego publicznego ujawniania sprawozdań finansowych z działalności gospodarczej. Ten tryb nadzoru państwa i społeczeństwa nad emitentami, których p.w. są w publicznej emisji i obrocie, zwiększa zaufanie do tych walorów, a jednocześnie stymuluje rozwój rynku p.w.

Obrót adresowany z kolei oznacza, że oferty emitentów kierowane są do z góry ustalonego kręgu odbiorców. Najczęściej z tej formy pierwotnego rynku p.w. korzystają założyciele spółek akcyjnych, którzy sami obejmują część wyemitowanych akcji, a o nabycie pozostałych proszą nazwanych imiennie inwestorów.

Rynek wtórny p.w. oznacza obrót tymi walorami bez udziału ich emitentów. Na tym rynku występują inwestorzy-nabywcy i inwestorzy-posiadacze p.w. Uczestnictwo nabywców na tym rynku wynika z ich oczekiwań wyższych korzyści z zakupionych p.w. niż z innych lokat kapitałowych, np. deponowania środków pieniężnych w bankach. Są oni jedyną grupą uczestników wtórnego rynku p.w., która faktycznie kształtuje ten rynek; ich decyzje są obarczone zawsze pewnym ryzykiem i dlatego w operacjach gry na rynku wtórnym p.w. pomagają im wyspecjalizowani pośrednicy (maklerzy, brokerzy) - którzy na ich zlecenie kupują i sprzedają p.w.

Na wtórnym rynku p.w. stają się towarami, których ceny kupna i sprzedaży kształtuje sam rynek, a skala wtórnych operacji określa jego znaczenie w gospodarce danego kraju. Rozwinięty rynek wtórny skłania inwestorów do długoterminowych lokat kapitałowych w walory firm o wysokiej renomie. W związku z tym rynek wtórny p.w. jest dobrym probierzem efektywności gospodarowania emitentów, co wpływa pozytywnie na strukturę przepływów kapitałów między różnymi dziedzinami krajowej działalności gospodarczej.

Wtórny obrót p.w. dopuszczonymi do publicznego obrotu odbywa się na rynku regulowanym. Wyjątki od tej zasady dotyczą obrotu p.w.: 1) między osobami fizycznymi; 2) między podmiotem dominującym a podmiotem zależnym; 3) wchodzących w skład zbywanego przedsiębiorstwa w rozumieniu k.c.; 4) w trybie określonym przepisami prawa upadłościowego i w postępowaniu egzekucyjnym; 5) w drodze dziedziczenia; 6) w ramach systemu zabezpieczenia płynności rozliczania transakcji na zasadach określonych przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA; 7) w ramach pożyczania p.w. z udziałem domów maklerskich, banków prowadzących działalność maklerską oraz banków prowadzących rachunki p.w.; 8) obciążonych zastawem w celu zaspokojenia zastawnika uprawnionego na podstawie innych aktów do korzystania z takiego trybu zaspokojenia, za zgodą i na warunkach określonych przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd; 9) za zgodą Komisji Papierów Wartościowych i Giełd.

Rynek regulowany oznacza zorganizowany obrót p.w. gwarantujący powszechność i równość dostępu do informacji rynkowej oraz nabywania i sprzedaży p.w. Obejmuje on rynek giełdowy i rynek pozagiełdowy. Oba te ogniwa rynku regulowanego obsługują powołane w tym celu spółki akcyjne, odpowiednio: Giełda Papierów Wartościowych SA w Warszawie oraz Centralna Tabela Ofert SA (CTO). Stronami transakcji zawieranych na rynku giełdowym i rynku pozagiełdowym mogą być wyłącznie domy maklerskie lub banki prowadzące działalność maklerską, będące akcjonariuszami spółki prowadzącej dany segment rynku regulowanego.

P.w. w księgach rachunkowych. W aspekcie prawnym każdy p.w. ma swojego emitenta (wystawcę) i posiadacza (właściciela). Emitentem p.w. jest przedsiębiorca, który dokumentuje w nich swoje potrzeby kapitałowe, pożyczkowe lub roszczeniowe. Oznacza to, że dla emitenta p.w. są dowodami jego zobowiązań wobec ich właścicieli; tryb regulacji tych zobowiązań wynika z rodzajów p.w. i warunków w nich zawartych.

Z kolei właściciel p.w. traktuje te walory jako formę inwestycji, czyli przedsięwzięcia nastawionego na osiąganie korzyści ekonomicznych wynikających np. ze wzrostu ich wartości rynkowej, przysługujących mu odsetek, dywidend i innych przychodów finansowych. Jednocześnie p.w. dla ich właścicieli są składnikami tzw. aktywów finansowych.

Każdy przedsiębiorca może być jednocześnie emitentem własnych p.w. i właścicielem obcych p.w. W aktywach tych podmiotów wykazywane są nabyte, obce p.w. Kryterium płynności aktywów decyduje o zaliczeniu tych walorów do finansowych aktywów trwałych (długoterminowych inwestycji) lub do obrotowych aktywów finansowych (inwestycji krótkoterminowych). Kwalifikowanie inwestycji finansowych do aktywów trwałych lub aktywów obrotowych inwestora nie zależy od rodzaju nabytego p.w. Ten sam rodzaj waloru może być - w zależności od decyzji inwestora - długoterminową lokatą inwestycyjną lub krótkoterminową lokatą inwestycyjną. Decyzja inwestora dotyczy okresu trzymania danego waloru w portfelu inwestycyjnym, a punktem granicznym jest rok obrotowy. Trzeba w tym miejscu zauważyć, że kwalifikacja pewnych rodzajów p.w. - z istoty rzeczy - nie może zależeć od decyzji ich inwestora, trudno np. czeki czy weksle traktować jako długoterminowe inwestycje.

Warto również podkreślić, że przypisanie p.w. cech długo- lub krótkoterminowych inwestycji jest obligatoryjne w rachunkowości na dzień bilansowy (nie rzadziej). W ciągu roku obrotowego inwestor płynnie gospodaruje swoim portfelem lokat, czyli może dokonywać konwersji między lokatami tego portfela.

Z kolei w pasywach przedsiębiorca wykazuje własne, wyemitowane p.w., które generalnie są jego zobowiązaniami wobec posiadaczy tych p.w. Są one, zgodnie z kryteriami wymagalności pasywów, dzielone na: 1) zobowiązania małowymagalne (bezterminowe), wpływające na stan kapitałów własnych emitenta i związane z emisją akcji; 2) zobowiązania wymagalne (terminowe), zwiększające stan kapitałów obcych emitenta, czyli jego zobowiązań wobec otoczenia i dotyczą wszystkich pozostałych p.w.; zobowiązania te - z uwagi na potrzeby informacyjne - są w księgach rachunkowych dzielone na zobowiązania krótkoterminowe i zobowiązania długoterminowe, w zależności od terminów ich likwidacji.

Wycena p.w. Wycena wyemitowanych przez przedsiębiorcę p.w. na moment ich emisji zależy od rodzaju p.w., a mianowicie: 1) p.w. współwłasności majątkowej wycenia emitent w cenie emisyjnej; nie może być ona niższa od wartości nominalnej tych walorów; 2) pozostałe p.w. wycenia emitent w wartości nominalnej, i to niezależnie od tego, czy ich sprzedaż przeprowadził z dyskontem, czy z premią.

Warto podkreślić, że wycena powyższa ma miejsce na rynku pierwotnym. Na rynku wtórnym p.w. nie ma miejsca dla ich emitenta, chociaż jest on wnikliwym obserwatorem tego rynku.

Emitent powyższe rodzaje p.w. wycenia na dzień bilansowy następująco: 1) p.w. współwłasności majątkowej - w ich historycznej wartości, ustalonej na moment emisji; 2) p.w. pozostałe - w kwocie wymagającej zapłaty lub według wartości godziwej; ostatnia metoda wyceny dotyczy takich zobowiązań finansowych emitenta, które muszą być likwidowane w drodze wymiany instrumentów finansowych lub w drodze wydania aktywów finansowych innych niż środki pieniężne.

Z kolei wycena inwestycji w postaci p.w. przez ich posiadacza zależy od momentu jej dokonywania, a mianowicie inaczej wycenia się je na moment ich nabycia, a inaczej - na każdy dzień bilansowy.

Na moment nabycia p.w. inwestor wycenia je - bez względu na rodzaj - w cenie nabycia lub w cenie zakupu, jeśli poniesione koszty transakcji zakupu nie są istotne.

Z kolei sposób wyceny p.w. przez inwestora na dzień bilansowy zależy od rodzaju lokaty.

Lokaty krótkoterminowe wycenia się następująco: 1) notowane na rynku - w cenie rynkowej lub - zgodnie z zasadą ostrożności - w cenie nabycia lub cenie rynkowej zależnie od tego, która z nich jest niższa, tzw. metoda LCM, lub w skorygowanej cenie nabycia; 2) nienotowane na rynku - w historycznej cenie nabycia lub zakupu.

Lokaty długoterminowe wycenia się następująco: 1) p.w. współwłasności majątkowej nienotowane na rynku wycenia się w cenie nabycia lub wartości przeszacowanej; 2) p.w. współwłasności majątkowej notowane na rynku wycenia się w cenie nabycia lub w cenie rynkowej, zależnie od tego, która z nich jest niższa, pomniejszonej o oszacowaną trwałą utratę wartości tych p.w.; 3) p.w. współwłasności majątkowej dokumentujące udziały w jednostkach podporządkowanych (skonsolidowane księgi rachunkowe) wycenia się metodą praw własności; 4) pozostałe p.w. wycenia się w cenie nabycia lub wartości przeszacowanej.

Warto podkreślić, że przeszacowania in plus i in minus wartości długoterminowych p.w. - analogicznie do środków trwałych - modyfikują poziom kapitałów własnych, a dokładniej - kapitału z aktualizacji wyceny.

Istnieją ponadto określone zasady wyceny p.w. - w przypadku konwersji portfela długoterminowego na portfel krótkoterminowy inwestora i odwrotnie. W pierwszym wypadku zasady wyceny są następujące: 1) jeśli inwestycje krótkoterminowe wyceniane są w księgach inwestora metodą LCM, to przekwalifikowane inwestycje długoterminowe wycenia się według niższej spośród ich wartości księgowej i ceny nabycia; 2) jeśli inwestycje krótkoterminowe wyceniane są w wartości rynkowej, to te przekwalifikowane inwestycje wycenia się według ich wartości księgowej.

Z kolei drugi przypadek konwersji powoduje, że zasady wyceny takich przekwalifikowywanych inwestycji są identyczne jak opisane powyżej, z jednym tylko zastrzeżeniem: jeśli p.w. krótkoterminowe wyceniane były w wartości rynkowej, to ich konwersja na p.w. długoterminowe nie wymaga żadnego przeszacowania.

Maria Gmytrasiewicz  

Zob. → Aktywa finansowe; Długoterminowe papiery wartościowe; Finansowe papiery wartościowe; Giełda; Instrumenty finansowe; Inwestycje; Krótkoterminowe papiery wartościowe; Portfel papierów wartościowych; Rynek finansowy; Rynek papierów wartościowych.

PARYTET WALUTOWY

Relacja określająca ilość krajowych jednostek pieniężnych, jaką trzeba zapłacić za zagraniczną jednostkę pieniężną; stosunek wymiany pomiędzy daną jednostką pieniężną a jedną lub kilkoma jednostkami pieniężnymi.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska  

Zob. → Waluta

PASYWA BANKU

Źródła finansowania majątku banku, które spowodują wydatkowanie środków uosabiających korzyści ekonomiczne. Do grupy tej należą: 1) zobowiązania wobec banku centralnego z tytułu zaciągniętych kredytów refinansowych, kredytu aukcyjnego bądź kredytów z zagranicznych linii kredytowych; 2) zobowiązania wobec jednostek sektora finansowego, niefinansowego i jednostek rządowych, samorządowych z tytułu środków gromadzonych na rachunkach loro przez inne banki, depozytów terminowych i bieżących oraz zaciągniętych kredytów i pożyczek, a także innych zobowiązań wynikających z działalności podstawowej banku; 3) zobowiązania z tytułu emisji własnych papierów wartościowych banku, takich jak obligacje, bankowe papiery wartościowe, certyfikaty, listy zastawne; 4) rezerwy tworzone przez bank na podatek dochodowy od osób prawnych, na udzielone zobowiązania pozabilansowe lub inne przyszłe zobowiązania; 5) inne pasywa, takie jak rozliczenia o charakterze zobowiązaniowym w ramach rozrachunków międzybankowych, zobowiązania wobec wierzycieli różnych, np. pracowników, budżetu z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych, jednostek dostarczających materiały i środki trwałe, świadczących usługi na rzecz banku, koszty i przychody rozliczane w czasie; 6) kapitały własne banku, tj. fundusze podstawowe, fundusze uzupełniające oraz wynik finansowy banku.

W bilansie źródła finansowania klasyfikowane są według rodzaju i przybliżonego porządku wymagalności.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska   

Zob. → Bilans; Kapitały własne banku.

PIENIĄDZ

Powszechny i stały ekwiwalent towarów; uniwersalny środek wyrażania wartości oraz środek wymiany wszystkich towarów, kategoria społeczna i historyczna. Powstanie p. jako szczególnego towaru, który wyodrębnił się 4-6 tysięcy lat temu, wiązało się z drugim, wielkim społecznym podziałem pracy, wyrażającym się w oddzielaniu rzemiosła od rolnictwa. Początkowo rolę p. spełniały różne towary (np. skóry, bydło). Z czasem ze względu na swe właściwości naturalne p. stały się ostatecznie kruszce szlachetne (złoto, srebro). Do 1976 r. p. będący w obiegu był znakiem pieniężnym reprezentującym pewną ilość złota (parytet w złocie) jako właściwego miernika wartości.

Historia. Z chwilą oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa pojawiły się nadwyżki produktów do wymiany, która z czasem straciła swój pierwotny charakter („towar na towar”). Towary o powszechnie uznanej wartości (skóry, bydło) stały się bezpośrednio wymienialne na wszystkie pozostałe i z czasem przyjęły funkcję p. W dalszym rozwoju cywilizacji funkcję p. zaczęły pełnić kruszce szlachetne, które ze względu na swoje właściwości - trwałość, jednorodność, podzielność czy dużą wartość w stosunku do wagi - najlepiej odpowiadały tej roli. Na początku najdogodniejszą formą był p. złoty, który w warunkach wolnej konkurencji umożliwiał swobodny przepływ kapitału, a jego forma - p. pełnowartościowego - sprzyjała żywiołowemu kształtowaniu się cen pod wpływem popytu i podaży. Na skutek powstania i rozwinięcia działalności przez wielkie przedsiębiorstwa i monopole zaczęły pojawiać się bariery przepływu p. złotego. Z powodu nierównomiernego podziału rezerw złota i dużego popytu na środki pieniężne złoto przestało być najdogodniejszą walutą. Wówczas zawieszono wymienialność rozpowszechnianych banknotów (p. papierowego) na złoto i zmonopolizowano jego rezerwy. Obecnie nie występuje w świecie obieg kruszcowy ani obieg wymienialnych banknotów, utrzymanie zaś siły nabywczej p. papierowego bez zabezpieczenia zależy wyłącznie od dostosowania wielkości emisji do potrzeb obiegu pieniężnego.

Funkcje. Rozwój p. był ściśle związany z jego funkcją jako: miernika wartości, środka cyrkulacji, środka tezauryzacji, środka płatniczego i p. światowego. Funkcje miernika wartości i środka cyrkulacji stanowią istotę ogólnego ekwiwalentu.

Rodzaje. P. może występować jako: kruszcowy (metalowy), papierowy (banknoty), bezgotówkowy (bankowy), zdawkowy (bilon), czyli metalowe monety przeznaczone do regulowania niewielkich płatności, karty płatnicze, p. elektroniczny.

Małgorzata Klonowska 

PIENIĄDZ ELEKTRONICZNY

Pieniądz cyfrowy, kasa cyfrowa, elektroniczna, cyber pieniądz, wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki: jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji, jest dawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość, jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji, na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne. Środek płatniczy nagromadzony na dowolnym nośniku elektronicznym klienta, banku bądź organizacji pośredniczącej wykorzystywany w celu dokonania płatności bez równoległego angażowania w czasie płatności konta bankowego (w trybie pre- lub postpaid). Jest to elektroniczny substytut gotówki, jeden z mediów transakcji elektronicznych. Można go przechowywać, przesyłać i nie narażać się na jego utratę. Nie ma żadnej fizycznej postaci, stanowi jedynie sekwencję impulsów elektronicznych identyfikujących w sposób niepowtarzalny określoną wartość. Mimo że nie ma postaci fizycznej, stanowi środek przekazywania wartości i środek płatniczy.

Cechy charakterystyczne p.e. to: bezpieczeństwo - p.e. powinien być jednorazowy, protokół obsługi transakcji musi zapewnić wysoki stopień bezpieczeństwa, nie powinno być możliwe przerabianie ani kopiowanie p.e.; anonimowość - powinna być zachowana zasada anonimowości użytkownika poprzez zabezpieczenie przed wykryciem związku między klientem a sprzedawcą oraz dokonywaną przez nich transakcją; oderwanie od postaci fizycznej - p.e powinny być bezpieczne, niezależnie od formy fizycznej, w procesie przesyłania przez sieć i przechowywania na nośnikach pamięci; ważność o nieograniczonym terminie - w celu stworzenia możliwości magazynowania gotówki w długim okresie; płatność off-line - dokonanie transferu lub sfinalizowanie transakcji powinno być możliwe także przy braku połączenia z siecią - z pominięciem autoryzacji transakcji; możliwość przekazywania pomiędzy użytkownikami z pominięciem pośredników; podzielność - możliwe jest przekazywanie dowolnej kwoty pieniędzy, także ułamkowych, oraz agregacja ich w większe kwoty; powszechna akceptowalność - niezależność od konkretnej strefy lub obszaru; łatwość użycia - powinien być łatwy w użyciu przez kupujących i sprzedających, na jasnych i akceptowalnych zasadach; niezależność polityczna - wartość p.e powinna opierać się na mechanizmach rynkowych, a nie być regulowana czynnikami politycznymi.

Taki idealny system spełniający wszystkie cechy charakterystyczne p.e jak dotąd nie istnieje. Większość ofert elektronicznych transakcji to rozwiązania pośrednie, mające więcej cech elektronicznego przelewu niż cyfrowej gotówki. P.e stał się możliwy do wprowadzenia ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa transakcji dzięki technologii kryptograficznej, znanej jako podpis cyfrowy.

Wyróżnia się dwa rodzaje p.e.: bazujący na kartach - (elektroniczna portmonetka, portfel elektroniczny) - pieniądze zgromadzone na karcie elektronicznej z możliwością uzupełniania jej stanu konta lub wykorzystania jednorazowego; funkcjonujący w oparciu o sieci (w tym Internet) - pieniądz sieciowy, pieniądz internetowy - pieniądze magazynowane są na twardym dysku komputerów osobistych lub serwerów organizacji pośredniczących i/lub banków i wykorzystywane w celu dokonywania płatności za pomocą urządzeń działających w sieci.

Witold Chmielarz  

Zob. → Transakcje elektroniczne.

PISMO DO ZARZĄDU

Wystąpienie do kierownictwa, wystąpienie porewizyjne, pismo do kierownika jednostki, jest przygotowywane przez biegłego rewidenta i ma charakter poufny. Jest ono skierowane wyłącznie do kierownictwa jednostki. Nie przedstawia całości ustaleń dokonanych przez biegłego rewidenta, lecz ma uświadomić kierownictwu niedociągnięcia w funkcjonowaniu systemów rachunkowości i kontroli wewnętrznej oraz zasygnalizować możliwość wystąpienia zagrożeń kontynuacji działania. P.z. ma także na celu powiadomienie kierownika jednostki lub jej organy nadzorcze o stwierdzonych nadużyciach lub o dużym prawdopodobieństwie ich popełnienia bądź o naruszeniu prawa. Zwrócenie uwagi na te problemy ma pobudzić kierownictwo do podjęcia odpowiednich działań doskonalących. Biegły rewident może sugerować kierownictwu w piśmie pewne rozwiązania i działania.

W p.z. biegły rewident może także podkreślić niektóre zaobserwowane zjawiska pozytywne. Pismo powinno być sformułowane w sposób zrozumiały także dla osób spoza środowiska księgowych.

Gabriela Idzikowska, Zofia Owczarek 

PLAN BADANIA

Celem p.b., jest: 1) upewnienie się, że zwrócono uwagę na wszystkie obszary, które mają podlegać badaniu; 2) upewnienie się, że zidentyfikowano wszystkie problemy wiążące się z badaniem; 3) ułatwienie prac rewizyjnych.

P.b. umożliwia także właściwy podział pracy pomiędzy członków zespołu rewizyjnego oraz koordynację pracy innych osób uczestniczących w badaniu w taki sposób, aby mogła ona być wykonana efektywnie i terminowo.

Gabriela Idzikowska, Zofia Owczarek 

PLAN FINANSOWY

Roczny plan finansowy, jest uszczegółowieniem wycinka planu dochodów i wydatków budżetu przypisanego do realizacji danej jednostce. Stanowi on podstawę gospodarki finansowej jednostek budżetowych, zakładów budżetowych, środków specjalnych, gospodarstw pomocniczych i funduszy celowych. Szczegółowość p.f. wynika z układu wykonawczego budżetu i ustaw.

Ewa Hellich 

PLANOWANE PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE

Sporządzane są w celu upewnienia się, czy w okresach sprawozdawczych jednostka będzie posiadać wystarczającą ilość środków pieniężnych na realizację założonego poziomu wydatków, określonych w poszczególnych budżetach. Budżet środków pieniężnych należy sporządzać w układzie miesięcznym, a w razie potrzeby nawet tygodniowym. Sporządzanie budżetu środków pieniężnych powinno ustrzec przed zbyt wysokimi nadwyżkami środków, które można przecież zainwestować w krótkoterminowe lokaty kapitałowe. Wykazanie w budżecie niedoborów środków pieniężnych pozwoli na wcześniejsze poszukiwania kredytu bankowego, kredytu kupieckiego bądź innych metod pozyskania pieniądza.

P.p.p. ustala się, sporządzając rachunek przepływów pieniężnych, który informuje o możliwości generowania środków pieniężnych oraz o sposobie ich wykorzystania. Informację o przepływach prezentuje się według trzech rodzajów działalności: operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej.

Rachunek przepływów pieniężnych tym różni się od rachunku zysków i strat, że opisuje działalność firmy, prezentując wpływy i wydatki, a nie przychody i koszty, w związku z czym dodatkowo korzysta z informacji zawartych w bilansie.

Analiza rachunku przepływów pieniężnych pozwala na określenie zdolności firmy do regulowania zobowiązań i wypłaty dywidend oraz ocenę efektywności wydatków inwestycyjnych i zarządzania majątkiem finansowym.

Rachunek p.p.p. można sporządzić w wersji przewidzianej ustawą o rachunkowości lub w wersji uproszczonej, co na etapie planowania jest łatwiejsze do wykonania. Wersja uproszczona zawiera następujące pozycje: 1) stan środków pieniężnych na początek okresu; 2) wpływy środków pieniężnych; 3) wydatki środków pieniężnych; 4) nadwyżka (deficyt) środków pieniężnych.

Stan środków pieniężnych na początek okresu równy jest ich wartości w bilansie początkowym.

Głównymi źródłami wpływów środków pieniężnych są: sprzedaż wyrobów, towarów i usług, środki pieniężne otrzymane z tytułu czynszu, sprzedaży środków trwałych, przychodów finansowych.

Wydatki określa się na podstawie zestawień kosztów. Nie uwzględnia się w wydatkach amortyzacji, bo nie jest ona przekazywana poza firmę. Wpływy i wydatki ustala się na podstawie przychodów i kosztów, zwracając uwagę na moment regulowania zobowiązań i należności.

Nadwyżkę (lub deficyt) środków pieniężnych ustala się, wykonując następujące działania: stan środków pieniężnych na początek okresu, plus wpływy środków pieniężnych, minus wydatki środków pieniężnych.

Sposób ustalania p.p.p. zaprezentowano przy sporządzaniu planowanego bilansu.

Kazimiera Winiarska  

Zob. → Planowany bilans; Planowany rachunek zysków i strat.

PLANOWANY BILANS

Bilans sporządzony na koniec roku objętego budżetowaniem. Przy sporządzaniu bilansu korzysta się z budżetów operacyjnych, planowanego rachunku zysków i strat oraz planowanych przepływów pieniężnych.

P.b. może być sporządzony w wersji przewidzianej ustawą o rachunkowości lub w wersji uproszczonej. Uproszczoną wersję przedstawia zestawienie:

Aktywa	Pasywa
Aktywa trwałe:	Kapitał własny:
- środki trwałe	Kapitał podstawowy
- dotychczasowe umorzenie	Kapitał zapasowy
Ogółem aktywa trwałe netto	Zysk netto
Aktywa obrotowe:	Zobowiązania i rezerwy
- materiały	na zobowiązania
- produkty gotowe	Zobowiązania krótkoterminowe
- należności
- środki pieniężne
Ogółem aktywa	Ogółem pasywa

Przy sporządzaniu p.b. zamknięcia poszczególne pozycje ustala się następująco: I. Środki trwałe: wartość netto z bilansu otwarcia + zakupy środków trwałych - amortyzacja roczna. II. Materiały: pożądany zapas końcowy z budżetu zużycia materiałów bezpośrednich. III. Produkty gotowe: pożądany zapas końcowy z budżetu produkcji wyceniony według jednostkowego kosztu wytworzenia. IV. Należności: stan początkowy z bilansu otwarcia + planowane przychody ze sprzedaży - wpływy ze sprzedaży. V. Środki pieniężne: saldo końcowe z planowanych przepływów pieniężnych. VI. Zysk netto: saldo z planowanego rachunku zysków i strat. VII. Zobowiązania krótkoterminowe: stan początkowy z bilansu otwarcia + planowane zakupy materiałów - wydatki na materiały.

Kazimiera Winiarska  

Zob. → Planowane przepływy pieniężne; Planowany rachunek zysków i strat.

PLANOWANY RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT

Zestawienie przychodów i kosztów ich uzyskania oraz wyników nadzwyczajnych celem ustalenia wyniku finansowania rocznej działalności firmy.

P.r.z.s. wykazuje spodziewany wynik na działalności operacyjnej i działalności finansowej oraz wynik zdarzeń nadzwyczajnych. Przy stosunkowo niewielkich rozmiarach działalności finansowej i wyników nadzwyczajnych, można ograniczyć p.r.z.s. do działalności operacyjnej, a pozostałe elementy uwzględnić w planowanych przepływach pieniężnych.

P.r.z.s. może być sporządzony w wersji przewidzianej ustawą o rachunkowości lub w wersji uproszczonej:

planowane przychody ze sprzedaży - koszt wytworzenia sprzedanych produktów =

= marża brutto - koszty sprzedaży i zarządu =

= wynik brutto przed opodatkowaniem - podatek dochodowy =

= wynik netto

Koszt wytworzenia sprzedanych produktów oblicza się następująco:

koszt zużytych materiałów bezpośrednich + koszt robocizny bezpośredniej + koszty wydziałowe =

= koszt wytworzenia produktów + zapas początkowy produktów - zapas końcowy produktów =

= koszt wytworzenia sprzedanych produktów

Informacje potrzebne do obliczeń pochodzą z budżetów operacyjnych (częściowych). Tok opracowania danych do sporządzenia p.r.z.s. przedstawiono przy omawianiu planowanego bilansu.

Kazimiera Winiarska  

Zob. → Planowane przepływy pieniężne; Planowany bilans.

PODATKOWA KSIĘGA PRZYCHODÓW I ROZCHODÓW

Forma prowadzenia księgowości przez mniejsze firmy. Do prowadzenia p.k.p.r. zobowiązane są osoby wykonujące pozarolniczą działalność gospodarczą (wytwórczą, usługową, handlową i budowlaną, których obrót nie przekroczył 800 000 euro) oraz działalność w zakresie wolnych zawodów; działalność na podstawie umów agencyjnych i umów na warunkach zlecenia, zawartych na podstawie odrębnych przepisów; prowadzące działy specjalne produkcji rolniczej, jeżeli osoby te zgłosiły urzędowi skarbowemu zamiar prowadzenia p.k.p.r.

Od obowiązku prowadzenia p.k.p.r. zwolnione są osoby, które: 1) prowadzą księgi rachunkowe (handlowe); 2) opłacają podatek dochodowy w formach zryczałtowanych; 4) wykonują wolny zawód adwokata wyłącznie w zespole adwokackim; 5) są rolnikami prowadzącymi gospodarstwo rolne bez zatrudnienia w nim pracowników lub są członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych itp.

Ponadto w szczególnie uzasadnionych przypadkach (np. rodzaj i wielkość wykonywanej działalności, wiek i stan zdrowia) urząd skarbowy może zwolnić podatnika od obowiązku prowadzenia p.k.p.r., jak również od czynności z zakresu prowadzenia ksiąg. Warunkiem jest złożenie przez podatnika odpowiedniego wniosku co najmniej na 30 dni przed rozpoczęciem miesiąca, od którego zwolnienie miałoby obowiązywać. W razie rozpoczęcia działalności lub powstania obowiązku prowadzenia księgi w ciągu roku podatkowego termin ten wynosi 14 dni od daty rozpoczęcia działalności lub powstania obowiązku prowadzenia księgi.

Zapisy w p.k.p.r. powinny być dokonywane w języku polskim i w walucie polskiej, w sposób staranny, czytelny i trwały (np. długopisem, atramentem) na podstawie prawidłowych i rzetelnych dowodów. Nie można pozostawiać odstępów w miejscach, które powinny być wypełnione, ani dokonywać wymazywań, wyskrobywań itp., gdyż może to spowodować dyskwalifikację księgi w postępowaniu podatkowym. Omyłki prostuje się przez przekreślenie błędnego zapisu i wpisanie właściwej treści w ten sposób, aby poprzedni zapis był czytelny. Sprostowanie omyłki podpisuje osoba, która dokonała tej korekty.

W razie powstania różnic między kwotami wpisanymi do księgi a wynikającymi z dokumentów otrzymanych później, np. dotyczącymi zwrotu zakupionych lub sprzedanych towarów, dokonuje się zmian nowym zapisem we właściwych rubrykach p.k.p.r. Przy dokonywaniu tego zapisu należy powołać się na zapis pierwotny. Jeżeli dane liczbowe zawarte w księdze są zbyt niskie, to różnice doksięgowuje się w formie zwykłego zapisu. Natomiast gdy dane liczbowe są za wysokie, to różnice księguje się liczbami w kolorze czerwonym. Zapis czerwony oznacza wielkość ujemną, którą przy sumowaniu kwot odejmuje się.

P.k.p.r. powinna być prowadzona prawidłowo zarówno pod względem formalnym (niewadliwie), jak i materialnym (rzetelnie). Księga jest prawidłowa pod względem formalnym (niewadliwa), jeżeli jest prowadzona zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów. Księga jest prawidłowa pod względem materialnym (rzetelna), jeżeli jest prowadzona zgodnie ze stanem rzeczywistym. Księgę uznaje się za rzetelną również, gdy: 1) niewpisane lub błędnie wpisane kwoty przychodów nie przekraczają łącznie 0,5% przychodu wykazanego w księdze za dany rok podatkowy lub przychodu wykazanego w roku podatkowym do dnia, w którym urząd skarbowy stwierdził te błędy; 2) brak właściwych zapisów jest związany z nieszczęśliwym wypadkiem lub zdarzeniem losowym, które uniemożliwiły podatnikowi prowadzenie księgi; 3) błędy spowodowały podwyższenie kwoty podstawy opodatkowania, z wyjątkiem błędów polegających na niewykazaniu lub zaniżaniu kosztów zakupu materiałów podstawowych, towarów handlowych oraz kosztów robocizny; 4) podatnik uzupełnił zapisy lub dokonał korekty błędnych zapisów w księdze przed rozpoczęciem kontroli przez urząd skarbowy; 5) błędne zapisy są skutkiem oczywistej pomyłki, a podatnik ma dowody księgowe odpowiadające warunkom określonym w odrębnych przepisach.

W razie prowadzenia p.k.p.r. przy zastosowaniu technik informatycznych warunkiem uznania jej za prawidłową jest: 1) określenie na piśmie szczegółowej instrukcji obsługi programu komputerowego, wykorzystywanego do prowadzenia ksiąg; 2) stosowanie programu komputerowego zapewniającego bezzwłoczny wgląd w treść dokonywanych zapisów oraz wydrukowanie wszystkich danych w porządku chronologicznym, zgodnie ze wzorem z księgi; 3) przechowywanie zapisanych danych na magnetycznych nośnikach informacji do czasu wydruku zawartych na nich danych w sposób chroniący przed zatarciem lub zniekształceniem tych danych albo naruszeniem ustalonych zasad ich przetwarzania.

Zakup materiałów podstawowych (surowców) oraz towarów handlowych powinien być zaksięgowany niezwłocznie po ich otrzymaniu, najpóźniej przed przekazaniem do magazynu, przerobu lub sprzedaży, zaś zapisy dotyczące pozostałych wydatków oraz sprzedaży (przychodów) powinny być dokonywane raz dziennie, po zakończeniu dnia, nie później niż przed rozpoczęciem działalności w dniu następnym.

Podatnik może zlecić prowadzenie księgi przychodów i rozchodów wyspecjalizowanej jednostce świadczącej usługi w zakresie rachunkowości, w tym również z zastosowaniem techniki komputerowej. Jeżeli na zlecenie podatnika prowadzenie księgi zostało powierzone takiej jednostce (biuru rachunkowemu), to podatnik zobowiązany jest: 1) w terminie 7 dni od zawarcia umowy z biurem rachunkowym zawiadomić o tym właściwy urząd skarbowy, wskazując dokładny adres i nazwę biura oraz miejsce (adres) prowadzenia i przechowywania księgi oraz dokumentów związanych z jej prowadzeniem; 2) prowadzić w miejscu wykonywania działalności ewidencję (księgę, rejestr, zestawienie) sprzedaży.

Ewidencja sprzedaży powinna zawierać: liczbę porządkową wpisu, datę wpisu, nieudokumentowany rachunkami przychód ze sprzedaży wyrobów, towarów handlowych i usług. Jeżeli podatnik dokonuje: 1) sprzedaży komisowej; 2) kupna i sprzedaży wartości dewizowych; 3) udzielania pożyczek pod zastaw (prowadzenia lombardów), zobowiązany jest prowadzić w miejscu wykonywania działalności także dodatkowe ewidencje.

P.k.p.r. służy do ewidencji operacji gospodarczych występujących we wszystkich rodzajach działalności. Oprócz tej księgi osoby dokonujące: 1) sprzedaży komisowej - powinny prowadzić dodatkowo ewidencję towarów przyjętych w komis oraz rozliczeń z kontrahentami; ewidencja taka powinna zawierać w szczególności datę przyjęcia towaru w komis, imię, nazwisko i adres komitenta, ilość, rodzaj, cenę jednostkową i wartość towaru, datę sprzedaży towaru, kwotę wypłaty komitentom, zniżki cen, datę zwrotu towaru oraz kwotę uzyskanej prowizji; 2) kupna i sprzedaży wartości dewizowych - powinny prowadzić dodatkowo rejestr kupna i sprzedaży wartości dewizowych według zasad określonych w przepisach w sprawie prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na kupnie i sprzedaży wartości dewizowych; 3) udzielania pożyczek pod zastaw (prowadzenia lombardów) - powinny prowadzić dodatkowo ewidencję pożyczek i zastawionych rzeczy, zawierającą nazwisko i imię pożyczkobiorcy, adres, datę udzielenia pożyczki, kwotę udzielonej pożyczki, wysokość umówionych odsetek w złotych, opis zastawionej rzeczy i jej wartość sprzedażną, termin zwrotu pożyczki wraz z odsetkami, datę i kwotę zwróconej pożyczki wraz z odsetkami, datę zwrotu zastawionej rzeczy, datę sprzedaży rzeczy i kwotę należną z tytułu tej sprzedaży, kwotę prowizji stanowiącej wartość spłaconych odsetek lub różnicę między wartością zastawionej rzeczy a kwotą udzielonej pożyczki.

Dowody księgowe oraz p.k.p.r. powinny znajdować się stale w miejscu wykonywania działalności lub w miejscu określonym przez podatnika jako jego siedziba, a jeśli księgę prowadzi biuro rachunkowe - w miejscu wskazanym przez podatnika. Podatnicy prowadzący działalność w zakresie handlu obnośnego i obwoźnego powinni przechowywać księgę w miejscu wykonywania swojej działalności, natomiast jeśli są zobowiązani prowadzić ewidencję sprzedaży lub dodatkowe ewidencje (towarów przyjętych w komis, kupna i sprzedaży wartości dewizowych, pożyczek i zastawionych rzeczy), to w miejscu prowadzenia działalności powinny znajdować się co najmniej te ewidencje.

Przedsiębiorstwo wielozakładowe powinno prowadzić księgi w każdym zakładzie. Podatnik może jednak stosować tylko jedną p.k.p.r. w miejscu wskazanym jako jego siedziba, pod warunkiem że w poszczególnych zakładach prowadzona jest co najmniej ewidencja sprzedaży.

Podstawą zapisów w księdze są dowody księgowe, którymi są: 1) faktury, rachunki, rachunki uproszczone oraz faktury VAT, faktury VAT RR, faktury VAT komis, faktury VAT MP, dokumenty celne, rachunki oraz faktury korygujące i noty korygujące, zwane dalej fakturami, odpowiadające warunkom określonym w odrębnych przepisach, a także faktury VAT UE, rachunki i noty korygujące, zwane dalej „rachunkami”, odpowiadające warunkom określonym w odrębnych przepisach; 2) inne dowody stwierdzające fakt dokonania operacji gospodarczej zgodnie z jej rzeczywistym przebiegiem i zawierające co najmniej: a) wiarygodne określenie wystawcy i wskazanie stron (nazwy, adresy) uczestniczących w operacji gospodarczej, której dowód dotyczy; b) datę wystawienia dowodu oraz datę lub okres dokonania operacji gospodarczej, której dowód dotyczy (na fakturach VAT muszą być umieszczone daty wystawienia, sprzedaży i płatności); c) przedmiot operacji gospodarczej i jej wartość oraz określenie ilościowe; d) własnoręczne podpisy osób odpowiedzialnych za prawidłowe dokonanie operacji gospodarczej i jej prawidłowe udokumentowanie. Dowody te powinny być oznaczone numerami lub w inny sposób.

Zapisy powinny umożliwiać powiązania dowodów z zapisami księgowymi dokonywanymi na ich podstawie.

Jeżeli w dowodzie podane jest wartościowe określenie operacji gospodarczej tylko w walucie obcej, podatnik obowiązany jest przeliczyć walutę obcą na złote po obowiązującym w dniu dokonania operacji kursie ustalonym przez prezesa NBP. Wynik przeliczenia należy zamieścić w wolnych polach dowodu lub w załączniku do dowodu sporządzonego w walucie obcej.

Fakt otrzymania materiałów (podstawowych i pomocniczych) oraz towarów handlowych powinien być potwierdzony na dowodzie zakupu datą i podpisem osoby, która je przyjęła, oraz numerem pozycji, pod którą zaewidencjonowano otrzymanie materiałów lub towarów. Jeżeli materiał lub towar handlowy został dostarczony do zakładu lub dokonano nim obrotu przed otrzymaniem rachunku, wtedy należy sporządzić szczegółowy opis otrzymanej dostawy (materiału, towaru), podając imię, nazwisko (firmę) i adres dostawcy, ilość i rodzaj oraz cenę jednostkową i wartość materiału lub towaru, i dokonać zapisu w księdze (ewidencji) na podstawie tego opisu. Dokument opisu powinien być potwierdzony datą i podpisem osoby, która dostawę przyjęła, oraz numerem pozycji, pod którą został zaksięgowany. Należy go przechowywać jako dowód zakupu i połączyć z nadesłanym następnie rachunkiem. Ewentualna różnica w stosunku do wartości podanej w rachunku powinna być zaksięgowana w księdze (ewidencji) w dniu otrzymania rachunku dostawcy.

Materiał powierzony przez zleceniodawcę nie stanowi zakupu i nie wymaga zaksięgowania. Jeżeli jednak w razie kontroli podatnik nie może wskazać zleceniodawcy, uważa się, że materiał został przez podatnika kupiony bez udokumentowania tego faktu.

Zakup w jednostkach handlu detalicznego materiałów podstawowych i przedmiotów, niebędących środkami trwałymi, może być udokumentowany paragonami zaopatrzonymi w datę i stempel jednostki wydającej paragon i określającymi ilość, cenę jednostkową oraz kwotę dokonanego zakupu. Na odwrocie paragonu podatnik powinien uzupełnić jego treść, wpisując swoje nazwisko (nazwę zakładu) oraz rodzaj (nazwę) kupionego materiału.

Niektóre rodzaje wydatków (kosztów) mogą być dokumentowane tzw. dokumentami wewnętrznymi, tj. dokumentami wystawionymi w zakładzie, zaopatrzonymi w datę i podpisy osób, które bezpośrednio dokonały wydatków. Dowody te powinny określać przy zakupie: nazwę towaru oraz ilość, cenę jednostkową i wartość, a w innych wypadkach przedmiot operacji gospodarczych i kwotę wydatku.

Dowody wewnętrzne mogą dotyczyć wyłącznie: 1) zakupu produktów roślinnych i zwierzęcych, nieprzerobionych sposobem przemysłowym; 2) wartości produktów roślinnych i zwierzęcych pochodzących z własnej uprawy lub hodowli prowadzonej przez podatnika, nieprzerobionych sposobem przemysłowym; 3) zakupu w jednostkach handlu detalicznego materiałów pomocniczych; 4) kosztów diet i innych należności za czas podróży służbowej pracowników i osób prowadzących działalność gospodarczą; 5) kosztów z tytułu używania prywatnego samochodu osobowego do celów związanych z działalnością gospodarczą w wysokości nieprzekraczającej obowiązujących stawek określonych w odrębnych przepisach; 6) zakupu od ludności odpadków poużytkowych, stanowiących surowce wtórne, z wyłączeniem skupu metali nieżelaznych; 7) wydatków związanych z opłatami za czynsz, energię elektryczną, telefon, wodę w części przypadającej na działalność gospodarczą, w wypadku prowadzenia działalności gospodarczej w mieszkaniu; 8) opłat uiszczonych znakami opłaty skarbowej oraz opłat sądowych i notarialnych.

Ponadto podstawą zapisów w p.k.p.r. mogą być: 1) dzienne zestawienia dowodów (np. rachunków, faktur dotyczących sprzedaży); 2) noty księgowe, sporządzane w celu skorygowania operacji gospodarczej wynikającej z dowodu obcego, przekazywane kontrahentom podatnika; 3) zestawienia miesięczne kosztów z tytułu używania prywatnego samochodu osobowego dla potrzeb prowadzenia działalności gospodarczej; zestawienia te powinny zawierać co najmniej następujące dane: ilość przejechanych kilometrów w danym dniu, cel wyjazdu i ogólną wartość wynikającą z iloczynu przejechanych kilometrów w danym miesiącu i obowiązujących stawek określonych w odrębnych przepisach oraz rzeczywistych kosztach wynikających z posiadanych rachunków.

Przed zaprowadzeniem p.k.p.r oraz na koniec każdego roku podatkowego, a także w razie zmiany osoby podatnika (wspólnika) lub zaprzestania działalności powinien być sporządzony z natury spis towarów handlowych, materiałów (podstawowych i pomocniczych), półfabrykatów, wyrobów gotowych, braków i odpadów oraz materiałów przyjętych od zamawiającego do przerobu lub obróbki.

Wyniki spisu z natury wpisuje się do p.k.r.p. według poszczególnych rodzajów i jego składników lub w jednej pozycji (sumie), jeżeli na podstawie spisu zostało sporządzone odrębne szczegółowe zestawienie poszczególnych jego składników. Zestawienie to powinno być złożone urzędowi skarbowemu łącznie z księgą.

Spis z natury powinien być dokonany na dzień 31 grudnia. W razie zamiaru odstąpienia od tej daty płatnik obowiązany jest zawiadomić urząd skarbowy w terminie 7 dni przed datą sporządzenia tego spisu.

Ponadto firmy prowadzące p.k.r.p. są obowiązane posiadać ewidencję środków trwałych oraz ewidencję wyposażenia. Ewidencją wyposażenia obejmuje się wyposażenie, którego wartość początkowa przekracza 1500 zł. Ewidencja ta musi zawierać co najmniej następujące dane: datę nabycia, numer rachunku, nazwę wyposażenia, cenę zakupu wyposażenia lub koszt wytworzenia, numer pozycji, pod którą wpisano w księdze oraz datę i przyczynę likwidacji.

Ewidencja środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych powinna zawierać: 1) liczbę porządkową; 2) określenie środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej; 3) datę nabycia; 4) symbol klasyfikacji rodzajowej środków trwałych GUS; 5) wartość początkową; 6) stawkę amortyzacji; 7) kwotę rocznej i miesięcznej amortyzacji.

Pracodawcy obowiązani są również do prowadzenia indywidualnych (imiennych) kart wynagrodzeń pracowników. Karta musi zawierać co najmniej następujące dane: imię i nazwisko pracownika, kwotę osiągniętych w danym miesiącu przychodów brutto (w gotówce i naturze), koszty uzyskania przychodu, dochód za miesiąc, razem dochód, narastająco od początku roku i należną zaliczkę (wraz z datą potrącenia) na podatek dochodowy.

Dla podatników podatku dochodowego od osób fizycznych istotne jest to, że w roku rozpoczęcia działalności mogą zawsze wybrać uproszczoną ewidencję podatkową w formie p.k.r.p. w przypadku nieprzekroczenia limitu obrotów określonego w ustawie o rachunkowości (800 000 euro), mogą oni korzystać z tej formy ewidencji w następnych latach, co wiąże się z kosztami prowadzenia ewidencji. Ewidencja uproszczona jest tańsza od prowadzenia ksiąg rachunkowych (handlowych), ale też znacznie mniej szczegółowa.

Karol Schneider 

PODMIOT RACHUNKOWOŚCI

Każda jednostka prowadząca, z obowiązku bądź wyboru, księgi rachunkowe. Obowiązującemu prawu bilansowemu podlegają mające siedzibę lub miejsce sprawowania zarządu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej: 1) spółki handlowe (osobowe i kapitałowe, w tym również organizacje) oraz osoby fizyczne, spółki cywilne osób fizycznych, spółki jawne osób fizycznych oraz spółki partnerskie, jeżeli ich przychody netto lub odpowiednio łączne przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych dotyczących poprzedniego roku obrotowego wyniosły nie mniej niż równowartość w walucie polskiej 800 000 euro i inne osoby prawne z wyłączeniem Skarbu Państwa i Narodowego Banku Polskiego; 2) bez względu na wysokość przychodów - jednostki organizacyjne działające na podstawie prawa bankowego, prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, przepisów o funduszach inwestycyjnych, przepisów o działalności ubezpieczeniowej lub przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz zagraniczne osoby prawne, zagraniczne osoby niemające osobowości prawnej oraz zagraniczne osoby fizyczne prowadzące na terytorium naszego kraju działalność zarówno osobiście, jak i przez osobę upoważnioną czy za pośrednictwem pracowników; 3) gminy, powiaty, województwa i ich związki oraz państwowe, gminne, powiatowe i wojewódzkie jednostki budżetowe, gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych, zakłady budżetowe i fundusze celowe niemające osobowości prawnej; 4) jednostki otrzymujące dotacje lub subwencje z budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego lub funduszów celowych, na realizację konkretnych zadań zleconych; 5) jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, z wyjątkiem spółek omówionych w pkt 1; 6) osoby fizyczne i spółki cywilne osób fizycznych, spółki jawne osób fizycznych oraz spółki partnerskie o przychodach netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych dotyczących poprzedniego roku obrotowego nieprzekraczających równowartości w walucie polskiej 800 000 euro, gdy dobrowolnie podejmą decyzję o podporządkowaniu się prawu bilansowemu i przed rozpoczęciem roku obrotowego powiadomią o tym zamiarze właściwy w sprawach opodatkowania podatkiem dochodowym urząd skarbowy.

Monika Bukowska 

PODMIOT UPRAWNIONY DO BADANIA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH

Firma audytorska, która dzięki wpisowi na listę podmiotów uprawnionych prowadzoną przez Krajową Radę Biegłych Rewidentów uzyskała prawo do wykonywania zastrzeżonych ustawowo dla biegłych rewidentów czynności poświadczających (atestacyjnych), kończących się - w wyniku badania - wyrażeniem opinii o rzetelności i prawidłowości określonych danych finansowych i ewentualnych informacji słownych. P.u. może być: 1) biegły rewident prowadzący działalność we własnym imieniu i na własny rachunek (kancelaria); 2) spółka cywilna, jawna, partnerska lub komandytowa, której wspólnikami są wyłącznie biegli rewidenci; 3) osoba prawna (np. spółka z o.o., spółdzielnia), w której: a) większość członków zarządu stanowią biegli rewidenci, a jeżeli zarząd składa się nie więcej niż z 2 osób, to jedna z nich jest biegłym rewidentem, oraz b) większość głosów w organach nadzorczych (radzie nadzorczej, komisji rewizyjnej) posiadają biegli rewidenci, a w przypadku organów nadzorczych większość głosów posiadają wspólnicy lub udziałowcy będący biegłymi rewidentami. Opinie i raport z badania (przeglądu) sprawozdania finansowego podpisują w imieniu p.u. wyłącznie członkowie zarządu będący biegłymi rewidentami.

Czynności poświadczające mogą w imieniu p.u. wykonywać wyłącznie biegli rewidenci, będący właścicielami, wspólnikami lub pracownikami p.u. bądź osobami działającymi na jego rzecz na podstawie umowy cywilnoprawnej. P.u. nie może zajmować się inną działalnością niż dozwoloną biegłym rewidentom.

Zdzisław Fedak 

Zob. → Biegły rewident.

PODSYSTEM INFORMATYCZNY RACHUNKOWOŚCI

Część systemu informatycznego rachunkowości, która sama przedstawia system. Bazując na niezbędnej infrastrukturze technologicznej, kształtuje własną wyspecjalizowaną aplikację do rozwiązywania określonego fragmentu problemów rachunkowości danej organizacji, np. podsystem informatyczny rachunkowości ogólnej (głównej) czy zapasów jako elementy systemu informatycznego rachunkowości.

Andrzej Zaleski  

Zob. → System informatyczny rachunkowości.

POLECENIE PRZELEWU

Udzielona bankowi przez właściciela dyspozycja obciążenia swojego rachunku bankowego określoną kwotą oraz uznania tą kwotą (przelania jej) wskazanego rachunku wierzyciela. Warunkiem wykonania p.p. jest posiadanie pokrycia na rachunku bankowym zleceniodawcy. Zleceniodawca ma możliwość odwołania p.p. pisemną dyspozycją, o ile bank nie obciążył jeszcze jego rachunku.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska  

Zob. → Bankowe dokumenty rozliczeniowe; Bankowe rozliczenia pieniężne; Okresowe rozliczenia saldami; Rozliczenia bezgotówkowe; Rozliczenia planowe.

POLECENIE ZAPŁATY

Stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela, obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. Dyspozycja wierzyciela stanowi równocześnie jego zgodę na cofnięcie przez bank obciążenia rachunku dłużnika i uznania rachunku wierzyciela w przypadku dokonanego przez dłużnika odwołania p.z. Odwołanie jest możliwe w terminie 30 dni kalendarzowych, w przypadku gdy dłużnikiem jest osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, lub 5 dni - w przypadku pozostałych dłużników od dnia obciążenia rachunku bankowego. Przeprowadzenie rozliczeń w formie p.z. jest dopuszczalne wtedy, gdy: 1) wierzyciel i dłużnik posiadają rachunki w bankach, które zawarły stosowne porozumienie w sprawie stosowania p.z.; 2) dłużnik udzieli wierzycielowi upoważnienia do obciążenia rachunku dłużnika w drodze p.z. w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań; 3) wierzyciel zawrze z bankiem prowadzącym jego rachunek umowę w sprawie stosowania p.z. przez wierzyciela; 4) maksymalna kwota pojedynczego p.z. nie przekracza równowartości 1000 euro dla osób fizycznych lub 50 000 euro dla pozostałych dłużników (przeliczonych na złote według kursu średniego euro ogłaszanego przez NBP w ostatnim dniu kwartału poprzedzającego kwartał, w którym przeprowadzane są rozliczenia pieniężne).

Joanna Wielgórska-Leszczyńska  

Zob. → Bankowe dokumenty rozliczeniowe; Bankowe rozliczenia pieniężne; Rozliczenia bezgotówkowe.

POLITYKA RACHUNKOWOŚCI

Dział rachunkowości zajmujący się normowaniem prawnym zagadnień rachunkowości poprzez przepisy o zasadach prowadzenia rachunkowości. Rachunkowość stosowana w praktyce sformułowała ogólne zasady prowadzenia podwójnej księgowości, które wykształciły się w XIV i XV w. we włoskich przedsiębiorstwach handlowych i bankowych.

Rozwój działalności gospodarczej powodował w różnych państwach ustalanie własnych przepisów prawa cywilnego i handlowego, a wraz z tym zróżnicowanie zasad rachunkowości. Rachunkowość na przełomie XIX i XX w. coraz bardziej uzależniała się od całokształtu przepisów prawnych obowiązujących w każdym państwie. Z przepisów prawa handlowego wynikały zasady prowadzenia księgowości (rachunkowości), a w konsekwencji powstawało prawo bilansowe.

Praktyka rachunkowości musiała zatem opierać się na wiedzy o teoretycznych zasadach prowadzenia rachunkowości oraz o prawno-normatywnych zasadach rachunkowości.

Zależności zachodzące między nauką, polityką i praktyką rachunkowości można przedstawić w formie schematu:         

                     

Nauka rachunkowości tworzy różne warianty zasad rachunkowości, które mogą być zastosowane w bardziej syntetycznych lub bardziej analitycznych systemach kont. Pionowy podział konta „Środki trwałe”, w wyniku którego powstaje konto „Umorzenie środków trwałych”, jest rozwiązaniem „dobrowolnym” w teorii rachunkowości. Rozwiązania, w których musi występować konto pomocnicze „Umorzenia środków trwałych”, są przyjmowane w niektórych przepisach prawnych dotyczących rachunkowości.

W Niemczech otwarcie kont bilansowych dokonywane jest zawsze przez konto „Bilans otwarcia”, natomiast w Polsce od 50 lat pomija się konta: „Bilans otwarcia” i „Bilans zamknięcia”.

Klasyfikacje. Zasady rachunkowości formułowane przez naukę mają charakter uniwersalny, natomiast zasady ustalane w ramach polityki rachunkowości dotyczą poszczególnych państw czy też regionów. Ostatnio wyłoniła się potrzeba ustanowienia międzynarodowych standardów rachunkowości.

Można zatem stwierdzić, że zasady rachunkowości opracowane rachunkowo mają charakter długotrwały i nie są uzależnione od rozwiązań doraźnych, kształtowanych przez przepisy prawne lub zwyczaj.

Niektóre zasady, czy też kategorie rachunkowości, są tożsame w nauce i w praktyce rachunkowości. o ile jednak polityka rachunkowości zadowala się formalną stroną np. konta, o tyle nauka poszukuje przez analizy historyczne i geograficzne istoty konta w tradycyjnym i komputerowym ujęciu. Wyłaniają się tutaj problemy semantyczne, które być może przez aspekty konstrukcyjne, czynnościowe i systemowe odzwierciedlają wartości poznawcze konta jako kategorii nie tylko rachunkowości, ale również finansów (bilansu konta) i statystyki bilansowej, a także innych nauk ekonomicznych (bilans handlu zagranicznego).

Nauka rachunkowości jest nie tylko praktyczna, ale ma także znaczenie poznawcze, natomiast polityka rachunkowości nastawiona jest na doraźne rozwiązywanie praktycznych problemów ewidencyjnych czy też planistycznych.

Pojęcie polityki rachunkowości (w zasadzie - makropolityki rachunkowości) zostało wprowadzone do nauki rachunkowości przez Włodzimierza Brzezina w 1964 r. jako składnik trójczłonowej formuły rachunkowości, tj. teoria-polityka-praktyka.

Polityka rachunkowości w rozumieniu Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 1 obejmuje zasady, reguły, metody, uzgodnienia umowne i procedury przyjęte przez kierownictwo przedsiębiorstwa przy opracowaniu i prezentacji sprawozdań finansowych, jest więc mikropolityką danego podmiotu jako część składowa jego polityki gospodarczej.

Celem polityki rachunkowości (w rozumieniu makropolityki rachunkowości) jest dążenie do zapewnienia obiektywizacji danych liczbowych rachunkowości przez opracowanie obowiązujących zasad i standardów ograniczających do niezbędnego minimum indywidualne rozwiązania ewidencyjno-sprawozdawcze (mikropolityka rachunkowości).

Makropolityka rachunkowości ma na celu ograniczenie do minimum indywidualnych dążeń przedsiębiorców do swobodnego kształtowania informacji dostarczanych przez rachunkowość.

Wskazuje na to również definicja polityki bilansowej sformułowana przez K. Sawickiego: „Przez politykę bilansową rozumie się ogół zgodnych z prawem (czyli zgodnych z makropolityką rachunkowości) decyzji podmiotu gospodarczego, mających na celu takie ukształtowanie wykazywanych w bilansie wyniku finansowego, majątku, zobowiązań i innych źródeł finansowania, aby zapewnić optymalną realizację założeń gospodarczych”.

Podwójne znaczenie terminu polityki rachunkowości można przedstawić w formie schematu:

Polityka rachunkowości w rozumieniu makropolityki zaczyna odgrywać coraz większą rolę, gdyż normalizacja rachunkowości w skali krajowej i międzynarodowej staje się obiektywną koniecznością.

Włodzimierz Brzezin  

Zob. → GAAP; IASB; Metody rachunkowości; Prawo bilansowe; Rok obrotowy; Rok podatkowy; Zasady rachunkowości.

PORĘCZENIE BANKOWE

Forma zabezpieczenia kredytu wynikająca z prawa cywilnego, której treścią jest zobowiązanie poręczyciela do wykonania zobowiązania w sytuacji, gdyby nie zrealizował go dłużnik. P.b. jest zawsze zobowiązaniem pieniężnym. Poręczycielami mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Dla ważności poręczenia wymagane jest złożenie przez poręczyciela oświadczenia na piśmie. Zobowiązanie poręczyciela musi zawierać takie same elementy, jakie wymagane są dla gwarancji bankowej. P.b. może być udzielone na określony termin lub bezterminowo. Poręczyciel może poręczyć za dług (spłatę kredytu) przyszły do wysokości z góry oznaczonej. Poręczenie terminowe za spłatę kredytu przyszłego nie może być odwołane, natomiast poręczenie bezterminowe może być odwołane przed powstaniem długu. Jeśli p.b. zostało udzielone po udzieleniu kredytu, to poręczyciel nie może wypowiedzieć umowy przed spłatą kredytu, za który poręczał bez zgody banku. Poręczyciel ponosi odpowiedzialność tylko w przypadku, gdy kredytobiorca nie spłaci swego zobowiązania w terminie. Zakres zobowiązania poręczyciela jest taki sam jak zobowiązania kredytobiorcy, z tym jednak, że czynność dokonana przez kredytobiorcę z bankiem po udzieleniu p.b. nie może zwiększać zobowiązania poręczyciela. Natomiast gdy zobowiązanie kredytobiorcy ulega zmniejszeniu, to poręczyciel korzysta z tych zmian. Poręczyciel może wobec banku podnosić takie same zarzuty jak kredytobiorca (np. przedawnienia spłaty kredytu). Ma do nich prawo nawet wtedy, gdy kredytobiorca uznał roszczenia banku lub się ich zrzekł. Ponadto poręczyciel może dokonać potrącenia wierzytelności przysługującej kredytobiorcy względem banku. Poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny, tzn., że w przypadku niespłacenia kredytu w terminie, jeśli umowa p. nie stanowi inaczej, bank może od razu dochodzić od poręczyciela spłaty kredytu w zakresie objętym poręczeniem. Jeśli poręczenia udzieliło kilka osób, to bank ma prawo żądać spłaty całej kwoty niespłacanego długu od każdego z poręczycieli, jednego z nich lub kilku, w zależności od własnego uznania.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska  

Zob. → Gwarancja bankowa; Zabezpieczenie kredytu.

PORTFEL PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Określa wartość i rodzaj papierów wartościowych nabytych przez inwestora (indywidualnego lub instytucjonalnego) w celu ulokowania na długo lub na krótko wolnych aktywów (z reguły aktywów finansowych). W pierwszym przypadku będzie to portfel długoterminowych papierów wartościowych, a więc składnik inwestycji długoterminowych jego posiadacza, w drugim natomiast - portfel krótkoterminowych papierów wartościowych, zaliczany do obrotowych aktywów finansowych inwestora.

W każdym przypadku p.p.w. występuje zagadnienie alokacji ryzyka. Chodzi o to, że inwestor nie musi angażować wszystkich wolnych aktywów w nabycie papierów wartościowych jednego emitenta - taka inwestycja, a dokładniej stopa zwrotu, jest z reguły obarczona dużym ryzykiem. Lepszym wyjściem jest nabycie kilku różnych walorów od różnych emitentów, co umożliwia zmniejszenie ryzyka. Okazuje się bowiem, że w danej sytuacji gospodarczej ceny określonego rodzaju papieru wartościowego (np. akcji) określonych emitentów mogą zdecydowanie różnić się między sobą: stopy zwrotu z akcji jednych emitentów rosną, a stopy zwrotu z akcji innych emitentów maleją lub znacznie wolniej rosną. Prawidłowe wykorzystanie opisanego zjawiska - wchodzące w zakres tzw. teorii portfela - nosi nazwę dywersyfikacji portfela inwestycji. Uzyskane dzięki niej mniejsze ryzyko określone jest mianem „efektu portfela”.

Można uogólnić, że: p.p.w. oznacza zbiór odpowiednio dobranych różnych (co do rodzaju i emitentów) walorów finansowych pozwalających na optymalizację relacji: stopa zwrotu inwestycji - szacowane ryzyko.

Trudno mówić - nawet teoretycznie - o p.p.w. pozbawionych w ogóle ryzyka. Reprezentuje on bowiem „bieżące wyrzeczenie się inwestora dla przyszłych korzyści. Ponieważ teraźniejszość jest względnie dobrze znana, natomiast przyszłość niepewna - p.p.w. jest wyrzeczeniem się pewnego dzisiaj dla niepewnego jutra”. Połowicznym wyjściem z powyższej sytuacji jest taka dywersyfikacja portfela, aby obok papierów ryzykownych zawierał on instrumenty finansowe wolne od ryzyka, takie jak bony skarbowe i krótkoterminowe obligacje skarbowe o stałym oprocentowaniu. Stopa zwrotu z tych drugich inwestycji jest niższa, ale obniżają one globalne ryzyko p.p.w.

Maria Gmytrasiewicz  

Zob. → Długoterminowe papiery wartościowe; Finansowe papiery wartościowe; Instrumenty finansowe; Instrumenty kapitałowe; Inwestycje finansowe; Krótkoterminowe papiery wartościowe; Papiery wartościowe.

POZAEWIDENCYJNE RACHUNKI PROBLEMOWE KOSZTÓW

Rachunki dostarczające informacji potrzebnych do zarządzania przedsiębiorstwem oraz stanowiące pomoc w rozwiązywaniu problemów decyzyjnych i kontrolnych. Prowadzone są poza systemem ewidencyjnym rachunkowości. P.r.p.k. służą także ustalaniu wzorców kosztów w postaci planów, normatywów i standardów dla różnych okresów. W szczególności do podstawowych zadań p.r.p.k. zalicza się: 1) systematyczne dostarczanie menedżerom informacji kosztowych w formie wewnętrznych budżetów i sprawozdań niezbędnych do: a) planowania i kontroli kosztów procesów gospodarczych, b) oceny działalności i osób za nią odpowiedzialnych; 2) przekazywanie menedżerom informacji w postaci sprawozdań i raportów, dotyczących rentowności w przekroju produktów, form sprzedaży, klientów itp.; informacje w tym zakresie służą do podejmowania decyzji dotyczących alokacji zasobów i polityki cenowej; 3) dostarczanie menedżerom niższego szczebla informacji w formie specjalnych raportów służących do podejmowania odpowiednich decyzji: a) strategicznych, dotyczących długofalowej polityki przedsiębiorstwa, podejmowanych przedsięwzięć, przekształceń organizacyjnych, nowych produktów itp., b) taktycznych, dotyczących przedsięwzięć, których nie uwzględniono w planie rocznym.

W p.r.p.k. wykorzystuje się różnorodne metody, które są dobierane w zależności od zadania postawionego jako cel rachunku. Są to w głównej mierze metody statystyczne i matematyczne, jak: analiza regresji i korelacji, modelowanie ekonometryczne, programowanie matematyczne, programowanie sieciowe, metody taksonomiczne i inne.

Do p.r.p.k. zalicza się trzy grupy rachunków: 1) predykcję i badanie kosztów; 2) rachunki informacyjno-kontrolne; 3) rachunki decyzyjne.

W predykcji i badaniu kosztów oraz rachunkach informacyjno-kontrolnych koszty stanowią przedmiot pomiaru w ścisłym tego słowa znaczeniu. Natomiast w rachunkach decyzyjnych nie są przedmiotem pomiaru, lecz stanowią kryterium rachunku decyzyjnego lub parametry opisujące sytuacje decyzyjne.

P.r.p.k. są mocno powiązane z systematycznym rachunkiem kosztów. Powiązanie to wyraża się tym, że w p.r.p.k. wykorzystuje się informacje generowane przez systematyczny rachunek kosztów. Informacje te podlegają w p.r.p.k. dalszemu przetwarzaniu i służą rozwiązywaniu różnych problemów pojawiających się w przedsiębiorstwach.

Edward Nowak  

Zob. → Systematyczny rachunek kosztów.

POZOSTAŁE KOSZTY TECHNICZNE

Inne niż odszkodowania i świadczenia, koszty akwizycji, koszty administracji i koszty działalności lokacyjnej kosztowe obciążenia wynikowe zakładu ubezpieczeń wynikające z prowadzonej przez niego zasadniczej, ubezpieczeniowej, tzw. technicznej działalności. Koszty te obejmują w szczególności obciążenia z tytułu: wpłat na Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, wpłat pokrywających koszty funkcjonowania nadzoru nad działalnością ubezpieczeniową, członkostwa w Polskiej Izbie Ubezpieczeń, odpisów na fundusz prewencyjny lub kosztów prowadzonej działalności prewencyjnej, wpłat na rzecz Związku Ochotniczych Straży Pożarnych RP, innych kosztów uwzględnianych przy kalkulacji składek, odpisów aktualizujących należności z tytułu działalności bezpośredniej i reasekuracji, ujemne różnice kursowe z tytułu ubezpieczeń bezpośrednich i reasekuracji.

Anna Karmańska  

Zob. → Odszkodowania i świadczenia.

POZOSTAŁE PRZYCHODY TECHNICZNE

Inne niż: składki i przychody z lokat przychody zakładu ubezpieczeń wynikające z prowadzonej przez niego zasadniczej, ubezpieczeniowej, tzw. technicznej działalności. Przychody te obejmują w szczególności: dodatnie różnice kursowe powstałe na kontach rozrachunków z tytułu ubezpieczeń bezpośrednich i reasekuracji; otrzymane odsetki i kary umowne za nieterminową regulację rozrachunków z tytułu ubezpieczeń i reasekuracji; otrzymane odsetki od depozytów zatrzymanych przez cedentów, a ponadto w zakresie ubezpieczeń bezpośrednich - opłaty za cesje praw z polis ubezpieczeniowych, wpłat za wystawianie certyfikatów, zaświadczeń i duplikatów dowodu ubezpieczenia, kary i odsetki za nieterminowe opłacanie poszczególnych rat i różne inne opłaty manipulacyjne.

Anna Karmańska 

POZYCJE PIENIĘŻNE I NIEPIENIĘŻNE

Wszystkie sprawozdawcze pozycje majątkowe i wynikowe przedsiębiorstwa na potrzeby aktualizacji wyceny dzieli się na pieniężne i niepieniężne. Pozycjami pieniężnymi nazywa się te pozycje majątkowe i wynikowe, których wartości są ustalane bezpośrednio w kontrakcie bądź w inny sposób, w ściśle określonej i niezmiennej liczbie jednostek pieniężnych, bez względu na to, czy ulegają zmianie ceny poszczególnych pozycji majątkowych lub ogólny poziom cen, czy też nie. Pozostałe pozycje nazywa się pozycjami niepieniężnymi.

Upraszczając, można przyjąć, że do pozycji pieniężnych zalicza się należności i zobowiązania oraz środki pieniężne w kasie i na rachunkach bankowych. Pozycjami niepieniężnymi są natomiast przede wszystkim rynkowe papiery wartościowe oraz wszystkie pozycje wartości materialnych, kosztów, przychodów i szeroko rozumianego kapitału własnego.

Niewymienione tu kategorie wymagają szczegółowego rozpatrywania. Konsekwencją tej klasyfikacji jest to, że wartości ewidencyjne pozycji pieniężnych nie podlegają zmianom, a wartości ewidencyjne pozycji niepieniężnych mogą ulegać dezaktualizacji na skutek zmian cen. W związku z tym wartości ewidencyjne pozycji niepieniężnych mogą i powinny być aktualizowane, a wartości ewidencyjne pozycji pieniężnych nie podlegają aktualizacji.

Ta klasyfikacja w odniesieniu do niektórych szczegółowych pozycji występujących w praktyce nie jest aż tak oczywista. Stąd czasami przyjmuje się arbitralnie, że dana pozycja jest pieniężna bądź niepieniężna (np. środki pieniężne i rozrachunki w walutach obcych). Ponadto należy podkreślić, że nawet jeśli w bardzo długim okresie cena danej pozycji majątkowej nie ulegała zmianom, to jeszcze nie oznacza to, że jest to pozycja pieniężna, bo podstawą klasyfikacji na pozycje pieniężne i niepieniężne nie jest rzeczywista zmiana cen tych pozycji, a sama potencjalna możliwość tych zmian.

Stanisław Zadroga  

Zob. → Rachunkowość inflacyjna.

POZYSKIWANIE INFORMACJI W RACHUNKOWOŚCI INFORMATYCZNEJ

Funkcja systemu informatycznego rachunkowości (s.i.r.), mająca za zadanie wyszukanie w pamięci zewnętrznej komputera danych potrzebnych do ukształtowania żądanej informacji i poddanie ich działaniu procedur: 1) przetwarzania w celu uzyskania jej elementów i (lub) zredagowania dla nadania wymaganej formy oraz 2) zachowania w pamięci zewnętrznej - jeśli wymaga trwałego przechowywania i (lub) wyemitowania na ekran -  gdy wykorzystuje się ją doraźnie, bądź na drukarkę - jeżeli wymaga formy pisemnej.

W rezultacie powstają zbiory danych i informacji wyjściowych. Aby mogły one zaspokoić potrzeby informacyjne kontroli procesu przetwarzania lub ochrony zasobów, są wyprowadzane z pamięci operacyjnej za pośrednictwem właściwego urządzenia wyjścia.

Informacje wyjściowe s.i.r. dzielą się na dwie duże grupy: 1) standardowe, kształtowane ściśle według wymogów prawa, norm zawodowych lub statutowych reguł organizacji. Ingerencja użytkownika w pozyskanie informacji jest tu ograniczona i sprowadza się zwykle do wskazania systemowi rodzaju zestawienia oraz listy parametrów pozwalających je dostosowywać do własnych warunków i zmieniających się okoliczności; 2) indywidualne, kształtowane swobodnie według potrzeb poszczególnych użytkowników, którzy określają wszystkie warunki i parametry ich pozyskiwania.

Dla s.i.r. szczególnie charakterystyczna jest grupa standardowych informacji wyjściowych. Należą do nich przede wszystkim obowiązująca sprawozdawczość finansowa i zestawienia rozliczeń publicznoprawnych (podatki, ubezpieczenia) oraz, także wymagana prawem, grupa zestawień liczbowych, których treść jest swoistym „wypisem zupełnym” zawartości ksiąg rachunkowych prowadzonych na komputerowym nośniku danych. Są one tworzone głównie w podsystemie realizującym funkcje rachunkowości ogólnej, a ich nazwy, układ i zakres informacyjny są analogiczne do tradycyjnie stosowanych w rachunkowości form: dziennika, kartoteki kont oraz zestawienia obrotów i sald.

Dziennik przedstawia zbiór zapisów księgowych okresu obrachunkowego, czyli zarejestrowanych w zbiorze danych transakcyjnych, które zaistniały w tym okresie i zostały zaakceptowane jako sprawdzone i zabezpieczone przed modyfikacją. Zapisy są uporządkowane według klucza złożonego z: 1) daty (lub kodu okresu) powstania zdarzenia; 2) daty dokonania zapisu.

Obroty dziennika za i na koniec okresu są równe sumie obrotów kont zestawienia obrotów i sald za i na koniec tego samego okresu.

Kartoteka kont przedstawia zbiór tych samych zapisów, które figurują w dziennikach kolejnych okresów obrachunkowych. Zapisy te są tu jednak uporządkowane według innego klucza, złożonego z: 1) symbolu konta; 2) daty (lub kodu okresu) zaistnienia zdarzenia; 3) daty dokonania zapisu.

Obroty kont za i na koniec każdego okresu oraz ich salda na początek roku obrotowego (bilans otwarcia) i na koniec każdego okresu są równe analogicznym obrotom i saldom zestawienia obrotów i sald tego samego okresu.

Zestawienie obrotów i sald przedstawia zbiór obrotów kont za okres obrachunkowy i na jego koniec oraz sald tych kont na początek roku obrotowego (bilans otwarcia) i na koniec okresu. Sumy obrotów kont za i na koniec okresu są równe analogicznym obrotom dziennika tego samego okresu, a sumy przeciwstawnych sald są sobie równe - zarówno na początek roku, jak i na koniec okresu.

Andrzej Zaleski  

Zob. → System informatyczny rachunkowości.

POŻYCZKA

Umowa, na podstawie której dający p., czyli pożyczkodawca, przenosi na własność biorącego, czyli pożyczkobiorcy, określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, natomiast pożyczkobiorca zobowiązuje się zwrócić przedmiot p., czyli tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości.

P. w praktyce udziela się na podstawie zawartej umowy, w której określone są warunki związane z udzieleniem pożyczki, a więc termin i ewentualne raty zwrotu (spłaty) oraz wynagrodzenie za udzielenie pożyczki (np. odsetki).

Przedmiotem p. mogą być różne środki materialne, ale najczęściej p. ma charakter finansowy i może być udzielona zarówno w złotych, jak i w walutach obcych.

Biorąc pod uwagę różne kryteria klasyfikacyjne, wszystkie p. można podzielić na następujące grupy: 1) ze względu na termin spłaty (zwrotu): krótko-, średnio- i długoterminowe; 2) ze względu na formę i przedmiot: gotówkowe i rzeczowe; 3) ze względu na odpłatność za korzystanie: odpłatne i nieodpłatne; 4) ze względu na terminowość spłaty (zwrotu): przeterminowane i umorzone; 5) ze względu na udzielający p. podmiot prawny: obligacyjne i skarbowe; 6) ze względu na formę zabezpieczenia: gwarantowane i niezabezpieczone.

P. krótkoterminową określa się taką p., która zgodnie z zawartą umową powinna być zwrócona w terminie nie dłuższym niż rok. P. średnioterminowa to taka, która musi być zwrócona nie wcześniej niż za rok, a nie później niż przed upływem trzech lat. Do p. długoterminowych zalicza się takie, których okres spłaty przekracza trzy lata. Stąd też określa się je mianem zobowiązań długoterminowych i są one zrównane z kapitałami własnymi.

Przez pojęcie p. gotówkowej rozumie się p. w postaci środków pieniężnych, natomiast przedmiotem p. rzeczowej są rzeczy oznaczone co do gatunku o określonym ciężarze, w określonej ilości itp.

Przez pojęcie p. odpłatnej rozumieć należy p. gotówkową lub rzeczową, za korzystanie z której, zgodnie z zawartą umową, pożyczkobiorca ma obowiązek wnosić na rzecz pożyczkodawcy określone opłaty lub wynagrodzenie (np. odsetki, prowizję). P. nieodpłatną, nazywaną inaczej „darmą”, nazywa się p. gotówkową lub rzeczową, za którą pożyczkobiorca nie musi wnosić jakichkolwiek opłat.

P. przeterminowaną określa się p., która nie została spłacona w terminie przewidzianym w umowie zawartej pomiędzy pożyczkodawcą a pożyczkobiorcą. P. przeterminowane są obciążone obok zwykłych opłat (odsetek) opłatami karnymi (odsetkami karnymi). P. umorzoną nazywa się taką, która nie została zwrócona w terminie i której wymagalność została zniesiona w wyniku zgody pożyczkodawcy lub orzeczeniem sądu lub innych instytucji prawnych.

Przez pojęcie p. obligacyjnej należy rozumieć p. udzieloną na podstawie pisemnej umowy, w której pożyczkobiorca zobowiązuje się do zwrotu p. w konkretnym terminie, wypłacenia wynagrodzenia za korzystanie z niej - bez względu na efekty działalności gospodarczej, formę i przedmiot zabezpieczenia. Ten rodzaj p. może być udzielany przez banki w formie kredytu obligacyjnego. P. skarbową określa się p. zaciąganą przez Skarb Państwa. W ramach p. skarbowej odpowiedni organ państwowy (rządowy) emituje papiery wartościowe nazywane obligacjami lub bonami skarbowymi. Obligacja lub bon stanowi jednocześnie dokument potwierdzający zaciągnięcie p. przez Skarb Państwa, a ich posiadacz jest uprawniony do otrzymania w oznaczonym terminie określonych korzyści ekonomicznych (odsetek) oraz zobowiązany do wykupu w oznaczonym terminie, np. po upływie roku lub trzech lat. Gwarancja Skarbu Państwa udzielona zaciągniętej p. powoduje, że obligacja lub bon stanowią zbywalną lokatę finansową.

P. gwarantowaną nazywa się taką p., która zgodnie z zawartą umową ma określoną gwarancję pisemną osoby fizycznej lub prawnej. Gwarancja lub poręczenie w formie pisemnej stanowi zobowiązanie, że udzielający gwarancji lub poręczenia zobowiązuje się w przypadku niewypłacalności pożyczkobiorcy do zwrócenia p. w pełnej wysokości wraz z należnymi odsetkami i poniesionymi kosztami. Jednym z często stosowanych zabezpieczeń (gwarancji) są zastawy. Przeciwieństwem p. gwarantowanej jest p. niezabezpieczona, która udzielana jest bez dodatkowych warunków gwarancyjnych.

P. udzielane i pobierane przez osoby prawne (jednostki gospodarcze) są przedmiotem ewidencji w rachunkowości. Zgodnie z planem kont do ewidencji udzielonych i zaciągniętych p. przeznaczone jest konto syntetyczne „Pożyczki”, z tym że w zależności od rozwiązań przyjętych w zakładowym planie kont może być to jedno konto syntetyczne dla wszystkich rodzajów p. przy rozbudowie ewidencji analitycznej (takie rozwiązanie jest najczęściej stosowane) lub odrębne konto syntetyczne dla każdego rodzaju p.

Po stronie Debet (Winien, Dt) konta „Pożyczki” księguje się kwoty p. udzielonych innym osobom lub jednostkom gospodarczym oraz kwoty spłacanych przez jednostkę gospodarczą zaciągniętych uprzednio p. od innych osób fizycznych lub prawnych, natomiast po stronie „Credit” (Ma, Ct) księguje się wartość zaciągniętych p. od innych osób fizycznych i prawnych oraz kwoty spłaconych p. udzielonych różnym osobom fizycznym lub prawnym. Operacje te księgowane są zgodnie z zasadą dwustronnego zapisu, a więc w korespondencji z odpowiednimi kontami, takimi jak „Rachunek bankowy”, „Kasa”.

Konto „Pożyczki” w końcu okresu sprawozdawczego (dzień bilansowy) może wykazywać równocześnie dwa salda końcowe - saldo debetowe i kredytowe. Saldo debetowe obejmuje: wysokość (wartość) udzielonych i dotychczas niespłaconych różnym osobom fizycznym lub prawnym p. długoterminowych (aktywa bilansu - długoterminowe aktywa finansowe - grupa A IV) lub krótkoterminowych (aktywa bilansu - krótkoterminowe aktywa finansowe - grupa B III) - należności. Na saldo kredytowe składają się: stan zobowiązań jednostki gospodarczej z tytułu zaciągniętych od innych osób fizycznych i prawnych, a dotychczas niespłaconych p. długoterminowych (pasywa bilansu - grupa B II) oraz krótkoterminowych (pasywa bilansu - grupa B III).

Zbigniew Messner 

POŻYCZKA PAŃSTWOWA

Rodzaj nadzwyczajnego dochodu państwa, polegającego na dobrowolnym udostępnieniu mu środków pieniężnych, które po określonym czasie powinny zostać zwrócone pożyczkodawcy wraz z odsetkami. Ekonomiczna istota p.p. polega na zwiększeniu siły nabywczej państwa w momencie zaciągnięcia pożyczki oraz ograniczeniu tej siły w przyszłości. Przyczyny sięgania do p.p. mają przede wszystkim charakter ekonomiczny. Wiążą się one z recesją gospodarczą oraz z trudnościami finansowymi państwa w pokryciu wydatków publicznych. Szanse operacji pożyczkowej na pobudzenie koniunktury gospodarczej istnieją dopiero wtedy, gdy środki pochodzące z p.p. państwo przeznacza na wydatki produkcyjne. Jeśli państwo zamierza w szybkim tempie rozkręcić koniunkturę gospodarczą i rozwinąć eksport, uzasadnione jest korzystanie z pożyczek zagranicznych. Natomiast jeśli nie ma perspektyw na szybki i znaczny rozwój eksportu, to bardziej uzasadnione staje się zaciąganie pożyczek wewnętrznych. Przy próbach hamowania inflacji korzystanie z p.p. powinno być ostrożne, ponieważ wiąże się z koniecznością ponoszenia w przyszłości znacznych kosztów zadłużenia.

Można wyróżnić kilka rodzajów p.p. Ze względu na usytuowanie pożyczkodawcy wobec państwa p.p. dzieli się je na: zagraniczne (zewnętrzne) lub krajowe (wewnętrzne). Ze względu na status prawny pożyczkodawcy wyróżnia się pożyczki państwowe zaciągane od osób prawnych lub od osób fizycznych. Ze względu na czas trwania rozróżnia się pożyczki długo-, średnio- i krótkoterminowe. Z punktu widzenia spłaty dzieli się je na rentowe (nie mają ustalonego terminu wykupu) i umarzalne (podlegają wykupowi w określonej dacie lub w ratach). Ze względu na sposób wprowadzania p.p. mają charakter dobrowolny lub przymusowy. Ponadto mogą one być skonsolidowane, jeśli kilka wcześniejszych pożyczek łączy się z nową pożyczką. Natomiast gdy w toku trwania zmienia się dotychczasowe zasady spłaty pożyczek, mówimy o pożyczkach skonwertowanych. P.p. mogą mieć różne formy prawne.

Ewolucja p.p. w Polsce. W okresie międzywojennym w związku z rozpisaniem wielu pożyczek krótko- i długoterminowych, w 1924 r. zdecydowano się na pożyczkę konwersyjną. Wśród pożyczek długoterminowych dominowały pożyczki inwestycyjne i budowlane, zaciągane w latach 1928, 1930, 1934 i 1935. Nieliczne p. z tego okresu miały charakter przymusowy, np. Pożyczka Narodowa z 1933 r. W Polsce Ludowej dwukrotnie zastosowano przymusowe p. wewnętrzne. W 1946 r. zaciągnięto Premiową Pożyczkę Odbudowy Kraju, natomiast w 1951 r. Narodową Pożyczkę Rozwoju Sił Polski. Przed wojną i po wojnie korzystano z pożyczek zagranicznych. W latach siedemdziesiątych zaciągnięto w sposób niekontrolowany społecznie poważne pożyczki zagraniczne, które dopiero w latach dziewięćdziesiątych z dużym trudem zostały Polsce częściowo umorzone. Po 1989 r. Polska korzystała z różnych form p. wewnętrznych (obligacje i bony skarbowe), a także w formie jednorocznej (1992) lub trzyletniej pożyczki państwowej (1992).

P.p. w świetle obowiązującego prawa. Konstytucja RP ustaliła, że zaciąganie pożyczek przez państwo następuje na zasadach i w trybie określonych w ustawie (art. 216 ust. 4). Nie wolno zaciągać pożyczek, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto (art. 216 ust. 5).

Zasady i tryb zaciągania p.p. regulują obecnie przepisy ustawy o finansach publicznych. Celem sfinansowania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa ustawa upoważniła Ministra Finansów do: 1) zaciągania zobowiązań finansowych w imieniu Skarbu Państwa, w szczególności w drodze emisji papierów wartościowych oraz zaciągania pożyczek i kredytów na rynku krajowym i zagranicznym; 2) spłaty zaciągniętych zobowiązań. Skarb Państwa może zaciągać pożyczki i kredyty wyłącznie na finansowanie potrzeb budżetu państwa. Ustawa przewiduje procedury ostrożnościowe i sanacyjne przy zaciąganiu pożyczek państwowych. Wśród form prawnych pożyczek ustawa wymienia: skarbowe papiery wartościowe, bony skarbowe, obligacje skarbowe, skarbowe papiery oszczędnościowe.

Cezary Kosikowski 

PRAWO BILANSOWE

Ogół przepisów, norm prawnych regulujących podstawowe zasady rachunkowości. Poprzez gromadzenie i przetwarzanie danych rachunkowość dostarcza wieloaspektowej informacji o sytuacji jednostki. Informacje te mogą być generowane dla odbiorców z otoczenia jednostki, a także dla odbiorców wewnętrznych. W celu zapewnienia wiarygodności danych prezentowanych odbiorcom zewnętrznym tworzone są normy prawne rachunkowości. W sytuacji gdy normy te zawarte są w akcie prawnym regulującym zasady funkcjonowania rachunkowości, mówimy o istnieniu p.b. Nie można natomiast mówić o p.b, gdy normy rachunkowości znajdują się w ramach przepisów regulujących inne zagadnienia gospodarcze.

P.b. wykorzystuje główną koncepcję rachunkowości, jaką jest przedstawianie wiernego i rzetelnego obrazu sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki gospodarczej, której podporządkowane są inne naczelne zasady rachunkowości.

P.b. określa podmioty zobowiązane do prowadzenia rachunkowości, zasady prowadzenia ksiąg rachunkowych, przeprowadzania inwentaryzacji, metody wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku finansowego, formę sprawozdań finansowych oraz sposoby ich badania i ogłaszania.

Istotna w p.b. jest jego autonomia w stosunku do prawa podatkowego. Efektem autonomii jest inna wartość podatku księgowego wyliczonego w księgach rachunkowych niż podatku wyliczonego dla potrzeb rozliczeń z urzędem skarbowym. Sytuacja taka pozwala wyróżnić bilans handlowy powstały według przepisów p.b. i bilans podatkowy odpowiadający wymaganiom przepisów podatkowych. W wyniku powyższego dualizmu pojawia się kategoria odroczonych podatków.

P.b. charakteryzujące się wyżej opisanymi cechami istnieje w Polsce od 1995 r., tj. od dnia wejścia w życie ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości.

Katarzyna Bareja 

PRAWO DEWIZOWE

Część systemu prawnego odnoszącego się do uprawnień i obowiązków związanych z obrotem dewizowym. Przepisy p.d. mają z reguły charakter reglamentacyjny, ponieważ zawierają głównie zakazy, nakazy i obowiązki (ograniczenia swobody posiadania i dysponowania wartościami dewizowymi). Celem przepisów p.d. jest ochrona interesu dewizowego państwa lub wspólnoty państw (np. Unii Europejskiej). Interes ten polega na utrzymywaniu przez państwo lub wspólnotę państw równowagi bilansu płatniczego. Przedmiotem p.d. jest posiadanie i dysponowanie wartościami dewizowymi, a także inne czynności zaliczane przez ustawę do p.d.

Rezydent i nierezydent. W ustawie - Prawo dewizowe ustalono, że rezydentami są: a) osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju oraz osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsięborstwa utworzone przez nierezydentów, b) polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych. Natomiast nierezydentami są: a) osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące sie za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów, b) obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.

Ze względu na zakres obowiązków i ograniczeń dewizowych kategoria nierezydentów obejmuje dwie grupy. Jedną tworzą nierezydenci z państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (poza państwami członkowskimi UE są to Norwegia, Liechtenstein i Islandia) i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD, która liczy 28 państw, w tym poza krajami UE i EFTA także Szwajcarię,  Australię, Japonię, Kanadę, Koreę Płd., Meksyk, Nową Zelandię, Turcję i USA). Ponadto na podstawie rozporządzenia Ministra Finansów z 3 września 2002 r. w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych do tej grupy nierezydentów zaliczono tzw. kraje BIT (Billateral Investment Treaties), czyli państwa, z którymi Polska zawarła dwustronne umowy o wzajemnej ochro-nie i popieraniu inwestycji. Na równi z krajami BIT oraz nierezydentami z krajów BIT traktuje się odpowiednio Federację Rosyjską, Republikę Kirgiską, Republikę Armenii, Gruzję, Turkmenistan, Republikę Południowej Afryki i Algierską Republikę Ludowo-Demokratyczną oraz nierezydentów z tych krajów.

Drugą grupę nierezydentów tworzą nierezydenci z krajów trzecich, do których zalicza się wszystkie państwa poza tymi, które zaliczono do grupy pierwszej. Są to osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich. Nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przdsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów.

Rezydentami i nierezydentami nie są oczywiście same państwa, lecz podmioty krajowe (polskie) lub zagraniczne (z państw zaliczonych do pierwszej grupy lub z krajów trzecich). Są to osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w określonym państwie, w tym także ich oddziały i przedstawicielstwa. Jako podmioty bierne wchodzą też w grę jednostki organizacyjne będące polskimi lub obcymi przedstawicielstwami dyplomatycznymi, urzędami konsularnymi, misjami specjalnymi i organizacjami międzynarodowymi korzystającymi z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.

Obowiązki i ograniczenia dewiowe. Zakres obowiązków i ograniczeń dewizowych odnoszonych do podmiotów biernych jest zróżnicowany także ze względu na takie okoliczności, jak prowadzenie lub nieprowadzenie działalności gospodarczej, prowadzenie działalności kantorowej, dokonywanie obrotu dewizowego w ramach wykonywania pracy, odbywania studiów, wymiany kulturalnej, naukowej i studenckiej oraz w związku z uprawianiem sportu itd. Niektóre z tych podmiotów traktuje się odrębnie (np. koncesjonowane przedsiębiorstwo wydobywcze o kapitale własnym stanowiącym równowartość co najmniej 5 mln euro, a także armatorzy - rezydenci prowadzący działalność gospodarczą w zakresie transportu morskiego). Osobno trzeba też wymienić podmioty bierne objęte tzw. autonomią dewizową (art. 3 ust. 2 i 3 p.d.), do których, jeśli są stroną obrotu dewizowego, nie stosuje się zwykłych i nadzwyczajnych ograniczeń dewizowych.

Obrót dewizowy. Obrotem dewizowym jest obrót dewizowy z zagranicą oraz obrót wartościami dewizowymi w kraju. Obrotem dewizowym z zagranicą jest: 1) zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej, powodującej lub mogącej powodować dokonywanie między rezydentem i nierezydentem rozliczeń pieniężnych lub przeniesienie między rezydentem i nierezydentem własności wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także wykonywanie takich umów lub czynności; 2) zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej powodującej lub mogącej powodować przeniesienie między rezydentami rzeczy lub prawa, których nabycie nastąpiło w obrocie dewizowym z zagranicą, a także wykonywanie takich umów; 3) dokonywanie wywozu, przekazywanie oraz wysyłanie za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, a także dokonywanie ich przywozu, przekazywanie oraz nadsyłanie z zagranicy do kraju.

Natomiast obrotem wartościami dewizowymi w kraju jest zawarcie umowy lub dokonanie innej czynności prawnej powodującej lub mogącej powodować dokonywanie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami rozliczeń w walutach obcych albo przeniesienie w kraju między rezydentami lub między nierezydentami własności wartości dewizowych, a także wykonywanie takich umów lub czynności.

Co do zasady, obrót dewizowy jest wolny, chociaż w niektórych sytuacjach określonych ustawą - prawo dewizowe podlega ograniczeniom zwyczajnym (art. 9) lub szczególnym (art. 10). Te ostatnie mogą być wprowadzone przez Radę Ministrów w okolicznościach wskazanych w ustawie - Prawo dewizowe.

Ograniczenia dewizowe. Mają charakter ustawowy lub pozaustawowy. Z punktu widzenia zakresu występują ograniczenia dewizowe: o charakterze powszechnym, dotyczące obrotu dewizowego z krajami trzecimi, dotyczące obrotu dewizowego w kraju. Natomiast z podmiotowego punktu widzenia ograniczenia dewizowe mogą dotyczyć tylko rezydentów lub tylko nierezydentów bądź też być zróżnicowane ze względu na nierezydentów z krajów trzecich, a także ze względu na to, czy obrót dewizowy dotyczy działalności gospodarczej lub nie jest z nią związany. Wszelkie ograniczenia zawarte w ustawie nie mają zastosowania do obrotu dewizowego dokonywanego przez: Skarb Państwa (w zakresie, w jakim jest reprezentowany przez Ministra Finansów lub Ministra Skarbu Państwa), Narodowy Bank Polski, organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu karnym, cywilnym lub administracyjnym, w tym zabezpieczającym lub egzekucyjnym, bank lub inną instytucję finansową  prowadzącą działalność pod nadzorem władz nadzorczych.

Obowiązki dewizowe. Są związane z: wywozem za granicę i przywozem do kraju wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych (art. 18-21 p.d.), wysyłaniem za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych (art. 22-24 p.d.), przekazami pieniężnymi za granicę oraz rozliczeniami w kraju z nierezydentami (art. 25-29 p.d.), zgłaszaniem danych o obrocie dewizowym z zagranicą (art. 30-32 p.d.).

Zezwolenia dewizowe. Odstępowanie od ograniczeń i obowiązków określonych w ustawie wymaga ogólnego albo indywidualnego zezwolenia dewizowego. Ogólnych zezwoleń dewizowych udziela Minister Finansów w drodze rozporządzenia. Natomiast indywidualnych zezwoleń dewizowych udziela w drodze decyzji administracyjnych Prezes NBP lub dyrektorzy oddziałów. Decyzje te podlegają zaskarżeniu do wojewódzkiego sądu administracyjnego.

Naruszenie norm p.d. uruchamia różnego rodzaju sankcje prawne (karne skarbowe, cywilne, administracyjne, dyscyplinarne, karne). Część z nich stanowią sankcje karne skarbowe przewidziane w kodeksie karnym skarbowym (art. 97-106 p.d.). Ustawa ta typizuje naruszenie przepisów prawa dewizowego jako przestępstwa lub wykroczenia. Są one zagrożone karą grzywny do 720 stawek dziennych bądź karą pozbawienia wolności do roku. W zależności od tego, czy naruszenie ma postać przestępstwa, czy wykroczenia, właściwymi organami dochodzeniowymi i orzekającymi są odpowiednio: prokurator i sąd rejonowy (przestępstwa dewizowe) oraz organy kontroli skarbowej (wykroczenia dewizowe).

Cezary Kosikowski  

Zob. → Nierezydent; Rezydent; Wartości dewizowe.

PROCEDURY

Zbiór algorytmów działań na danych, którymi dysponuje dany system. Pojedyncza p. jest albo specyficznym algorytmem, albo też ich zespołem, kombinacją algorytmów specyficznych i uniwersalnych (takich jak np. algorytm dodawania, który może mieć zastosowanie w różnych p.), zmierzających do realizacji konkretnego zadania, czy też określonej funkcji systemowej.

Algorytmy i p. składają się z elementarnych czynności przetwarzania danych oraz działań na zbiorach.

P. rachunkowości są zbiorami działań na danych księgowych, zgodnie z którymi rozwiązuje się określone zadania. Podstawowymi p. rachunkowości są: 1) saldowanie, tj. ustalanie różnicy między wartością obrotów Debet (Dt) i Credit (Ct); 2) bilansowanie strumieni zdarzeń gospodarczych w celu ustalenia danych wynikowych, np. przychodów i kosztów w celu ustalenia wyniku finansowego; 3) obliczanie wartości na podstawie danych stałych oraz zmiennych informacji o zdarzeniach w okresie, np. obliczenie amortyzacji środków trwałych; 4) inicjowanie nowej sekwencji zdarzeń na podstawie planu działania, rozliczenia międzyokresowe kosztów (czynne lub bierne); 5) inicjowanie zdarzeń na podstawie wartości sald określonych kont; zgodnie z charakterystyką konta jego saldo bywa przenoszone na koniec okresu na inne konta; 6) obliczanie wartości rozchodu składników majątkowych według przyjętej przez jednostkę metody wyceny rozchodu oraz generowanie nowego zdarzenia gospodarczego; 7) uruchamianie księgowań dotyczących salda innego konta, np. rozliczanie odchyleń od cen ewidencyjnych materiałów, rozliczanie kosztów zakupu, rozliczanie kosztów pośrednich; 8) zamykanie ksiąg rachunkowych z równoczesnym otwarciem ksiąg nowego okresu sprawozdawczego itp.

Systemy informatyczne rachunkowości mogą automatycznie realizować p. księgowe. P. te mogą być wykonywane przez system na podstawie odpowiednich danych, parametrów i programów zawierających instrukcje wykonywania poszczególnych czynności. Pozytywną cechą automatycznych p. księgowych jest brak pośrednictwa człowieka przy ich realizacji; negatywną zaś niewiedza o sposobie działania owych algorytmów, bez ich dokładnego przetestowania oraz dokładnego opisu w dokumentacji systemu przetwarzania danych.

Agnieszka Cicha  

Zob. → Algorytm; Dane.

PROCEDURY KONSOLIDACYJNE

Obejmują czynności organizacyjno-dokumentacyjne oraz obliczeniowe związane ze sporządzaniem skonsolidowanych sprawozdań finansowych, tj. sprawozdań grup kapitałowych. P.k. wiążą się w szczególności z przystosowaniem sprawozdań podmiotów z grupy kapitałowej do wymagań wynikających z istoty konsolidacji, to znaczy z ewentualnym ich przekształcaniem, tak aby prezentowane w sprawozdaniach wartości określone zostały na bazie metod wyceny obowiązujących w jednostce dominującej. P.k. wymagają zgromadzenia sprawozdań jednostkowych w określonym przepisami prawa bilansowego terminie i przeprowadzenia - stosownych do obowiązujących jednostki w grupie kapitałowej metod konsolidacji - agregacji oraz wyłączeń konsolidacyjnych: eliminacji skutków wewnątrzgrupowych transakcji gospodarczych i odpowiednich wartości kapitałów i lokat konsolidowanych jednostek z grupy kapitałowej. Obliczenia związane z wykonywaniem p.k. mogą być przeprowadzane przy wykorzystaniu różnych środków technicznych i wówczas użyteczne jest stosowanie odpowiednio zaplanowanego arkusza konsolidacyjnego. Efektem p.k. jest roczny (lub za inny okres) skonsolidowany raport finansowy danej grupy kapitałowej.

Anna Karmańska  

Zob. → Grupa kapitałowa; Konsolidacja; Skonsolidowane sprawozdanie finansowe.

PROCES PRZETWARZANIA DANYCH

Ciąg operacji logicznych i arytmetycznych. Operacje logiczne na danych obejmują uwarunkowania procedur przetwarzania danych i są realizowane za pomocą operatorów logicznych i operatorów relacji. Operacje logiczne służą do sterowania procedurami przetwarzania danych. Operacje arytmetyczne w istocie można sprowadzić do agregowania danych i relatywizacji danych. Są one wykonywane na komputerze przez operacje dodawania. W sferze gospodarczej wyróżnia się różne typy procesu przetwarzania danych: 1) zakładanie zbiorów podstawowych i pomocniczych; 2) wprowadzanie do komputera danych transakcyjnych; 3) aktualizacja zbiorów podstawowych; 4) informowanie ze zbiorów podstawowych (na przykład w formie opcji ekranowych); 5) przetwarzanie zbiorów pomocniczych; 6) sporządzanie zestawień kontrolnych; 7) sporządzanie zestawień informacyjnych, tabulogramów użytkowych (np. bilansu, wskaźników analizy finansowej, budżetu); 8) dokonywanie rozliczeń finansowych; 9) przeprowadzanie zamknięć rachunkowych.

Ignacy Dziedziczak  

Zob. → Dane.

PRODUKCJA

W wąskim znaczeniu jest to działalność przedsiębiorstw przemysłowych, która ma na celu wytworzenie określonej ilości wyrobów lub usług. Klasyfikowana najczęściej z punktu widzenia skali produkcji, powtarzalności oraz stopnia komplikacji procesów wytwórczych. Z punktu widzenia skali p. wyodrębnia się trzy podstawowe typy p.: jednostkową, seryjną i masową. W zależności od stopnia komplikacji procesu produkcyjnego rozróżnia się p. prostą (jednofazową) lub złożoną (wielofazową). Zależnie od specyficznych cech procesu produkcyjnego można wyróżnić p. sprzężoną i sezonową. Charakterystykę rodzajów p. i powiązanie ich z metodami kalkulacji przedstawia tablica 1.

Tablica 1. Rodzaje produkcji i metody kalkulacji

Charakterystyka produkcji				Przykłady	Przedmiot kalkulacji	Metoda kalkulacji
prosta	-	masowa	jeden wyrób	energia elektryczna (węgiel)	produkcja gotowa wytworzona w ciągu miesiąca	podziałowa
złożona	procesowa	masowa	jeden lub kilka wyrobów	cement, cegła, blacha	wyroby gotowe lub półgotowe wytworzone w ciągu miesiąca, sprowadzone umownie do wspólnego mianownika
złożona	montażowa	masowa		rowery, łożyska kulkowe	poszczególne rodzaje wyrobów gotowych lub półgotowych wytworzonych w ciągu okresu		doliczeniowa
				seryjna	wielkoseryjna		samochody, meble	poszczególne rodzaje wyrobów gotowych lub półgotowych wytworzonych w ciągu okresu
							małoseryjna	lokomotywy, maszyny	pewna liczba sztuk wyrobów gotowych lub połgotowych, objęta zleceniem
				jednostkowa			turbiny, dźwigi	każdy wyrób gotowy lub jego cześć objęta oddzielnym zleceniem

Źródło: S. Skrzywan, Z. Fedak, Rachunkowość przedsiębiorstwa przemysłowego, Warszawa 1973, s. 176.

Jan Matuszewicz 

PRODUKCJA JEDNOSTKOWA

Polega na wytwarzaniu pojedynczych sztuk wyrobów różnych pod względem rodzaju, przeważnie na indywidualne zamówienia odbiorców, np. statki, mosty, turbiny, maszyny ciężkie. Produkcja takich wyrobów albo w ogóle się nie powtarza, albo powtarza się po pewnym, trudnym do przewidzenia czasie.

W p.j. przedmiotem kalkulacji jest pojedynczy wyrób gotowy, zaś przy długim cyklu produkcyjnym oddzielnymi przedmiotami kalkulacji mogą być jego części konstrukcyjne, podzespoły, zespoły, a także zakresy robót (np. instalacje elektryczne, roboty stolarskie, hydrauliczne na statku).

Do kosztów wytworzenia zlecenia p.j. zalicza się także w całości koszty technicznego przygotowania produkcji, wyprodukowanych lub zakupionych narzędzi specjalnych, jeżeli możliwość powtórzenia takiej produkcji nie jest znana.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Produkcja seryjna; Produkcja złożona.

PRODUKCJA MASOWA

Polega na stałym wytwarzaniu dużej liczby jednakowych lub zbliżonych gatunków wyrobów o takich samych właściwościach, za pomocą kolejnych, następujących po sobie, takich samych procesów obróbczych lub montażowych przez każde ze stanowisk określonej linii produkcyjnej. Przy p.m. asortyment produkowanych wyrobów jest zazwyczaj niewielki i ogranicza się do jednego lub kilku produktów wytwarzanych przeważnie w kilku typowych miarach. Do p.m. można zaliczyć produkcję cementu, cegły, blachy, łożysk kulkowych, rowerów, motocykli, samochodów itp.

W p.m. przedmiotem kalkulacji jest jednostkowy koszt wytworzenia wyrobu, obliczony jako przeciętny dla pewnego okresu, np. miesiąca, w rezultacie podzielenia sumy poniesionych kosztów w danym okresie przez ilość produkcji wytworzonej w tymże okresie, przy uwzględnieniu produkcji niezakończonej.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Produkcja montażowa; Produkcja seryjna; Produkcja złożona.

PRODUKCJA MONTAŻOWA

Odmiana produkcji złożonej. Na pierwszym etapie wytwarza się części składowe wyrobu (elementów, podzespołów i zespołów). Na drugim etapie przekazuje się je - wprost lub za pośrednictwem magazynu półfabrykatów - do wydziału montażu, który montuje z nich wyroby gotowe.

P.m. występuje we wszystkich typach produkcji: masowej procesowej (np. w przemyśle obuwniczym - produkcja wierzchów, produkcja spodów, a następnie montaż), masowej pozostałej, seryjnej i jednostkowej.

W p.m. przedmiotem kalkulacji są produkowane wyroby, a niekiedy również elementy wyrobów gotowych, jeżeli wytwarzane są one w wyodrębnionym ewidencyjnie procesie produkcyjnym lub objęte odrębnym zleceniem na produkcję części wspólnych. W innych przypadkach koszty wytworzenia części ujmowane są wprost na karcie kalkulacyjnej wyrobu gotowego.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Produkcja masowa; Produkcja złożona; Wyroby gotowe.

PRODUKCJA POMOCNICZA

Produkcja wyrobów, robót i usług wykonywana w wyodrębnionych komórkach organizacyjnych (wydziałach pomocniczych), przeznaczonych do zużycia wewnątrz jednostki gospodarczej, a niekiedy również na sprzedaż.

Wyodrębnienie danej komórki organizacyjnej w ewidencji księgowej i traktowanie jej jako odrębnego miejsca powstawania kosztów powinno wynikać z potrzeby i opłacalności takiej formy kontroli kosztów oraz ze stopnia dokładności kalkulacji kosztów produkcji wymaganego przez daną jednostkę gospodarczą.

Księgowe wyodrębnienie komórki organizacyjnej jako wydziału pomocniczego powinno zależeć przede wszystkim od tego, czy: 1) istnieje możliwość określenia ilości i kierunku świadczeń wykonywanych przez daną komórkę, tzn. czy działalność tej komórki jest mierzalna; 2) owa komórka organizacyjna świadczy usługi dla większej liczby komórek organizacyjnych jednostki oraz ewentualnie dla odbiorców zewnętrznych; 3) koszty komórki są wysokie lub ulegają większym wahaniom z okresu na okres; wyodrębnienie takiej komórki organizacyjnej jako wydziału p.p. może okazać się celowe z punktu widzenia kontroli kosztów.

Komórki organizacyjne, których koszty są niskie i nie ulegają poważniejszym wahaniom z okresu na okres, o nieokreślonej ilości i kierunku świadczeń, wykonujące usługi tylko dla jednego odbiorcy wewnętrznego, należy, jeżeli nie będzie to sprzeczne z potrzebami kontroli kosztów, łączyć w większe jednostki organizacyjne bądź traktować jako komórki o charakterze ogólnoprodukcyjnym. W takiej sytuacji koszty ewidencjonuje się na koncie „Koszty zarządu (ogólnozakładowe)”, np. bocznica kolejowa, stacja transformatorowa przetwarzająca energię elektryczną pobieraną z linii wysokiego napięcia, laboratorium zakładowe.

Ze względu na charakter produkcji rozróżnia się wydziały p.p. jednorodnej i p.p. różnorodnej. Do pierwszych zalicza się: wydziały transportowe (transport samochodowy, kolejowy, wodny, brygady placowe i inne) oraz wydziały energetyki (kotłownie, siłownie, zakładowe elektrownie, gazownie, kompresorownie) gospodarki wodnej i inne.

W skład wydziałów o produkcji różnorodnej wchodzą wydziały pomocnicze (przede wszystkim o charakterze naprawczym), mechaniczne, narzędziowe, elektryczne, modelarskie, remontowo-budowlane, laboratoria, świadczące usługi dla zleceniodawców zewnętrznych i inne.

Do typowych komórek organizacyjnych p.p. wyodrębnianych jako miejsca powstawania kosztów zalicza się następujące wydziały: 1) energetyczne, prowadzące gospodarkę wodno-ściekową, parę, sprężone powietrze, chłód itp.; koszty tych wydziałów obejmują koszty utrzymania i eksploatacji urządzeń, które służą wytwarzaniu, uszlachetnianiu i przesyłowi ich produktów, a nie stanowią wyposażenia wydziałów podstawowych; 2) transportowe, świadczące przede wszystkim usługi na potrzeby jednostki gospodarczej, obejmujące wraz z odpowiednią infrastrukturą transport samochodowy (samochody ciężarowe i osobowe, ciągniki, przyczepy, naczepy). Wyodrębnienie wydziału transportu jest uzasadnione, gdy transport jest scentralizowany i stanowi odrębną komórkę organizacyjną oraz gdy warunki jego pracy umożliwiają określenie wielkości i kierunku wykonanych świadczeń. Transport osobowy może być zaliczany do wydziału transportu wtedy, gdy znajduje się pod nadzorem osoby odpowiedzialnej za ten wydział. W przeciwnym razie koszty eksploatacji samochodów osobowych traktuje się jako koszty ogólnego zarządu. Jeżeli w użytkowaniu znajduje się tabor ciężarowy i osobowy, pożądana jest osobna ewidencja kosztów bezpośrednich obu rodzajów transportu, a w tych ramach - ich dalszy podział według typów i ładowności pojazdów (płace łącznie z ubezpieczeniami społecznymi i innymi świadczeniami na rzecz pracowników oraz podróże służbowe kierowców i ich pomocników, materiały pędne i oleje, ogumienie, amortyzacja pojazdów, remonty). Natomiast koszty pośrednie wydziału transportu ujmowane są na oddzielnym koncie. Na koniec miesiąca koszty pośrednie są rozliczane w proporcji do sum oddzielnie ujmowanych kosztów poszczególnych rodzajów i typów transportu ciężarowego oraz osobowego, a następnie odnoszone do kont poszczególnych rodzajów i typów transportu; 3) sprzętowe, świadczące głównie usługi na potrzeby jednostki w zakresie eksploatacji sprzętu (np. spychacze, dźwigi samojezdne, dźwigi bramowe, betoniarki, aparaty do tynkowania, rusztowania rozbieralne, sprzęt drobny - wiertarki, aparaty spawalnicze, maszyny do gwintowania rur, giętarki do rur). Dla wydziałów sprzętowych powinny być przyjęte podobne rozwiązania jak dla wydziałów transportowych. Posiadany przez nie sprzęt powinien być dzielony na grupy o podobnym przeznaczeniu, kosztach eksploatacji oraz wykorzystaniu. Koszty bezpośrednie wyodrębnionych grup sprzętu powinny być ujmowane na odrębnych kontach analitycznych, a koszty pośrednie (wspólne) na dodatkowym koncie analitycznym w ramach danego działu. Postępowanie z tymi kosztami powinno być podobne jak w wydziałach transportowych; 4) remontowe i budowlane, wykonujące remonty i konserwacje, a w szczególności wydziały ogólnomechaniczne, ślusarskie, narzędziowe, elektryczne, remontowe, stolarsko-modelarskie oraz pralnie; 5) wytwórcze, wytwarzające prototypy, narzędzia, przyrządy, aparaturę, części zapasowe, modele oraz materiały lub opakowania na własne potrzeby, przetwarzające w ramach produkcji ubocznej odpadki, prowadzące próby produkcyjne na skalę ćwierć- lub półtechniczną, wydziały doświadczalne, jak również warsztaty szkolne itp.; 6) biura konstrukcyjno-technologiczne, projektowe, laboratoria, jeżeli znaczny udział mają świadczenia wykonywane na zewnątrz, na rzecz przygotowania nowej produkcji lub środków trwałych w budowie; w pozostałych przypadkach koszty tych komórek ujmuje się w ramach kosztów ogólnozakładowych; 7) komórki świadczące usługi socjalne i bytowe; 8) inne wydziały pomocnicze.

Ustalenie wielkości i kierunków zużycia (przekazania) wykonanej produkcji uzależnione jest od charakteru produkcji wydziału pomocniczego. W wydziałach pomocniczych o produkcji jednorodnej wielkość produkcji wykonanej wyraża się w jednostkach naturalnych (np. w kWh) lub jednostkach umownych - przeliczeniowych (np. w kilometrach, tonokilometrach). W celu rozliczenia kosztów wydziałów pomocniczych i obciążenia nimi odbiorców p.p. konieczne jest ustalenie, w każdym okresie sprawozdawczym, ilości wykonanej produkcji w przyjętych dla każdego wydziału pomocniczego jednostkach miary. W wydziałach energetycznych ustaleń tych dokonuje się na podstawie odczytu z odpowiednich urządzeń pomiarowych (liczników, zegarów). Jeśli brak takich urządzeń, rozliczenia kosztów dokonuje się na podstawie odpowiednich danych statystyczno-technicznych (klucze podziałowe), aktualizowanych w każdym okresie sprawozdawczym, nie rzadziej jednak niż dwa razy w roku (na okres letni i zimowy). Omawianymi kluczami podziałowymi mogą być np.: powierzchnia lub kubatura ogrzewanych pomieszczeń, liczba żeberek kaloryferowych, moc zainstalowanych maszyn, liczba punktów świetlnych bądź powierzchnia oświetlanych pomieszczeń. W wydziałach transportowych i sprzętowych ilość wykonanych usług ustala się na podstawie kart drogowych, sporządzanych na podstawie liczników, kontrolek lub raportów pracy, zawierających liczbę godzin pracy, tonażu lub wagi przewiezionego ładunku.

Wielkość produkcji wykonanej oraz przekazanej odbiorcom ustala kierownik odpowiedniego wydziału (transportu, energetyki) w formie rozdzielnika, który stanowi podstawę do przeprowadzenia kalkulacji oraz rozliczenia kosztów. W niektórych wydziałach przy rozliczaniu ich kosztów należy pamiętać o: 1) odjęciu wartości powstałych produktów ubocznych (np. koksu w gazowniach); 2) parze wykorzystanej na inne cele (w elektrowniach cieplnych); 3) wartości odpadków użytkowych; 4) ilości usług zużytych na własne potrzeby.

W wydziałach o produkcji jednorodnej przyjmuje się założenie, że produkcja niezakończona nie występuje.

W wydziałach o produkcji różnorodnej podstawą ustalenia produkcji i jej kosztów w danym okresie sprawozdawczym są zlecenia produkcyjne, które mogą być dwojakiego rodzaju: 1) zlecenia jednorazowe, dotyczące produkcji lub prac niepowtarzających się (np. remonty, wytworzenie narzędzi specjalnych lub prototypów), lub wykonywanych w celu złożenia w magazynie czy na sprzedaż, działalności związanej z budową środków trwałych, działalności socjalnej, a ponadto większych remontów rozliczanych w czasie; 2) zlecenia stałe, dotyczące niewielkich remontów i konserwacji, wykonywanych przez dany wydział p.p. na rzecz innego wydziału w ciągu miesiąca, oznaczane stałym numerem; w odniesieniu do zleceń stałych przyjmuje się zasadę, że bez względu na stopień zaawansowania wykonywanych robót zebrane na zleceniu koszty obciążają w końcu miesiąca odbiorcę usług.

Ewidencja na kontach księgi głównej. Syntetyczne ujęcie ewidencji i rozliczania kosztów działalności pomocniczej i socjalnej przedstawia schemat 1.

Schemat 1.

Objaśnienia: 1 - pozycje kosztów prostych ujęte wstępnie na kontach kosztów według rodzaju, dotyczące działalności pomocniczej; 2 - koszty zakupu obciążające działalność pomocniczą proporcjonalnie do zużytych materiałów; 3 - miesięczna stawka kosztów podlegających międzyokresowemu rozliczeniu w czasie, obciążająca działalność pomocniczą; 4 - koszt wytworzenia usług świadczonych na rzecz wydziałów produkcji podstawowej; 5 - koszt wytworzenia usług świadczonych na rzecz działalności ogólnozakładowej; 6 - koszt wytworzenia usług świadczonych na rzecz kosztów zakupu; 7 - koszt wytworzenia usług świadczonych na rzecz zbytu (usługi transportowe); 8 - koszt wytworzenia usług podlegających międzyokresowemu rozliczeniu w czasie (np. większych remontów); 9 - koszt wytworzenia wyrobów gotowych przekazanych do magazynu; 10 - koszt wytworzenia usług świadczonych obcym jednostkom; 11 - koszt wytworzenia materiałów przekazanych do magazynu; 12 - koszt wytworzenia artykułów spożywczych przekazanych do bufetów i stołówek; 13 - wykonane roboty na rzecz budowy środków trwałych; 14 - koszt wytworzenia usług świadczonych na rzecz zakładowego funduszu świadczeń socjalnych; 15 - koszt wytworzenia usług świadczonych między działami p.p. (świadczenia jednego wydziału na rzecz drugiego).

Uwaga: w przypadku sporządzania porównawczego rachunku zysków i strat pozycje: 11, 12, 13 i 14 powinny być księgowane za pośrednictwem kont grupy „Obroty wewnętrzne” i „Koszt obrotów wewnętrznych”.

Ewidencja szczegółowa na kontach ksiąg pomocniczych. Tworzenie kont szczegółowych p.p. zależy od czynników wymienionych w pkt 2. Koszty wydziałów pomocniczych o produkcji jednorodnej grupuje się według pozycji analitycznych, które są charakterystyczne dla danej produkcji. Układ analitycznych pozycji kosztów wydziałów pomocniczych wytwarzających produkcję różnorodną jest uzależniony od przyjętej metody kalkulacji. Stosując kalkulację doliczeniową, w pozycjach obejmujących ważniejsze grupy kosztów wyodrębnia się koszty bezpośrednie i pośrednie przedmiotów kalkulacji, natomiast koszty mające mniejszą wagę ujmuje się w ramach kosztów pośrednich we wspólnej pozycji. Przy stosowaniu kalkulacji podziałowej wykaz pozycji analitycznych ustala się w sposób podobny jak dla wydziałów o produkcji jednorodnej. Przykładowy wykaz pozycji został przedstawiony w tablicy 1.

Tablica 1. Wykaz pozycji analitycznych kosztów wydziałów pomocniczych

Pozycje kosztów	Wydziały pomocnicze
		energetyczne	transportu samochodowego	pozostałego transportu i sprzętu	remontowe, budowlane, wytwórcze, biura konstrukcyjno-technologiczne, projektowe, laboratoria, świadczące usługi socjalne i inne
1) Materiały bezpośrednie	-	-	-	x^3
2) Płace ze świadczeniami	x	x^1	x	x
3) Materiały pędne i oleje	-	x	x	x
4) Ogumienie	-	x	x	-
5) Energia	x	-	-	-
6) Materiały, paliwo i energia	-	-	-	x
7) Amortyzacja	x	x^2	x^2	x
8) Remonty i konserwacje	x	x^2	x^2	x
9) Delegacje kierowców i pomocników	-	x	-	-
10) Pozostałe koszty	x	x	x	x

                              

Objaśnienia: × - oznacza występowanie danej pozycji; 1 - dotyczy kierowców i ich pomocników;  2 - wyłącznie pojazdów; 3 - jeżeli występują.

W zakładach żywienia przyzakładowego w poz. 1 wykazuje się zużycie artykułów spożywczych.

W wydziałach remontowych i wytwórczych o produkcji różnorodnej wykonywanej na podstawie zleceń produkcyjnych w ramach pozycji „Płace ze świadczeniami” powinno się wydzielić płace bezpośrednie wraz ze świadczeniami na rzecz pracowników, zaliczane wprost do zleceń oraz pozostałe płace, które łącznie z innymi kosztami pośrednimi (wydziałowymi) rozlicza się w koszty zleceń narzutem.

Kalkulacja kosztów. Dla każdego wydziału pomocniczego ustala się odpowiednie naturalne lub umowne przedmioty kalkulacji charakteryzujące wielkość wykonanej produkcji i umożliwiające rozliczenie kosztów na odbiorców tej produkcji.

Kalkulacja i rozliczenie kosztów wydziałów p.p. o produkcji jednorodnej mogą być dokonane, jeżeli znane są następujące wielkości: 1) suma kosztów wydziału; 2) ilość usług wyświadczonych przez wydział; 3) podział ilości usług w przekroju poszczególnych odbiorców.

W celu ustalenia ilości usług przypadających na poszczególne komórki organizacyjne korzystające ze świadczeń potrzebne są urządzenia dokonujące pomiaru, np. liczniki energii elektrycznej, przepływu wody, pobranego ciepła. Jeżeli brak jest urządzeń pomiarowych, trzeba posługiwać się wielkościami umownymi, charakteryzującymi w sposób możliwie dokładny rozmiary zużycia. Te umowne wielkości nazywane są kluczami podziałowymi (kalkulacyjnymi) kosztów. Klucze podziałowe kosztów powinny być stosowane wówczas, gdy nie ma możliwości ustalenia rzeczywistej ilości usług zużytych przez poszczególne komórki organizacyjne. Klucze te powinny być często kontrolowane, ponieważ dają one tylko przybliżony podział kosztów na komórki korzystające z usług.

Rozliczenie kosztów wydziałów p.p. polega na podzieleniu kosztów przez ilość wykonanej produkcji. Sumy, jakimi należy obciążyć odbiorców usług, ustala się na podstawie kosztu jednostkowego i ilości usług wyświadczonych na ich rzecz.

Działy p.p. nie tylko świadczą usługi na rzecz wydziałów podstawowych, ale także sobie nawzajem. W takim przypadku na koncie każdego wydziału p.p. nie ma zaewidencjonowanych kompletnych kosztów, gdyż brakuje kosztów wytworzenia świadczeń innych wydziałów pomocniczych. Dokładne rozliczenie może nastąpić np. w rezultacie wyceny świadczeń wzajemnych po stawce umownej, natomiast wszystkich pozostałych świadczeń - po koszcie rzeczywistym.

Za stawki umowne mogą być przyjęte następujące wielkości: planowany koszt wytworzenia, rzeczywisty koszt wytworzenia z poprzedniego okresu lub ceny tego rodzaju świadczeń liczone przez obce jednostki gospodarcze.

Jeżeli wydziały p.p. dokonują wzajemnych świadczeń, może być zastosowane jedno z następujących uproszczeń: 1) ustala się stałą kolejność rozliczania wydziałów p.p. w taki sposób, aby wydziały świadczące największą część usług na rzecz wszystkich lub większości pozostałych wydziałów p.p. były rozliczane w pierwszej kolejności; w dalszej kolejności rozlicza się wydziały, które nie świadczą na rzecz wydziałów już rozliczonych bądź świadczą w nieznacznym stopniu; nie uwzględnia się więc ewentualnych świadczeń zwrotnych, tj. na rzecz wydziałów już rozliczonych; 2) stosuje się rozwiązanie 1), z tym że bierze się pod uwagę także świadczenia zwrotne, które wycenia się według stałych cen ewidencyjnych (stawek umownych) i od nich rozpoczyna się tok rozliczeń; po uwzględnieniu świadczeń zwrotnych dalszy tok rozliczeń ma przebieg jednokierunkowy.

Jednostkowy koszt wytworzenia p.p. różnorodnej ustala się według zasad kalkulacji zleceniowej lub asortymentowej. Obok zleceń kalkulowanych indywidualnie można stosować zlecenia stałe (okresowe), obejmujące całość powtarzających się prac, np. naprawy narzędzi, konserwacje i bieżące remonty maszyn i urządzeń produkcyjnych, wykonywanych w ciągu okresu sprawozdawczego na podstawie szczegółowych dyspozycji na rzecz jednego działu (stanowiska pracy) i odnoszonych do jednej pozycji kosztów. Zlecenia stałe uważa się na koniec okresu sprawozdawczego za zakończone, bez względu na stopień wykonania objętych nimi szczegółowych dyspozycji, a zgromadzone na nich koszty odnosi się do właściwych miejsc ich powstawania. Od początku następnego miesiąca zlecenie to, o tym samym symbolu i na tej samej karcie kalkulacyjnej, funkcjonuje nadal (stąd nazwa: zlecenia stałe).

W kalkulacji kosztów p.p. różnorodnej mogą być stosowane różne uproszczenia: 1) bezpośrednio w koszty zlecenia odnosi się jedynie koszty materiałów bezpośrednich, a pozostałe koszty, łącznie z płacami i świadczenia na rzecz pracowników, rozlicza się na zlecenia w stosunku do czasu pracy zużytego na ich wykonanie, np. roboczogodzin; 2) materiały bezpośrednie, np. zużywane przy remontach, obciążają wprost koszty odbiorców usług lub rozliczenia międzyokresowe; pozostałe koszty rozlicza się w stosunku do czasu pracy, np. roboczogodzin, i odnosi w ślad za materiałami bezpośrednimi; 3) w wydziałach narzędziowych, w których koszty zużytych materiałów bezpośrednich stanowią niewielki odsetek kosztów wytwarzania narzędzi, nie stosuje się kart kalkulacyjnych zleceń, a wszystkie koszty poniesione przez wydział narzędziowy rozlicza się na produkowane narzędzia w stosunku do liczby roboczogodzin.

Wszystkie opisane uproszczenia wymagają prowadzenia wiarygodnej ewidencji czasu pracy w odpowiednich wydziałach p.p. w przekroju produkowanych wyrobów i usług.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Klucz podziałowy; Produkcja.

PRODUKCJA PROCESOWA

Produkcja fazowa, polega na podziale procesu produkcyjnego, realizowanego w określonej jednostce, na kilka następujących po sobie procesów cząstkowych (faz produkcyjnych), np. w wytwórniach papieru, w przemyśle cukierniczym, włókienniczym, odzieżowym, w produkcji odlewów, ceramiki budowlanej.

W p.p. każda faza produkcyjna kończy się przesłaniem wytworzonego półfabrykatu do następnej fazy lub do międzywydziałowego magazynu półfabrykatów, skąd do następnej fazy jest przekazywana odpowiednia ilość półfabrykatów potrzebna do dalszego przerobu.

Przy p.p. każdy proces produkcyjny traktowany jest jako odrębny etap kalkulacji; przedmiotem kalkulacji są więc wytwarzane półfabrykaty i wyroby gotowe.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Wyroby gotowe.

PRODUKCJA PROSTA

Produkcja, w wyniku której wyroby gotowe powstają w trakcie jednego procesu technologicznego (np. w przemysłach wydobywczych, energetycznych).

Przedmiotem kalkulacji dla p.p. - z powodu niewystępowania na ogół produkcji niezakończonej - jest zwykle produkcja gotowa wytworzona w ciągu miesiąca.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Wyroby gotowe.

PRODUKCJA ROLNICZA W TOKU

Niezakończona produkcja rolnicza, w zależności od fazy prowadzonej produkcji rolniczej może ona być zaliczana do produkcji rolniczej zakończonej i niezakończonej, czyli p.r.t. Produkcja w toku ujmuje te wszystkie produkty rolnicze, które w prowadzonym procesie nie uzyskały końcowej postaci i w zasadzie nie mogą być przeznaczone na sprzedaż lub potrzeby własne właściciela. Są to pojęcia względne, odmiennie interpretowane w odniesieniu do produkcji zwierzęcej i roślinnej. Uważa się, że do produkcji zwierzęcej w toku zaliczane powinny być zwierzęta przeznaczone do opasu, tuczu oraz utrzymywane w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym w celu prowadzenia reprodukcji prostej lub rozszerzonej stada inwentarza żywego. Jednakże zwierzęta i produkty pochodzenia zwierzęcego mogą być sprzedawane lub przeznaczane do konsumpcji w zasadzie na każdym etapie prowadzonej produkcji. Utrzymując w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym np. produkcję trzody chlewnej, można sprzedać w każdym momencie cyklu produkcyjnego. Trzoda chlewna może być sprzedawana jako prosięta, warchlaki lub tuczniki. Sprzedane w każdym momencie zwierzęta zaliczone będą do produkcji zwierzęcej zakończonej.

Odmiennie w ewidencji i wycenie księgowej przedstawia się produkcja roślinna w toku. Do niej zaliczamy zasiewy polowe roślin uprawnych, jednoroczne nasadzenia sadów i plantacje wieloletnich krzewów (nieowocujących).

Produkcja rolnicza, a szczególnie roślinna, jest produkcją sezonową. Możliwość siewów i zbiorów przypada na różne okresy roku obrachunkowego lub kalendarzowego. W każdym okresie roku obrachunkowego w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym prowadzona jest produkcja, która uzyskana będzie w danym półroczu, i produkcja, na którą jedynie ponoszone są koszty, a zbiory przeprowadzone będą dopiero w roku następnym. W związku z tym istnieje konieczność wyceny wartości produkcji w toku (produkcji niezakończonej) w celu obliczenia wyniku finansowego.

Produkcja zwierzęca, stado produkcyjne obrotowe posiada w każdym momencie produkcji wartość rynkową. W gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym wartość produkcji w toku inwentarza żywego czy stada obrotowego powinna być wyceniana na podstawie jej wartości rynkowej. Przy wycenie inwentarza żywego konieczne jest przyjęcie zasady ostrożnej wyceny. Zasada ta dotyczy zarówno stada podstawowego, zaliczanego do środków trwałych, jak i stada obrotowego, zaliczanego do środków obrotowych.

Wycena wartości produkcji roślinnej w toku wykorzystuje inne zasady. Znane są trzy metody, w pewnym sensie zależne od okresu wegetacji wycenianej produkcji roślinnej w toku. Pierwsza z metod za podstawę wyceny przyjmuje wartość przyszłej produkcji roślinnej zakończonej. W tym przypadku konieczne jest oszacowanie dodatkowych, koniecznych do poniesienia kosztów, związanych z ostatnim okresem prowadzonej produkcji roślinnej. Dotyczyć one mogą pielęgnacji i zbioru. Przyjęte koszty pomniejszą szacowaną wartość produkcji roślinnej zakończonej. Druga z metod wyceny produkcji roślinnej w toku, mniej subiektywna od poprzedniej, za podstawę przyjmuje wartość zaliczeniową hektara uprawianych i wycenianych roślin w konkretnym okresie ich wegetacji. Okres ten zależny jest od przyjętego roku sprawozdawczego, będącego podstawą obliczenia wyniku finansowego. W metodzie tej zawarta jest również pewna doza subiektywizmu taksatora. Trzecia z metod wyceny p.r.t za podstawę przyjmuje poziom ponoszonych kosztów produkcji. Metoda ta może być wykorzystana zarówno w gospodarstwach (przedsiębiorstwach) rolniczych prowadzących ewidencję, jak i pozostałych nieprowadzących ewidencji księgowej gospodarstwach. W rachunkowości zarządczej konieczne jest przyjmowanie do wyceny wartości produkcji w toku jednostkowych kosztów zmiennych. Koszty te są podstawą obliczania marży brutto. Zasadność wykorzystywania tej metody wyceny produkcji roślinnej w toku polega na jej obiektywizmie, dzięki przyjmowaniu za podstawę kosztów faktycznie poniesionych.

Andrzej M. Bernacki 

PRODUKCJA SERYJNA

Jest pośredni typ organizacyjny między produkcją jednostkową i masową. Polega ona na cyklicznym (powtarzalnym) wytwarzaniu pewnych asortymentów wyrobów w seriach (partiach) o ustalonych z góry ilościach. Do p.s. zalicza się produkcję odzieży, butów, mebli, maszyn itp.

W p.s. wytwarzanie takich samych wyrobów powtarza się co pewien czas. W zależności od stopnia stabilizacji powtarzalności jakiegoś asortymentu wyrobów oraz skali produkcji można mówić o produkcji mało-, średnio- i wielkoseryjnej. Produkcja małoseryjna zbliżona jest swoim charakterem do produkcji jednostkowej, zaś wielkoseryjna - do produkcji masowej.

W p.s. przedmiotem kalkulacji jest zlecenie lub asortyment produkowanego wyrobu, w ramach którego ustala się jednostkowy koszt jego wytworzenia.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Produkcja jednostkowa; Produkcja masowa; Produkcja złożona.

PRODUKCJA SEZONOWA

Jest skutkiem sezonowego pojawiania się surowców (przemysł owocowo-warzywny, cukrowniczy), sezonów zbytu (sadzonki), zmian pór roku i związanych z tym wpływów atmosferycznych (np. w rolnictwie, budownictwie). W niektórych dziedzinach produkcji występuje niekiedy kilka przyczyn jednocześnie. W p.s. można wyodrębnić następujące fazy: 1) okres sezonu, w którym odbywa się produkcja lub następuje jej wzrost; 2) okres przestoju (tzw. martwy), w którym produkcja ulega znacznemu obniżeniu albo całkowicie zamiera.

W niektórych jednostkach wahania sezonowe są przyczyną zupełnego zaniku produkcji w tzw. okresach martwych, a w okresie sezonu - szybkiego jej wzrostu do maksymalnej zdolności produkcyjnej zakładu.

W zakresie kształtowania się wielkości produkcji w poszczególnych okresach można mówić o: 1) sezonowości pełnej, gdy w okresie martwym następuje całkowite wstrzymanie produkcji (np. produkcja cukru); 2) sezonowości niepełnej, gdy w okresie martwym produkcja nie zostaje całkowicie wstrzymana, lecz poziom jej ulega znacznemu obniżeniu; następuje wówczas częściowe wykorzystanie urządzeń produkcyjnych lub całkowite unieruchomienie niektórych z nich (np. przemysł owocowo-warzywny).

Okres sezonowości może wystąpić: na początku roku (przed okresem martwym), między okresami martwymi, pod koniec roku, kilkakrotnie w ciągu roku. Niekiedy okres sezonowości występuje na przełomie dwóch lat.

Rachunek kosztów w p.s. musi się charakteryzować specyficznymi rozwiązaniami wynikającymi z faktu, że niektóre koszty ponoszone są przez cały rok, a produkcja występuje tylko w niektórych miesiącach.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja.

PRODUKCJA SPRZĘŻONA

Produkcja łączna, produkcja skojarzona, proces produkcyjny, w wyniku którego uzyskuje się z jednego surowca kilka produktów jednocześnie, różniących się cechami zewnętrznymi lub właściwościami użytkowymi, przy czym niemożliwe jest wytworzenie jednego produktu bez innych. Do p.s. nie zalicza się procesu, w którym uzyskuje się kilka gatunków tego samego wyrobu (np. przędza, tkaniny) lub wytwarza się jednocześnie z tego samego surowca kilka produktów ze względu na możliwość lepszego wykorzystania materiału w czasie rozkroju (np. produkcja z blachy, ze skóry, tkanin).

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja.

PRODUKCJA ZŁOŻONA

Może występować w dwóch odmianach: 1) surowce przechodzą przez kolejne fazy (procesy) produkcji (np. przemysł hutniczy, syntezy chemicznej, włókienniczy); 2) surowce przetwarza się w równoległych procesach przerobu, otrzymując w efekcie części wyrobu gotowego (elementy, podzespoły, zespoły), które podlegają następnie montażowi (np. przemysł maszynowy, elektrotechniczny). P.z. może być zorganizowana jako masowa, seryjna lub jednostkowa.

Jan Matuszewicz  

Zob. → Produkcja; Produkcja jednostkowa; Produkcja masowa; Produkcja montażowa; Produkcja seryjna.

PRODUKTY GOTOWE

Są efektem działalności prowadzonej przez jednostki gospodarcze, w wyniku której powstają wyroby gotowe, usługi zakończone, roboty wykonane. P.g. nie podlegają dalszej obróbce; stanowią własność jednostki, która je wytworzyła; są przeznaczone do sprzedaży w ramach normalnej, typowej działalności gospodarczej.

Podstawą wyceny bilansowej p.g. jest rzeczywisty koszt wytworzenia, możliwy do ustalenia w drodze kalkulacji, lub cena sprzedaży netto takiego samego lub podobnego przedmiotu pomniejszona o przeciętnie osiągany przy tej sprzedaży zysk.

Wartość wytworzonych p.g. można ujmować na kontach zapasów lub w szczególnych przypadkach odnieść wprost do kont służących ewidencji sprzedaży. Ewidencja p.g. może być prowadzona na podstawie wielkości rzeczywiście poniesionych kosztów ich wytworzenia lub na podstawie kosztów planowanych, tzw. stałych cen ewidencyjnych - schematy 1 i 2.

Schemat 1. Ewidencja p.g. (w wariancie kalkulacyjnym rachunku zysków i strat) przy zastosowaniu rzeczywistego kosztu wytworzenia

Objaśnienia: 1 - rzeczywisty techniczny koszt wytworzenia p.g. sprzedanych bezpośrednio z produkcji (działalności); 2 - przyjęte do magazynu p.g. wycenione według rzeczywistego technicznego kosztu wytworzenia; 3 - przyjęte do magazynu p.g. według kosztu planowanego, tzw. stałej ceny ewidencyjnej; 4 - rzeczywisty techniczny koszt wytworzenia p.g. ujmowanych w pkt 3 wg stałych cen ewidencyjnych; 5 - odchylenia od cen ewidencyjnych p.g.: a) debetowe - powstające wówczas, gdy koszt rzeczywisty jest wyższy od kosztu  planowanego, b) kredytowe - powstające wówczas, gdy koszt rzeczywisty jest niższy od kosztu planowanego.

Schemat 2. Ewidencja p.g. (w wariancie porównawczym rachunku zysków i strat) przy zastosowaniu ceny sprzedaży

Objaśnienia: 1 - przeniesienie poniesionych kosztów działalności operacyjnej w celu ustalenia wyniku finansowego; 2 - wartość wytworzonych, a niesprzedanych p.g. w cenie sprzedaży pomniejszonej o zysk (korekta poniesionych kosztów); 2a - księgowanie na początek następnego okresu. Stan końcowy p.g. z okresu poprzedniego jest pierwszym składnikiem kosztu własnego sprzedaży w bieżącym okresie.

Teresa Boroch  

Zob. → Usługi zakończone; Wyroby gotowe.

PRODUKTY NIEZAKOŃCZONE

Półprodukty (półfabrykaty) i produkty w toku (produkcja niezakończona).

Półfabrykaty to produkty pracy, które przeszły przez określone etapy procesu produkcyjnego, przy których zakończono pewne operacje technologiczne, ale nie podjęto dalszych. Występują one głównie w tych jednostkach, w których proces produkcyjny jest realizowany etapami. Półfabrykaty pozostające przejściowo w magazynie wyrobów gotowych lub półfabrykatów, przeznaczone są do dalszej produkcji i przetwarzania na wyroby gotowe w tej samej jednostce, z reguły nie są przeznaczone do sprzedaży. Ewidencja półfabrykatów prowadzona jest w ujęciu ilościowo-wartościowym. W przypadku przeznaczenia ich na sprzedaż traktowane są podobnie jak wyroby gotowe.

Produkcja w toku to p.n., które w danym momencie znajdują się w wydziałach produkcyjnych (a nie w magazynach). Produkcja w toku nie podlega odrębnej ewidencji. Może być wyceniona według bezpośrednich kosztów jej wytworzenia lub tylko według wartości zużytych materiałów bezpośrednich. W pewnych warunkach, jeśli nie zniekształci to stanu aktywów i wyniku finansowego, dopuszcza się możliwość niewyceniania produkcji w toku w ogóle.

Teresa Boroch  

Zob. → Aktywa obrotowe rzeczowe.

PRODUKTY ROLNICZE

Aktywa biologiczne należące do gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego i wyceniane w momencie ich zbioru lub pozyskiwania (MSR nr 41). Pozyskiwanie p.r. dotyczy jedynie zwierząt znajdujących się w hodowli lub chowie. W celu dokonania wyceny p.r. po zbiorach lub ich pozyskaniu należy wykorzystywać MSR nr 2 (Zapasy) lub inne odnośne MSR-y. Dokonaną wycenę po zbiorach lub pozyskaniu należy rozumieć jako nadanie określonej wartości księgowej p.r. Przyjęty Standard nie dotyczy przetwarzania p.r. po ich zbiorach lub pozyskaniu. Przetwarzanie w ramach przemysłu rolno-spożywczego nie jest zaliczane do działalności rolniczej. W celu lepszego zrozumienia różnicy pomiędzy p.r. a przetwórstwem aktywów po zbiorach należy przeanalizować poniższą tabelę prezentowaną w MSR nr 41.

Aktywa Biologiczne	Produkt rolniczy	Produkt jako wynik procesu przetwarzania aktywów po zbiorach/pozyskaniu
Owoce	Wełna	Przędza, tkanina
Drzewa leśne	Kłody drzewne	Drewno
Rośliny jednoroczne	Bawełna Zebrana trzcina cukrowa	Nici, tkaniny ubraniowe Cukier
Bydło mleczne	Mleko	Ser
Trzoda chlewna	Tusza	Wędliny
Krzewy	Liście	Herbata, suszony tytoń
Winna latorośl	Winogrona	Wino
Drzewo owocowe	Zebrane owoce	Przetworzone owoce

P.r. uzyskiwane z posiadanych przez gospodarstwo aktywów biologicznych wyceniane są na moment zbioru lub pozyskiwania, pomniejszone o szacunkowe koszty związane ze sprzedażą. Wartość p.r. jest ewidencjonowana zgodnie z MSR nr 2 lub innymi standardami rachunkowości. Wycena dokonywana jest w cenach nabycia lub w koszcie wytworzenia.

Andrzej M. Bernacki  

Zob. → Aktywa biologiczne; Gospodarstwo a przedsiębiorstwo rolnicze; Jednostka gospodarcza w rolnictwie.

PROMESA KREDYTOWA

Przyrzeczenie udzielenia kredytu na określony cel, w określonych warunkach i w określonym czasie, pod warunkiem że ubiegający się o kredyt dopełni ściśle określonych formalności lub przedłoży wymagane dokumenty.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska 

PROSPEKT EMISYJNY

Dokument wymagany przy ubieganiu się o uzyskanie zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd na wprowadzenie papierów wartościowych do publicznego obrotu przez emitenta lub wprowadzającego. Wniosek w tej sprawie składa się za pośrednictwem domu maklerskiego lub banku prowadzącego działalność maklerską (prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi).

P.e. oraz jego skrót powinny zawierać prawdziwe, rzetelne i kompletne informacje o emitencie i osobach wprowadzających papiery wartościowe do publicznego obrotu, ich sytuacji majątkowej, finansowej i prawnej oraz o objętych prospektem papierach wartościowych i zasadach ich wprowadzenia do publicznego obrotu. Wymogi te określa rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków, jakim powinien odpowiadać prospekt emisyjny oraz skrót prospektu. Rozporządzenie określa szczegółowe warunki, jakim powinien odpowiadać p.e. oraz skrót prospektu w przypadku wprowadzania do publicznego obrotu: 1) papierów wartościowych na urzędowym rynku giełdowym; 2) papierów wartościowych na rynku nieurzędowym; 3) papierów wartościowych na rynku regulowanym, oferowanych wyłącznie inwestorom kwalifikowanym, jeżeli obrót wtórny tymi papierami odbywać się będzie wyłącznie pomiędzy inwestorami kwalifikowanymi; 4) obligacji na rynku nieurzędowym oferowanych wyłącznie inwestorom kwalifikowanym, jeżeli obrót wtórny tymi obligacjami odbywać się będzie wyłącznie pomiędzy inwestorami kwalifikowanymi; 5) papierów wartościowych na rynku nieurzędowym emitowanych przez emitentów, których papiery wartościowe tego samego rodzaju są dopuszczone do notowań na rynku regulowanym w państwie należącym do OECD lub w państwie członkowskim; 6) obligacji na rynku regulowanym; 7) obligacji na rynku nieurzędowym przez emitentów emitujących obligacje w celu finansowania przedsięwzięć wspieranych funduszami z Unii Europejskiej; 8) listów zastawnych na rynku regulowanym; 9) kwitów depozytowych, wystawionych na podstawie umowy z emitentem papierów wartościowych będących podstawą wystawienia tych kwitów, na rynku regulowanym; 10) kwitów depozytowych, niewystawionych na podstawie umowy z emitentem papierów wartościowych będących podstawą wystawienia tych kwitów, na rynku nieurzędowym, jeżeli papiery wartościowe stanowiące podstawę wystawienia tych kwitów znajdują się w obrocie na rynku regulowanym w państwie należącym do OECD; 11) certyfikatów inwestycyjnych na rynku regulowanym.

P.e. składa się z następujących części: 1) wstępu; 2) rozdziałów: „Podsumowanie i czynniki ryzyka”, „Osoby odpowiedzialne za informacje zawarte w prospekcie”, „Dane o emisji”. „Dane o emitencie”, „Dane o działalności emitenta”, „Oceny i prognozy emitenta”, „Dane o organizacji emitenta, osobach zarządzających, osobach nadzorujących oraz znacznych akcjonariuszach”, „Sprawozdanie finansowe”, „Informacje dodatkowe”, „Załączniki”; 3) informacji objętych wnioskiem o niepublikowanie.

Cezary Kosikowski  

Zob. → Komisja Papierów Wartościowych i Giełd.

PROWIZJA

Wynagrodzenie za pośrednictwo, czynności handlowe, świadczenie usług. P. ustalana jest z reguły w procentach od określonej wartości, np. obrotu, wartości zawartej transakcji. P. występują w handlu, usługach, bankach, ubezpieczeniach, turystyce, na giełdach i w innych dziedzinach życia gospodarczego.

Edyta Jezierska 

PROWIZJE I OPŁATY BANKOWE

Wynagrodzenie za czynności bankowe, ustalone w przypadku p. z reguły procentowo w stosunku do kwoty będącej przedmiotem czynności bankowej (ale także do określonej wartości - procentowo, a powyżej kwotowo lub odwrotnie), zaś w przypadku opłat jako sumy zryczałtowane, których wysokość nie jest zależna od tego, czy przedmiotem czynności jest pieniądz, czy inna wartość. P. i o.b. mogą być pobierane i opłacane przez banki. W przypadku prowizji pobieranych stanowią one przychód banku, natomiast płacone jego koszt. Różnica między pobieranymi a płaconymi p. i o.b. jest wynikiem z p. i o.b., stanowi ona coraz ważniejszy element wyniku finansowego banku. Wynika to z faktu, że banki rozszerzają w taryfikatorach p. i o.b. wykaz czynności bankowych, od których są pobierane prowizje lub opłaty. Najczęściej banki pobierają prowizje od wpłat gotówkowych, udzielenia kredytu lub pożyczki, obrotu papierami wartościowymi, inkasa czeków, a opłaty za prowadzenie rachunku bankowego, wydanie książeczki czekowej lub karty płatniczej.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska 

PROWIZORIUM BUDŻETOWE

Plan finansowy obejmujący dochody i wydatki budżetowe państwa na określoną część roku. Przygotowywany jest wówczas, gdy w ustawowym terminie nie może być przedstawiony projekt ustawy budżetowej. P.b. traci moc z chwilą uchwalenia i ogłoszenia ustawy budżetowej. W przypadku uchwalenia ustawy o p.b. organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, na wniosek zarządu, może uchwalić p.b. jednostki samorządu terytorialnego na okres objęty p.b. państwa.

Ewa Hellich 

PRÓBKOWANIE STATYSTYCZNE W REWIZJI FINANSOWEJ

Wybór próbki może być celowy lub przypadkowy. Celowy polega na określeniu przez biegłego rewidenta, na podstawie zawodowego doświadczenia i dotychczasowych wyników rewizji, kryteriów wyboru jednostek do badania. Jest to postępowanie subiektywne, dlatego też za pominięcie istotnego błędu czy celowe zniekształcenia danych biegły rewident ponosi odpowiedzialność. Stąd też wskazane jest odchodzenie od wyboru celowego na rzecz wyboru przypadkowego, z wykorzystaniem metod statystycznych, w których wybór wielkości próbki i wyselekcjonowanie konkretnej próbki do badania są zdeterminowane wzorami statystycznymi.

Wyróżnia się dwie podstawowe metody statystycznego próbkowania rewizyjnego: statystyczną i quasi-statystyczną. Próbkowanie statystyczne charakteryzuje się tym, że wielkość próbki określana jest przy zastosowaniu statystyki matematycznej i uwzględnia istotne cechy badania, prawdopodobieństwo wyboru pozycji do próbki jest znane, wyniki badania są oceniane metodami matematycznymi, zgodnie z teorią prawdopodobieństwa.

Korzyści podejścia statystycznego w próbkowaniu to m.in.: obiektywne uogólnienie wyników badania próby na całą zbiorowość przy określonym stopniu ryzyka, możliwość optymalizacji wielkości próbki (umożliwia to uniknięcie „nadmiernego” lub „niewystarczającego” badania), konieczność dokładnego zaplanowania badania, możliwość udowodnienia, że badanie zostało przeprowadzone prawidłowo i zastosowano jednolite kryteria.

Wady tych metod to: skomplikowany matematycznie sposób ustalenia niezbędnej liczebności próbki, konieczność wygenerowania liczb losowych (musimy posłużyć się tablicami liczb losowych lub generatorem liczb pseudolosowych), skomplikowany matematycznie sposób oceny wyników badania.

W przypadku próbkowania quasi-statystycznego stosujemy mniej rygorystyczne metody ustalenia wielkości próbki, wyboru pozycji do badania oraz oceny wyników badania. Wielkość próbki w tych metodach ustalana jest w proporcji do wartości badanego zbioru i istotności cząstkowej, przy zastosowaniu współczynników prawdopodobieństwa charakteryzujących ryzyko badania. Wybór elementów do badania może tutaj nastąpić w sposób przypadkowy (ang. hazard selection) lub poprzez zastosowanie odpowiednich schematów losowania. Ekstrapolacja błędów znalezionych w próbce dokonywana jest w proporcji wartości badanego zbioru do wartości próbki lub liczebności badanego zbioru do liczebności próbki. Konsekwencją stosowanych uproszczeń jest konieczność przyjęcia większej liczebności próbki niż w metodach statystycznych, aby uzyskać podobną wiarygodność wyników testów istotności. Metody te znajdują szerokie zastosowanie w praktyce audytorskiej. Każda większa firma rewizyjna ma opracowane własne wytyczne w tym zakresie. Próbkowanie quasi-statystyczne jest wykorzystywane na ogół w badaniach wiarygodności. Przydatność tych metod do testów kontroli jest ograniczona ze względu na to, iż statystyczne próbkowanie zgodności jest mało skomplikowane, a więc bardziej opłacalne.

Ignacy Dziedziczak  

Zob. → Badanie dokumentów; Badanie ksiąg rachunkowych.

PRÓG RENTOWNOŚCI

Określany analitycznie punkt krytyczny (graniczny) informujący o tym, jakie rozmiary sprzedaży - przy danych cenach i kosztach - mogą pozwolić na osiągnięcie przychodów pokrywających ponoszone koszty własne. Wzrost sprzedaży powyżej p.r. prowadzi do osiągania rosnącego zysku, natomiast spadek sprzedaży poniżej tego progu prowadzi do rozszerzania pola straty. P.r. może być określany ilościowo lub wartościowo, a podstawą jego ustalenia jest uwzględnienie podziału ogółu kosztów na koszty stałe i koszty zmienne. Koszty stałe jako niezależne od rozmiarów produkcji rozkładają się korzystniej (obniżają się) na jednostkę wraz z jej wzrostem, zaś przy spadku produkcji następuje ich wzrost na jednostkę. Koszty zmienne są natomiast zależne od rozmiarów produkcji, przy czym koszty zmienne proporcjonalne zmieniają się w takim samym stopniu, jak rozmiary produkcji, koszty zmienne progresywne rosnąć mogą szybciej niż rozmiary produkcji, zaś koszty zmienne degresywne rosnąć mogą nieco wolniej niż rozmiary produkcji. Stąd opłacalne jest dla przedsiębiorstwa każde rozszerzenie działalności gospodarczej zapewniające pokrycie z pewną nadwyżką kosztów zmiennych. Różnica między przychodem ze sprzedaży (Ps) a sumą kosztów zmiennych (Kz) jest wówczas wynikiem brutto (Npb), zawierającym w sobie pokrycie sumy kosztów stałych (Ks) oraz osiągany wynik netto (Npn). W ujęciu jednostkowym wielkość ta nazywana jest nadwyżką cenową (np) jako różnica między ceną sprzedaży (p) a kosztem zmiennym (kz). Maksymalizacja wyniku brutto, tj. globalnej kwoty pokrycia, przy stałości części kosztów, jest jednoznaczna z maksymalizacją zysku w określonym przedziale czasu. P.r. w ujęciu ogólnym przedstawiają poniższe wzory:

próg rentowności ilościowy = Ks/p-kz lub Ks/np

próg rentowności wartościowy = (Ks/p×kz)×p

Analiza p.r. (ang. break evebt point analysis) powinna w szczególności umożliwić określenie: 1) potencjalnych możliwości zwiększenia zysku przedsiębiorstwa przez zmianę wartości sprzedaży i kosztów; 2) dopuszczalnego spadku popytu na produkowane wyroby do całkowitego obniżenia zysku (służyć temu może ustalenie tzw. marginesu bezpieczeństwa, który przedstawia stopień wrażliwości przedsiębiorstwa na spadek popytu na jego wyroby).

Lech Bednarski  

Zob. → Analiza progu rentowności.

PRÓG RENTOWNOŚCI PRODUKCJI WIELOASORTYMENTOWEJ

Typowe formuły stosowane w analizie progu rentowności dotyczą produkcji i sprzedaży jednego wyrobu lub całej sprzedaży niezależnie od liczebności asortymentu. W odniesieniu do jednego produktu można stosować analizę progu rentowności w ujęciu ilościowym i wartościowym. Przy dużej liczbie produktów można prowadzić analizę progu rentowności w odniesieniu do wartości sprzedaży. Istnieje jeszcze sytuacja pośrednia, w której można zastosować koncepcję marży kontrybucyjnej i analizę progu rentowności, podobnie jak przy jednym produkcie. Istotą problemu jest występowanie wspólnej dla grupy produktów kwoty kosztów stałych, nie można więc prowadzić bezpośrednich rachunków dla indywidualnych produktów. Jeszcze ważniejszą kwestią jest wkład każdego produktu w zyskowność sprzedaży określonej kompozycji produktów. Kompozycja (struktura) mierzona procentowym udziałem danego produktu w łącznej kwocie sprzedaży stanowi dodatkową zmienną, która musi być uwzględniona w analizie rentowności produkcji wieloasortymentowej.

Asortyment określają np. trzy produkty: A, B, C, których ceny i koszty zmienne są następujące:

Wyszczególnienie	A	B	C
Cena jednostkowa w zł	20	30	30
Koszty zmienne jedn. w zł	15	20	22
Marża jednostkowa w zł	5	10	8ł
%WM	25,00	33,33	26,67

Struktura sprzedaży (kompozycja) jest następująca:

Udział w sprzedaży w %

40

30

30

Koszty stałe łączne wynoszą 14 000 zł.

Na podstawie wag wynikających ze struktury sprzedaży można obliczyć średnioważony procentowy wskaźnik marży (% SWM).

%SWM	=	0,4 × 0,25	+	0,3 × 0,3333	+	0,3 × 0,2667	=
	=	0,10	+	0,10	+	0,08	=
	=	0,28

Osiągnięcie krytycznej sprzedaży przy obecnej kompozycji asortymentu wymaga sprzedaży:

A	0,4 × 50 000 zł	=	20 000 zł	lub	1000 szt.
B	0,3 × 50 000 zł	=	15 000 zł	lub	500 szt.
C	0,3 × 50 000 zł	=	15 000 zł	lub	500 szt.

Zmiana struktury sprzedaży wskutek decyzji kierowniczych może prowadzić do wyższego ważonego wskaźnika marży.

Mieczysław Dobija 

Zob. → Analiza progu rentowności.

PRZEDMIOT KALKULACJI

Wyrażona za pomocą odpowiedniej miary, którą stanowi liczba jednostek kalkulacyjnych, ilość produktów pracy uwzględniana w procedurze ustalenia jednostkowego kosztu wytworzenia wyrobu gotowego, półfabrykatu lub usługi. Przedmiotem kalkulacji mogą być także planowane przedsięwzięcia czy też inne, poza produktami pracy, składniki majątku podmiotu.

Przedmiot kalkulacji, zależnie od rodzaju produkcji oraz możliwości jego jednoznacznego ustalenia, może być określany: 1) w indywidualnych jednostkach kalkulacyjnych (jednostkach naturalnych), np. sztukach, kilogramach, metrach; 2) w zbiorczych jednostkach kalkulacyjnych przyjmowanych za podstawę kalkulacji dla grupy produktów o zbliżonych cechach jakościowych; 3) dla jednostki reprezentacyjnej, uznanej w kalkulacji za reprezentanta określonej grupy produktów w ramach zbiorczych jednostek kalkulacyjnych; 4) w jednostkach umownych, np. tonokilometrach, osobodniach, wykorzystywanych tylko wówczas, gdy istnieją trudności w ustaleniu jednostek naturalnych lub też gdy miara naturalna nie dałaby podstawy dla rzetelnego określenia kosztu jednostki kalkulacyjnej.

Małgorzata Paszula  

Zob. → Kalkulacja wynikowa.

PRZEMIANA BIOLOGICZNA

Zmiany jakościowe lub ilościowe aktywów biologicznych, ujęcie procesów wzrostu produkcji roślinnej, prokreacji, umniejszenia wartości (degradacji) itp. (MSR nr 41). Konsekwencją p.b. jest zmiana aktywów biologicznych w wyniku wzrostu roślin uprawnych, zwierząt znajdujących się w hodowli lub chowie. W wyniku p.b. pozyskiwane są rośliny uprawne i zwierzęta z urodzenia. Przez p.b. rozumiemy również pozyskiwanie produktów roślinnych oraz produktów pochodzenia zwierzęcego, np. liści morwy, mleko, wełny. P.b. roślin i zwierząt jest ściśle związana z przyszłymi korzyściami ekonomicznymi gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego. W ramach p.b. zmiana wartości godziwej aktywów biologicznych uzyskiwana jest w wyniku zbiorów, pozyskiwania zwierząt, jak również zmianami fizycznymi roślin i zwierząt.

Rafał Muniak  

Zob. → Aktywa biologiczne; Gospodarstwo a przedsiębiorstwo rolnicze; Jednostka gospodarcza w rolnictwie.

PRZESTĘPSTWA KOMPUTEROWE

Są wynikiem nieuprawnionej ingerencji i zagrożenia bezpieczeństwa systemu informatycznego przez intruzów, w czym specjalizują się zwłaszcza hakerzy i krakerzy. Są to wysokiej klasy programiści, którzy łamią bariery dostępu do systemów informatycznych, co jest przestępstwem. Mając dostęp do zasobów systemu mogą je bezprawnie wykorzystywać. Wyróżnia się trzy klasy intruzów: 1) przebieraniec, który mając pozwolenie na korzystanie z danego komputera pokonuje środki dostępu dla korzystania z legalnego konta innego użytkownika; 2) nadużywający, legalny użytkownik, który przekracza swoje uprawnienia dostępu do systemu; 3) tajny użytkownik, którego działanie polega na zakłócaniu monitorowania i zapewnieniu sobie kontroli dostępu do systemu.

Wynikiem ingerencji intruzów mogą być milionowe afery gospodarcze oraz przypadki zagrożenia bezpieczeństwa militarnego.

Ignacy Dziedziczak 

PRZYCHODY

Termin używany w rachunkowości w dwóch znaczeniach. W pierwszym, p. to powstanie korzyści ekonomicznych w jednostce w postaci wpływu lub innego zwiększenia wartości aktywów bądź zmniejszenia wartości zobowiązań i rezerw, które doprowadziły do wzrostu kapitału własnego w inny sposób niż wniesienie wkładów przez właścicieli. P. powstają w wyniku następujących transakcji i zdarzeń: 1) sprzedaży różnych składników majątkowych; 2) świadczenia usług; 3) wykorzystania różnych aktywów jednostki przynoszących odsetki, dywidendy, opłaty itp. korzyści; 4) otrzymywania od innych podmiotów darowizn, dotacji, subwencji, odszkodowań, kar, opłat za usługi itp.; 5) innych.

W drugim znaczeniu p. to operacje zwiększające stan danego składnika majątkowego (w ujęciu wartościowym, ilościowym lub wartościowo-ilościowym), np. zwiększenie stanu materiałów, wyrobów gotowych, towarów w magazynie, zwiększenie stanu gotówki w kasie, zwiększenie stanu środków trwałych. Podstawowym źródłem p. są zakupy. Antonimem tak rozumianego pojęcia p. jest rozchód.

Klasyfikacja. P. można klasyfikować w sposób bardzo różnorodny, zależnie od celów, dla których tę klasyfikację się przeprowadza.

Z punktu widzenia segmentów działalności jednostki p. można podzielić na pochodzące: 1) z działalności operacyjnej, w tym p. z podstawowej działalności operacyjnej oraz z pozostałej działalności operacyjnej; 2) z działalności finansowej; 3) z segmentu losowego, zwane zyskami nadzwyczajnymi.

Z punktu widzenia źródeł realizacji można wyróżnić: 1) p. ze sprzedaży; 2) p. z innych tytułów związanych z normalną działalnością jednostki (np. otrzymane darowizny, odsetki od udzielonych pożyczek); 3) p. powstające niepowtarzalnie, poza normalną działalnością jednostki (np. odszkodowania za poniesione straty, spowodowane zdarzeniami losowymi).

Z punktu widzenia struktury można je dzielić na: 1) p. brutto, które odpowiadają należnym lub uzyskanym kwotom z tytułu sprzedaży; 2) p. netto („czyste”), tj. takie, które pozostają po skorygowaniu p. brutto o podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy oraz zwiększenia i zmniejszenia p. ze sprzedaży, np. korekta błędów, opusty, przyjęte zwroty.

Z punktu widzenia zasady współmierności wśród p. rozróżnia się: 1) dotyczące danego okresu sprawozdawczego; 2) przyszłych okresów.

Wycena i ewidencja. Ewidencja oraz wycena wielkości p. powinna odbywać się zgodnie z następującymi zasadami rachunkowości: 1) memoriałową; 2) współmierności; 3) ostrożności (ostrożnej wyceny).

Stosownie do pierwszej z tych zasad w księgach rachunkowych jednostki należy ująć wszystkie przypadające na jej rzecz p. dotyczące danego roku obrotowego niezależnie od terminu wpływu środków pieniężnych (lub ich ekwiwalentów) lub innych korzyści ekonomicznych do jednostki; zatem moment ewidencji p. nie zawsze pokrywa się z datą wpływu korzyści ekonomicznych do przedsiębiorstwa.

W myśl drugiej zasady przy ustalaniu wyniku finansowego powinny być uwzględnione tylko te p., które dotyczą działalności przedsiębiorstwa w danym roku obrotowym, natomiast p. niespełniające tego warunku zalicza się do p. rozliczanych w czasie i wykazuje się w pasywach bilansu jednostki.

Zgodnie z ostatnią zasadą p. powinny być wyceniane ostrożnie i realnie, np. przedsiębiorstwo otrzymało od klienta zamówienie na dostawę produktów, jednak to zdarzenie nie oznacza jeszcze powstania p. ze sprzedaży; p. powstanie dopiero w momencie realizacji zamówienia, tj. postawienia do dyspozycji odbiorcy zamówionych produktów. Natomiast w przypadku pozostałych p. operacyjnych oraz zysków nadzwyczajnych w księgach rachunkowych należy ujmować wyłącznie te, które są niewątpliwe (co do których istnieje pewność ich osiągnięcia).

Wielkość p. z danej transakcji ustala się zazwyczaj na podstawie umowy między jednostką a nabywcą (lub użytkownikiem) aktywów według wartości godziwej kwot otrzymanych lub należnych, przy uwzględnieniu opustów handlowych.

P. w prawie podatkowym. W prawie podatkowym kategorie p. są traktowane odmiennie niż w prawie bilansowym; należy jednak zaznaczyć, że nie ma tak dużych rozbieżności jak w przypadku kosztów. Istniejące rozbieżności wynikają głównie z tego, iż obydwa rodzaje praw mają inne zadania do spełnienia w tworzeniu systemu informacyjnego jednostki gospodarczej, jak również z aktualnej polityki fiskalnej oraz ze stanu finansów publicznych.

Różnice pomiędzy p. w rozumieniu prawa bilansowego i prawa podatkowego można podzielić na różnice trwałe i przejściowe. Różnice trwałe występują wtedy, gdy dane p. są uznawane przez prawo bilansowe, natomiast nie stanowią p. podatkowych lub stanowią p. w rozumieniu prawa podatkowego, lecz nie są ujmowane w księgach rachunkowych i nie wpływają na wynik finansowy jednostki. Różnice przejściowe pojawiają się wówczas, gdy w innym momencie dany p. uznawany jest za osiągnięty w prawie bilansowym i prawie podatkowym. Wynika to z tego, że w rachunkowości obowiązuje zasada memoriałowa, natomiast w podatkach stosowana jest obok zasady memoriałowej również zasada kasowa.

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody działalności operacyjnej; Przychody finansowe; Przychody netto; Przychody podstawowej działalności operacyjnej; Przychody pozostałej działalności operacyjnej; Przychody ze sprzedaży; Przychody ze sprzedaży materiałów; Przychody ze sprzedaży produktów; Przychody ze sprzedaży towarów; Zyski nadzwyczajne.

PRZYCHODY BUDŻETU

Państwa i budżetu jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek zaliczonych do sektora finansów publicznych pochodzą: ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych operacji finansowych, z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samorządu terytorialnego, ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych, z otrzymanych pożyczek i kredytów. P.b. są źródłem pokrycia deficytu budżetowego.

Ewa Hellich  

Zob. → Przychody; Sektor finansów publicznych; Wydatki budżetu; Wykonywanie budżetu.

PRZYCHODY DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ

P. obejmujące dwa segmenty działalności jednostki, tj. przychody podstawowej działalności operacyjnej oraz przychody pozostałej działalności operacyjnej (pozostałe przychody operacyjne). Do przychodów podstawowej działalności operacyjnej zalicza się należne lub uzyskane kwoty pieniężne z tytułu sprzedaży produktów, towarów i materiałów, pomniejszone o należny podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy oraz skorygowane o dotacje, opusty i inne zwiększenia lub zmniejszenia; zaś do pozostałych przychodów operacyjnych zalicza się w szczególności przychody związane: 1) ze sprzedażą środków trwałych, środków trwałych w budowie, wartości niematerialnych i prawnych; 2) z odpisaniem zobowiązań przedawnionych i umorzonych; 3) z rozwiązaniem rezerw (z wyjątkiem rezerw dotyczących działalności finansowej); 4) z otrzymaniem odszkodowań, kar i grzywien; 5) z otrzymaniem darowizn i dotacji na inne cele niż nabycie lub wytworzenie środków trwałych bądź wykonanie prac rozwojowych.

Na wielkość p.d.o. składa się suma przychodów z tych dwóch źródeł: działalności podstawowej jednostki oraz działalności jej towarzyszącej.

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody; Przychody podstawowej działalności operacyjnej; Przychody pozostałej działalności operacyjnej.

PRZYCHODY FINANSOWE

P. realizowane z operacji finansowych. Jednostka może osiągać przychody finansowe z następujących źródeł: 1) dywidendy i udziały w zyskach; 2) odsetki, w szczególności: a) odsetki od środków pieniężnych na rachunkach bankowych, b) odsetki od udzielonych pożyczek, c) odsetki od dłużnych papierów wartościowych, d) odsetki za nieterminową spłatę należności, e) dyskonto weksli obcych, f) odsetki otrzymane z tytułu umów leasingu; do p.f. z tytułu odsetek zalicza się zarówno kwoty (pewne) otrzymane, jak i należne, zgodnie z zasadą memoriałową; 3) sprzedaż inwestycji; 4) pozostałe źródła, m.in. dodatnie różnice kursowe, aktualizacja wartości inwestycji (in plus).

Edyta Jezierska  

Zob. → Dywidenta; Inwestycje; Odsetki; Przychody; Różnice kursowe; Weksel.

PRZYCHODY NETTO

Należne lub uzyskane kwoty pieniężne z tytułu sprzedaży skorygowane o podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy oraz inne zmniejszenia i zwiększenia, tj. udzielone opusty, uznane reklamacje, korekty błędów, należne dopłaty, dotacje. Antonimem p.n. jest przychód brutto, ustalany jako iloczyn jednostkowej ceny sprzedaży brutto (łącznie z VAT) i ilości sprzedanych dóbr i usług, równoznaczny z wielkością należności od odbiorcy z tytułu sprzedaży.

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody.

PRZYCHODY PODSTAWOWEJ DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ

Przychody ze statutowej działalności jednostki gospodarczej, do której prowadzenia jednostka została powołana. Działalność statutowa podmiotu może polegać na obrocie towarami, produkcji i sprzedaży wyrobów gotowych, świadczeniu usług lub na połączeniu tych działalności; zatem p.p.d.o. to należne lub uzyskane kwoty pieniężne z tytułu sprzedaży produktów (wyrobów gotowych i usług), towarów lub materiałów, pomniejszone o należny podatek od towarów i usług (VAT). Wielkość tego przychodu ustala się, mnożąc ilość sprzedanych dóbr i usług przez jednostkową cenę sprzedaży netto (bez VAT), a następnie koryguje się o należne dopłaty i udzielone opusty.

W zależności od rodzaju statutowej działalności wyróżnia się zatem następujące p.p.d.o.: 1) ze sprzedaży wyrobów gotowych (w działalności wytwórczej); 2) ze sprzedaży towarów (w działalności handlowej); 3) ze sprzedaży usług (w działalności usługowej).

Poza tym podmiot może realizować przychody ze sprzedaży materiałów.

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody działalności operacyjnej; Rachunek zysków i strat.

PRZYCHODY POZOSTAŁEJ DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ

Są pośrednio związane z podstawową działalnością operacyjną jednostki. Powstają niejako przy okazji prowadzenia tej działalności, nie wynikają z operacji finansowych oraz nie mają charakteru nadzwyczajnego. Zgodnie z zasadą memoriałową oraz zasadą ostrożnej wyceny w księgach rachunkowych jednostki ujmuje się wyłącznie niewątpliwe, przypadające na jej rzecz p.p.d.o., niezależnie od terminu zapłaty. Z punktu widzenia źródeł realizacji p.p.d.o. można podzielić na: 1) przychody ze sprzedaży niefinansowych aktywów trwałych; 2) dotacje; 3) inne p.p.d.o., które z uwagi na ich powtarzalny charakter nie mogą być zaliczone do zysków nadzwyczajnych.

Do pierwszej grupy zalicza się w szczególności przychody ze sprzedaży środków trwałych, środków trwałych w budowie oraz wartości niematerialnych i prawnych. W grupie dotacji wyróżnia się otrzymane dotacje, subwencje i dopłaty na inne cele niż nabycie lub wytworzenie środków trwałych albo wykonanie prac rozwojowych, w szczególności będą to: 1) dotacje z budżetu państwa do deficytowych produktów lub usług, przy których sprzedaży obowiązują ceny urzędowe; 2) subwencje do przedsięwzięć, których realizacją zainteresowane są władze samorządowe, administracja terenowa lub inne jednostki i organizacje; 3) odpisy dotacji, subwencji i dopłat dokonywanych równolegle do odpisów amortyzacyjnych (umorzeniowych) od środków trwałych i kosztów prac rozwojowych sfinansowanych z tych źródeł.

Do innych p.p.d.o. zalicza się m.in.: 1) otrzymane darowizny; 2) otrzymane kary i grzywny; 3) przychody związane z likwidacją środków trwałych lub z zaniechaną produkcją (odzyski); 4) przychody z prowadzenia działalności niezwiązanej bezpośrednio ze statutową działalnością jednostki, np. przychody z tytułu dzierżawy środków trwałych; 5) odpisy ujemnej wartości firmy; 6) umorzone lub przedawnione zobowiązania (niezwiązane z postępowaniem układowym bądź naprawczym); 7) przepadłe kaucje lub wadia wpłacone przez inne jednostki; 8) ujawnione nadwyżki aktywów trwałych i obrotowych; 9) rozwiązanie rezerw tworzonych na należności i zobowiązania, z wyjątkiem rezerw związanych z operacjami finansowymi.

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody działalnosci operacyjnej; Rachunek zysków i strat.

PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY

Należne lub uzyskane kwoty pieniężne od odbiorców z tytułu sprzedaży różnych składników majątkowych oraz świadczenia usług i wykonania robót, pomniejszone o należny podatek od towarów i usług (VAT) oraz podatek akcyzowy. P.s. nie jest równoznaczny, zgodnie z zasadą memoriałową, z wpływem środków pieniężnych, choć czasem może być tożsamy, np. przy sprzedaży gotówkowej. Sprzedaż składnika majątku jednostki oznacza przeniesienie tytułu własności na odbiorcę na podstawie zawartej z nim umowy kupna-sprzedaży (w przypadku sprzedaży gotówkowej - najczęściej niepisanej umowy) i następuje po cenach, które mogą być ustalone w odpowiednich cennikach bądź w umowie. Wielkość p.s. ustala się, mnożąc ilość sprzedanych składników przez jednostkową cenę sprzedaży (bez VAT), a następnie koryguje się o należne dopłaty i przyznane odbiorcy opusty.

W zależności od szczebla obrotu dobrami i usługami istnieją określone rodzaje cen, np. zbytu, hurtowa, detaliczna. W celu ustalenia wielkości p.s. istotne jest ustalenie momentu sprzedaży. W przypadku sprzedaży krajowej za moment sprzedaży uważa się datę spełnienia świadczenia, tzn. wydanie lub wysłanie odbiorcy tych składników majątku, które są przedmiotem umowy kupna-sprzedaży. Przy sprzedaży eksportowej za moment sprzedaży uznaje się datę przewiezienia składnika majątku za granicę (data odprawy celnej potwierdzona w dokumencie SAD). Jeżeli przedmiotem sprzedaży są usługi lub roboty, to za moment sprzedaży uznaje się w każdym przypadku (w kraju lub za granicą) datę odbioru usługi (lub zakończenia robót). Udokumentowaniem p.s. są faktury wystawiane odbiorcom, prowadzone bieżąco raporty sklepowe lub inne zestawienia zainkasowanych utargów od osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej oraz dobowe i miesięczne raporty kas rejestrujących.

W przedsiębiorstwie w zależności od przedmiotu sprzedaży rozróżnia się p.s.: produktów, towarów, materiałów, niefinansowych aktywów trwałych (pozostałe przychody operacyjne) oraz inwestycji (przychody finansowe).

Edyta Jezierska  

Zob. → Przychody finansowe; Przychody pozostałej działalności operacyjnej; Przychody ze sprzedaży materiałów; Przychody ze sprzedaży produktów; Przychody ze sprzedaży towarów.

PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY MATERIAŁÓW

Należne lub otrzymane kwoty pieniężne z tytułu sprzedaży materiałów, pomniejszone o podatek od towarów i usług. Jednostka nabywa materiały w celu ich zużycia w działalności operacyjnej, jednak w uzasadnionych przypadkach może je sprzedać, np. w celu pozbycia się zapasów nieprawidłowych (nadmiernych, zbędnych). P.s.m. zaliczane są do przychodów podstawowej działalności operacyjnej, obok przychodów ze sprzedaży produktów i towarów.

Edyta Jezierska

Zob. → Przychody ze sprzedaży.

PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY PRODUKTÓW

Należne lub otrzymane kwoty pieniężne od odbiorcy z tytułu sprzedaży wyrobów gotowych, wykonanych robót i usług, pomniejszone o należny podatek od towarów i usług (VAT), podatek akcyzowy oraz opusty. Wielkość tego przychodu ustala się, mnożąc ilość sprzedanych produktów przez jednostkową cenę sprzedaży netto, i koryguje się o należne dopłaty oraz przyznane rabaty, bonifikaty, skonta. P.s.p. może zostać zmniejszony w wyniku uznania reklamacji odbiorcy bądź z tytułu udzielonych dodatkowo opustów.

W przypadku niezakończonej usługi (w tym budowlanej) o okresie realizacji dłuższym niż 6 miesięcy przychód z jej wykonania ustala się na dzień bilansowy stosownie do stopnia zaawansowania usługi, jeżeli stopień ten można ustalić w sposób wiarygodny. Przychody z wykonania niezakończonej usługi ustala się proporcjonalnie do stopnia jej zaawansowania w okresie od dnia zawarcia umowy do dnia bilansowego, po odliczeniu przychodów odniesionych na wynik finansowy w okresach ubiegłych. Jeżeli nie można w wiarygodny sposób określić stopnia zaawansowania niezakończonej usługi, to przychód ustala się w wysokości poniesionych w danym okresie kosztów, których pokrycie w przyszłości jest prawdopodobne.

Edyta Jezierska

Zob. → Przychody ze sprzedaży.  

PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY TOWARÓW

Przychody rejestrowane w jednostkach handlowych, które nabywają towary w celu dalszej odprzedaży. Do towarów zaliczane są także produkty wytworzone przez jednostkę i sprzedawane we własnej sieci sklepów. Wielkość tego przychodu wynika z przemnożenia ilości sprzedanych towarów przez ich jednostkową cenę sprzedaży netto i skorygowania tej kwoty o należne dopłaty i udzielone odbiorcy opusty, np. ze względu na rozmiar sprzedaży, szybki termin płatności. Na jednostkową cenę sprzedaży netto składa się wartość towaru według ceny zakupu (nabycia), powiększona o marżę (hurtową lub detaliczną), która służy pokryciu kosztów działalności jednostki oraz realizacji zysku.

W zależności od szczebla obrotu towarowego wyróżnia się: sprzedaż hurtową towarów oraz sprzedaż detaliczną towarów. W przypadku sprzedaży hurtowej wielkość p. ustalana jest na podstawie faktur wystawianych odbiorcom towarów. W jednostkach handlu detalicznego p.s.t. są określane najczęściej na podstawie raportów sklepowych lub innych zestawień zainkasowanych utargów albo raportów kas rejestrujących, rzadziej natomiast na podstawie faktur.

Edyta Jezierska

Zob. → Przychody ze sprzedaży.

PRZYGOTOWANIE DANYCH W RACHUNKOWOŚCI INFORMATYCZNEJ

Dane dotyczące zdarzeń gospodarczych podlegają rejestracji w księgach rachunkowych, przy czym moment stwierdzenia ich zaistnienia i pomiary muszą być odpowiednio udokumentowane. Ta podstawowa zasada rachunkowości wymaga respektowania również w informatycznych systemach rachunkowości. Technicznym sposobem jej realizacji, nadal najpowszechniej stosowanym, jest sporządzanie papierowych dowodów księgowych. Jako podstawę dokonywania zapisów księgowych przekazuje się je następnie do „ksiąg komputerowych” w trybie zwykłej spedycji. W rezultacie rejestracja wynikających z nich danych odbywa się przy znacznym udziale, pracochłonnych i wysoce zawodnych, czynności manualnych. Po wykorzystaniu oryginały dowodów zachowuje się w archiwach, gdzie tworzą - równoległy względem ksiąg - zbiór informacji o dokonanych i udokumentowanych w tym trybie zdarzeniach.

W rachunkowości informatycznej pojawiły się również rozwiązania polegające na automatyzowaniu zarówno samego pomiaru wielu zdarzeń, jak i przekazywaniu opisujących je danych wraz z udokumentowaniem środkami komputerowymi (elektronicznymi). Rozwiązanie takie daje możliwość: 1) generowania opisu zdarzeń przy wykorzystaniu różnorodnej aparatury pomiarowej i (lub) oprogramowania aplikacyjnego, używającego do tego danych i parametrów uprzednio już w księgach zgromadzonych; 2) rejestrowania uzyskanych w tym trybie danych bezpośrednio (np. na zasadzie transmisji zbiorów danych) lub pośrednio (np. za pomocą dyskietek) - w obu przypadkach w ramach tych samych bądź różnych systemów (podsystemów), w tym także zdalnie.

Niezależnie od trybu, w jakim dane o zaistniałych zdarzeniach są dokumentowane i dostarczane do ksiąg, wymagają one zawsze odpowiedniego przygotowania przed zarejestrowaniem. Poza kontrolą danych niezbędnych dla dokonania zapisu księgowego w grę wchodzi także konieczność wyraźnego przypisania danych do konkretnego zdarzenia (jednostkowego lub zbiorczego). Ma to na celu powiązanie informacji źródłowych, wynikających z dowodu księgowego lub jego równoważnika uzyskanego w innym trybie, z odpowiadającymi im zapisami w księgach. W związku z tym zapisy dzieli się na grupy jednorodne ze względu na rodzaj zdarzeń, jakie odzwierciedlają, i opatruje umownymi symbolami. Nadaje się im także porządkowe numery księgowe, wspólne dla wszystkich lub poszczególnych grup rodzajowych i narastające w ciągu roku obrotowego bądź kolejnych okresów obrachunkowych, których dotyczą. Zapisy redaguje są zgodnie z zasadą „podwójnego zapisu” i oznacza symbolami kont, których dotyczą, gdy odnoszą się do rachunkowości ogólnej (głównej).

Andrzej Zaleski

Zob. → System informatyczny rachunkowości.

---