|
|
1. Wstęp |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
b.) Punkty pomiarowe |
|
c.) Pomiary |
|
d.) Kranioskopia |
|
|
|
|
|
Wstęp |
Antropologia jest nauką o człowieku, składającą się z kilku głównych działów, z których każdy stawia sobie za cel badanie poszczególnych elementów rozwoju biokulturowego człowieka w jego środowisku.
Antropologia zawiera w sobie różnorodne płaszczyzny badawcze, takie jak biologię, ewolucję, rozwój osobniczy i anatomię człowieka. Studia nad zróżnicowaniem wewnątrzgatunkowym człowieka i kulturą różnych ras i społeczeństw w czasie i przestrzeni, również stanowią część nauki zwanej antropologią.
Wybitny polski antropolog, prof. Andrzej Wierciński zdefiniował antropologię ogólną jako: "naukę polegającą na próbach adekwatnego opisywania i wyjaśniania procesu ewolucji człowieka jako gatunku biokulturowego". W kręgu zainteresowań antropologa centralnym punktem jest człowiek, jego rozwój i otoczenie, stąd też naukę tą można określić jako dziedzinę badań biologicznych, przyrodniczych i etnohistorycznych.
Interdyscyplinarny charakter antropologii sprawia, że staje się ona częścią innych dziedzin nauki - archeologii, etnografii, historii, geografii, a także filozofii i religioznawstwa. Współpraca antropologa z archeologiem jest w wielu przypadkach nieoceniona i wnosi znaczący wkład w poznanie przeszłości człowieka, warunków go otaczających i stworzonej przez niego kultury materialnej.
Antropologię można podzielić na ogólną; systematyczną badającą zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe, zmienność cech morfologicznych i fizjologicznych; kulturową zajmującą się syntetycznym ujęciem nauk szczegółowych o człowieku - archeologii, etnologii, socjologii, religioznawstwa; fizyczną syntetyzującą nauki pochodzenia biologicznego - anatomię, fizjologię, biochemię, genetykę; antropografię opisującą współczesne i kopalne formy ludzkie.
|
Informacje o ludzkim szkielecie |
Kości (ossa)
Szkielet spełnia trzy podstawowe funkcje:
Dźwiganie i ruch;
Ochrona narządów wewnętrznych;
Funkcja krwiotwórcza
Kości zbudowane są głównie z białka, soli mineralnych i wapnia. Kości podzielić można na zbite utworzone z bardzo ciasno ułożenych beleczek kostnych, oraz na gąbczaste z luźno ułożonymi beleczkami kostnymi. Komórki kostne to:
osteoblasty (odpowiedzialne za proces tworzenia się kości, tzw. komórki kościotwórcze).
osteocyty (właściwe komórki kostne).
osteoklasty (komórki kościogubne - biorące udział w procesie przy rozpuszczaniu tkanki kostnej).
Kości możemy podzielić na 3 kategorie:
Kości krótkie (ossa brevia) - kręgi, kości nadgarstka, kości stępu
Kości długie (ossa longa) - np. kość ramienna, udowa Kość długa składa się z trzonu i dwóch nasad: bliższej i dalszej; na każdej nasadzie znajdują się powierzchnie stawowe.
Kości płaskie (ossa plana) - np. mostek, kość czołowa, ciemieniowa
|
Czaszka (cranium) |
Czaszkę ludzką podzielić można na mózgoczaszkę, otaczającą mózg i twarzoczaszkę, która chroni jamę ustną, nosową i narządy wzroku. Mózgoczaszka składa się ze sklepienia i podstawy; powierzchnia zewnętrzna sklepienia dzieli się na część pośrodkową i 2 części boczne. Sklepienie, podstawa i części boczne tworzą jamę czaszki. Dno jamy jest wklęsłą powierzchnią, w której wyróżniamy 3 doły: przedni, środkowy i tylny. W tylnej części podstawy czaszki znajduje się otwór wielki.
Część mózgowa, (neurocranium) 8 kości
Ciemieniowa (os parietale), x2
Jest to parzysta kość płaska, wchodząca w skład sklepienia czaszki, o czworobocznym, wysklepionym kształcie. Na kości ciemieniowej wyróżniamy 4 brzegi: strzałkowy, czołowy, skroniowy i potyliczny; brzegi łącza się za pośrednictwem szwów z innymi kośćmi czaszki. Powierzchnia zewnętrzna kości ciemieniowej jest całkowicie gładka; wyróżnić na niej można jedyni guz ciemieniowy i przebiegające poniżej niego kresy skroniowe. Powierzchnia wewnętrzna jest usiana licznymi bruzdami tętniczymi.
Czołowa (os frontale)
Kość czołowa stanowi przednią część sklepienia czaszki. Zbudowana jest z łuski czołowej, dwóch części oczodołowych, które stanowią jednocześnie sklepienie oczodołów, oraz z części nosowej. Łuska posiada powierzchnię wewnętrzną i zewnętrzną; na powierzchni zewnętrznej występują dwa symetryczne guzy czołowe. Pomiędzy guzami znajduje się gładyszka. Łuska czołowa jest spneumatyzowana; na wysokości łuków brwiowych w łusce znajdują się zatoki czołowe. W bocznej części kości czołowej, poniżej łuków brwiowych, znajdują się wyrostki jarzmowe, łączące się z wyrostkami czołowymi kości jarzmowej.
Klinowa (os sphenoidale)
Kość klinowa położona jest między kośćmi mózgoczaszki i twarzoczaszki. Zbudowana jest z trzonu, 2 skrzydeł większych, 2 skrzydeł mniejszych i 2 wyrostków skrzydłowych. Trzon kości klinowej posiada powierzchnię dolną, górną, przednią i tylną, a także 2 brzegi boczne.
Potyliczna (os occipitale)
Kość potyliczna jest dolno - tylnym ograniczeniem jamy czaszki; składa się z: części podstawnej, dwóch części bocznych i łuski potylicznej. Każda z tych części położona jest wokół otworu wielkiego. Część podstawna ku przodowi zespala się z trzonem kości klinowej; u młodych ludzi występuje tu chrząstkozrost klinowo - potyliczny. Na częściach bocznych położone są kłykcie potyliczne. Na łusce potylicznej znajdują się guzowatości potyliczne: wewnętrzna i zewnętrzna. Od guzowatości zewnętrznej ciągną się kresy karkowe górne; od guzowatości wewnętrznej biegnie w kierunku otworu potylicznego grzebień potyliczny wewnętrzny, od którego rozciągają się kresy karkowe dolne.
Sitowa (os ethmoidale)
Niewielka kość sitowa należy zarówno do mózgoczaszki, jak i twarzoczaszki. Zbudowana jest z blaszki sitowej, blaszki pionowej i dwóch błędników sitowych. Blaszka sitowa usiana jest otworami sitowymi, przez które przechodzą nici węchowe; od strony górnej blaszka sitowa tworzy 2 doły węchowe, w których leżą opuszki węchowe, między dołami również występuje grzebień koguci.
Skroniowa (os temporale) x2
Parzysta kość skroniowa składa się z 4 części - łuskowatej, sutkowej, bębenkowej i skalistej; na powierzchni tylnej części skalistej znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny. Na części skalistej znajdują się także 2 wyrostki: sutkowaty i rylcowaty.
Twarzoczaszka (sphlanocranium) 21 kości
Lemiesz (vomer)
Lemiesz jest blaszką kostną, położoną w odcinku dolno - tylnym przegrody nosowej. Lemiesz posiada 4 brzegi: górny, tylny, przedni i dolny.
Gnykowa (os hyoideum)
Jest to jedyna kość czaszki, która nie łączy się z pozostałymi kośćmi. Kość gnykowa powstaje z połączenia 2 par łuków skrzelowych. Kość ta składa się z trzonu, dwóch rogów mniejszych i 2 rogów większych.
Nosowa (os nasale) x2
Parzyste kości nosowe stanowią górne ograniczenie otworu gruszkowatego; posiadają kształt czworobocznych płytek. Każda z kości ma 4 brzegi: czołowy, boczny, przyśrodkowy i wolny oraz 2 powierzchnie: zewnętrzną (twarzową) i wewnętrzną (nosową).
Łzowa (os lacrimae) x2
Kość parzysta w kształcie małej czworobocznej płytki, znajdująca się na przednim odcinku ściany przyśrodkowej oczodołu, za wyrostkiem czołowym kości szczęki.
Jarzmowa (os zygomaticum) x2
Parzysta kość jarzmowa jest podstawą łuku jarzmowego, który przenosi powstające podczas rozcierania jedzenia ciśnienie żucia, wywierane na zęby i szczękę, na wszystkie kości mózgoczaszki. Kość jarzmowa posiada trzon i dwa wyrostki: czołowy i skroniowy.
Podniebienna (os palatinum) x2
Każda z dwóch kości podniebiennych zbudowana jest z 2 blaszek kostnych: poziomej i pionowej. Blaszka pozioma posiada 4 brzegi: przedni, przyśrodkowy, tylny i boczny; blaszka pionowa jest cienka i długa, posiada 2 powierzchnie: szczękową i nosową.
Szczęka (os maxillae) x2
Dwie kości szczęk składają się na podstawę górnego łuku zębowego. Szczeka posiada spneumatyzowany trzon i 4 wyrostki: czołowy, jarzmowy, zębodołowy i podniebienny, a także 4 powierzchnie: nosową, przednią, podskroniową i oczodołową. Wewnątrz trzonu leży zatoka szczękowa
Kości małżowiny nosowej dolnej (ossa conchae nasalis inferior)
Są to małe, parzyste blaszki kostne o rynienkowato zwiniętym kształcie.
Kości słuchowe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko x2
Żuchwa
Żuchwa, jedyna ruchoma kość czaszki, zbudowana jest z dwóch części, zrastających się w linii pośrodkowej, tworzących półkolisty trzon przypominający kształtem podkowę. Na trzonie znajdują się 2 powierzchnie, wewnętrzna i zewnętrzna, podstawa żuchwy i częśc zębodołowa. Od trzonu odchodzą gałęzie, rozdwajające się na dwa wyrostki: kłykciowy i dziobiasty; pomiędzy wyrostkami leży wcięcie żuchwy. W środkowej części trzonu żuchwy, na powierzchni zewnętrznej znajduje się guzowatość bródkowa.
Zęby (dentes)
Siekacze (dentes incissivi) I1 I2, x 2
posiadają 1 prosty korzeń i powierzchnię tnącą.
Kły (dens caninus) C x 2
posiada 1 prosty i długi korzeń oraz koronę ostro zakończoną z jednym guzkiem.
Przedtrzonowe (dentes premolares) P1 P2 x 2
dolne zęby przedtrzonowe posiadają 1 korzeń (górne mogą mieć czasem 2 korzenie), powierzchnię tnącą oraz 2 guzki.
Trzonowe (dentes molares) M1 M2 M3 x 2
zęby trzonowe dolne mają 2 korzenie, górne natomiast 3 korzenie; trzonowce posiadają powierzchnię żującą, na której znajduje się 4 - 5 guzków.
|
Klatka piersiowa (thorax) |
Klatka piersiowa ma kształt ściętego spłaszczonego stożka, złożonego z 12 par żeber, kręgów i mostka. Otwór górny klatki piersiowej ograniczony jest trzonem pierwszego kręgu szyjnego (dźwigacza), żebrami i brzegiem rękojeści mostka. Od dołu klatka piersiowa ograniczona jest trzonem 12 kręgu piersiowego, dwunastą parą żeber i wyrostkiem mieczykowatym mostka.
Kręgosłup (columna vertrebralis)
Kręgosłup pełni funkcję ruchomej osi, biegnącej od podstawy czaszki do końca tułowia; zbudowany jest z 33 - 34 kręgów, połączonych krążkami międzykręgowymi. Kręgosłup jest wytrzymałym i sprężystym narządem biernym ruchu, stanowi ochronę rdzenia kręgowego i jest jednocześnie swoistą ruchomą kolumną, do której przymocowane są mięśnie.
Kręgi (vertrebrae) 24 + 9
Kręgosłup zbudowany jest z 33 - 34 kręgów: 24 kręgów prawdziwych (szyjne - 7, piersiowe - 12, lędźwiowe - 5) i 9 - 10 kręgów rzekomych (kręgi krzyżowe zrośnięte w kość krzyżową i 4 - 5 kręgów guzicznych, zrośniętych w kość guziczną). Kręgi prawdziwe charakteryzują się symetryczną budową; posiadają część przednią - trzon, pełniący funkcję podporową i dźwigającą, część tylną - łuk, ochraniający rdzeń kręgowy i wyrostki - 1 kolczysty, 2 poprzeczne i 4 stawowe: 2 górne i 2 dolne. Trzon kręgu jest zbudowany przede wszystkim z istoty gąbczastej, pokrytej cienką warstwą istoty zbitej. Wyrostki funkcjonują jako ramiona dźwigni dla przyczepu mięśni.
Szyjne 7 C1 - C7
Niskie, wydłużone, mały trzon kształt czworoboczny, wewnątrz duży trójkątny otwór; wyrostek kolczysty dosyć krótki i dwudzielny, pochylony mocno w dół. Spośród 7 kręgów szyjnych najbardziej charakterystyczną budowę posiada kręg 1,2 i 7.
Dźwigacz (atlas)
pierwszy kręg szyjny C1; nie ma trzonu (trzon jest zastąpiony łukiem przednim), łuk tylny nie posiada typowego wyrostka kolczystego, otwór jest duży, wyrostki poprzeczne długie.
Obrotnik (axis)
drugi kręg szyjny, obrotowy charakteryzuje się dodatkowym wyrostkiem na trzonie - tzw. zębem, łuk jest masywny, wyrostek kolczysty długi, masywny.
Kręg siódmy (wystający)
posiada bardzo masywny łuk, długi wyrostek kolczysty i długie wyrostki poprzeczne.
Piersiowe 12 Th1 - Th12
Kręgi piersiowe mają klinowato - trójkątny trzon, poprzecznie wydłużony, wyrostki kolczyste są długie, zachodzą na siebie dachówkowato; wyrostki stawowe są bardzo wyraźnie zaznaczone, ustawione poprzecznie.
Lędźwiowe 5 L1 - L5
Kręgi lędźwiowe mają największe rozmiary trzony, łuków i wyrostków; trzon przybiera kształt nerkowy, płaski i duży wyrostek kolczysty jest skrócony w płaszczyźnie pośrodkowej ku dołowi. Wyrostki poprzeczne są zredukowane, wyrostki stawowe ustawione są pionowo. Otwór kręgowy jest względnie mały, posiada trójkątny kształt.
Kość krzyżowa
Kość krzyżowa jest odcinkiem krzyżowym kręgosłupa - jest to 5 kręgów zrośniętych ze sobą w kość o kształcie klina i stanowiącą podstawę kręgosłupa. Wyróżniamy powierzchnię miedniczną (zarys wklęsły)i krzyżową (zarys wypukły).
Guziczne 4 - 5
Kręgi guziczne zrośnięte ze sobą tworzą kość guziczną. Liczba kręgów waha się pomiędzy 3 a 5. Tylko pierwszy, górny kręg posiada trzon,, silnie spłaszczony; krąg ten posiada także wyrostki boczne i rożki guziczne, będące szczątkową pozostałością po wyrostkach stawowych.
Żebra (costae) 24
Żebra posiadają koniec tylny (kręgosłupowy), będący częścią kostną, pełniący funkcję powierzchni stawowej i koniec przedni (przedmostkowy) - stanowiący jednocześnie cześć chrzęstną. Górne brzegi żeber są zawsze grubsze, dolne natomiast posiadają ostrzejsze krawędzie.
Żebra prawdziwe - 7 par łączących się z kręgosłupem i mostkiem
Żebra rzekome - 5 par (11 - 12 para to żebra wolne)
Mostek (sternum)
Mostek jest kością płaską i składa się z trzech części: rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Rękojeść ma kształt czworobocznej płytki. Górna część rękojeści jest nieco zgrubiała; znajduje się tu wcięcie szyjne i dwa wcięcia obojczykowe, leżące po bokach. Dolny brzeg rękojeści łączy się z trzonem za pomocą chrząstkozrostu mostkowego. Trzon jest spłaszczony, posiada powierzchnie wewnętrzną, zewnętrzną i dwa brzegi boczne. Znajdują się na nim także wcięcia żebrowe. Wyrostek mieczykowaty jest silnie spłaszczony i jest zwykle ostro zakończoną chrząstką, niekiedy rozdwojoną.
Obojczyk (clavicula) x2
Obojczyk jest kością długą, esowato wygiętą. Składa się z trzonu i dwa końce - mostkowy i barkowy. Na 2/3 długości od strony przymostkowej, trzon jest silnie wygięty w łuk. Powierzchnia górna jest zwykła gładka, powierzchnia dolna posiada dwie chropowatości.
Łopatka (scapula) x2
Łopatka jest kością płaską, przybierającą kształt trójkątnej płytki; położona jest na ścianie grzbietowej klatki piersiowej na poziomie 2 - 7 żebra. Powierzchnia przednia jest wklęsła, powierzchnia tylna - wypukła; na powierzchni przedniej znajduje się dół podłopatkowy.
|
Kończyna górna (membrum superior) |
Kończyna górna zbudowana jest z dwóch odcinków: parzystych kości obręczy kończyny górnej - obojczyk + łopatka oraz odcinka wolnego - ramiennej, promieniowej, łokciowej i kości ręki. Każdą z części składowych kończyny górnej charakteryzuje niezwykła ruchomość.
Ramienna (humerus) x2
Kość ramienna, składa się z: 1. nasady bliższej, na której znajduje się głowa kości wraz z powierzchnią stawową o kulistym kształcie, zestawiająca się z wydrążeniem stawowym łopatki, 2. trzonu, o walcowato - tulejowatym zarysie i 3. nasady dalszej, wykształconej w postaci kłykcia kości ramiennej. Trzon posiada 3 powierzchnie: przednią przyśrodkową, przednią boczną i tylną; na powierzchni przedniej bocznej znajduje się guzowatość naramienna, natomiast na powierzchni przedniej przyśrodkowej usytuowany jest otwór odżywczy. Pomiędzy trzonem a nasadą bliższą znajduje się szyjka chirurgiczna.
Łokciowa (ulna) x2
Znajdująca się na linii małego palca kość łokciowa posiada trzon i dwie nasady: bliższą i dalszą; trzon, który w przekroju przybiera trójkątny kształt, ma 3 powierzchnie: przednią, tylną i przyśrodkową. Górny odcinek powierzchni przedniej jest szeroki i wklęsły, podobnie jest w przypadku powierzchni tylnej; obie powierzchnie zwężają się dopiero w odcinku dolny. Na nasadzie bliższej kości łokciowej znajduje się wyrostek łokciowy i wyrostek dziobiasty; nasada ta jest bardziej rozbudowana i masywniejsza niż nasada dalsza. Nasada dalsza jest mniejsza i silnie zaokrąglona, znajduje się na niej ponadto ostro zakończony wyrostek rylcowaty.
Promieniowa (radius) x2
Kość promieniowa, leżąca w linii kciuka, zbudowana jest, jak każda kość długa, z trzonu i 2 nasad: bliższej i dalszej. Górna częśc trzonu ma trójkątny kształt w przekroju, w dolnej części kształt staje się czworoboczny; posiada także 3 powierzchnie: przednią tylną i boczną. Koniec proksymalny kości łokciowej nazywany jest główką i ma kształt walca. Koniec dalszy posiada masywniejszą budowę i zakończony jest tępym wyrostkiem rylcowatym.
Kości ręki (ossa manus) x2 27 kości.
Nadgarstek (carpus) 8
8 parzystych kości nadgarstka układa się w dwa szeregi: bliższy i dalszy.
Szereg bliższy:
Łódkowata (os scaphoideum)
Księżycowata (os lunatum)
Trójgraniasta (os triquetrum)
Grochowata (os pisiforme)
Szereg dalszy:
Czworoboczna większa (os trapezium)
Czworoboczna mniejsza (os trapezoideum)
Główkowata (os capitatum)
Haczykowata (os hamatum)
Śródręcze (metacarpus) 5
jest to 5 parzystych kości długich; każda z kości śródręcza posiada trzon i 2 nasady: bliższą (zwaną także podstawą), na której znajduje się wklęsła powierzchnia stawowa i dalszą (głową). Najkrótszą kością śródręcza jest kość I, najdłuższą - kość II.
Palce (digiti) 14
zbudowane z paliczków, zaliczanych do kości długich. Palec II, III, IV i V posiadają 3 paliczki, palec I jest złożony tylko z dwóch paliczków. Paliczki dzielimy na: bliższe, środkowe i dalsze; każdy paliczek posiada podstawę, trzon i głowę.
|
Kończyna dolna (membrum inferius) |
Kończyna dolna składa się, podobnie jak kończyna górna, z dwóch odcinków: kości obręczy - parzysta kość miedniczna i odcinka wolnego - kość udowa, rzepka, kość piszczelowa, strzałkowa i kości stopy.
Miednica (pelvis)
Potoczna nazwa miednica odnosi się do dwóch połączonych kości miednicznych, kości krzyżowej i guzicznej; każda z kości miednicznych składa się z kolei z trzech zrośniętych ze sobą trzonami kości: biodrowej, łonowej i kulszowej. Zrastają się one w środkowej części kości miednicznej, tworząc panewkę stawu biodrowego.
Biodrowa (os ilium)
Największa kość miednicy, złożona z trzonu, przechodzącego w rozszerzający się ku górze talerz biodrowy, na brzegu którego znajduje się grzebień biodrowy. Zakończeniem grzebienia jest kolec biodrowy przedni górny, poniżej kolca znajduje się wcięcie biodrowe przednie, natomiast poniżej wcięcia usytuowany jest kolec biodrowy przedni dolny. Grzebień biodrowy przechodzi ku tyłowi w kolec biodrowy tylny górny, poniżej którego znajduje się wcięcie biodrowe tylne dolne. Talerz biodrowy posiada dwie powierzchnie: pośladkową i krzyżowo - miedniczną; na tej ostatniej znajduje się dół biodrowy.
Łonowa (os pubis)
Kość łonowa zbudowana jest z trzonu i dwóch gałęzi: górnej i dolnej; gałąź górna posiada grzebień kości łonowej i guzek łonowy. Gałąź dolna jest płaska i wąska. Obydwie gałęzie zrastają się ze sobą.
Kulszowa (os ischii)
Podobnie jak kość łonowa, również kość kulszowa posiada trzon i dwie gałęzie: górną i dolną; po stronie tylnej trzonu widoczny jest kolec kulszowy, poniżej którego znajduje się wcięcie kulszowe mniejsze.
Udowa (femur) x2
Kość udowa jest najdłuższą i najmocniejszą kością szkieletu ludzkiego. Podobnie jak większość kości długich, składa się z trzonu i dwóch końców (nasad): bliższego i dalszego. Nasady bliższe łączą się z panewkami miednicy; na nasadzie bliższej znajduje się głowa, której powierzchnia stawowa zestawia się z powierzchnią stawową księżycowatą panewki miednicznej. Głowa mieści się na szyjce, która przechodząc w trzon tworzy krętarz większy; poniżej krętarza większego znajduje się krętarz mniejszy. Trzon kości udowej posiada nieco walcowaty kształt i jest wygięty do przodu; powierzchnia przednia trzonu jest gładka, natomiast na powierzchni tylnej znajduje się kresa chropawa. Nasada dalsza jest dość masywna i zgrubiała; znajdują się na niej dwa kłykcie: boczny i przyśrodkowy, które zestawiają się z kłykciami kości piszczelowej.
Piszczelowa (tibia) x2
Kość piszczelowa składa się z trzonu i dwóch końców (nasad): bliższego i dalszego. Na nasadzie bliższej znajdują się dwa kłykcie: przyśrodkowy i boczny. Trzon posiada trójkątny w przekroju kształt; znajdują się na nim 3 powierzchnie: przyśrodkowa, boczna i tylna. Nasada dalsza jest masywna, lecz mniejsza od nasady górnej. U dołu tej nasady znajduje się powierzchnia stawowa dolna, zestawiającą się z powierzchnią stawową kości skokowej.
Strzałkowa (fibula) x2
Kość ta składa się z trzonu o trójkątnym przekroju i dwóch nasad: bliższej i dalszej. Trzon posiada 3 powierzchnia: boczną, przyśrodkową i tylną. Nasada bliższa jest masywna i zgrubiona, nosi ona nazwę głowy. Poprzez powierzchnię stawową, głowa kości strzałkowej łączy się z powierzchnią stawową piszczeli. Nasada dalsza jest nieco spłaszczona i nazywana jest kostką boczną; w miejscu tym znajduje się powierzchnia stawowa zestawiająca się z powierzchnią stawową kości skokowej.
Kości stopy (ossa pedis) x2
Układ kostny stopy składa się z trzech odcinków: bliższego - kości stępu, środkowego - kości śródstopia i dalszego - kości palców stopy.
Kości stępu (ossa tarsi) x2
skokowa (talus)
piętowa (calcaneus)
łódkowata (os naviculare)
3 kości klinowate: przyśrodkowa, pośrednia, boczna
sześcienna (os cuboideum)
W skład tego układu wchodzi 7 kości. Bezpośrednio pod kośćmi goleni znajduje się kość skokowa, która łączy się z kością piszczelową i strzałkową w stawie skokowym. Pod kością skokową leży kość piętowa, największa i najbardziej masywna spośród kości stopy. W odcinku przednim kości stępu znajdują 3 kości klinowate, kość sześcienna i łódkowata. Każda z kości posiada trzon, podstawę i głowę.
Kości śródstopia (ossa metatarsi) x2
Wyróżniamy 5 kości śródstopia; każda z nich posiada trzon i dwie nasady: bliższą i dalszą. Nasada bliższa kości śródstopia nazywana jest podstawą, nasada dalsza nosi nazwę głowy. Kość I jest najgrubsza i najkrótsza, natomiast kość II jest najdłuższa.
Palce (phalanges digitorum) x2
Palce stopy zbudowane są z paliczków. Palec I jest dwupaliczkowy, pozostałe palce są trójpaliczkowe. Wszystkie paliczki są mniejsze i słabiej wykształcone, niż w przypadku palców dłoni.
|
Antropometria |
Antropometria, jedna z głównych gałęzi antropologii, zajmuje się pomiarami ludzkiego ciała i technikami pomiarowymi; w skład antropometrii wchodzi kilka wyodrębnionych działów:
Kraniometria - pomiary czaszki
Kranioskopia - metody opisowe jakościowych cech czaszki (niewyrażane kategoriami skal nominalnych)
Osteometria - pomiary kości szkieletu
Osteoskopia - opis jakościowy kości szkieletu
Cefalometria - pomiary czaszki wraz z tkankami miękkimi
Cefaloskopia - opis cech jakościowych głowy
Somatometria - pomiary ciała człowieka
Somatoskopia - opis cech jakościowych ciała
Powyższe zestawienie ukazuje wewnętrzny podział tej nauki na dwa zasadnicze kierunki: antropometrię zajmującą się pomiarami kości i ciała ludzkiego przy pomocy wartości skal interwałowych, wyrażonych poprzez jednostki miary, np. centymetry, gramy, etc. (kraniometria, osteometria, cefalometria, somatometria) i antroposkopię, opisującą ludzkie ciało przy pomocy wartości nominalnych, ustalonych wzorców i kategorii, np. poprzez kategorie kształtu, wielkości, etc. (kranioskopia, osteoskopia, cefaloskopia, somatoskopia).
|
Instrumenty pomiarowe |
Cyrkiel liniowy
Urządzenie to służy do mierzenia odległości pomiędzy dwoma punktami. Nieruchome długie ramię posiada podziałkę milimetrową wraz z punktem zerowym skali. Wzdłuż podziałki porusza się drugie ramię; na przyśrodkowej krawędzi tego ramienia dokonuje się zwykle odczytu pomiaru.
Cyrkiel liniowy koordynacyjny
Cyrkiel liniowy koordynacyjny służy do pomiarów liniowych i podobnie jak zwykły cyrkiel liniowy mierzy odległość pomiędzy dwoma punktami. Ponadto mierzy się nim odległość określonego punktu od linii przechodzącej przez dwa inne punkty. Dodatkowa ruchoma milimetrowa podziałka, przesuwająca się wzdłuż nieruchomego ramienia pozwala dokonywać odczytu wysokości.
Cyrkiel liniowy do pomiarów zębów
Mały cyrkiel liniowy, którego konstrukcja pozwala dokonywać szczegółowych pomiarów zębów.
Cyrkiel Kabłąkowy
Przyrządem tym mierzy się odległość pomiędzy punktami sferycznymi, np. głowy lub tułowia. Do nieruchomego, wyskalowanego ramienia przymocowane są dwa wygięte kabłąkowato ramiona. Do pomiarów czaszki stosuje się c. kabł. mały - zwykle do 30 - 40 cm; do pomiarów tułowia wykorzystywany jest c. kabł. duży - do 60 - 65 cm.
Deska osteometryczna
Deska osteometryczna służy do dokonywania pomiarów kości długich. Istnieją duże i małe deski osteometryczne.
Mandibulometr
Urządzenie przeznaczone do wykonywania pomiarów żuchwy, w tym mierzenia jej kątów.
Mikrometr
Mikrometr służy do pomiarów grubości kości, np. płaskich kości czaszki.
|
Punkty pomiarowe |
Mózgoczaszka
Nieparzyste
Gabella g (gładyszka) - najbardziej wysunięty punkt na płaszczyźnie czołowej, położony nad łukami nadoczodołowymi w linii pośrodkowej
Bregma b - położony w miejscu zetknięcia się szwu strzałkowego ze szwem wieńcowym
Metopion m - leży na przecięciu najszerszej wypukłości guzów czołowych z linią środkową
Vertex v - punkt położony najwyżej na czaszce w płaszczyźnie frankfurckiej - może się czasem pokrywać z Bremą
Lambda l - leżący w miejscu zetknięcia szwu węgłowego i szwu strzałkowego
Opisthocranion op - położony po przeciwległej stronie glabelli
Opisthion o - leży w płaszczyźnie pośrodkowej na tylnym brzegu otworu wielkiego, kości potylicznej
Basion ba -położony na przednim brzegu otworu wielkiego
Inion i - leżący w płaszczyźnie pośrodkowej, może czasem pokrywać się z opistocranionem
Parzyste
Porion po - znajduje się na górnej krawędzi otworu słuchowego zewnętrznego
Eurion eu - najszersze miejsce czaszki - punkt ten znajduje się zwykle na kościach ciemieniowych
Coronale co - położony na szwie wieńcowym; szerokość czoła
Frontotemporale ft - leży na kresie skroniowej, w miejscu największego jej wysunięcia
Pterion pt - Pterion nie jest ściśle usytuowanym punktem, jest to bardziej okolica punktu. Okolica pterionu znajduje się na połączeniu kości ciemieniowej, skroniowej, czołowej i kości klinowej. Okolica pterionu charakteryzuje się dużą zmiennością form i ukształtowania połączeń tych kości.
Asterion ast - w miejscu zetkniecia się kości skroniowej, ciemieniowej i potylicznej
Mastoidale ms - punkt położony na wierzchołku wyrostka sutkowatego
Twarzoczaszka
Nieparzyste
Nasion n - znajduje się w miejscu połączenia kości nosowych z kością czołową
Rhinion rhi - położony na czubku kości nosowych
Nasospinale ns - leży na dolnej krawędzi otworu gruszkowatego, na kolcu nosowym przednim
Prosthion pr - znajduje się na linii pośrodkowej pomiędzy pierwszymi siekaczami
Staphylion sta - położony jest na linii stycznej do wcięć na brzegach tylnych podniebienia kostnego w linii środkowej
Orale ol - leży na tylnym brzegu zębodołów, pomiędzy siekaczami w płaszczyźnie środkowej
Parzyste
Maxillofronale mf - znajduje się na przyśrodkowej krawędzi oczodołu
Ektokontion ek - położony po przeciwległej stronie do maxillofrontale
Orbitale or - znajduje się najniżej na dolnej krawędzi oczodołu
Zygomaxillare zm - leży na szwie szczękowo - jarzmowym w jego najniższym miejscu
Zygion zy - znajduje się w najszerszym miejscu kości jarzmowej
Apertion apt - położony najbardziej bocznie na krawędzi otworu gruszkowatego
Ektomolare ekm - znajduje się na krawędzi łuku zębodołowego kości szczęki (zwykle w okolicy M2
Żuchwa
Nieparzyste
Gnathion gn - położony na dolnej krawędzi trzonu żuchwy
Infradentale id - punkt ten leży pomiędzy siekaczami żuchwy
Pogonion pg - znajduje się na wierzchołku guzowatości bródkowej
Parzyste
Gonion go -wysunięty najbardziej ku tyłowi na kącie żuchwy
Kondylion laterale kdl - położony najbardziej bocznie na wyrostku kłykciowym
Mentale ml - punkt na najgłębszym brzegu otworu bródkowego
|
Pomiary |
Największa szerokość czaszki = wynik pomiaru eu - eu
Największa długość czaszki = wynik pomiaru g - op
Wysokość czaszki = wynik pomiaru b - ba
Średnica przednio = wynik pomiaru tylna g - i
Największa szerokość czoła = wynik pomiaru co - co
Najmniejsza szerokość czoła = wynik pomiaru ft - ft
Długość otworu wielkiego = wynik pomiaru ba - o
Szerokość skroniowa (sutkowa) = wynik pomiaru ms - ms
Szerokość asterionowa (największa szerokość łuski kości potylicznej) = wynik pomiaru ast - ast
Szerokość jarzmowa (największa szerokość twarzy) = wynik pomiaru zy - zy
Wysokość całkowita twarzy = wynik pomiaru n - gn
Wysokość nosa = wynik pomiaru n - ns
Szerokość nosa = wynik pomiaru apt - apt
Wysokość oczodołu / Szerokość oczodołu = wynik pomiaru mf - ek
Długość podniebienia = wynik pomiaru ol - sta
Wysokość trzonu żuchwy = wynik pomiaru gn - id
Obwód czaszki (poziomy, przeprowadzając taśmę przez glabellę i opisthocranion)
Klasyfikacja pojemności czaszki:
Wzór L. Manouvrier'a na pojemność czaszki:
P = {[(g - op) x (eu - eu) x (ba - b)] : 2} x 1,14 dla mężczyzn i 1.08 dla kobiet
Wzór L. Pearson'a na pojemność czaszki:
P czaszki męskiej = 0,00037 (g - op) x (eu - eu) x (b - ba) + 406,01
P czaszki kobiecej = 0,0004 (g - op) x (eu - eu) x (b - ba) + 206
i - 1149 cm? - microcephalia (zmiana patologiczna)
1150 cm? - 1449 cm? - małogłowie
1450 cm? - 1649 cm? - średnia pojemność
1650 cm? - 1949 cm? - duża pojemność
1950 cm? - i - wielkogłowie (macrocephalia)
Klasyfikacja dotycząca wskaźnika głównego:
Wskaźnik główny
[(eu - eu) : (g - op)] x 100
i - 64,9 - ponadługoczaszkowa
65,0 - 69,9 - naddługoczaszkowa
70,0 - 74,9 - długoczaszkowa
75,0 - 79,4 - średnioczaszkowa
80,0 - 84,9 - krótka
85,0 - 89,9 - nadkrótkoczaszkowa
90,0 - i - ponadkrótkoczaszkowa
Klasyfikacja dotycząca wskaźnika wysokościowo-długościowego:
Wskaźnik wysokościowo-długościowy
[(ba - b) : (g -op)] x 100
i - 69,9 - niskoczaszkowa
70,0 - 74,9 - średnioczaszkowa
75,0 - i - wysokoczaszkowa
Klasyfikacja dotycząca wskaźnika szerokościowego:
Wskaźnik szerokościowy
[(b - ba) : (eu - eu)] x 100
i - 91,9 - czaszka niska
92,0 - 97,9 - czaszka średnia
98,0 - i - czaszka wysoka
Klasyfikacja dotycząca wskaźnika morfologicznego twarzy:
Wskaźnik morfologiczny twarzy
[(n - gn) : (zy - zy)] x 100
i - 79,9 - twarz nadszeroka
80,0 - 849 - twarz szerokotwarzowa
85,0 - 89,9 - twarz średniotwarzowa
90,0 - 94,9 - twarz wąskotwarzowa
95,0 - i - twarz nadwąskotwarzowa
Klasyfikacja dotycząca wskaźnika nosa:
Wskaźnik nosa
[(apt - apt) : (n - ns)] x 100
i - 43,9 - bardzo wąski
44,0 - 47,9 - wąski
48,0 - 53,9 - średni
54,0 - 59,9 - szeroki
60,0 - i - bardzo szeroki
Pomiary zębów:
Średnica policzkowo - językowa (bucco - lingualna)
Średnica przyśrodkowo - dalsza (mesio - dystalna)
Wysokość korony
Pomiary kości szkieletu postkranialnego:
Kręgi
Wysokość przednia trzonu
Wysokość tylna trzonu
Wymiar strzałkowy (przednio - tylny)
Wymiar poprzeczny górny
Wymiar poprzeczny środku trzonu
Wymiar poprzeczny dołu trzonu
Kość krzyżowa
Długość (od brzegu górnego do dolnego)
Szerokość brzegu górnego (między powierzchniami uchowatymi)
Szerokość brzegu dolnego
Mostek
Długość całkowita mostka
Długość rękojeści
Długość trzonu
Szerokość rękojeści
Szerokość trzonu
Żebra
Długość łuku żebra
Cięciwa żebra
Obojczyk
Długość obojczyka
Obwód środkowy
Łopatka
Długość łopatki
Szerokość łopatki
Wysokość dołu nadgrzebieniowego
Szerokość dołu nadgrzebieniowego
Długość brzegu pachowego
Długość grzebienia
Kość ramienna
Długość
Średnica górna
Średnica głowy górno - dolna
Średnica dolna
Obwód trzonu
Kość promieniowa
Długość całkowita (od wierzchołka głowy do wierzchołka wyrostka rylcowatego)
Długość rzeczywista (od najgłębiej położonego punktu głowy do najniżej położonego punktu dolnej powierzchni stawowej)
Średnica trzonu
Obwód w najcieńszym miejscu
Średnica głowy
Kość łokciowa
Długość (od najwyższego punktu położonego na wyrostku łokciowym do najniższego punktu położonego na wyrostku rylcowatym)
Średnica trzonu
Obwód w najwęższym miejscu
Miednica
Wysokość miednicy, mierzona od najwyżej położonego punktu na grzebieniu kości biodrowej do położonego najniżej punktu znajdującego się na guzie kulszowym.
Szerokość miednicy - pomiar odległości pomiędzy dwoma najdalej od siebie położonymi punktami na wargach zewnętrznych grzebieni kości biodrowych.
Wymiar strzałkowy wewnętrzny - od wzgórka kości krzyżowej (promontorium) do punktu położonego na wewnętrznym brzegu spojenia łonowego.
Szerokość kości biodrowej; pomiar odległości pomiędzy kolcem biodrowym przednim górnym i tylnym górnym.
Szerokość otworu górnego (szerokość wchodu miednicy małej), jest to pomiar odległości pomiędzy najbardziej bocznie położonymi punktami wchodu miednicy małej
Kość udowa
Długość naturalna, w momencie, gdy kość leży na desce osteometrycznej, mierzona jest odległość pomiędzy najwyższym punktem głowy a linią łącząca powierzchnie stawowe kłykci
Długość największa - pomiar odległości pomiędzy najwyższym punktem głowy i najdalszym punktem położonym na kłykciu przyśrodkowym
Długość krętarzowa; jest to odległość pomiędzy wierzchołkiem krętarza większego i wierzchołkiem kłykcia przyśrodkowego
Obwód trzonu - pomiar, dokonywany pośrodku kości, przy pomocy taśmy antropometrycznej
Obwód głowy, również przy pomocy taśmy
Rzepka
Wysokość
Szerokość
Grubość
Kość piszczelowa
Długość całkowita (od powierzchni stawowej kłykcia przyśrodkowego do wierzchołka kostki przyśrodkowej)
Obwód trzonu; pomiar na środku długości
Szerokość nasady bliższej
Szerokość nasady dalszej
Kość strzałkowa
Długość
Obwód trzonu; pomiar na środku długości
Szerokość nasady bliższej
Szerokość nasady dalszej
Ponadto dokonuje się czasem pomiarów kości stępu, głównie skokowej i piętowej. pomiary te są czasem pomocne w ustalaniu płci i wzrostu osobnika
|
Kranioskopia |
Opis czaszki
Opis czaszki powstaje poprzez umiejscowienie jej we właściwej pozycji opisowej, tzw. normie. Istnieje 7 norm opisowych, pozwalających badać czaszkę w różnych płaszczyznach: górnej, przedniej, tylnej, bocznej, dolnej, wewnętrznej bocznej i wewnętrznej dolnej.
1. Norma verticalis (powierzchnia górna) bada typ kształtu czaszki. Patrząc na czaszkę "od góry" jesteśmy w stanie ustalić, w jaką figurę geometryczną może być wpisany zarys czaszki w tej płaszczyźnie. Istnieją następuję typy kształtów czaszki:
|
Czaszki elipsowate (elipsoides) - czaszka dająca się wpisać w prostokąt |
|
Czaszki pięciokątne (pentagonides) |
|
Czaszki jajowate (ovoides) |
|
Czaszki mieszkowate (brisoides) - głównie odmiana mongoloidalna, łuki brwiowe bardzo wystające |
|
Czaszki równoległoboczne (romboides) |
|
Czaszki klinowate (sphenoides) - dające się wpisać w trapez |
|
Czaszki okrągłe - dające się wpisać w kwadrat |
|
Określanie wieku na podstawie szczątków kostnych |
Ustalając wiek osobnika w momencie śmierci uwzględnia się trzy podstawowe cechy:
zmiany w uzębieniu mlecznym i stałym;
stopień obliteracji szwów czaszkowych;
stopień zaawansowania skostnienia szkieletu i zmian zachodzących w kościach.
Istnieje siedem faz wiekowych, do których przypisuje się badany szkielet:
Fetal - wiek płodowy; kości zaczynają dopiero kostnieć
Infans I - 0 - 6/7 lat (dzieciństwo młodsze) - od momentu narodzenia do wyrżnięcia się pierwszych stałych zębów trzonowych.
Infans II - 6/7 - 12/14 lat (dzieciństwo starsze) - od momentu wyrżnięcia się drugich zębów trzonowych
Juvenis - 12/14 - 20/22 lata - od momentu całkowitego wyrżnięcia się zębów trzonowych do zrośnięcia się chrząstkozrostu klinowo - potylicznego.
Adultus - 20/22 - 30/35 lat - od momentu wyrżnięcia się trzeciego trzonowca, tzw. zęba mądrości, początek starcia koron zębowych
Maturus - 30/35 - około 55 lat - średni stopień zaawansowania obliteracji szwów
Senilis - ad mortam - od 55/60 roku życia - szwy stają się niewidoczne, żeby bardzo silnie starte
Ustalając wiek najmniej trudności dostarczają szkielety dziecięce i osobników młodych (do 18 lat), m.in. ze względu na małe rozmiary kości, stopień wyrżnięcia się zębów mlecznych lub stałych. Dokładne badanie pozwala zwykle ustalić wiek tych szkieletów z dokładnością do 1 roku. W przypadku starszych osobników dokładność określenia wieku zmniejsza się do ok. 5 lat. Analiza materiału kostnego kategorii adultus, maturus i senilis wymaga ponadto zbadania stopnia zarastania szwów czaszkowych, stopnia starcia zębów; istotna jest także obserwacja zmian zachodzących w strukturze kości. Podane niżej tabele przedstawiają główne dane morfologiczne zębów, ważne przy ustalaniu wieku.
Okresy wyrzynania się zębów
Zęby mleczne
Pierwszy siekacz - 6 - 8 mies.
Drugi siekacz - 7 - 9 mies.
Kieł - 16 - 20 mies.
Pierwszy trzonowiec - 13 - 15 mies.
Drugi trzonowiec - 24 - 26 mies.
Zęby stałe
Pierwszy siekacz - 6 - 8 lat
Drugi siekacz - 8 - 9 lat
Kieł - 10 - 12 lat
Pierwszy przedtrzonowiec - 10 - 11 lat
Drugi przedtrzonowiec - 11 - 13 lat
Pierwszy trzonowiec - 6 - 7 lat
Drugi trzonowiec - 12 - 24 lat
Trzeci trzonowiec - 18 - 30 lat
Stopień starcia zębów
Wiek (w latach) |
Siekacze |
Kły |
Przedtrzonowce |
Pierwsze trzonowce |
Drugie trzonowce |
10 - 13 |
brak starcia |
brak starcia |
brak starcia |
brak starcia |
brak starcia |
13 - 14 |
brak starcia - lekkie starcie szkliwa z guzków |
brak starcia |
lekkie starcie szkliwa |
brak starcia |
brak starcia |
14 - 16 |
lekkie starcie szkliwa z guzków |
brak starcia |
lekkie starcie szkliwa |
brak starcia |
brak starcia |
16 - 18 |
lekkie starcie szkliwa - starcie szkliwa z guzków |
lekkie starcie szkliwa |
lekkie starcie szkliwa |
lekkie starcie szkliwa |
brak starcia |
18 - 20 |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków |
lekkie starcie szkliwa |
20 - 25 |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków |
25 - 30 |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków |
30 - 35 |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
starcie szkliwa z guzków - całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
35 - 40 |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny - odsłonięcie komory |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny |
40 - 50 |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny - odsłonięcie komory |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny - odsłonięcie komory |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny - odsłonięcie komory |
odsłonięcie komory |
całkowite starcie szkliwa i naruszenie zębiny - odsłonięcie komory |
50 - 60 |
odsłonięcie komory - starcie skraju komory |
odsłonięcie komory |
odsłonięcie komory |
starcie skraju komory |
odsłonięcie komory - starcie skraju komory |
60 - 70 |
starcie skraju komory - całkowite starcie korony |
starcie skraju komory |
starcie skraju komory - całkowite starcie korony |
starcie skraju komory - całkowite starcie korony |
całkowite starcie korony |
Określanie wieku szkieletu postkranialnego (pozaczaszkowego) jest o wiele bardziej skomplikowane. W tym wypadku dokonuje się głównie badania nasad poszczególnych kości długich (stopień zrośnięcia), a także niektórych pozostałych kości. Schemat przybliżonej oceny poszczególnych kości wygląda następująco:
Nasady kości udowej, piszczelowej i strzałkowej |
nie połączone z trzonem kości - poniżej 18 lat |
|
połączone z trzonem kości - powyżej 18 lat |
Nasady dalsze kości promieniowej i łokciowej |
nie połączone z trzonem kości - poniżej 19 lat |
|
połączone z trzonem kości - powyżej 21 lat |
Nasada bliższa kości ramiennej |
nie połączona z trzonem kości - poniżej 20 lat |
|
połączona z trzonem kości - powyżej 21 lat |
Grzebień biodrowy i blaszki kręgów |
nie połączone z resztą kości - poniżej 20 lat |
|
połączone z resztą kości - powyżej 20 lat |
Guzowatość kulszowa |
nie połączona z resztą kości - poniżej 19 lat |
|
połączona z resztą kości - powyżej 20 lat |
Kość krzyżowa |
widoczne szczeliny pomiędzy trzonami kręgów krzyżowych - poniżej 20 lat |
|
trzony kręgów połączone - powyżej 25 lat |
Nasada przymostkowa obojczyka |
nie połączona z trzonem kości - poniżej 20 lat |
|
całkowicie połączona z trzonem kości - powyżej 26 lat |
|
Określanie płci na podstawie szczątków kostnych |
Czaszka
Męska |
Kobieca |
|
|
Miednica
Męska |
Kobieca |
Wąska, wysoka, silnie urzeźbiona, przybiera kształt przestrzenny stożka |
Szeroka, niska, delikatna budowa, kształt przestrzenny zbliżony do walca |
Kości
Męskie |
Kobiece |
Obojczyk silniej urzeźbiony, masywniejszy |
Obojczyk słabo urzeźbiony, delikatny |
Początek formularza
|
Dół formularza
Wyszukiwarka