BIOLOGICZNE PODSTAWY FUNKCJONOWANIA PSYCHIKI

Mogłoby się wydawać, że psychika ludzka jest narządem umiejscowionym w jakiejś części naszego organizmu. Ale sprawa nie jest taka prosta, ponieważ ludzka psychika nie jest namacalnym organem. Psychika jest funkcją układu nerwowego, a na jej sprawne działanie składa się wiele różnych czynników, od odbioru bodźców po regulację zachowania. Pozwala to człowiekowi na prawidłowe odnajdywanie się w otaczającym go świecie. Dodatkowo psychika to całokształt wrodzonych i nabytych dyspozycji i właściwości intelektualnych, uczuciowych, wolicjonalnych (zależnych i odnoszących się do woli) obejmujących życie jednostki, lub grupy społecznej, zbiorowości.
Na rozwój psychiki składają się różne czynniki: wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu, w szczególności mózgu, własna aktywność, środowisko, wychowanie. My zajmiemy się pierwszym z wymienionych, czyli biologicznym aspektem tego procesu. Żeby wytłumaczyć termin rozwój psychiki człowieka posłużymy się cytatem z książki autorstwa Marii Przetacznikowej i Grażyny Makiełło-Jarży: „całokształt zmian ilościowych i jakościowych, które są ukierunkowane na osiąganie coraz wyższych form regulacji stosunków jednostki ze światem zewnętrznym”.
Rozwój psychiki u człowieka rozpoczyna się wraz z procesem rozwoju biologicznego, już w fazie embrionalnej, kiedy to ukształtowują się układy - nerwowy i hormonalny, które nawzajem się uzupełniają i są kluczowe dla prawidłowego rozwoju i adaptacji dziecka po urodzeniu.
Uznałyśmy, że najlepszym sposobem zrozumienia biologicznych podstaw rozwoju psychiki będzie przedstawienie kolejno układów: nerwowego i hormonalnego.



I. UKŁAD NERWOWY:

Zarządza przekazywaniem bodźców. Bodźce zewnętrzne odbierane są przez receptory, lub komórki zmysłowe, a następnie przekazywane przez nerwy czuciowe do centralnego systemu nerwowego, który drogą nerwów ruchowych przewodzi je do komórek mięśniowych.

Podstawową jednostką strukturalną i funkcjonalną układu nerwowego jest komórka nerwowa, czyli neuron.

CIAŁO KOMÓRKI - pełni funkcje odżywcze.
DENDRYT - odbiera informacje od innych komórek nerwowych i przekazuje je w postaci impulsów nerwowych do ciała komórki.
AKSON (neuryt) - przewodzi impulsy nerwowe od ciała komórki do narządów wykonawczych, oraz innych neuronów.
JĄDRO - w nim zachodzą procesy kluczowe dla funkcjonowania organizmu.
SYNAPSA - miejsce styku dwóch komórek nerwowych, gdzie przekazywane są impulsy z jednej komórki nerwowej do drugiej.

Organizm ludzki zawiera luźną sieć nerwową, którą otoczone są wszystkie narządy wewnętrzne, naczynia krwionośne i gruczoły. Jest to układ nerwowy wegetatywny (autonomiczny), w którym możemy wyróżnić dwie przeciwstawnie działające części: współczulną (sympatyczną), przywspółczulną (parasympatyczna), których wzajemne oddziaływanie zapewnia równowagę w środowisku wewnętrznym organizmu. Obok układu nerwowego autonomicznego rozwija się część układu nerwowego zwana układem nerwowym somatycznym, która zawiaduje czynnościami uświadamianymi, zależnymi od woli, ruchami dowolnymi, oraz przetwarzaniem bodźców czuciowych.
Obydwie części układu nerwowego możemy podzielić na część ośrodkową i obwodową.

1.Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego.

Mózgowie jest umiejscowione w czaszce i składa się z kresomózgowia, międzymózgowia, pnia mózgu i móżdżku:

Kresomózgowie - składa się z silnie rozwiniętych półkul mózgu, oraz niedużego kresomózgowia środkowego do którego zaliczamy m.in. spoidła kresomózgowe. Powierzchnie obu półkul mózgu są pokryte licznymi bruzdami, a przestrzenie pomiędzy sąsiednimi bruzdami nazywa się zakrętami. Grupy zakrętów ograniczone głębszymi bruzdami tworzą płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. W budowie wewnętrznej półkul mózgu zawarta jest istota szara i biała. Część istoty szarej położona jest na powierzchni pólkul wytwarzając tzw. korę mózgu, część natomiast jest położona w głębi pólkul i nazywana jest jądrami kresomózgowia. W obrębie płata czołowego znajduje się korowy ośrodek ruchu (motoryczny), w płacie ciemieniowym korowy ośrodek czucia (sensoryczny), z płacie skroniowym korowy ośrodek słuchu, a w płacie potylicznym korowy ośrodek wzroku. Natomiast pomiędzy korą mózgu, a jądrami podkorowymi rozciąga się istota biała zbudowana z dróg nerwowych biegnących z kory mózgu bądź do niej. Włókna te możemy podzielić na rzutowe, skojarzeniowe (asocjacyjne) i spoidłowe. Za pomocą ciała modzelowatego, półkule mózgowe wymieniają informacje, co umożliwia skoordynowanie percepcji i zachowania. Mimo to nie ma między nimi rywalizacji, ponieważ jedna z nich zazwyczaj dominuje, nazywamy to asymetrią mózgową.
W aspekcie psychiki człowieka istotne role odgrywają ośrodki wykonujące funkcje: Sensoryczne, gdzie impulsy nerwowe dochodzące z receptorów wywołują określony rodzaj wrażeń. Obecny jest tu również analizator, który jest zbudowany z receptorów, nerwów dośrodkowych i ośrodka korowego, a jego zadaniem jest odbiór i analiza bodźców działających na człowieka.
Motoryczne, które są odpowiedzialne za ruchy kończyn i mięśni, oraz kontrolę i regulację różnych czynności ruchowych.
Asocjacyjne, dzięki nim powstają skojarzenia, lub związki czasowe, oraz możliwe jest uczenie się. Odpowiedzialne są również za czynności dobrowolne i świadome m.in. za formułowanie, przechowywanie i realizację programu działania.
Kora mózgowa rozpoczyna działalność różnych narządów, a także kontroluje i hamuje je, przez co mózg dominuje nad pozostałą częścią układu nerwowego.

Międzymózgowie - dzielimy na wzgórzomózgowie i podwzgórze (najwyższy ośrodek regulujący czynność układu autonomicznego oraz przebieg procesów emocjonalnych. Ma duże znaczenie w przygotowywaniu organizmu do reagowania na zmiany w środowisku zewnętrznym). Pierwsze składa się z parzystego wzgórza (jest stacją przełącznikową dla dróg czuciowych i większości dróg zmysłowych, nazywany jest podkorowym ośrodkiem czucia) i zawzgórza, oraz nadwzgórza.

Pień mózgowy - dzielimy na rdzeń przedłużony, most (znajdują się tutaj ośrodki oddechowe, odpowiedzialne za odżywianie oraz funkcjonowanie układu krążenia) i śródmózgowie. Substancja szara w pniu mózgu rozprasza się tworząc skupiska zwane jądrami, które możemy podzielić na jądra własne i jądra nerwów czaszkowych. W pniu mózgu znajdują się ośrodki bardzo ważne pod względem zachowania się emocjonalnego.

Móżdżek - jest to na narząd odpowiedzialny za utrzymanie równowagi ciała, utrzymanie postawy prostej, reguluje napięcie mięśniowe i precyzyjną koordynacje ruchów. Móżdżek jest połączony ze wszystkimi narządami zmysłu.

Układ limbiczny - jest to struktura mózgowia. Odgrywa istotną rolę w koordynacji czynności układu somatycznego i autonomicznego. Bierze udział w przebiegu emocji (percepcja - uświadamianie wrażeń i ich przyczyn, efekt - samopoczucie, wola - napęd do działania), motywacjach i uzależnieniach, wpływa na pamięć świeżą i reakcje seksualne.

Rdzeń kręgowy - położony jest w kanale kręgowym, lecz całkowicie go nie wypełnia. Ma kształt lekko spłaszczonego walca. W jego przebiegu możemy wyróżnić dwa zgrubienia: szyjne i lędźwiowe, które wywołane są większym nagromadzeniem komórek ruchowych, zaopatrujących mięsnie kończyn górnych i dolnych. Na powierzchni przedniej rdzenia znajduje się szczelina pośrodkowa przednia, z tyłu bruzda pośrodkowa tylna. Obie wyznaczają podział rdzenia na dwie symetryczne połowy. Od strony tylno-bocznej po obu stronach rdzenia kręgowego wnikają do niego włókna dośrodkowe (czuciowe), natomiast od strony przednio-bocznej opuszczają rdzeń włókna odśrodkowe (ruchowe). Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego widać centralnie położoną istotę szarą i na obwodzie istotę białą rdzenia kręgowego. Istota szara zbudowana jest z ciał komórek nerwowych, na przekroju poprzecznym przypomina kształtem motyla z rozłożonymi skrzydłami. Jest ona otoczona przez istotę białą zbudowaną z włókien nerwowych. Istotę szarą możemy podzielić na rogi tylne, rogi przednie i znajdującą się między nimi istotę szarą pośrednią, która otacza również kanał środkowy. W części piersiowej rdzenia kręgowego, pomiędzy rogami tylnymi i przednimi pojawiają się rogi boczne, które są uwypukleniem istoty szarej pośredniej. Rogi tylne zbudowane są z ciał komórek neuronów czuciowych (rogi czuciowe), do nich docierają z obwodu włókna czuciowe (doprowadzające). Rogi przednie zbudowane są z ciał komórek neuronów ruchowych (rogi ruchowe), z których wychodzą włókna odprowadzające, prowadzące pobudzenie ruchowe do mięśni. W substancji szarej pośredniej znajdują się komórki układu nerwowego autonomicznego, skupione w postaci dwóch symetrycznych jąder. Rdzeń kręgowy pełni dwie podstawowe funkcje: odruchową i przewodzenie impulsów od receptorów do wyższych warstw ośrodkowego układu nerwowego i odwrotnie.

2.Obwodowy układ nerwowy - tworzą go wychodzące z mózgowia nerwy czaszkowe, oraz wychodzące z rdzenia kręgowego nerwy rdzeniowe. W przebiegu tych nerwów znajdują się zwoje nerwowe. Układ ten łączy wszystkie narządy i tkanki ciała z ośrodkowym układem nerwowym. Włókna nerwowe, które tworzą nerwy przewodzą impulsy od receptorów do ośrodkowego układu nerwowego, włókna te nazywamy dośrodkowymi (czuciowymi). Natomiast drugie w kierunku odwrotnym - z ośrodkowego układu nerwowego do narządów wykonawczych, nazywamy je włóknami odśrodkowymi (ruchowymi i wegetatywnymi). Częścią układu nerwowego jest układ autonomiczny lub wegetatywny, który bierze udział w procesach psychicznych zwanych emocjami. W układzie tym wyróżnić można dwa poziomy: zwojowo-obwodowy regulujący funkcjonowanie narządów wewnętrznych (dzielący się na część współczulną (sympatyczną) i przywspółczulną (parasympatyczną), a także centralny regulujący działalność układu autonomicznego, głównie w trakcie adaptacji człowieka do trudnych warunków. Układ sympatyczny jest odpowiedzialny za mobilizację organizmu do aktywności zewnętrznej, dlatego też nazywa się układem aktywności. Jego aktywacja prowadzi do ogólnego stanu napięcia, szczególnie mięsni podtrzymujących ciało. Układ parasympatyczny jest ukierunkowany bardziej na aktywność wewnętrzną m.in. uzupełnianie zapasów energii, dlatego nazywa się układem zachowawczym. Między układem współczulnym i przywspółczulnym zazwyczaj występuje równowaga, jedynie w sytuacjach wymagających mobilizacji ten pierwszy jest stroną dominującą.

W układzie nerwowym najważniejszy jest rdzeń kręgowy i mózg (wraz z móżdżkiem). Rdzeń kręgowy zajmuje się prostymi funkcjami ruchowymi, a mózg przejmuje bardziej skomplikowane procesy. Można to przedstawić na takim przykładzie, że rdzeń warunkuje prostą postawę ciała, a mózg koordynuje chód lub bieg. Mózg jest narządem, który składa się z wielu złożonych układów zapewniających odbiór, przetwarzanie, przechowywanie informacji dostarczonych przez słuch dotyk i wzrok, planowanie i regulację czynności, oraz porównywanie efektów z zamierzonymi planami działania. Wszystko to bierze udział w aktywności psychicznej człowieka i w regulacji zachowań. Oczywiście różnie oddziałują one na każdego człowieka z osobna, a jakiekolwiek nieprawidłowości w działaniu tych układów mogą doprowadzić do całkowicie odmiennej aktywności psychicznej człowieka.

Odpowiednie działanie układu nerwowego zapewnia:
- równowagę emocjonalną
- względnie stałą uwagę
- odporność na zmęczenie
- efektywne zapamiętywanie
- prawidłowy przebieg procesu myślenia
- normalny stan świadomości
- właściwe odbieranie i przetwarzanie bodźców
- świadome, zaplanowane i ukierunkowane reakcje na bodźce
- odpowiednią ocenę wykonywanych czynności
Do prawidłowego funkcjonowania i zachowania człowieka potrzebny jest mózg jako całość, a nie tylko jego poszczególne części.

II. UKŁAD HORMONALNY (wewnątrzwydzielniczy):

Obok układu nerwowego bierze udział przy przekazywaniu informacji za pomocą hormonów. Sprzężenia zwrotne łączą je z gruczołami produkującymi. Układ hormonalny działa na podobnych zasadach jak układ nerwowy tylko, że narzędziem przekazu informacji nie są nerwy, tylko hormony. Gruczoły są tworami tkanki nabłonkowej, możemy je podzielić na dwie grupy: gruczoły wydzielania zewnętrznego (posiadające przewody wprowadzające, za pomocą których produkt gruczołu czyli wydzielina zostaje z niego wydalona, są to między innymi gruczoły potowe, łojowe, ślinianki i wątroba) oraz gruczoły wydzielania wewnętrznego (nie posiadające przewodów wyprowadzających, których produkt czyli hormon dociera drogą krwi do całego organizmu).

Podwzgórze, dolna część międzymózgowia jest nadrzędną strukturą regulującą działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego. Jedne z impulsów wysyłanych przez podwzgórze do niższych ośrodków wegetatywnych pnia mózgu działają na gruczoły dokrewne przez nerwy układu wegetatywnego. Drugi rodzaj impulsów to impulsy hormonalne, które regulują prace gruczołów przez układ podwzgórzowo-przysadkowy.

Przysadka mózgowa - położona jest w podstawie mózgu, pośrodku czaszki, składa się z dwóch płatów: przedniego (gruczołowego) oraz tylnego (nerwowego). W płacie przednim odróżniamy większą przednią część główną, małą tylną część pośrednią, oraz niewielką część guzową. Gruczołowa część przysadki produkuje hormony, które działają bezpośrednio na narząd wykonawczy tzn. bez włączania się podporządkowanych, obwodowych gruczołów dokrewnych. Produkuje również hormony, które działają na podporządkowane, obwodowe gruczoły dokrewne. Część nerwowa przysadki jest organem gromadzącym i uwalniającym oksytocynę i wazopresynę. Tylna część nie produkuje hormonów, natomiast przednia produkuje ich dziewięć (m.in. hormon wzrostu, prolaktyna, oraz 7 hormonów tropowych zwiększających aktywność innych gruczołów).

Tarczyca - zajmuje przednią część szyi w jej dolnej połowie. Składa się z dwóch płatów bocznych położonych po obu stronach tchawicy i krtani. Ku górze w płaszczyźnie pośrodkowej lub w jej pobliżu, bardzo często odchodzi wąski płat piramidowy. Zbudowana jest z pęcherzyków wypełnionych koloidem, który zawiera tyroksynę i trójjodotyroninę połączonym z białkiem i w razie potrzeby uwalniane są do krwi. Wymienione powyżej hormony pobudzają komórkową przemianę materii i są odpowiedzialne za prawidłowy wzrost ciała oraz rozwój umysłowy, a u kobiet wpływa na gruczoły płciowe. Wraz z wiekiem masa tarczycy zmniejsza się. Zmniejszona aktywność tarczycy powoduje senność, ogólną słabość, pogorszenie pamięci, brak zainteresowania i szybkie męczenie się. Zwiększona aktywność tarczycy powoduje przyśpieszenie pracy serca, intensywne wydzielanie się potu, chudnięcie, silne pobudzenie ruchowe i psychiczne. Tarczyca zaczyna wydzielać hormony w 12-14 tygodniu okresu płodowego i wywiera duży wpływ na rozwój układu nerwowego dziecka.

Przytarczyczki - należą do najmniejszych z narządów ciała ludzkiego. U człowieka występują z reguły dwie pary gruczołów - górna i dolna. Leżą na tylnej powierzchni tarczycy na zewnątrz torebki. Wydzielają one hormon wpływający na procesy fizjologiczne, czyli na przemianę wapniowo-fosforową oraz gospodarkę wodną, elektrolitową i białkową organizmu oraz pośrednio na procesy psychiczne.

Nadnercza - każdy z obu nadnerczy składa się z dwóch dokrewnych narządów różniących się powstawaniem i czynnością kory i rdzenia nadnerczy. Leżą w jamie brzusznej. Kora nadnerczy reguluje równowagę wodno-elektrolitową, obniża zużycie cukru w komórkach, wywołując jego wzrost we krwi, steruje powstawaniem glikogenu z białka, hamuje powstawanie stanów zapalnych, wpływa na przemianę materii (bierze udział w adaptacji organizmu do nowych warunków, w szczególności w sytuacjach stresowych). Wytwarza także hormony płciowe męskie (androgeny) i żeńskie (estrogeny). Rdzeń nadnerczy ma ścisły czynnościowy i rozwojowy związek z układem nerwowym autonomicznym. Produkuje neuroprzekaźniki w układzie współczulnym, adrenalinę i noradrenalinę. Hormony te podwyższają ciśnienie krwi i objętość skurczową serca. Adrenalina podwyższa poziom cukru we krwi i pobudza gruczołową część przysadki.

Gruczoły płciowe: (hormony płciowe wytwarzane są w gruczołach płciowych, w mniejszej ilości także w korze nadnerczy).
Jajnik - w korze jajnika w komórkach warstwy wewnętrznej wzrastającego pęcherzyka jajnikowego w pierwszej fazie cyklu 1-4 dzień następuje wzrost produkcji estrogenów. Około 15 dnia cyklu następuje dojrzewanie pęcherzyka i wzrost poziomu estrogenów, które na zasadzie sprężenia zwrotnego hamuje wytwarzanie hormonów przysadki. Następuje owulacja. Pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte i rusza produkcja progesteronu. Około 22 dnia cyklu znika ciałko żółte i spada produkcja progesteronu.
Jądro - męskie hormony płciowe androgeny są produkowane przez komórki śródmiąższowe rozrzucone grupami w luźnej tkance łącznej między kanalikami nasiennymi krętymi. Androgeny powodują dojrzewanie plemników, wspomagają rozwój narządów płciowych oraz drugorzędowych cech płciowych i wpływają na zachowywanie się.

III. PODSTAWOWE ELEMENTY GENETYKI A PSYCHIKA:

Aby zrozumieć znaczenie genetyki dla naszego organizmu i psychiki, należy wytłumaczyć podstawowe pojęcia z zakresu tej nauki.
Genetyka - jest to nauka o informacji genetycznej, która jest zakodowana przez kod genetyczny..
DNA - jest to kwas deoksyrybonukleinowy, który składa się z deoksyrybozy (cukier), zasad azotowych (puryny, pirymidyny) i reszty kwasu ortofosforowego. DNA znajduje się w jądrze komórkowym i zapisana jest w nim cała informacja genetyczna. DNA ludzkie ma ok. 1,7 m długości. Nić DNA w każdej komórce jest zbudowana z 300 mln par nukleotydów (cząsteczek składających się z reszty kwasu fosforowego). Nici DNA są zawinięte wokół siebie w postaci tzw. alfa helisy.
Gen - jest to odcinek DNA kodujący jedną cząsteczkę białka. Geny dzielimy na: strukturalne (które są odpowiedzialne za kolejność aminokwasów w cząsteczkach polipeptydowych), kontrolujące (które mają za zadanie kontrolować czas i stopień wykorzystania danej informacji genetycznej), regulujące (które decydują o możliwości wykorzystania danej informacji genetycznej), letalne (których ujawnienie się powoduje śmierć komórki).
Genom - podstawowy zespół genów u człowieka (100 tys. genów).
Chromosomy - struktury służące do upakowania informacji genetycznej zapisanej w DNA.
Genotyp - jest to zespół wszystkich genów danej komórki, lub danego osobnika.
Fenotyp - na niego wywierają wpływ geny, jak i środowisko. Jest to zespół wszystkich cech danego organizmu, bierzemy tu pod uwagę cechy anatomiczne, fizjologiczne i psychiczne, które są zdeterminowane genetycznie i zmodyfikowane przez wpływ środowiska.

Aby jak najjaśniej pokazać zależność między genetyką, a psychiką można posłużyć się przykładem cechy fenotypowej - inteligencji (czyli zdolności poznawczej). Dziedziczność tej cechy wynosi maksymalnie 60%, czyli na ten procent naszych zdolności poznawczych nie mamy wpływu. Jednak 40 % naszej inteligencji jest podatne na wpływ środowiska.
Od związków dziedzicznych trzeba odróżnić cechy wrodzone, które ujawniając się w chwili urodzenia dziecka, mogą być wynikiem wczesnych doświadczeń, nabytych w okresie życia wewnątrzmacicznego, wskutek biologicznego oddziaływania organizmu matki na płód. Wpływ czynników genetycznych na rozwój psychiczny dziecka i na kształtowanie się jego osobowości jest zawsze pośredni. Wyniki wielu badań empirycznych (doświadczalnych) wskazują również na pośrednie oddziaływanie dziedziczności na rozwój psychiczny jednostki, a także na uwikłanie uwarunkowań genetycznych w inne czynniki i warunki rozwoju człowieka.

IV. NERWOWE PODŁOŻE PAMIĘCI:

Pamięć ludzka nie jest całością, na jej funkcjonowanie składa się wiele różnych procesów. Można podzielić ją na co najmniej trzy rodzaje: przechowywanie informacji sensorycznej (czuciowej) - przechowuje dokładny i pełny obraz świata odbierany przez system sensoryczny, pamięć krótkotrwała - zachowuje bezpośrednią interpretację obrazów zdarzeń mających miejsce na poziomie sensorycznym, jest bezpośrednia i natychmiastowa, pamięć długotrwała - jest mozolna, wymagająca wysiłku i czasu, zachowuje zdarzenia z dalekiej przeszłości.
Mózg do dzisiejszego dnia jest dla nas nie do końca odkrytym organem, o bardzo złożonej i skomplikowanej budowie, w którym szereg części wymienia się wzajemnie swoimi funkcjami. . Sam proces zdobywania nowych informacji wymaga obecności strukturalnych, lub chemicznych zmian w mózgu. Zewnętrzne zdarzenia są rozpoznawane i przypominane w wyniku dopasowania się neuronów korowych do układów ich reakcji. Nie do końca znany jest jeszcze pełny opis sposobu gromadzenia informacji przez układ nerwowy, ale mimo to dotychczasowe odkrycia mają duże znaczenie i pozwalają na zrozumienie funkcjonowania systemu pamięci.

BIBLIOGRAFIA:

1. Popularna Encyklopedia powszechna. wyd. FOGRA, Kraków 1996

2. Postawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Pod red. Władysławy Pileckiej, Grażyny Rudkowskiej, Leszka Wrony. Wydawnictwo Naukowe AP. Kraków 1998

3. Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Wprowadzenie do psychologii. Peter H. Lindsay, Donald A Norman. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1984

4. Psychologia i życie. Phillip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch. Wydawnictwo PWN.

Warszawa 1994

5. Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla średnich szkól medycznych. prof. dr Witold Sylwanowicz, prof. dr hab. med. Aleksander Michajlik, doc. dr hab. med. Witold Ramotowski. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1985

6. Fizjologia człowieka w zarysie. prof. Władysław Traczyk. tom I. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1998

8

---