Środowisko wodne w Polsce:

uroki i zagrożenia

Słowa wypowiedziane przez Arystotelesa „Nadszedł czas, aby zrozumieć, że przyroda bez człowieka będzie istniała, ale człowiek bez przyrody nie.” winny być mottem każdego człowieka i przypominać o tym, że wyrządzając krzywdę przyrodzie, wyrządzamy krzywdę sobie. Urzeczywistnieniem tej idei jest tworzenie parków i rezerwatów przyrody, kóre mogą ocalić ginące gatunki roślin oraz zwierząt.

Przyrodnicza i krajobrazowa wartość polskich rezerwatów przyrody została zauważona oraz doceniona nie tylko mieszkańców kraju, ale i na arenie międzynarodowej.

Dzięki temu wchodzą one w skład światowych sieci obszarów chronionych, zatwierdzanych przez międzynarodowe komitety złożone z uznanych specjalistów w zakresie ochrony przyrody. Taka procedura towarzyszy powoływaniu m.in. obiektów Konwencji Ramsarskiej, Rezerwatów Biosfery oraz ostoi Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
Konwencja Ramsarska to międzynarodowa "Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego", podpisana w 1971 roku w irańskim mieście Ramsar.

Początkowo stronami Konwencji było zaledwie siedem państw, a w grudniu 2004 roku liczba państw, które przystąpiły do niej wzrosła już do 142.

Idea Konwencji Ramsarskiej narodziła się z powodu zmniejszania się populacji ptaków migrujących. Było to związane z zanikaniem niezbędnych dla ich cyklu życiowego środowisk wodnych i bagiennych. Uznano, że stworzenie międzynarodowej sieci takich obszarów może poprawić niekorzystną sytuację, bo zabezpieczone zostaną miejsca lęgów, żerowania i odpoczynku w czasie przelotów licznych gatunków ptaków wędrujących. Pozwoli to też na ochronę innych, rzadkich gatunków zwierząt, jak również zbiorowisk roślinnych, związanych ze stopniowo ginącymi podmokłymi obszarami.

Do końca 2004 roku na listę Konwencji Ramsarskiej wpisanych zastało 1397 obszarów wodno-błotnych, zajmujących około 122,7 mln ha.

Polska stała się stroną Konwencji w marcu 1978 roku, co oznacza, że zobowiązała się do utrzymania i ochrony obszarów wodno-błotnych nie tylko znajdujących się w Spisie, ale wszystkich, będących w ich granicach, dążąc do rozszerzania zasięgu konwencji.

Polskie obiekty przyrodnicze, które zostały wpisane na listę Konwencji Ramsarskiej: * Biebrzański Park Narodowy - 1995 r., powierzchnia 59233 ha,

* Słowiński Park Narodowy - 1995 r., powierzchnia 18247 ha,

* rezerwat "Słońsk" - obecnie fragment Parku Narodowego Ujścia Warty - 1984 r., powierzchnia 4235 ha; obecnie dyrekcja Parku czyni starania o wpisanie na listę całego podległego terenu, powiększonego w stosunku do powierzchni rezerwatu Słońsk,

* Rezerwat "Jezioro Łuknajno" - 1977 r., powierzchnia 710 ha,

* Rezerwat "Stawy Milickie" - 1995 r., powierzchnia 5325 ha,

* Rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" - 1984 r., powierzchnia 999 ha,

* Rezerwat "Jezioro Karaś" - 1984 r., powierzchnia 815 ha,

* Rezerwat "Jezioro Świdwie" - 1984 r., powierzchnia 891 ha.

Chciałabym wyróżnić niektóre ze wspomnianych powyżej rezerwatów bogatych w

rośliny i zwierzęta środowiska wodnego, które mają wiele uroku.
Rezerwat "Jezioro Łuknajno" (faunistyczny), utworzony w 1947 roku, jest największym w Polsce miejscem lęgowym łabędzia niemego (Cygnus olor) położonym w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, w gminie Mikołajki (woj. warmińsko-mazurskie). Oprócz łabędzia, można tu spotkać wiele gatunków ptaków roślinożernych i drapieżnych, związanych ze środowiskiem wodnym i nadbrzeżnym, między innymi: bączka, bąka, kureczkę nakrapianą, ogorzałkę, perkozy, rożeńca, wąsatkę i żurawia. Z ptaków drapieżnych bielika, błotniaka stawowego i zbożowego, kanię rudą i czarną, kobuza, orlika krzykliwego, rybołowa i trzmielojada.
Z kolei rezerwat "Stawy Milickie" (faunistyczny), utworzony w 1973 roku, położony jest w Kotlinach Milickiej i Żmigrodzkiej. Wśród środowisk przyrodniczych dominujące znaczenie mają olbrzymie tafle wodne stawów i jezior otoczone szuwarem oczeretów i trzcin, pomiędzy którymi rozciągają się trzęsawiska, mokradła i kompleksy leśne. Na terenie objętym ochroną gnieździ się ok. 120 gatunków ptaków, a około 50 gatunków pojawia się w trakcie przelotów. Można tu spotkać m.in. bażanta, kszyka, cyraneczkę, gągoła, kureczkę nakrapianą, łabędzia niemego, sieweczkę rzeczną i żurawia, a z gatunków drapieżnych i rzadkich - bielika, bociana czarnego, czaplę purpurową, jastrzębia, kanie czarną i rudą, kobuza, rybołowa oraz trzmielojada.
Rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" (faunistyczny), utworzony w 1956 r. jest położony w mezoregionie Równiny Sępopolskiej, na terenie gminy Węgorzewo (woj. warmińsko - mazurskie). Rezerwat ten obejmuje jezioro Oświn wraz z jego otoczeniem i jest największym w Polsce północno - wschodniej miejscem lęgowym oraz ostoją w czasie migracji ptactwa wodno - błotnego. Ornitofauna reprezentowana jest, m.in. przez gęsi gęgawę, zbożową i białoczelną, łabędzia niemego, perkoza zausznika, rybitwę czarną i żurawia. Z ptaków drapieżnych i rzadkich należy wymienić bielika, błotniaka łąkowego i stawowego, bociana czarnego, kanię czarną, myszołowa, orlika grubodziobego i krzykliwego, pustułkę, rybołowa, sokoła i trzmielojada.
Rezerwat "Jezioro Karaś" (faunistyczny), utworzony w 1958 roku, położony jest na Pojezierzu Iławskim w gminach Biskupiec i Iława (woj. warmińsko - mazurskie).

Celem utworzenia rezerwatu było zachowanie zarastającego jeziora wraz z otaczającymi bagnami jako miejsca lęgowego ptactwa wodnego i błotnego, reprezentowanego między innymi przez bączka, bąka, kszyka, brodźca samotnego, perkozy, podróżniczka, remiza, wąsatkę, wodnika i żurawia. Z gatunków drapieżnych i rzadkich można wymienić bielika, błotniaka stawowego, bociana czarnego, kanię czarną i rudą, orlika krzykliwego oraz rybołowa. Bogaty jest również świat roślin, szczególnie w przypadku storczyków.

Bytują tu licznie bobry i wydry.

Rezerwat "Jezioro Świdwie" (faunistyczny), utworzony w 1963 roku, jest położony w mezoregionie Puszczy Wkrzańskiej w gminach Dobra i Police (woj. zachodniopomorskie). Znajdujące się w centrum rezerwatu jezioro Świdwie wraz z otaczającym je pasem trzcin i szuwarów szerokości do 500 m jest miejscem wypoczynku ok. 40 gatunków ptaków przelotnych, zaś biotop pól i łąk oddzielających jezioro od Puszczy Wkrzańskiej stanowi miejsce żerowania dla setek, a niekiedy tysięcy ptaków, głównie gęsi i kaczek.

Na terenie rezerwatu można też spotkać bataliona, derkacza, podróżniczka, kureczkę zielonkę i żurawia. Natomiast z ptaków drapieżnych: bielika, błotniaki, orlika krzykliwego, rybołowa i trzmielojada.
Przy okazji omawiania polskich obszarów na Liście Ramsar należy wspomnieć, że dwa z nich znalazły się dodatkowo na wewnętrznej Liście Montreux, zawierającej te obiekty, w których z różnych przyczyn zaszły niekorzystne zmiany i uległy one degradacji. Są to rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" oraz były rezerwat "Słońsk".

Wśród polskich obiektów proponowanych do wpisania na Listę Ramsar są m.in. Parki Narodowe Narwiański i Poleski, jez. Drużno, Chełmskie Bagna Węglanowe i Zalew Szczeciński, zaś w dalszej kolejności - Stawy Przemkowskie, Dolina Środkowej Wisły oraz torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym.

Oprócz wspomnianych obiektów przyrodniczych, które zostały wpisane na listę Konwencji Ramiarskiej dokładny opis zagrożonych gatunków roślin i zwierząt żyjących

w środowisku wodnym znajdziemy w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt stworzonej w 1992 roku. Jest ona rejestrem zagrożonych gatunków zwierząt na terenie Polski. Została stworzona na wzór międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych. Zawiera ona listę ginących gatunków zwierząt z dokładnym ich opisem i mapami rozmieszczenia. Określa także stopień zagrożenia poszczególnych gatunków, rzadkość ich występowania oraz stosowane i proponowane sposoby ochrony.

Dla Polski czerwoną księgę zwierząt opracowuje Instytut Ochrony Przyrody Polskiej

Akademii Nauk w Krakowie.

W Polsce formy ochrony przyrody uwzględniają nie tylko parki i rezerwaty przyrody, ale

również parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki

przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-

krajobrazowe oraz ochronę gatunkową roślin i zwierząt.

Jeziora są najbardziej podatnym na degradację ekosystemem wodnym. Głównym przejawem degradacji wód jezior jest ich przyśpieszona eutrofizacja.

Objawia się ona nadmierną żyznością wody, zakwitami glonów, spadkiem przezroczystości wody i deficytami tlenu. Proces eutrofizacji ogranicza możliwość wykorzystania wód jezior do celów takich jak: rekreacja i turystyka, rybołówstwo, źródło wody do picia.

Życie i zdrowie ludzi oraz zwierząt uzależnione są od dostępności wody o odpowiedniej jakości i w odpowiedniej ilości.

Zasoby wodne w Polsce, przypadające na jednego mieszkańca są mniejsze niż w krajach sąsiednich i znacznie niższe niż przeciętne w Europie (zaledwie około 36% średniej europejskiej). Skutkiem takiego stanu zasobów wodnych jest występowanie w części obszaru kraju trudności w zaopatrzeniu w wodę.

Podstawowym problemem w zakresie zaopatrzenia w wodę ludności jest mała dostępność wody o wysokiej jakości. Natomiast wobec wyraźnego spadku w ostatnich latach wielkości poborów wody przez przemysł, jak również dla potrzeb gospodarstw domowych, problemy ilościowe zmniejszyły swoje znaczenie.

Na presję wywieraną przez człowieka na środowisko wodne składają się: pobór wód na różne cele, wprowadzanie do wód różnorakich zanieczyszczeń, wraz z wodami zużytymi (ścieki komunalne i przemysłowe oraz wody podgrzane, wprowadzanie do wód zanieczyszczeń ze źródeł powierzchniowych np.: pochodzących z rolnictwa, oraz zmiany morfologiczne i hydrologiczne wynikające z inwestycji w dziedzinie regulacji rzek, ochrony Polski przed powodzią czy energetyki.

Pobór wód powierzchniowych w latach 1990-2004 ulegał spadkowi i w 2001 roku po raz pierwszy osiągnął wartość poniżej 9 000 hm3.

Celem działań ekologów w najbliższych latach winno być:

_ edukacja społeczeństwa dotycząca racjonalizacji zużycia wody,

_ ograniczenie wykorzystania wód podziemnych na cele przemysłowe,

_ osiągnięcie przez wszystkie wody dobrego stanu,

_ zapewnienie co najmniej 75% poziomu usuwania biogenów w dorzeczach Odry i Wisły,

_ rozbudowa, modernizacja oraz budowa komunalnych oczyszczalni ścieków,

_ ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł punktowych.

Środowisko wodne stanowi tylko cześć świata przyrody, ale powinniśmy wykazywać ogromna troskę o jego naturalne zachowanie ze względu na ogromna użyteczność społeczną.

 2.2. Formy ochrony przyrody w Polsce

• Parki narodowe - obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, społecznymi, naukowymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe (w Polsce są 23 parki);

• Rezerwaty przyrody - obszary objęte prawną ochroną dla zachowania ekosystemów naturalnych lub półnaturalnych mających istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych, „uznanie za rezerwat przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, położenie, przebieg granicy i otulinę” ⁵(rezerwaty, parki narodowe i krajobrazowe w Wielkopolsce ukazuje rycina 5);

• Parki krajobrazowe - obszary objęte ochroną ze względu na wyjątkowe wartości jego środowiska przyrodniczego lub wysokie walory estetyczno-widokowe, kulturowe, historyczne lub turystyczne. Celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja oraz udostępnienie tych wartości, w warunkach racjonalnej gospodarki człowieka.

• Obszary chronionego krajobrazu - tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

• Obszary Natura 2000 - tereny specjalnej ochrony ptaków oraz siedlisk przyrodniczych, jak i również części lub całości obszarów objętych innymi formami ochrony przyrody.

• Pomniki przyrody - „pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie”⁶ .

• Stanowiska dokumentacyjne - obszary przyrody nieożywionej obejmująca utwory geologiczne ważne dla nauki i dydaktyki; m. in.: profile geologiczne, warstwy zawierające obfite nagromadzenia skamieniałości, miejsca, z których pochodzą nowo odkryte gatunki fauny lub flory kopalnej.

• Użytki ekologiczne - „zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej naturalnych zbiorników wodnych, śródpolnych i śródleśnych "oczek wodnych", kęp drzew i krzewów, bagien, torfowisk, wydm, starorzeczy, wychodni skalnych, skarp, kamieńców i nie użytkowanych gospodarczo płatów roślinności”⁷ .

• Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - „fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne” ⁸.

• Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów - „zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem” ⁹oraz zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

 

Życie i zdrowie ludzi oraz zwierząt uzależnione są od dostępności wody o odpowiedniej jakości i w odpowiedniej ilości.

Zasoby wodne w Polsce, przypadające na jednego mieszkańca są mniejsze niż w krajach sąsiednich i znacznie niższe niż przeciętne w Europie (zaledwie około 36% średniej europejskiej).

Skutkiem takiego stanu zasobów wodnych jest występowanie w części obszaru kraju trudności w zaopatrzeniu w wodę.

Podstawowym problemem w zakresie zaopatrzenia w wodę ludności jest mała dostępność wody o wysokiej jakości. Natomiast wobec wyraźnego spadku w ostatnich latach wielkości poborów wody przez przemysł, jak również dla potrzeb gospodarstw domowych, problemy ilościowe zmniejszyły swoje znaczenie.

Długość sieci hydrograficznej Polski, tj. łącznie: rzek, potoków, strumieni, kanałów żeglownych i melioracyjnych ocenia się na 98 tys. km.

Łączna powierzchnia zlewisk Wisły, Odry i rzek Przymorza wynosi około 330 666 km2, zaś powierzchnia obszarów morskich Rzeczypospolitej Polskiej wynosi

32 667 km2, co stanowi 10,5% powierzchni kraju.

Środowisko wodne dzielimy na dwie grupy: wody stojące, tj. lenityczne, do których zaliczamy drobne zbiorniki, bagna, stawy i jeziora oraz cieki czyli wody płynące, tj. lotyczne, do których należą źródła, potoki i rzeki oraz strumienie, kanały, rowy.

Początek ich stanowią źródła, w których woda wypływa powierzchnię. Ze źródeł wypływają potoki, z nich następnie formują się rzeki. Woda w ciekach płynie stale w jednym kierunku i stale wymieniana jest na inną.

Materiały źródłowe:
- Czasopismo "Akwarium" nr: 5-6/87, za zgodą PZA,
- "Klucz do oznaczania mikrofauny bezkręgowej..." Andrzej Kołodziejczyk, Paweł Koperski, wyd. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2000 r.
- Leksykon zwierząt" praca zbiorowa, wyd. Świat Książki, 2003 r.

Oprócz ryb zamieszkujących zbiorniki wodne naszego kraju, istnieje wiele organizmów, stanowiących ogromną część fauny, z których podstawowe gromady i typy reprezentowane są przez jeden lub więcej rodzajów. Wiele z tych zwierząt zasługuje na uwagę ze względu na ciekawą budowę ciała, tryb życia oraz stosunkowo łatwą ich hodowlę. Najczęściej przynoszone są one do oczek wodnych z pokarmem lub roślinami. Część z nich nie stanowi zagrożenia dla ryb, inne zaś mogą na nich pasożytować, stwarzając również zagrożenie dla ikry lub narybku. Jeśli trafią one do naszych zbiorników, warto poświęcić nieco czasu na stworzenie im odpowiednich warunków bytowania. Nie mogą być trzymane wraz z rybami, natomiast w specjalnie przeznaczonych do tego celu, oddzielnych zbiornikach; stanowią interesujący obiekt obserwacji. Przed przystąpieniem do omawiania poszczególnych gatunków należałoby zapoznać się z klasyfikacją tych organizmów. Za podstawę ich podziału można przyjąć:

I  - miejsce i sposób życia, (ten podział wykorzystano w Atlasie Fauny Wodnej)      II - Typ wody i strefę, w której występują. (A - wody stojące, B - wody płynące)

I.

Bentos - ogół organizmów zwierzęcych i roślinnych, zamieszkujących dno zbiorników wodnych, przytwierdzonych lub osiadłych na nim, albo zamieszkujących osady denne (ślimaki, małże).

Peryfiton - organizmy osiadłe (roślinne i zwierzęce), przyczepione do łodyg i liści roślin, korzeni itp. (gąbki słodkowodne, stułbie).

Plankton - zespół drobnych organizmów roślinnych i zwierzęcych, unoszących się w wodzie i w większym (np. fitoplankton) lub mniejszym (np. zooplankton) stopniu zależnych od prądów. Charakterystyczną cechą zwierząt planktonowych jest ich przezroczystość (oczliki, rozwielitki)

Nekton - organizmy zwierzęce zdolne do swobodnego pływania w przybrzeżnej i otwartej strefie wód (ryby, płazy).

Neuston - drobne organizmy, żyjące na błonie powierzchniowej wód stojących lub pod nią (pierwotniaki, nartniki).

II.

A - Wody stojące

Strefa przybrzeżna ( l i t o r a l n a ) - dobrze prześwietlona strefa płytkiej wody, rozpościerająca się od pobrzeża do głębokości zanikania życia roślin. Charakteryzuje się dużą różnorodnością form zwierzęcych. Na łodygach i liściach roślinności zakorzenionej (makrofitów) występują często larwy ważek, mszywioły, stułbie czyli hydry oraz larwy ochotkowatych, tworząc peryfiton. Inne zwierzęta żyjące na powierzchni dna lub w warstwie mułu i szczątków roślin, to ślimaki, pełzające larwy ważek i jętek oraz drobne stawonogi występujące przy dnie (kiełż, ośliczka, wodopójka), a zwłaszcza larwy ochotkowatych. W głębszych warstwach osadów występują małże i pierścienice. Jest to grupa zwierząt składających się na bentos. Do nektonu litoralnego należą chrząszcze wodne i niektóre pluskwiaki, a także ryby, żaby, traszki oraz kijanki żab i ropuch. Na błonce powierzchniowej wód lub pod nią żyją liczne pierwotniaki i inne mikroorganizmy oraz trzy grupy owadów: chrząszcze krętaki, nartniki duże (Gerridae) i mniejsze (Vellidae). Wchodzą one w skład neustonu. Zooplankton strefy litoralnej, to głównie duże, słabo pływające, często osiadające na roślinach i dnie wioślarki (Daphnia, Simocephalus), niektóre gatunki widłonogów, małżoraczki i niektóre wrotki. Strefa wody otwartej ( p e l a g i c z n a   albo   l i m n e t y c z n a ) - strefa toni wodnej do głębokości (około 3-5 m) - efektywnego przenikania promieni słonecznych; dzieli się na epipelagial - strefę prześwietloną i batypelagial - mroczną, zaciemnioną. Małe i płytkie jeziora oraz stawy nie posiadają tej strefy. Organizmy występujące w pelagialu to plankton i nekton. Zooplankton pelagiczny składa się z niewielu gatunków, jednak ilość w jakiej występuje może być znaczna. Największe znaczenie mają tu widłonogi, wioślarki i wrotki. Cechą charakterystyczną jest pionowa migracja dobowa, polegająca na przemieszczaniu się zooplanktonu nocą do warstw powierzchniowych, w dzień zaś do głębszych warstw wody. Do nektonu tej strefy należą głównie ryby. Dwie wymienione warstwy wód ( l i t o r a l n a   i  p e l a g i c z n a ) tworzą strefę buforyczną. Strefa głębinowa ( p r o i u n d a l n a - dolna strefa w głębokich jeziorach poniżej poziomu kompensacyjnego), obejmująca obszar dna i głębokiej wody. Wobec braku roślin, związanego z całkowitą ciemnością, profundalu nie zamieszkują ryby i organizmy roślinożerne. Różnorodność życia w profundalu jest bardzo mała. Do nielicznych mieszkańców tej strefy należą larwy ochotkowatych, pierścienice i małe małże z rodziny (Sphaeriidae) oraz przezroczyste larwy (Chaoborus). Głębokość, do której dochodzi efektywne przenikanie światła, gdzie fotosynteza ściśle równoważy oddychanie; oddziela pelagial od profundalu.

B - Wody płynące Bystrze - płycizna rzek o stosunkowo szybkim prądzie, nie dopuszczającym do osadzania się iłu i innych materiałów niesionych przez wodę. Strefę tę zamieszkują przytwierdzone do twardego podłoża organizmy bentosowe i peryfitonowe oraz dobrze pływające ryby.

Plosa - wody głębsze o mniejszej prędkości prądu i mulistym dnie, sprzyjającym rozwojowi pewnych form bentosu, zakopujących się, nektonu i w pewnych przypadkach planktonu.

We wszystkich tych strefach środowiskowych występują zarówno organizmy roślinne, jak i zwierzęce.

Nas jednak interesuje tylko fauna słodkowodna wód stojących, dlatego też zapraszam na dalsze strony. Opisuję tam poszczególne organizmy w zależności od miejsca ich występowania i sposobu życia.

Zagrożenia:

Jeziora są najbardziej podatnym na degradację ekosystemem wodnym. Głównym przejawem degradacji wód jezior jest ich przyśpieszona eutrofizacja.

Objawia się ona nadmierną żyznością wody, zakwitami glonów, spadkiem przezroczystości wody i deficytami tlenu. Proces eutrofizacji ogranicza możliwość

wykorzystania wód jezior do celów takich jak: rekreacja i turystyka, rybołówstwo, źródło wody do picia.

Na presję wywieraną przez człowieka na środowisko wodne składają się: pobór wód na różne cele, wprowadzanie do wód różnorakich zanieczyszczeń, wraz z wodami zużytymi (ścieki komunalne i przemysłowe oraz wody podgrzane, wprowadzanie do wód zanieczyszczeń ze źródeł powierzchniowych np.: pochodzących z rolnictwa, oraz zmiany morfologiczne i hydrologiczne wynikające z inwestycji w dziedzinie regulacji rzek, ochrony Polski przed powodzią czy energetyki.

Pobór wód powierzchniowych w latach 1990-2004 ulegał spadkowi i w 2001 roku po raz pierwszy osiągnął wartość poniżej 9 000 hm3.

Celem działań ekologów w najbliższych latach winno być:

_ edukacja społeczeństwa dotycząca racjonalizacji zużycia wody,

_ ograniczenie wykorzystania wód podziemnych na cele przemysłowe,

_ osiągnięcie przez wszystkie wody dobrego stanu,

_ zapewnienie co najmniej 75% poziomu usuwania biogenów w dorzeczach Odry i Wisły,

_ rozbudowa, modernizacja oraz budowa komunalnych oczyszczalni ścieków,

_ ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł punktowych.

EKOSYSTEMY WÓD PŁYNĄCYCH

Środowisko wodne dzielimy na dwie grupy:

1. wody stojące, tj. lenityczne, do których zaliczamy drobne zbiorniki, bagna, stawy i jeziora

2. cieki czyli wody płynące, tj. lotyczne, do których należą źródła, potoki i rzeki oraz strumienie, kanały, rowy.

Początek ich stanowią źródła, w których woda wypływa powierzchnię. Ze źródeł wypływają potoki, z nich następnie formują się rzeki. Woda w ciekach płynie stale w jednym kierunku i stale wymieniana jest na inną.

Źródła są to naturalne wypływy wód podziemnych na powierzchnię. Miejsca, w których staja się one naziemne są jednocześnie początkiem biegu potoków i strumieni. Wypływ źródeł jest samoczynny, naturalny i na ogół skoncentrowany. Są one bardzo różne, zależnie od ukształtowania niecki, jej rozmiarów a także ilości i jakości wody.

Wśród źródeł zwykłych wyróżniamy:

• źródła reokrenowe - których woda wypływa z płaszczyzny poziomej, bijąc często z dużą siłą i spływając w dół. Dno tych źródeł jest przeważnie żwirowate lub skaliste. Przeważają organizmy prądolubne, roślinność jest uboga, a warunki życia są podobne jak w potokach górskich. Wody tych źródeł mają charakter kwaśny, zawierają duże ilości dwutlenku węgla i kwaśnych węglowodanów wapnia i żelaza.

• źródła limnokrenowe o łożysku wanienkowatym, które woda wypełnia od spodu, tworząc mały zbiornik , nadmiar wody przelewa się i spływa w dół, dając początek potokowi. Podłoże jest zwykle muliste lub piaszczyste. Roślinność rozwija się bujnie a świat zwierzęcy nie jest ubogi. W zimie występują tu młode żaby, tutaj też przechodzi rozwój salamandra plamista.

• Źródła helokrenowe, bagniste, których woda przesiąka przez grubą warstwę ziemi, wskutek czego powstają moczary różnej wielkości. Stanowią one środowisko pośrednie między lądem a wodą. Spotyka się liczne organizmy zarówno lądowe, jak i wodnego pochodzenia : owady, pajaczki, wije i mięczaki.

Do żródeł trafiają niejednokrotnie z wodą organizmy żyjące w wodach podziemnych więc np. nie mające oczu, jak ośliczka Asellus cavaticus lub podobny do kiełźa Nipfargus puteanus. W źródłach zimnych pojawia się wypławek alpejski Planaria alpina, a przy dużej ilości wapnia kiełż Gammarus pulex. Charakterystuczna dla źródeł roślinami są rukiew wodna Nasturtium officinale i przetacznik bobownik Veronica beccabunga.

Wydajność źródła, czyli ilość wody, która wypływa z niego w jednostce czasu, jest bardzo duża i waha się od 10 tys. dm³ / _s do 0,01 dm³ / _{s .} Poza tzw. Źródłami zwykłymi istnieją na teranie Polski źródła zawierające duże ilości soli mineralnych. Wody wypływające z głębszych warstw skalnych są zwykle silnie zmineralizowane. Mogą one tworzyć źródła solankowe, które spotykamy np. w Ciechocinku. Źródła siarczanowe występują w Busku-Zdroju, żelaziste w Nałęczowie , bądź też szczawy tj. wody zawierające wolny dwutlenek węgla, wypływające m.in. w Krynicy. Istnieją też źródła gorące o temperaturze znacznie wyższej od temperatury powietrza na danym obszarze nazywamy je cieplicami, źródła takie występują w Cieplicach.

Woda w źródłach jest zimna, w górach pochodzi z tajenia śniegów i lodów, ma bardzo niewielkie dobowe i roczne amplitudy temperatur. Zwykle temperatura górskich wód źródlanych jest tym niższa, im wyżej położone jest źródło. Amplitudy temperatur dobowe i roczne są nieduże, np. w wysokogórskim biegu potoków amplitudy roczne wahają się od 1 - 6⁰ C, na odcinku tzw. Pstrągowym wynoszą 15⁰C podczas gdy w dolnym biegu rzeki wysokość ich dochodzi do około 24⁰C. W źródłach żyją takie organizmy jak organizmy zimnolubne i stenotermiczne. W miejscach wypływu wody na powierzchnię ilości tlenu w wodzie są przeważnie małe, dalej od tego miejsca następuje lepsze jej natlenienie. Fauna źródeł ma charakter mieszany, zależny od typu danego źródła.

Potoki są to wody wypływające ze źródeł. Są ona charakterystyczne głównie dla rejonów górskich, szczególnie tatrzańskich. Potoki mogą występować na terenie nizinnym. Z potoków powstają rzeki, które są jakby ich kontynuacją i przedłużeniem. Środowiska potoków odznaczają się wąskim łożyskiem i wartkim, turbulentnym prądem, woda zimna, czysta i bogata w tlen. Głównym źródłem tlenu jest atmosfera, a czynnikiem ułatwiającym jego pochłanianie jest burzliwy bieg potoku. Dzięki stałemu zasilania wód potoku wodami źródlanymi o temperaturze wyższej od 0⁰i dzięki silnemu prądowi potoki w zimie przeważnie nie zamarzają. Potoki w górach mają dno kamieniste, złożone przeważnie z otoczaków wygładzonych przez wodę, na nizinach żwirowate lub piaszczyste. Dno jest czyste, po deszczach potoki przybierają barwę brudno żółtawą. Takie zmętnienie wody jest niekorzystne dla zwierząt, szczególnie ryb. Rośliny reprezentowane są zwykle tylko przez mikroflorę denną, głównie glony i mchy, brak natomiast zupełnie planktonu roślinnego i roślin wyższych. Rozmieszczenie glonów jest bardzo specyficzne, obrastają one skały, kamienie i ziarna żwiru szczególnie po stronie odprądowej, ciasno przylegają do podłoża przeciwdziałając w ten sposób spłukiwaniu przez wodę. Kamienie w potokach pokryte są cienkim nalotem okrzemek, szczególnie silnie rozwijających się wiosna i jesienią. Inne glony jak np. sinice tworzą płaskie brązowe lub ciemnobrązowe plechy. W ocienionych miejscach występują krwistoczerwone krasnorosty. Największym z glonów występujących n w naszych potokach górskich jest należący do grupy złotowiciowców Hydrurus. Komórki tego organizmu, rozmieszczone w galaretowatej masie, mogą tworzyć plechę długości 1 metra. Łożysko niektórych odcinków potoków pokryte jest zwartym kobiercem mchów z którymi związane są luźno różne gatunki wodopójek. Zwierzeta bezkręgowe stanowia gółwnie bentos i nekton. Przeważają wśród nich formy prądolubne, stenotermiczne i tlenolubne. Jedna czwartą świata zwierzecego potoków stanowią larwy chruścików i widelnic, ponadto wystepują tu również larwy jetek, ochotkowatych, kiełże, gąbki i mszywioły, jak również ślimak przytulik strumieniowy Ancylus fluviatilis, drobne wrotki, wirki, skorupiaki, wodopójki, nicienie i pijawki. Zwierzęta potoków bytują przeważnie na dnie, są to głównie formy pełzające i osiadłe, a nie unoszące się w wodzie. Zwierzęta potokowe odznaczają się ponadto specjalną właściwością, zwaną reotaksją dodatnią, polegającą na tym, że poruszają się one stale przeciw prądowi wody, co równoważy znoszenie ich z prądem w dół potoku. Charakterystycznymi przedstawicielami nektonu potoków są ryby łososiowate. W górnym biegu potoku, gdzie prąd jest bardzo silny wystepuje pstrąg potokowy Salmo trutta morpha fario, a nieco niżej, przy mniej silnym prądzie , żyje lipień Thymalus thymalus, odbywa tarło łosos Salmo salar i troć Salmo trutta.

  Rzeki są tworami erozji powierzchniowej, powstałymi i istniejącymi dzięki skoncentrowanemu odpływowi wód opadowych. Nierównomierność zasilania, która wywołuje różnice stanów wody w rzekach, wpływa również bezpośrednio na ilość dostarczanej materii allochtonicznej będącej podstawą łańcucha pokarmowego w ekosystemach rzecznych. Biocenozy wód płynących, uwarunkowane rocznymi cyklami wegetacji oraz niestabilnością przepływu, są przystosowane do tych naturalnych zmian zachodzących w środowisku rzecznym. Główne przystosowanie polega na zachowaniu podstawowego układu biocenotycznego, który jest zgodnym z prądem rzeki łańcuchem troficznym oraz zgrupowanym współistnieniem, tworzących ten układ, organizmów wodnych; roślinnych i zwierzęcych.

Rzeka to naturalny ciek słodkowodny, większy od potoku, płynący w łożysku i dolinie wyżłobionej w wyniku działania jego siły erozyjnej. Współczesna sieć rzeczna w Polsce ustaliła się w czasie ostatniego zlodowacenia. Układ jej jest więc związany z kształtowaniem się powierzchni Ziemi w przyszłości, ale ilości wód płynących, wahania stanów wody, zamarzanie itp. Łożysko rzeki rozszerza się i pogłębia, szybkość prądu zmniejsza się. Dno początkowo kamieniste i żwirowate, staje się bardziej miękkie, drobny piasek pokrywa się warstwą mułu. Przezroczystość wody zmniejsza się , woda może przybierać różne barwy w zależności od rodzaju zawieszonych w niej substancji. Temperatura wody jest wyższa niż w potoku i wyraźnie zależna od temperatury otoczenia. Zawartość tlenu z biegiem rzeki maleje, ale w wodach nie zanieczyszczonych ściekami, nawet w ich dolnym biegu pozostaje wysoka.

Ilość wody płynącej w rzece ulega znacznym wahaniom: od ilości odpowiadającej przepływowi w czasie tzw. „ wielkiej wody” do ilości stwierdzonej w czasie najniższych poziomów.

Regulacja rzeki ogranicza możliwość bytowania i rozwoju fauny i flory naszych wód. Życie organiczne ulega wielkiemu zubożeniu. Zastoiskowe obszary stanowią miejsce bytowania różnych organizmów stanowiących pokarm ryb, są też często miejscem tarła ryb.

W różnych warunkach środowiskowych rzeki występują różne gatunki zwierząt i roślin. W rzeki stanowią krainę ryb karpiowatych, wyróżniamy

krainę brzany - zaliczmy kleń, świnka, uklej, boleń oraz wedrowna certa.

krainę leszcze - zaliczmy sandacz, sum, krąp, płoć, wzdręga, szczupak i okoń.

Przy ujściu rzeki do morza wystepują ryby stynka i flądra.

Wśród glonów najliczniej występują okrzemki, a w zooplanktonie - wrotki. Rośliny kwiatowe w rzekach nizinnych są liczniejsze niż w potokach. Rozwijają się w strefie przybrzeżnej, przypominając najczęściej zbiorowisko oczeretów.

Innym ważnym zespołem organizmów rzecznych jest bentos. Ze względu na warunki jego wystepowania wyróżniono w rzekach 3 zasadnicze biotopy:

1. - dno kamieniste lub żwirowate o silnym prądzie

2. dno piaszczyste lub zamulone, spokojny prąd

3. brzegi rzeki zarośnięte roślinnością nasienną.

Pierwszy z tych botopów występuje głównie w górnym biegu rzeki, drugi i trzeci w środkowym i dolnym.

Zwierzęta żyjące w prądzie, w górnym biegu rzeki to: larwy jętek, widelnice wypławki, ślimaki, larwy muchówek, chruścików, kiełże i oślczki.

W drugim z wyróżnionych biotopów występują : larwy różnych owadów, slimaki, drobne skorupiaki.

Brzegi rzeki zamieszkiwane są przez wiele gatunków ptaków, jak np. mewy i rybitwy.

Zależą od obecnych warunków, głównie klimatycznych. Rzeki zasilane są głównie opadami atmosferycznymi w ich dorzeczu, śniegiem, który po stopnieniu powoduje szczególnie na obszarach nizinnych, wysokie stany wód, czyli powodzie, w okresie wiosennym, zwłaszcza w marcu , kwietniu oraz deszczem, z którym związane są charakterystyczne letnie wezbrania wód górskich. Najniższe stany wody, czyli niżówki związane są z okresem jesiennym. Ilość wody transportowanej przez rzeki są bardzo duże, przy czym ilość wody i prędkość jej przepływu jest bardzo różna w różnych rzekach w zależności od wielkości ich dorzecza, ilości źródeł, nachylenia koryta rzeki, ilości opadów, okresów zlodzenia zimą. Na dnie rzeki gromadzi się osad. Dzięki stałemu kierunkowemu ruchomi wody odbywa się spłukiwanie i transport zawiesiny w kierunku ujścia, gdzie następuje jej akumulacja. Siła transportu maleje z brzegiem rzeki, w górnym biegu jest duża, im bliżej ujścia tym słabsza.

Rzeki kształtują krajobraz, podcinają brzegi w malownicze urwiska, z zabranego gruntu usypują w korycie wyspy, na których niezwłocznie rozpoczyna się sukcesja. Nie doprowadza ona do powstania ekosystemu zrównoważonego,gdyż zanim się to stanie, rzeka niszczy wyspę i gdzieś usypuje nową.

W obrębie taksonomicznym każdego ekosystemu, a więc również środowisk rzecznych, panuje podstawowy podział na organizmy samożywne, inaczej autotrofy i cudzożywne, czyli heterotrofy. Pierwsze produkują, drugie konsumują materię organiczną. Trzecią grupę stanowią heterotroficzni reducenci, inaczej destruenci, czyli organizmy rozkładające martwą materię organiczną (detrytus) do prostych związków mineralnych oraz produkcję roślin wodnych do postaci przyswajalnej dla większości konsumentów I rzędu.

Krążenie materii w zbiorniku wodnym (schemat)

       W skład tak sklasyfikowanych grup troficznych wchodzą gatunki wodnych roślin i zwierząt, zarówno niżej, jak i wyżej uorganizowanych. Podstawową rolę w rozkładzie, znajdującej się w wodzie, materii organicznej spełniają mikroorganizmy. Dzięki bakteriom saprofitycznym ( w mniejszym stopniu również dzięki grzybom i glonom) możliwe jest unieszkodliwienie i zmineralizowanie większości zanieczyszczeń znajdujących się w rzekach.

W ciekach wskutek ciągłego , wywołanego prądem mieszania się wód nie obserwujemy stratyfikacji termicznej. Potoki i rzeki mają w zasadzie równomierną temperaturę od powierzchni aż do dna. Jedynie głębokie i wolno płynące rzeki mogą mieć uwarstwienie podobne do jezior, jednakże różnice temperatur różnych warstw nie są duże. Nagrzewanie wód płynących zależy od ilości energii słonecznej, wymiany ciepła między wodą a dnem, czyli charakteru dna, ciepła wód dopływających oraz nagrzania powietrza nad wodą. To ostatnie źródło ciepła, w związku ze znaczną powierzchnią kontaktu wody z powietrzem, ma w ciekach szczególnie duże znaczenie. Dla cieków charakterystyczna jest pewna „pozioma” strefowość temperatur wody: wzrastają one wraz z odległością od źródła rzeki. Najzimniejsze wody mają przeważnie źródła, najcieplejsze - dolne biegi rzeki. Najniższe temperatury wód w naszych rzekach wynoszą około 0⁰ C i utrzymują się zwykle przez kilka miesięcy. Najwyższe wartości temperatur, notowane w lipcu nie przekraczają dwudziestu kilku stopni. Mogą występować różnice temperatur między partiami przybrzeżnymi wód rzecznych a nurtem rzek. W lecie w nurcie woda jest chłodniejsza niż przy brzegach, w chłodnych porach roku jest odwrotnie. Strefa przybrzeżna rzeki znajduje się pod wyraźniejszym wpływem temperatury brzegu niż jej nurt.

Temperatura wody wpływa w decydującej mierze na życie większości organizmów wodnych. Wahania temperatury maja wpływ na przebieg procesów fizjologicznych, a tempo tych procesów podwaja się przy podniesieniu temperatury o każde 10⁰. Od temperatury zależy tempo wzrostu, intensywność oddychania i aktywność organizmów.

Ruchy wody a więc silny prąd lub falowanie ma duże znaczenie zarówno dla samych środowisk wodnych, jak i dla warunków życia zamieszkujących je organizmów. Przy silnym ruch wód nie występuje np. osadzanie się zawiesin, podczas gdy przy słabym ruchu powstają środowiska zastoiskowe. Ruch wody wpływa na wyrównanie różnic termicznych i innych w różnych strefach środowiska wodnego. Dzięki ruchom wód dostarczany jest pokarm i tlen dla organizmów, a odprowadzane są produkty przemiany materii. W zależności od ruch wód przeprowadzony został najpowszechniej stosowany podział wód śródlądowych na płynące i stojące czyli na środowiska lotyczne i lenityczne.

Prędkość prądu w ciekach maleje od źródeł do ujścia rzeki. Zachodzą znaczne różnice w szybkości prądu w różnych partiach rzeki: przy powierzchni wody prąd jest szybszy, niż przy dnie i przy brzegach, gdzie oddziałują siły tarcia. W związku z tym powstają różne środowiska biologiczne o różnym stopniu przystosowania do działalności prądu: lotyczne charakteryzują się zespołem organizmów reofilnych, lenityczne, w których przeważają gatunki unikające silnego prądu (reokseny) i szereg środowisk pośrednich.

Woda jest doskonałym rozpuszczalnikiem występują w niej w dużych ilościach różne związki organiczne i mineralne. Mogą to być

rozpuszczone gazy - z gazów występujących w wodzie największe znaczenie dla życia mają tlen, azot i dwutlenek węgla, siarkowodór , metan i inne. Gazy te pochłaniane są przy zetknięciu się wód z atmosferą, lub też powstają w wyniku procesów chem9icznych i biologicznych zachodzących w zbiornikach i ciekach wodnych. Ilość rozpuszczonych gazów zależy o temperatury, zasolenia wód i ciśnienia atmosferycznego. Rozpuszczalność gazów w wodzie maleje wraz ze wzrostem temperatury. Każdej temperaturze odpowiada określone stężenie rozpuszczonych gazów. Przy podwyższeniu temperatury gazy mogą wydzielać się w postaci pęcherzyków.

Tlen - ma podstawowe znaczenie dla życia organizmów . Niezbędny jest do oddychania prawie wszystkim organizmom, zarówno roślinom, jak i zwierzętom, konieczny jest w procesach rozkładu i innych reakcjach chemicznych. Woda pobiera tlen przed wszystkim z atmosfery. Pochłania go górna warstwa wody, a transport w głąb zbiornika odbywa się głównie przy ruchu wody spowodowanym falowaniem. Dyfuzja czyli przenikanie, zachodzi w wodzie bardzo wolno, około 320 tys. razy wolniej niż w powietrzu. Natlenieniu wód główna rolę odgrywają wywołane przez wiatr prądy cyrkulacyjne i spowodowane zmianami temperatury prądy konwekcyjne. Drugim źródłem tlenu w wodzie jest tlen wydzielany przy fotosyntezie roślin. Ilość wydzielanego tlenu jest proporcjonalna do nasilenia asymilacji i odpowiada ilości zużytego dwutlenku węgla. Ilości tlenu wydzielane przez rośliny są bardzo duże. W lecie , w korzystnych warunkach, w miejscach silnie porośniętych roślinami, może zachodzić przesycenie wody tlenem - wokół roślin pojawiają się banieczki gazu. Szczególnie duża rola glonów jako dostarczycieli tlenu w zimie, kiedy powierzchnia zbiornika odcięta jest pokrywą lodu od powietrza. Woda pochłania tlen z atmosfery gdy jest nim nienasycona, wydziela, gdy jest przesycona. Wymiana jest tym większa, im większa jest powierzchnia zbiornika i im znaczniejsza różnica nasycenia tlenem wody i powietrza. Ilość tlenu w wodzie zależy w znacznym stopniu od temperatury, jeżeli woda jest zimniejsza tym więcej może zawierać tlenu i np. przy temperaturze blisko 0⁰C w wodzie może rozpuścić się około dwa razy więcej niż tlenu przy temperaturze 30⁰C. Ciśnienie atmosferyczne i zawartość soli wpływają również na zawartość tlenu w wodzie. W ciekach dzięki stałemu oddziaływaniu prądu panują na ogół korzystne warunki tlenowe. Tlen pobierany jest łatwo z atmosfery i bez trudu transportowany w głębsze warstwy wody. Szczególnie dobrymi warunkami tlenowymi charakteryzują się górne biegi cieków. Ale w wodach płynących może wystąpić zanik tlenu, powstający przeważnie w związku z zanieczyszczeniami, przy silnym rozkładzie materii organicznej.

Dwutlenek węgla z procesów oddechowych to jedno z ważniejszych źródeł tego gazu w wodzie. Innym źródłem dopływu CO₂ są procesy rozkładu odbywające się w mule oraz w mniejszym stopniu, dopływy CO₂ z opadami atmosfery oraz z wodami gruntowymi. Zawartość dwutlenku węgla , odwrotnie niż zawartość tlenu, jest większa w wodzie niż w powietrzu. Dwutlenek węgla występuje w wodzie nie tylko w postaci gazowej ale również w postaci nietrwałego kwasu węglowego, który szybko łączy się z innymi związkami chemicznymi, gównie z związkami wapnia , tworząc węglany i dwuwęglany. W środowiskach z dużą ilością roślin stężenie dwutlenku węgla może, podobnie jak tlenu, ulegać dużym wahaniom w ciągu doby. Dwutlenek węgla jest niezbędny w życiu roślin, jako zasadnicze źródło węgla, stanowiącego podstawowy element budowy związków organicznych. Rośliny pobierają CO₂w procesie fotosyntezy tak intensywnie, że niekiedy w ciągu dnia może on ulec w danym .środowisku prawie całkowitemu wyczerpaniu. Zapasy dwutlenku węgla odnawia się dzięki procesom oddechowym i fermentacyjnym. Wahania dobowe CO₂ są bardzo duże. Ilość CO₂ w różnych częściach i warstwach wody zbiorników zależy od wielu czynników biologicznych, a szczególnie od aktywności organizmów samożywnych, a więc intensywności ich fotosyntezy i procesów oddechowych. Dwutlenek węgla jest rozmieszczany w wodach- przy powierzchni jest go niewiele, ponieważ jest tu intensywnie pobierany przez rośliny, więcej w warstwach głębszych w związku z intensywniejszymi procesami oddechowymi. Wahania zawartości dwutlenku węgla związane są również z zawartością w wodzie wapnia i ze zmianami odczynu wody.

rozpuszczone sole mineralne zawartość soli w rzekach waha się od 0,05 do 0,6 g/dm³. Związki soli występują w różnych stosunkach ilościowych i jakościowych, zależnie od środowiska i różnorodnych zachodzących w nim procesów fizyko-chemicznych i biologicznych. Wody płynące jak i stojące, różnią się między sobą zawartością soli mineralnych. Pierwiastki wchodzące w skład soli mineralnych zużywanych prze rośliny wodne do budowy swego ciała tj. węgiel, azot, fosfor, siarka, magnez, wapń, potas, żelazo nazywamy biogenami lub nutrientami.

rozpuszczone substancje organiczne pochodzą z wydzielenia przez żywe komórki, częściowo z rozpadu komórek po śmierci organizmów, lub ze ścieków organicznych. Substancje te mają często specyficzną aktywność biologiczną, działają pobudzająco lub hamująco na procesy życiowe różnych grup organizmów. Rozpuszczone substancje organiczne użytkowane są przede wszystkim przez bakterie i grzyby, a także przez niektóre glony.

Woda jest pierwotnym środowiskiem życia, z niej wywodzą się wszystkie grupy świata organicznego.

Woda jako środowisko różni się zasadniczo od lądu i wymaga od organizmów specjalnych przystosowań, toteż w wodach tworzą się zupełnie inne zespoły niż na lądzie. Dzięki dużej gęstości wody organizmy mogą znajdować warunki do życia w całej objętości toni wodnej. Organizmy te są przystosowane do warunków, jakich wymaga przezwyciężanie przy poruszaniu się dość znacznego oporu wody związanego z jej lepkością i gęstością. Dzięki doskonałym zdolnością wody jako rozpuszczalnika, większość substancji pokarmowych roślin znajduje się w roztworze, z którego roślina może je pobierać z całą powierzchnia ciała. Także i substancje organiczne wydalane przez organizmy woda szybko rozpuszcza i przenosi. Organizmy obumarłe są zjadane częściowo przez inne organizmy, część z nich odkłada się w osadach, ale większość z nich ulega samo rozpuszczeniu i rozkładowi bakteryjnemu, wchodzi znów do roztworu i użytkowana jest przez inne organizmy. Wskutek pionowego układu ciśnienia, temperatury, światła, a więc także i własności chemicznych wód, zbiorników wodnych dzieli się na szereg stref, które tworzą różne środowiska zamieszkałe przez odpowiednio zróżnicowane i przystosowane zespoły organizmów.

W zależności od: prędkości przepływu, temperatury i chemizmu wody oraz głębokości, nasłonecznienia i rodzaju podłoża środowisko rzeczne stwarza wyodrębnione nisze ekologiczne. Są one opanowane przez plankton, nekton, neuston, pleuston, bentos, peryfiton, psammon i makrofity. Zespołów tych nie określają jednoznaczne granice i populacje gatunków; wzajemnie się przenikają i uzależnione są od dominacji, preferowanych przez nie czynników biotycznych. Wraz z tymi czynnikami równowaga biocenotyczna rzek podlega cyklicznym fluktuacjom wegetacyjnym; dobowym i sezonowym. Zależności troficzne między ekologicznymi zespołami biocenoz wodnych określające sposób przemiany materii i miejsce ich występowania w środowisku rzecznym przedstawia poniższy rysunek.

Zespoły ekologiczne wód śródlądowych (bez zachowania skali wielkości)

      Zanieczyszczenia rzeki ściekami organicznymi zmieniają chemizm i trofizm wody. Ulega zmianie skład gatunkowy i populacyjny przedstawionych powyżej zespołów ekologicznych. Zachodzące w biocenozie rzecznej przemiany są odzwierciedleniem stanu czystości wody, który można określić nasilonym występowaniem określonych gatunków flory i fauny.

Plankton

Plankton jest to zespół drobnych najczęściej organizmów wodnych, roślinnych i zwierzęcych, unoszących się swobodnie w wodzie, albo pozbawionych zdolności aktywnego ruchu, albo poruszających się, ale niezdolnych do przeciwstawienia się silniejszym prądom wody.      

Niższe organizmy roślinne i zwierzęce nie są zdolne do przeciwstawienia się prądowi wody, dlatego w rzece występuje wraz z unoszonym sestonem tychoplankton, który jest odmianą planktonu właściwego, powstałą przez porwanie prądem organizmów związanych z dnem rzeki lub osiadłych na różnych podłożach.      W leniwie płynących wodach powyżej spiętrzeń przeważają glony (Algae), tworzące fitoplankton, a między nimi najliczniej występują zielenice (Volvox, Pandorina, Eudorina, Chlorella) i sinice (Microcystis, Aphanizomenon, Anabaena), rzadsze są okrzemki (Pennales) i bruzdnice (Ceratium). Mikrofaunę, czyli zooplankton tworzą: wrotki (Keratella, Synchaeta, Polyarthra, Trichocerca, Filinia, Rotatoria), widłonogi (Eudiaptomus, Chydorus), wioślarki (Bosmina, Daphnia, Mesocyclops) oraz liczne gatunki pierwotniaków (Protozoa).
      Pokarmem dla planktonu jest seston. Wchodząca w jego skład zawiesina organiczna zawiera duże ilości materii allochtonicznej, a w niej m.in. biogeny pochodzące z nieoczyszczonych ścieków i przenawożonych użytków rolnych. Wśród organizmów planktonowych licznie występują formy drapieżne, jak np.: jednokomórkowe orzęski (Ciliata), których przykładem jest powszechnie znany pantofelek (Paramecium) oraz skorupiaki z równie znaną (jako akwariowa karma) dafnią - rozwielitką (Daphnia).
      Bakterie (Bacteriophyta) unoszone w wodzie to bakterioplankton, który ze względu na wielkość (poniżej 5 µm) tworzących go organizmów, nazywany jest zamiennie ultraplanktonem.

Przedstawiciele planktonu wód śródlądowych (bez zachowania skali wielkości)

Nekton

      Nekton składa się ze zwierząt wodnych, pływających w rzece w sposób aktywny. Oprócz ryb (Pisces) i smoczkoustych minogów (Lampetra) do nektonu zalicza się wszystkie zwierzęta kręgowe, które bytują trwale lub okresowo, ze względu na miejsce rozrodu czy zdobywania pokarmu w zbiornikach wodnych. Zwierzęta te posiadają szczególne przystosowania do pływania, nurkowania i żerowania w wodzie.
Neuston

       Neuston tworzą organizmy, które wykorzystują zjawisko napięcia powierzchniowego oraz czynniki występujące na granicy faz wody i powietrza. Czynnikami tymi są; różnice temperatur, dobre natlenienie, obecność pływających cząstek pokarmowych, nasłonecznienie oraz zatrzymywanie dzięki temu ostatniemu większości promieni nadfioletowych UV i podczerwonych IR.
      W zależności od środowiska (fazy) powietrznego lub wodnego, neuston dzieli się na: epineuston, grupujący organizmy żyjące na powierzchni wody i hyponeuston, do którego należą organizmy preferujące życie podwodne.

Organizmy błonki powierzchniowej (bez zachowania skali wielkości)

      Neuston jest bardzo zróżnicowany pod względem składu biologicznego. Należą do niego: bakterie , m.in. żelaziste (Thiobacills ferroxidans) i siarkowe (Tiothrix); glony neustonowe:; głównie z gromady złotowiciowców (Chrysophyta), zielenic (Chlorophyta); liczne gatunki pierwotniaków (Protozoa) i wrotków (Rotatoria) oraz niektóre stadia rozwoju przejściowego i postacie dorosłe /imago/ wyższych form zwierzęcych, które można obserwować również w domowych akwariach. Nisze ekologiczne neustonu rzecznego wykorzystują np.płocie (Rutilus) w okresie rozwoju larwalnego. Całkowitych przeobrażeń dokonują w nim owady; m.in. pluskwiaki wodne (Heteroptera), a z nich nartniki (Hydrometra) i grzbieto-pławki (Notonecta) oraz duże chrząszcze kałużnice (Hydrous) i znacznie mniejsze od nich krętaki (Gyrinus).
      Neuston jako zbiorowisko jest formą nietrwałą, ale dla określonych gatunków stanowi jedyny i wyłączny sposób bytowania.

Pleuston

      W skład pleustonu wchodzą rośliny pływające unoszące się swobodnie na powierzchni wody. Są trwale przystosowane do oddychania tlenem, zarówno tym rozpuszczonym w wodzie, jak i pobieranym z powietrza. Należą do nich rośliny naczyniowe: rzęsowate (Lemnaceae), żabiściek pływający (Hydrocharis morsus ranae), salwinia pływająca (Salvinia natans) i inne oraz nitkowate glony.

Pleustonowe rośliny pływające (bez zachowania skali wielkości):
1 - rzęsa, 2 - salwinia, 3 - żabiściek, 4 - pływacz

       U wymienionych roślin naczyniowych korzenie są zredukowane i pełnią rolę stateczników, ale w sprzyjających warunkach reobiontycznych mogą roślinę przytwierdzić do żyznego podłoża. Tworzą się wówczas podwodne łąki rdestnic (Potamogeton), moczarek (Elodea), rzęśli (Callitriche), włosieniczników (Batrachium) itp. Przystosowania tych roślin polegają też na szczególnej budowie liści, których tkanki składają się głównie z miękiszu powietrznego, oraz na zdolnościach do rozmnażania się przy wykorzystaniu prądu wody. Niesione prądem rzeki pyłki kwiatowe rogatka (Ceratophyllum) lub rzęśli - to przykład hydrogamii, a możliwość wegetatywnego rozrastania się z małego kawałka pędu lub liścia dotyczy większości roślin wodnych.
      Odrębnym przystosowaniem charakteryzuje się pływacz (Utricularia), którego wąskie listki zaopatrzone w pęcherzyki powietrzne polepszają pływalność i służą jako pułapki do chwytania drobnych zwierząt wodnych .
      Glony, które tworzą swobodnie pływające kolonie tzw. cenobia to, np. skrętnice (Spirogyra crassa, S. tenuissima, S. decimina), płócznie (Hydrodictyon reticulatum), gałęzatki (Cladophora glomerata), różnowiciowce (Dinobryon cylindricum, Tribonema minus ), zielenice właściwe (Ulothrix zonata, Pediastrum boryanum), sinice (Anabaena cylindrica, A. constricta, Oscillatoria chlorina, O. lauterboni) i inne. Cenobia te, uformowane w pływające dla utrudnienia opadnięcia na dno płaty, powstały z połączenia się pojedyńczych komórek glonów planktonowych przy pomocy wypustek lub galaretowatego śluzu.
      Pleuston mogą tworzyć też mszaki , których przedstawicielem jest wątrobowiec (Ricciocarpus natans).

Bentos

      Jest to zróżnicowany zespół organizmów zwierzęcych, bakterii i glonów żyjących na dnie zbiorników wodnych. W zależności od rodzaju dennego podłoża, które może być: muliste, piaszczyste, żwirowate lub kamieniste - w skład bentosu wchodzą organizmy o różnych sposobach poruszania się i odżywiania. Pokarm dla tych organizmów stanowi trypton. Jest to transportowana przez rzekę wraz z rumowiskiem, materia allochtoniczna z udziałem detrytusu pochodzenia rzecznego, na który składają się szczątki roślin, liście, odchody zwierząt itp.
     W warstwie dennej i przydennej zachodzi większość procesów metabo-licznych, których skutkiem jest m.in. intensywne samooczyszczanie. Szczególne znaczenie w bentosie mają bakterie, które są najważniejszym ogniwem w łańcuchu pokarmowym detrytusożerców. Dzięki ich działalności bogate energetycznie związki, powstające w wyniku rozkładu martwych substancji organicznych i powracające do obiegu materii, stają się podstawą produkcji pierwotnej każdej biocenozy. Całkowicie zmineralizowany detrytus staje w tej postaci dostępny dla roślin. Detrytus, będący pokarmem zwierząt może być tylko częściowo rozłożony, ponieważ metabolizm konsumentów dysponuje układami trawiennymi i wydalniczymi. Niewielka przyswajalność pokarmu, powoduje jego ponowny powrót do detrytusu w postaci odchodów, w stanie stosunkowo mało zmienionym.

Przystosowania organizmów bentosowych: fitracja małża

      Wyższe formy zwierzęce wchodzące w skład bentosu, które wykorzystują jako pokarm zawartą w unoszonej zawiesinie materię organiczną, są głównie filtratorami . Jest to specyficzny dla biocenoz wodnych sposób odżywiania się. Przystosowane są do niego drobne skorupiaki: widłonogi (Eudiaptomus gracilis) i wioślarki (Daphnia longispina, D. hylalina, Bosmina, Ceriodaphia, Diaphanosoma) oraz małże (Bivalvia), wrotki (Rotatoria), mszywioły (Plumatella), larwy ochotkowatych (Chironomus) i chruścików (Trichoptera). Filtratorami są też pijawki (Hirudinea) i zagrzebane w mule stadia larwalne minogów (Lampetra).
      Sprawność tego naturalnego oczyszczania rzek jest bardzo duża, ponieważ w 1 dm3 wody znajduje się kilka tysięcy osobników zooplanktonu, zaś przydenne małże przefiltrowywują zależnie od swej wielkości 50 - 400 cm3 wody na godzinę.
      Organizmy bentosu mogą stosunkowo aktywnie żerować na dnie rzeki dzięki wykształconym w różnym stopniu możliwościom przemieszczania się. Bakterie poruszają się dzięki rzęskom, a większość pierwotniaków i glonów może to czynić za pomocą organelli wiciowych lub wypustek. Szczególną formę aktywności w poruszaniu się po dnie wykazują okrzemki, które przez otworki pancerzyka wydzielają na zewnątrz śluz, co powoduje przesuwanie komórki organizmu. Wyżej uorganizowane zwierzęta pełzają, kroczą, biegają, a niektóre nawet skaczą po dnie na znaczne odległości dzięki posiadanym układom oddechowo-odrzutowym.

Peryfiton

      Peryfiton, podobnie jak bentos, stanowi zespół organizmów wodnych, które aktywnie uczestniczą w przetwarzaniu detrytusu oraz materii alochtonicznej; rozpuszczonej i cząsteczkowej. Ciągłe dostarczanie z prądem rzeki zawiesiny pokarmowej osiadającej na organizmach przytwierdzonych do różnego rodzaju podłoży stwarza korzystne warunki dla przebiegu metabolizmu rzecznego.

Przedstawiciele organizmów przytwierdzonych stale (a) lub okresowo (b) do podłoża

      Podstawę peryfitonu stanowią glony, które przyjmując wielopostaciowe formy kolonizują na całej długości środowisko rzeczne. Glony osiadłe na podłożu, narażone na mechaniczne uszkodzenie czy oderwanie, mają postać opływową tj. poduszeczkowatą: pokrywającą lub obejmującą podłoże (Rhodoplax schinzii, Eunotia, Diatoma, Epithemia, Cocconeis) albo odwrotnie; posiadają długie, wiotkie plechy poddające się prądowi wody (Achnantes, Rhoicosphaenia).
      Między zbiorowiskiem glonów przebywają inne organizmy peryfitonu. Należą do nich: pierwotniaki, gąbki (Spongilla lacustris), stułbie (Hydra vulgaris), wirki (Turbellaria), skąposzczety (Stylaria,Tubifex), nicienie (Nematoda), mięczaki (Lymnaea stagnalis, Planorbis vortex) i mszywioły (Plumatella). Są to zwierzęta osiadłe lub poruszające się wewnątrz zbiorowiska. Przykładem peryfitonu są również glony i mięczaki zasiedlające podwodne elementy ruchomych obiektów lub zwierząt. Na rysunku przedstawiono racicznice (Dreissena) przytwierdzone do muszli szczeżui (Antodonta) i wędrujące wraz z nią po mulistym dnie zbiornika.

Psammon

      Mikroorganizmy zamieszkujące przestrzenie między ziarnami piasku stale zalanego wodą lub choćby wilgotnego noszą nazwę psammonu. Psammon rzeczny jest nietrwały wskutek wahań wody i wymywania. Woda rzeczna w szczelinach piasku stanowi substrat pokarmowy dla przebywajacych w tych niszach ekologicznych bakterii, glonów, pierwotniaków (Rhizopoda), wrotków, brzuchorzęsków (Gastrotricha), nicieni, skąposzczetów, niesporczaków (Tartigrada), widłonogów (Copepoda) itp.

Przedstawiciele psammonu (z zachowaną skalą wielkości):
1 - wrotki, 2 - brzuchorzęski, 3 - niesporczaki, 4 - nicienie, 5 - widłonogi

      Organizmy te, żywiące się glonami i detrytusem, doprowadzają przez użyźnienie wynurzonych piaszczystych ławic do sukcesji roślinnej. Tak zapoczątkowana naturalna fitozabudowa może zamienić w efekcie końcowym te ruchome ławice w bardziej stabilne kępy, które decydująco wpływają na dalszą morfologię rzeki.

Makrofity

      Do makrofitów należą rośliny wodne związane z podłożem. Oprócz roślin naczyniowych w skład zbiorowisk makrofitów wchodzą glony ramienice (Chara) i mchy wodne (Fontinalis). Rozwój roślinności w korycie rzeki jest uzależniony od dwóch podstawowych kryteriów fizycznych: od prędkości wody i od jej głębokości.
     Kryterium prędkości dzieli rośliny wodne na trzy grupy: gatunki reobiontyczne, preferujące wody szybko płynące (0,7 - 1,2 m/s), gatunki reofilne, rosnące przy prędkościach umiarkowanych (0,2 - 0,7 m/s) i gatunki reokseniczne wybierające siedliska pozaprądowe. Określone tym nadrzędnym kryterium, występowanie roślin charakteryzuje się kolejnym podziałem, czyli stopniem zanurzenia w wodzie.
      Biotyczne czynniki to: temperatura, odczyn, zasolenie, nasłonecznienie i trofia wód. Wpływają one na zróżnicowanie intensywności rozwoju i składu gatunkowego wewnątrz powyższych podziałów. Mogą służyć m.in. jako wizualne spektra badania czystości wód, albowiem rośliny wodne, ze względu na łatwość dokonywania na nich obserwacji, są doskonałymi bioindykatorami.

Cechą charakterystyczna rzek jest duża zmienność ich koryta, brzegów i dna Wiąże się to głównie z dużymi zmianami poziomu wody, których są przyczyną powodzie okresy suszy, niszczące wiele środowisk wód płynących. W wodach płynących , szczególnie w górnym ich biegu, wymiana między lądem a wodą jest dużo większa niż w wodach stojących. Wody płynące stanowią system „otwarty” złączony silnie z ekosystemami lądowymi.

Rzeki podlegają wpływom człowieka, brzegi rzek są regulowane, umacniane i zabudowywane, co zamienia je niejednokrotnie w środowisko zupełnie pozbawione życia organicznego.

Warunki życia organizmów w rzekach reguluje prąd i odwrotnie proporcjonalna do szybkości prądu temperatura, niższa w górnych biegu rzeki, najwyższa przy ujściu. Proporcjonalana do szybkości prądu jest zawartość tlenu w wodzie, najwięcej tlenu mają wody górskiego biegu rzeki, najmniej tlenu jest w jej dolnym biegu. W pobliżu źródeł cieki maja prąd szybki, turbulencyjny, woda pieni się, rozbija o kamienie.

Rys.

Uregulowany odcinek rzeki nizinnej: a - linia brzegu przed regulacją, b - tamy podłużne równoległe, c - opaski brzegowe, d - tamy poprzeczne, e - wędrujące ławice piaskowe, f - obszary zamulone, g - nurt pierwotny, h - nurt wtórny

 

 

    Nie uregulowana rzeka płynie po terenie płaskim wieloma odnogami w sposób bardzo kręty, tworząc głębokie pętle - zakola; brzeg wklęsły jest rozmywany, wypukły - namywany (zachodzi tu odkładanie rumowiska); wysokie wody skracają sobie drogę - ryją nowe, prostsze koryto pozostawiając częściowo, a z czasem całkowicie odcięte starorzecza.

 

 

 

  

    Rośliny kwiatowe w rzekach nizinnych są liczniejsze niż w potokach i rozwijają się w strefie przybrzeżnej .

Roślinność wyższa zakorzeniona rozwija się w odcinkach rzek wolno płynących; w rzekach o stabilnym przepływie (małej jego zmienności). W niewielkich i bardzo powolnie płynących rzekach o bardzo małej zmienności poziomu roślinność może zarastać cały przekrój koryta. Znacznie wtedy hamuje szybkość prądu. Mogą tam występować rośliny o liściach pływających. Rośliny (makrofity i peryfiton) kumulują substancje biogenne i wobec tego w pewnym stopniu zubożają wodę, wzmagają też sedymentację i utrzymywanie się osadów dennych wraz z zawartymi w nich substancjami (biogennymi, toksycznymi itd.). W klimacie umiarkowanym wszystko to ma miejsce w okresie od późnej wiosny do wczesnej jesieni. Rośliny zamierają i rozkładają się jesienią, a zawarte w nich substancje w formie rozpuszczonej i detrytusu, a także osady denne, spływają z biegiem rzeki. Także wysokie wody w ciągu sezonu mogą niszczyć roślinność i transportować zarówno ją, jak i osady denne.

 

 

Temperatura

 

Temperatura jest czynnikiem , od którego zależy występowanie w danym miejscu odpowiedniego gatunku organizmów . Zmiana tego czynnika wpływa na potencjał konkurencyjny współwystępujących gatunków . Temperatura ma rozstrzygający wpływ na prędkość przebiegu reakcji chemicznych , a zatem również procesów fizjologicznych np.: może skracać czas potrzebny do rozwoju ikry rybiej .

W wodach płynących występuje charakterystyczna zmienność temperatury wzdłuż biegu rzeki . Wraz z rosnącą odległością od źródeł , temperatura płynącej wody zbliża się wyraźnie do średniej temperatury powietrza .

Amplituda temperatur zależy od ilości transportowanej wody . Niewielka masa wody w małym cieku łatwo ogrzewa się w ciągu dnia w wyniku działania promieni słonecznych i ulega znacznemu ochłodzeniu w nocy . W małej rzece dobowe wahania temperatury mogą wynosić 6Ⴐ C .

W zbiornikach wodnych występuje pionowy układ strefowy temperatur . Wyróżniamy warstwę wody ciepłej i zimnej oraz leżącą pomiędzy nimi warstwę skoku termicznego. Jest to strefa największych zmian temperatury wraz z głębokością .

Duża pojemność cieplna wody tłumi wahania temperatury .

Prąd

 

    Prąd jest czynnikiem powodującym mieszanie się wody . W zbiornikach jest on wywołany różnicą gęstości wody i działaniem wiatru . Przy czym wiatr powoduje mieszanie się powierzchniowych mas wód .

W wodach płynących prąd jest jednokierunkowy . Jest bardzo silnie działającym czynnikiem selekcyjnym . Jego prędkość decyduje o jakości podłoża i możliwości jego zasiedlania .

W dużych strumieniach i rzekach szybkość prądu może być tak mała , że powstają warunki zupełnie takie same jak w stojącej wodzie . I odwrotnie , działanie fal wzdłuż skalistych lub piaszczystych brzegów jezior może stworzyć warunki zupełnie podobne do warunków panujących w strumieniu . Jednak prąd jest czynnikiem , który sprawia , że istnieje znaczna różnica między życiem w strumieniach i w stawie . Szybkość prądu zależy od wielkości spadku , szorstkości podłoża oraz głębokości i szorstkości łożyska.

 

Tlen

 

    Tlen jest czynnikiem ograniczającym możliwość bytowania organizmów w wodzie . Tlen pochodzi z wymiany z atmosferą lub z fotosyntezy roślin zielonych i sinic .

W wodach płynących najwięcej tlenu jest w wodach górnego biegu rzeki a najmniej dolnym biegu .

W zbiornikach wodnych jak jezioro można wyróżnić 2 strefy : 

prześwietloną , w której przeważa synteza substancji organicznej i produkcja tlenu oraz strefa w której materia organiczna ulega rozkładowi , a tlen jest zużywany .

Rozmieszczenie tlenu w zbiorniku wodnym jest jednym z najważniejszych czynników abiotycznych określających występowanie i rozmieszczenie organizmów . Obecność tlenu wyznacza zasięg strefy możliwej do zasiedlenia przez większość organizmów .

Nasłonecznienie

   Światło jest czynnikiem , które ma podstawowe znaczenie przede wszystkim dla roślin samożywnych żyjących w wodzie , ale także dla zwierząt , zwłaszcza posługującym się wzrokiem . Promienie świetlne padające na powierzchnię wody częściowo się od niej odbijają , a częściowo przenikają w głąb . Ilość wpadających promieni zależy od ich kąta padania . Czyli więcej światła wnika do wody w porze południowej niż rano i wieczorem , więcej latem niż w innych sezonach . W częściach przybrzeżnych wód oraz w małych obiektach wodnych , ilość docierającego światła może być dodatkowo ograniczona przez zacienienie ( drzewa , budynki, wzgórza , skarpy itp.) W wodzie promienie światła ulegają pochłanianiu przez cząsteczki wody , a szczególnie przez cząsteczki sestonu , a także substancji rozpuszczonych , zwłaszcza barwnych .

Najsilniej jest pochłaniane promieniowanie o falach długich ( czerwone i podczerwone ) oraz krótkich ( ultrafioletowe , fioletowe ) .

Ilość i jakość światła dochodzącego do poszczególnych głębokości ma istotny wpływ na to , jakie organizmy , zwłaszcza producenci , w tym fitoplankton , tam się rozwijają i jakie są ich stosunki ilościowe .

Głównym czynnikiem decydującym o ilości światła przenikającego w wodzie jest ilość sestonu czyli zawiesiny utrzymującej się w toni wodnej , który najsilniej pochłania światło. W jeziorach , stawach i zbiornikach zaporowych o długim czasie retencji jest to głównie seston autochtoniczny ( fito- i zooplankton , detrytus ). W rzekach i w zbiornikach o krótkim czasie retencji wody okresowo także zawiesina allochtoniczna , zwłaszcza po ulewnych opadach powodujących spływ zawiesin z lądu . Po silnych wiatrach , zwłaszcza w zbiornikach płytkich , ilość zawiesiny w wodzie może znacznie wzrastać zmącenia osadów dennych . W rzekach i zbiornikach zaporowych ilość zawiesiny zwykle silnie wzrasta na pewien czas po ulewnych deszczach i spływach drobnych cząstek gleby .

Przy silnym rozwoju fitoplanktonu zachodzi zjawisko samozacieniania i konkurencji o światło .Fitoplankton może również ograniczać , przez zacienianie , rozwój mikrofitów zanurzonych .Najczęściej jednak przepuszczalność promieni słonecznych zależy od ilości sestonu autochtonicznego, fito- i zooplanktonu i ich pochodnych.

 

Wstęp

W czasach szybkiego rozwoju przemysłu i degradacji środowiska naturalnego przez człowieka trzeba pamiętać o słowach Arystolesa ''Nadszedł czas, aby zrozumieć, że przyroda bez człowieka będzie istniała, ale człowiek bez przyrody nie”.

Nieodpowiednie gospodarka zasobami naturalnymi może prowadzić do nieodwracalnych szkód oraz pozbawić przyszłe pokolenia piękna otaczającej nas przyrody.

Już Bolesław Chrobry zajął się ochroną przyrody poprzez ograniczenie połowu bobrów.

Gwałtowne uprzemysłowienie przyczyniają się do zaniku naturalnych ekosystemów m.in. wodnych. Aby powstrzymać ten niekorzystny proces celowe jest tworzenie rezerwatów.

1. Środowisko geograficzne powiatu jarocińskiego

Projektowany rezerwatu wodny „Źródlisko Borowiec” położony będzie na terenie powiatu jarocińskiego, poniżej została przybliżona jego krótka charakterystyka.

1.1. Powiat jarociński na tle województwa wielkopolskiego

Powiat jarociński leży w środkowej części województwa wielkopolskiego, granicząc z powiatem: średzkim, wrzesińskim, pleszewskim, krotoszyńskim, śremskim i gostyńskim (rycina 1).

Powiat położony jest na Nizinie Południowowielkopolskiej, głównie w regionie Wysoczyzny Kaliskiej oraz Równiny Rychwalskiej (rejonizację województwa wielkopolskiego ukazuje rycina 2). Na północy granicę stanowi rzeka Warta, na zachodzie Obra oraz częściowo na wschodzie Prosna. Pozostałe granice zostały ukształtowane w wyniku powiązań historycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych tegoż obszaru.

Powierzchnia powiatu jarocińskiego „wynosi 587,7 km²”¹ , w tabeli 1 zestawiono ją z powierzchniami powiatów ościennych. Tworzą go dwa miasta: Jarocin i Żerków oraz cztery gminy: Jarocin(podzielona na 23 sołectwa), Żerków(21 sołectw), Kotlin(12 sołectw) i Jaraczewo(22 sołectwa)-(rycina 3).

1.2. Środowisko przyrodnicze

Rzeźba terenu na obszarze powiatu jest bardzo urozmaicona. Szczególnie malowniczy krajobraz występuje w gminie Żerków (tzw. „Szwajcaria Żerkowska”). W środkowej części gminy znajdują się Wzgórza Żerkowskie. Wysoczyzna Kaliska zajmuje południe powiatu, której teren jest bardzo monotonny. Całość obszaru budują osady czwartorzędowe. W gminie Żerków eksploatowane są złoża gazu ziemnego. Powiat znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. Odznacza się stosunkowo niewielką zasobnością wód powierzchniowych. Osiowym ciekiem powiatu jest rzeka Lutynia. Na tym obszarze spotykamy gleby bielicowe i brunatne. „Blisko 65% powierzchni omawianego terenu to grunty orne, lasy i tereny leśne zajmują łącznie 10 688,3 ha powierzchni”², co stanowi nieco powyżej 18 % pokrycia całego terytorium-(rycina 4), w tabeli 2 zestawiono użytkowanie gruntów w powiecie jarocińskim i ościennych. Na omawianym obszarze występują zwierzęta typowe dla nizinnych obszarów Polski.

1.3. Społeczność

W powiecie jarocińskim mieszka ponad „70 tys. osób, ponad połowa (około 62 %)”³ przebywa na terenie miejsko - wiejskiej gminy Jarocin. Większość ludności powiatu mieszka na wsiach (ponad 60 %). 59% ludności powiatu znajduje się w wieku produkcyjnym, 27 % przedprodukcyjnym, natomiast zaledwie 14% stanowią osoby w wieku poprodukcyjnym (tabela 3 i wykres 1). Przyrost naturalny na terenie powiatu w roku 1999 był dodatni i wynosił - 1,41‰.

1.4. Gospodarka

W 2002 roku na terenie powiatu jarocińskiego odnotowanych w rejestrze REGON było 4834 podmiotów gospodarczych.

Sfera gospodarcza miasta Jarocin znacznie wyróżnia się na tle powiatu, jest bogata i różnorodna. Przemysłowy charakter miastu nadają głównie fabryki reprezentujące branże: elektromaszynową, drzewną, meblową, odzieżową i materiałów budowlanych.

W gminie Żerków największym zakładem jest Kopalnia Gazu Ziemnego „Radlin”, która powstała w oparciu o bogate złoża gazu. Przemysł w gminie Kotlin reprezentowany jest przede wszystkim przez gałąź przetwórstwa rolno - spożywczego, a mianowicie zakład przetwórstwa owocowo warzywnego „Kotlin” Sp. z o.o. Natomiast w gminie Jaraczewo nie występują duże zakłady produkcyjne i przemysłowe.

2. Formy ochrony przyrody w Polsce i w powiecie jarocińskim

2.1. Ochrona przyrody

„Ochroną przyrody nazywamy wszelkie działania zmierzające do zapewnienia trwałości, odnawialności oraz właściwego użytkowania ożywionych i nieożywionych składników przyrody: populacji i biocenoz wraz z ich siedliskiem, jak również całych krajobrazów poprzez tworzenie różnych form ochrony przyrody” ⁴.

2.2. Formy ochrony przyrody w Polsce

• Parki narodowe - obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, społecznymi, naukowymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe (w Polsce są 23 parki);

• Rezerwaty przyrody - obszary objęte prawną ochroną dla zachowania ekosystemów naturalnych lub półnaturalnych mających istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych, „uznanie za rezerwat przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, położenie, przebieg granicy i otulinę” ⁵(rezerwaty, parki narodowe i krajobrazowe w Wielkopolsce ukazuje rycina 5);

• Parki krajobrazowe - obszary objęte ochroną ze względu na wyjątkowe wartości jego środowiska przyrodniczego lub wysokie walory estetyczno-widokowe, kulturowe, historyczne lub turystyczne. Celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja oraz udostępnienie tych wartości, w warunkach racjonalnej gospodarki człowieka.

• Obszary chronionego krajobrazu - tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

• Obszary Natura 2000 - tereny specjalnej ochrony ptaków oraz siedlisk przyrodniczych, jak i również części lub całości obszarów objętych innymi formami ochrony przyrody.

• Pomniki przyrody - „pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie”⁶ .

• Stanowiska dokumentacyjne - obszary przyrody nieożywionej obejmująca utwory geologiczne ważne dla nauki i dydaktyki; m. in.: profile geologiczne, warstwy zawierające obfite nagromadzenia skamieniałości, miejsca, z których pochodzą nowo odkryte gatunki fauny lub flory kopalnej.

• Użytki ekologiczne - „zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej naturalnych zbiorników wodnych, śródpolnych i śródleśnych "oczek wodnych", kęp drzew i krzewów, bagien, torfowisk, wydm, starorzeczy, wychodni skalnych, skarp, kamieńców i nie użytkowanych gospodarczo płatów roślinności”⁷ .

• Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - „fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne” ⁸.

• Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów - „zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem” ⁹oraz zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

2.3. Formy ochrony przyrody w powiecie jarocińskim

2.3.1. Obszar chronionego krajobrazu

„Wojewódzka Rada Narodowa w Kaliszu w dniu 29 września 1989 podjęła Uchwałę Nr XII/74/89 w sprawie ustalenia Obszaru Chronionego Krajobrazu „Szwajcaria Żerkowska” na terenie ówczesnego województwa kaliskiego i zasad korzystania z tego obszaru” ¹⁰. Uchwałę tę potwierdzono w 2001 r.

2.3.2. Park krajobrazowy

„Dnia 17 października 1994 r. zarządzeniem Wojewodów Kaliskiego i Poznańskiego utworzono Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy” ¹¹.

Na terytorium powiatu park zajmuje powierzchnię 8.680 ha, z czego 1.816 ha to tereny leśne, 755 ha trwałe użytki zielone, 5,946 ha to grunty orne, a 36 ha znajduje się pod wodami. Łącznie z terenami znajdującymi się w granicach powiatów średzkiego i wrzesińskiego powierzchnia parku zajmuje 15.640 ha.

2.3.3. Pomniki przyrody

Rejestr pomników przyrody powiatu jarocińskiego zawiera „94 pozycje i obejmuje: w mieście i gminie Jarocin 27 obiektów (15 dębów, 2 lipy, 7 sosen, 12 świerków, 5 platanów, 2 klony, 3 jesiony, grab oraz miłorząb, a także aleję dębową i dwa głazy narzutowe), w mieście i gminie Żerków 21 obiektów (10 jesionów, 4 topole, 15 dębów, grab, klon oraz park i lasek bukowy); w gminie Jaraczewo 12 obiektów (6 dębów, 2 lipy, 2 wiązy, sosna, olsza oraz stanowisko bluszczu pospolitego); w gminie Kotlin 34 obiekty (31 dębów, 9 wiązów, 3 sosny, 7 klonów, platan, jesion, lipa, jabłoń oraz park wiejski)” ¹².

3. Rezerwat wodny „Źródlisko Borowiec”

3.1. Położenie

Rezerwat przyrody pod nazwą „Źródlisko Borowiec” obejmowałyby grunty leśne, łąki, wody oraz tereny podmokłe o powierzchni 8,98 ha położone w zachodniej części gminy Jarocin, w powiecie jarocińskim województwa wielkopolskiego. Jego lokalizacja została ukazana na rycinie 6, administracyjnie położony byłby na północnych terenach wsi sołeckiej Witaszyce; w bliskości gruntów wsi Wola Książęca - od wschodu, Hilarów - od północy oraz Witaszyczki - od zachodu. Stosunkowo niedaleko znajduje się najważniejszy ośrodek regionu - Jarocin (ok. 5 km). Południowa granica rezerwatu przebiega na Lutyni, natomiast północną, południowo-zachodnią i południowo-wschodnią naturalną granicę stanowi dział siedlisk leśnych: łąki i lasu oraz zrąb leśny. Jednakże musiano również wydzielić sztuczne granice ciągnące się na północnym-zachodzie i północnym-wschodzie - niemożliwe było w tych miejscach wyznaczenie granic naturalnych.

Projektując rezerwat miałem na celu ochronę unikalnych warunków hydrograficznych: fragment Lutyni wraz z meandrami oraz przepiękne źródlisko i potok długości 160 metrów uchodzący do Lutyni. Jednakże należy również zwrócić uwagę na inne biotyczne i abiotyczne elementy przyszłego rezerwatu.

3.2. Etymologia nazwy rezerwatu

Przed rozpoczęciem opracowania należało wybrać odpowiednią nazwę dla przyszłego rezerwatu. Początkowo miał być to rezerwat wodny „Źródełko słupeckie”, wykorzystując utartą zwyczajowo nazwę źródła. Jednakże w takcie prac okazało się, że opisywany teren znajduje się w gminie Jarocin. Dlatego opierając się na lokalnej nazwie określającej las położony na terenie Witaszyc i Woli Książęcej: „Borowiec”, nadałem nazwę: „Źródlisko Borowiec”, chcąc również wyeksponować najważniejszy element rezerwatu, jakim jest źródlisko.

3.3. Rys historyczny

Przeprowadzone badania wykazały, że nie istnieją dokumenty historyczne oraz podania ludowe dotyczące źródliska, jak i również jakichkolwiek innych obiektów znajdujących się na terenie przyszłego rezerwatu - istnieją jedynie wzmianki odnoszące się do Lutyni, jednakże nie są to fakty opisujące fragment rzeki przepływającej przez opisywany obszar. Wszelkie informacje dotyczące przeszłości źródliska zaczerpnąłem z rozmowy przeprowadzonej z Leszkiem Bajdą - miłośnikiem przyrody i opiekunem miejsc przyrodniczo cennych powiatu jarocińskiego oraz okolicznymi mieszkańcami.

Historia źródliska sprzed roku 1942 znana jest tylko przez najstarszych mieszkańców okolic, którzy twierdzą, iż przeszło 60 lat temu wody źródła wybijały „jednolitym i dość sporym strumieniem” tworząc niewielki potok. Jednakże prace podjęte w 1942r. przez zamieszkujących pałac w Woli Książęcej Niemców doprowadziły do zmiany charakteru źródliska, który od tamtej pory nie uległ już więcej razy zmianie. Po dziś dzień widoczne są efekty ingerencji człowieka w środowisko naturalne, wody źródliska nie wybijają w jednym widocznym punkcie tylko pojedynczymi kroplami przenikają przez przepuszczalne warstwy ziemi zbierając się w niewielkie stróżki tworzące strumień. Plany budowy basenu rekreacyjnego zaginęły wraz z zakończeniem działań II wojny światowej i opuszczeniem terenów Woli Książęcej przez ludność niemiecką.

W latach 70. minionego wieku ludzie ponownie zaczęli się interesować wykorzystaniem wód źródliska. Prezes witaszyckiej cukrowni (dziś już nieistniejącej) - Jan Tyczewski powziął plany wykorzystania dla potrzeb zakładu wody pochodzące ze źródliska, jednakże zamysły te nigdy nie zostały zrealizowane. Znany jest również dość niezwykły incydent dotyczący opisywanego miejsca. W latach świetności cukrowni Witaszyce, gdy znaczna ilość produkcji przeznaczona była na import do krajów arabskich, przybył z wizytą kontrahent kuwejcki. Haidar S. Behbehani, który podczas pobytu przyglądał się m.in. produkcji importowanej przez jego kraj kostki lanej, pragnął również ujrzeć „coś niezwykłego”. Wówczas dość niesłychanie ówczesny prezes Tyczewski zaproponował mu wycieczkę do źródliska. Wielu przedstawicieli kierownictwa twierdziło, iż jest to tylko zabieranie cennego czasu Behbehaniemu. Po dotarciu na miejsce mieszkaniec Kuwejtu oniemiał ze zdumienia był zachwycony, rozpłakał się ze wzruszenia. Nie mógł uwierzyć własnym oczom, nie dawał wiary, że tak bezcenne miejsce jest pozostawione samemu sobie.

Obecnie tereny przyszłego rezerwatu nadal pozostają niewykorzystane, a o istnieniu przepięknych okolic wie niewiele osób.

3.4. Ukształtowanie powierzchni

Rzeźba terenu na obszarze przyszłego rezerwatu jest bardzo urozmaicona. Wpływ na to miały procesy glacjalne i peryglacjalne oraz działalność rzeki Lutynia. Najwyższy punkt opisywanego obszaru położony jest na wysokości 116 m n.p.m., natomiast najniższy 97 m n.p.m. co daje zdumiewająco dużą różnicę wysokości względnych wynoszącą blisko 20 m (załącznik 1 - „Ukształtowanie powierzchni rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec”). Jest to nieczęste zjawisko występujące na obszarach nizinnych przy tak niewielkiej powierzchni.

Teren przyszłego rezerwatu opada ku dolinie Lutyni - w kierunku południowo-zachodnim, najpierw gwałtownie, aż do granicy lasu, później natomiast w części centralnej, południowej i południowo-zachodniej stanowi rozległy obszar z niewielkimi wahaniami wysokości względnych. Źródlisko, które leży w północnej części projektowanego rezerwatu, znajduje się w otwartym ku południu swoistym leju, którego stoki charakteryzują się ogromnym nachyleniem wynoszącym miejscami 75%.

3.5. Budowa geologiczna

Podłoże geologiczne całego opisywanego terenu budują osady czwartorzędowe. W warstwach powierzchniowych widoczne są utwory zlodowacenia środkowopolskiego i holoceńskiego. W plejstocenie tworzyły się osady glacjalne w postaci glin morenowych oraz utwory fluwioglacjalne i fluwialne - piaski i żwiry z przewarstwieniami glin zwałowych. Holocen reprezentują osady aluwialne, w większości piaszczyste, natomiast w dolinie rzecznej Lutyni występują mady.

3.6. Wody powierzchniowe i podziemne

Obszar opisywanego rezerwatu jest niezwykle zasobny zarówno w wody powierzchniowe, które zajmują 3000m2, czyli 0,3 ha jak i podziemne. To wyróżnia go wśród ziem powiatu jarocińskiego, które odznaczają się stosunkowo niewielką zasobnością wód powierzchniowych (załącznik 2 - „Sieć hydrograficzna rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec”).

3.6.1. Lutynia i inne cieki wodne

Najważniejszym ciekiem wodnym przyszłego rezerwatu jest rzeka Lutynia, której fragment o długości 500 metrów okala rezerwat od południowej strony. Ów odcinek stanowi środkowy bieg tego osiowego cieku powiatu. Na opisywanym terenie rzeka płynie z kierunku południowo-wschodniego w stronę północno-zachodnią, tworząc przepiękne meandry (fotografie 1 i 2). Lutynia, której długość w powiecie jarociński wynosi 44,3 km (w sumie ok. 60 km), jest lewym dopływem Warty, to do jej zlewni należy największa część powiatu (fotografie 3).

Niestety jak widać w tabela 4, badania przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Kaliszu w 1996r. wykazały, że żaden odcinek rzeki nie może zostać zakwalifikowany do jednej z klas czystości. Ten stan rzeczy został spowodowany zrzutem ścieków bytowo-gospodarczych i rolniczych. Ponadnormatywnie kształtowały się wartości azotanów i azotynów, a w ponad 65% prób woda była skażona sanitarnie poza klasą (non) - miano Coli. Jednakże ostatnio odnotowuje się poprawę jakości wód tego cieku, spowodowaną regulacją gospodarki wodno-ściekowej, a następnie wygaszeniem działalności produkcyjnej w cukrowni Witaszyce i ZPL Lenwit, uruchomieniem części biologicznej oczyszczalni ścieków Cielcza oraz zmianami zachodzącymi w obiektach przemysłu rolnego. Sprawia to, że obecnie na większości odcinków Lutynia spełnia wymogi wód III klasy, a miejscami II klasy.

Oprócz Lutyni na obszarze przyszłego rezerwatu istnieje sieć rowów długości ok. 500 metrów oraz niewielki ciek wodny, którego źródła znajdują się na terenie opisywanego obszaru. Jego długość wynosi 160 metrów, płynie on z kierunku północnego w stronę południową i wpada do Lutyni - jest jej prawym dopływem (fotografie 4, 5, 6 i 7).

3.6.2. Wody podziemne

Omawiany obszar rezerwatu należy do regionu hydrologicznego: Regionu XIII - Wielkopolska oraz podregionu XIII 1 - Podregion Poznański, na którym występują poziomy użytkowe w utworach czwartorzędu - piaski i żwiry, na głębokości od kilku do 60 m. W obrębie doliny rzecznej znajdują się wody o swobodnym zwierciadle, wydajność ich waha się w przedziale 10 - 30 m³/h - rycina 7.

3.6.3. Źródlisko

Przejawem samoczynnego i skoncentrowanego wypływu wody podziemnej jest wspomniane wcześniej źródlisko, stanowiące wyjątkowo cenny przyrodniczo element przyszłego rezerwatu. Jest to niezwykle urokliwe miejsce, gdzie doszło do przerwania warstw wodonośnych i wytworzenia niezwykle rzadkiego jak na nizinny krajobraz zjawiska. W opisywanym źródle woda spływa pod działaniem siły ciężkości od obszaru zasilania w dół poprzez środowisko wodonośne do miejsc wypływu, wobec tego jest to źródło typu descensyjnego. Wody pochodzące ze źródliska nie wybijają w jednym miejscu, tylko zbierają się z powierzchni wspomnianego przeze mnie swoistego leja tworząc niewielki ciek wodny. Charakterystyka źródliska najpewniej spowodowana jest pracami prowadzonymi w tym miejscu podczas II wojny światowej tj.: w 1942r., kiedy to powstały i zostały rozpoczęte niemieckie plany budowy kąpieliska, jednakże prac tych nigdy nie dokończono. W efekcie doszło do nieodwracalnych zmian dokonanych przez człowieka (fotografia 8).

Obecny charakter źródła przypomina młakę, czyli „powierzchniowy, rozlewny wypływ wody podziemnej, zatorfowiony” ¹³. Na opisywanym obszarze występuje miejscami zatamowanie swobodnego odpływu powierzchniowego wody, co spowodowane jest niewielkim nachyleniem terenu. Powoduje to nasycenie warstwy powierzchniowej, sprzyjające torfowiskowemu charakterowi podłoża, jednakże ma to miejsce wyłącznie wtedy, gdy został zatamowany swobodny odpływ na powierzchni (fotografia 9). Pozostałe obszary nie są zatorfowiskowane, ponieważ odbywa się odpływ swobodny. Zabagnienie terenu sprzyja rozwojowi roślinności hydrofilnej - obserwujemy to zjawisko zwłaszcza w południowo-zachodniej części opisywanego wcześniej swoistego leju (fotografie 10 i 11). Rozwój tej formacji roślinnej nastąpił dopiero po 1942r. po przeprowadzonych pracach (fotografie 12 i 13).

3.6.3.1. Analiza wody pobranej ze źródliska

Dokonana została również analiza wody pochodzącej ze źródliska, którą zaczerpnięto w miejscu tworzenia się niewielkiego strumyku. Przeprowadzone badania próbki wody, dokonane przez „Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Jarocinie (Laboratorium Badania Wody Ścieków i Osadów Ściekowych w Cielczy)” wykazały, że jest ona zdatna do picia bez jakiekolwiek uzdatniania - spełnia parametry wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Badania próbki wody - załącznik 3. Wymagania fizykochemiczne wody przeznaczonej do spożycia (tabela 5). Analiza porównawcza tych zestawień w niezwykle korzystnym świetle przedstawia wodę pobraną ze źródliska, zawartość substancji nieorganicznych tj.: azotynów, żelaza i amoniaku, jest kilkunastokrotnie mniejsza niż wymogi, jakie musi spełniać woda zdatna do picia; w normie są natomiast wyniki zawartości: azotanów i manganu oraz wskaźnik pH, zapachu i barwy. Tylko wskaźnik mętności wody został nieznacznie przekroczony, co jest jednakże spowodowane brakiem odpowiednich przyrządów, które są niezbędne przy pobieraniu próbek wody. Należy również podkreślić, że miejsce, w którym pobrano próbkę, wprowadza niewielkie zakłamanie, gdyż nie jest to woda czysto źródlana. Niemożliwe było dotarcie do ów wody, dlatego zaczerpnięcia dokonano we wspomnianym wcześniej początku niewielkiego potoku, jaki tworzą wody źródliska.

3.7. Klimat

Obszar przyszłego rezerwatu znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. Wg podziału R. Gumińskiego na dzielnice rolniczo-klimatyczne cały teren leży w „VII Dzielnicy Środkowej, co oznacza, że charakteryzuje się najniższymi opadami w Polsce. Średni opad roczny za lata 1988-1998 wyniósł 569 mm, najniższy w latach 1989 i 1992 - 347mm. Średnia temperatura roczna 9,6°C (średnia temperatura lipca 20,7°C, średnia temperatura stycznia -1,6°C) - tabela 6. Najczęściej pojawiającą się Masą powietrza, jest wilgotne powietrze polarno - morskie przynoszące znad Oceanu Atlantyckiego wzrost zachmurzenia i opady. Okres wegetacyjny trwa 210 dni” ¹⁴. Należy zwrócić uwagę, że wysoka lesistość oraz rzeka Lutynia sprzyjają powstawaniu swoistego mikroklimatu o zwiększonej wilgotności i mniejszych niż przeciętnych amplitud temperatury.

3.8. Gleby

Na terenie przyszłego rezerwatu występują „gleby IV klasy. W północnej części omawianego obszaru wytworzone zostały gleby rdzawe, rodzaj piaski słabo gliniaste, natomiast na południu nad doliną rzeczną wykształciły się mady, gatunek gleby mady bardzo lekkie pochodzące z utworów piaszczysto-gliniastych”¹⁵ .

3.9. Szata roślinna i świat zwierzęcy

Blisko 40% powierzchni przyszłego rezerwatu stanowią użytki zielone - łąki. Natomiast lasy i tereny leśne zajmują łącznie 5 ha powierzchni, co stanowi niemalże 55 % pokrycia całego terytorium (rycina 8). Tabela 7 prezentuje skład gatunkowy siedliskowych typów lasu. Najstarsze okazy dębów rosnących na opisywanym terenie mają blisko 150 lat (fotografia 14). Jednakże szczegółowa charakterystyka wyraźnie wskazuje, że są to lasy młode. Rycina 9 prezentuje drzewostan wg panujących gatunków, którymi są dąb i brzoza.

Na omawianym obszarze egzystuje zwierzostan typowy dla nizinnych obszarów Polski. Spośród dużych, dziko żyjących ssaków występują: jelenie, dziki, sarny polne i leśne oraz na łące można spotkać zające. Z drapieżników występują lisy i kuny. Mniejsze ssaki reprezentowane są także przez gatunki chronione, takie jak: ryjówka, kret i jeż.

Również wśród gadów, płazów, ptaków oraz owadów znajdujemy szereg osobników podlegających prawnej ochronie gatunkowej. Ryby reprezentowane są przez gatunki charakterystyczne dla środkowopolskich nizinnych wód słodkowodnych, bytują one w Lutyni.

3.10. Ochrona przyrody

Na obszarze rezerwatu przyrody „Źródlisko Borowiec” zabronione będzie:

• Polowanie, wędkowanie, rybołówstwo, chwytanie dziko żyjących zwierząt, płoszenie ich i zabijanie, zabieranie poroży zwierzyny płowej, niszczenie nor i legowisk zwierzęcych oraz gniazd ptasich i wybierania z nich jaj;

• Pozyskiwanie, niszczenie lub uszkadzanie drzew i innych roślin;

• Wysypywanie, zakopywanie i wylewanie odpadów lub innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza;

• Dokonywanie zmian przedmiotów ochrony i obszaru objętego ochroną;

• Używanie, użytkowanie, uszkadzanie oraz zanieczyszczanie przedmiotów oraz obszaru objętego ochroną;

• Zmienianie stosunków wodnych, regulacja rzeki Lutynia oraz prace przy źródlisku, jeżeli służyć miałaby innym celom niż ochrona przyrody;

• Niszczenie gleby lub zmienianie sposobu jej użytkowania;

• Palenie ognisk, wyrobów tytoniowych, używanie źródeł światła o otwartym płomieniu poza miejscami wyznaczonymi;

• Prowadzenie działalności wytwórczej, handlowej, a także rolniczej, hodowlanej lub chowu zwierząt;

• Zbieranie poza miejscami wyznaczonymi dziko rosnących roślin, grzybów;

• Poruszanie się pieszych i rowerzystów poza szlakami do tego wyznaczonymi;

• Wprowadzanie psów bez smyczy i kagańca;

• Ruch pojazdów;

• Umieszczanie tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną przyrody;

• Zakłócanie ciszy;

• Używanie łodzi motorowych, uprawianie sportów wodnych;

• Wykonywanie prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu;

• Biwakowanie poza miejscami wyznaczonymi;

• Przeprowadzanie badań naukowych bez zgody wojewody;

• Wprowadzanie gatunków roślin lub zwierząt poza ich naturalne miejsce występowania;

• Wprowadzanie organizmów zmodyfikowanych genetycznie.

Wprowadzenie powyższych zakazów w dniu powołania do życia rezerwatu „Źródlisko Borowiec” pozwoli na ochronę i pozostawienie w niezmienionym stanie miejsc przyrodniczo cennych wręcz unikalnych na terenie powiatu, a nawet województwa.

3.11. Stopień zagrożenia i stan zabezpieczenia

Największym zagrożeniem przyszłego rezerwatu jest zanieczyszczenie głównego cieku wodnego - Lutyni, jednakże należy zauważyć, iż w ostatnich latach nastąpiła wyraźna poprawa stanu czystości wód. Niestety nadal istnieje duże niebezpieczeństwo ze strony okolicznych mieszkańców, zwłaszcza domostw nieskanalizowanych i gospodarstw rolniczych zrzucających ścieki i gnojowicę bezpośrednio do Lutyni. Również nadmierne nawożenie i związany z nim spływ znacznych ilości pestycydów i nawozów sztucznych bezpośrednio do rzeki stanowi problem, z którym w przyszłości w celu ochrony przyrody należy się całkowicie uporać. Nie można dopuścić do niszczenia flory i fauny wodnej oraz degradacji przepięknych meandrów.

Na terenie przyszłego rezerwatu nie występuje zagrożenie industrialne, związane jest to z brakiem w bezpośrednim sąsiedztwie jakichkolwiek większych zakładów przemysłowych zanieczyszczających środowisko. W bezpośrednim sąsiedztwie nie ma także jakichkolwiek zabudowań, wobec tego warunki antropogeniczne w niewielkim stopniu wpływają na opisywany obszar, z wyjątkiem rzeki Lutynia.

Przez teren przyszłego rezerwatu przebiega droga gruntowa, która jednak jest wykorzystywana jedynie przez okolicznych mieszkańców i pracowników lasu, zatem ruch na niej jest niewielki. Dla potrzeb rezerwatu należałoby zmienić jej charakter tzn. przemianować ją na ścieżkę pieszo-rowerową, dla udogodnienia zwiedzania obiektu można byłoby wytyczyć kilka innych ścieżek dla pieszych, jednakże należy pamiętać przy tym o zachowaniu szczególnych środków ostrożności, aby nie doprowadzić do degradacji cennych obiektów znajdujących się na terenie rezerwatu. Wszelkie pojazdy mechaniczne winny być pozostawiane na specjalnie do tego celu wyznaczonym parkingu; moim zdaniem najodpowiedniejszym terenem jest łąka położona po lewej stronie drogi Jarocin - Wola Książęca, przed mostkiem na Lutyni naprzeciw pałacu w Woli Książęcej ok. 4,5 km od Jarocina i 10 min drogi pieszej do rezerwatu.

Wszelkie działania prowadzone na terenie przyszłego rezerwatu powinny uwzględniać wszystkie uzgodnienia zawarte w punkcie 3.6. Na dzień dzisiejszy opisywany obszar nie jest objęty ochroną prawną, ten stan rzeczy mógłby ulec zmianie poprzez wydanie stosownych rozporządzeń przez wojewodę wielkopolskiego w celu utworzenia rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec”.

3.12. Funkcja i znaczenie rezerwatu

Nowo powstały rezerwat wodny „Źródlisko Borowiec” byłby drugim po rezerwacie „Wełna” w gminie Rogoźno takiego rodzaju obiektem ochrony przyrody w województwie wielkopolskim, a pierwszym na terenie byłego województwa kaliskiego.

Ten nowopowstały rezerwat byłby doskonałą wizytówką powiatu jarocińskiego. Spełniałby rolę zarówno dydaktyczną jak i rekreacyjną. Mógłby stać się miejscem plenerowych lekcji geografii, biologii i ekologii prowadzonych przez pracowników rezerwatu bądź okolicznych przewodników specjalnie do tych celów przeszkolonych.

Obecnie przez opisywany obszar przebiega czerwony szlak pieszy, jednak jego oznakowanie pozostawia wiele do życzenia. W przyszłości po dokonaniu odpowiednich zabiegów teren rezerwatu mógłby stać się jedną z atrakcji wspomnianego szlaku oprowadzającego turystę po najciekawszych zakątkach powiatu jarocińskiego. Jego obecna długości wynosi 36,2 km, przebieg szlaku dla potrzeb rezerwatu mógłby ulec zmianie. Docelowo można byłoby wytyczyć nowe szlaki rowerowe i piesze przebiegające przez obszar przyszłego rezerwatu.

Funkcja rekreacyjna i turystyczna wzrosłaby dodatkowo, jeżeli doszłoby do realizacji zaproponowanej w punkcie 3.7 budowy parkingu, który w znacznym stopniu ułatwiłaby dostęp zmechanizowanych turystów do rezerwatu.

Najważniejszymi funkcjami rezerwatu w przyszłości będą: funkcja ekologiczna, turystyczno-rekreacyjna i dydaktyczna

3.13. Przyszłość rezerwatu

Podjęcie działań i dokonanie opracowania przyszłego rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec” stanowi pierwszy krok na drodze powołania do życia tegoż rezerwatu. Wraz z przyrodnikiem Leszkiem Bajdą w niedalekiej przyszłości planujemy zrealizować koncepcje nadmienione w powyższym opracowaniu.

Dziś, gdy opisywany obszar znany jest tylko przez nieliczną grupę miłośników przyrody i okolicznych mieszkańców, wydaje się niemożliwe urzeczywistnienie przedstawionych w pracy pomysłów. Budowa parkingu, wytyczenie szlaków rowerowych i pieszych, wykonanie stosownych znaków informujących o zakazach obowiązujących na terenie przyszłego rezerwatu oraz akcja przybliżająca potencjalnym turystom obraz tegoż szczególnego miejsca, odegra w niedalekiej przyszłości kluczową rolę w rozwoju obiektu.

Szansą zdają się być plany budowy zbiorników retencyjnych na Lutyni, jeden z nich znajdowałby się na obszarze wsi Wola Książęca, natomiast drugi we wsi Bachorzew. Połączenie odpoczynku nad wodą wraz ze zwiedzaniem rezerwatu (położonego zaledwie 2 oraz 6 km drogi od nadmienionych zbiorników) mogłoby stać się kolejną atrakcją powiatu jarocińskiego i zachęcić turystów do odwiedzania go. Wpłynęłoby to również na rozwój gospodarstw agroturystycznych, zwłaszcza we wsiach Wola Książęca i Bachorzew.

Należy również pamiętać o rozwoju przyszłego rezerwatu dla potrzeb dydaktycznych i szkoleniu pracowników oraz przewodników turystycznych, którzy mogliby prowadzić zajęcia plenerowe. Odgrywają one niezwykle ważną rolę w rozwoju młodego człowieka, a zwiedzanie rezerwatu połączone z możliwością naocznej obserwacji przyrody pozwoliłyby uwrażliwić go na piękno otaczającej nas zewsząd przyrody i niezwykłość niektórych miejsc, które należy chronić. Każda z grup mogłaby wziąć udział w konkursie na nazwę potoku przepływającego przez opisywany obszar, uczestniczyć w rysowaniu najpiękniejszych zakątków rezerwatu, czy dokonywać za pomocą prymitywnych urządzeń pomiarów, np.: obliczać szerokości rzeki, badać wydajności źródła.

3.14. Uzasadnienie wyboru obiektu

Argumenty przemawiające za powołaniem do życia rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec”:

• Obecność niecodziennego jak na warunki nizinne zjawiska, jakim jest źródlisko, będące najważniejszym elementem rezerwatu;

• Interesujący układ hydrograficzny rzeki Lutynia, m.in.: występowanie meandrów;

• Specyficzne ukształtowanie terenu i unikalna rzeźba doliny rzecznej o różnicy wysokości względnych wynoszących blisko 20 m;

• Przepiękny krajobraz leśno-łąkowy;

• Bogate i zróżnicowane zbiorowiska roślinne, również naturalne;

• Występowanie gatunków roślin oraz zwierząt chronionych: ssaków, ptaków, gadów i płazów;

To właśnie powyższe przesłanki skłoniły mnie do prac nad projektem przyszłego rezerwatu, który jest przepięknym wytworem natury. Nie mogąc stracić tak unikalnego miejsca powinniśmy jak najszybciej objąć opisywany obszar ochroną prawną.

4. Podsumowanie

Powyższa praca została podzielona na trzy odrębne części: środowisko geograficzne powiatu jarocińskiego, formy ochrony przyrody w Polsce i powiecie jarociński oraz rezerwat wodny „Źródlisko Borowiec”. Pierwsze dwa rozdziały stanowią swoisty wstęp do właściwej części pracy, pozwalają się zapoznać z ogólną charakterystyką powiatu jarocińskiego oraz przybliżają formy ochrony przyrody w Polsce. Trzecia część pracy została poświęcona szczegółowemu opisowi obiektu, jak również przedstawieniu potencjalnych funkcji i przyszłości rezerwatu wodnego „Źródlisko Borowiec”.

W okresie powstawania mojej pracy korzystałem z badań: kameralnych terenowych i dokonywałem obserwacji środowiska. Tworząc powyższą publikację czerpałem informacje z wielu źródeł: czytając książki poświęcone powiatowi jarocińskiemu i hydrogeologii, rozmawiając i zasięgając wiadomości w UMiG oraz Starostwie Powiatowym w Jarocinie, a także przeprowadzając rozmowy z okolicznymi mieszkańcami i Leszkiem Bajdą. Dla czytelniejszego i przejrzystszego układu pracy zostały wykorzystane: ryciny, tabele, wykresy i zdjęcia.

Pomimo początkowych problemów, jakie napotkałem gromadząc informacje dotyczące przyszłego rezerwatu, udało mi się zgromadzić kompletną dokumentację niezbędną przy powoływaniu do życia nowego rezerwatu. Podejmując prace, dokonałem rozmów z pracownikami UG w Kotlinie, którzy byli w 100% przekonani, że opisane tereny należą administracyjnie do gminy Kotlin. Jednakże wnikliwa analiza mapy topograficznej wykazała, że tereny przyszłego rezerwatu położone są na terenie gminy Jarocin. Początkowo zarówno pracownicy UG jak i również Starostwa Powiatowego w Jarocinie nie potrafili udzielić jakichkolwiek informacji dotyczących źródliska, ze zdziwieniem przyjęli wiadomość o istnienia tak przepięknego miejsca, pomimo iż położone jest ono zaledwie 5 km od Jarocina. Dopiero rozmowa z miłośnikiem przyrody Leszkiem Bajdą pomogła mi przybliżyć fakty odnoszące się do obszarów przyszłego rezerwatu.

Trzy miesiące ogromnie ciężkiej pracy dały zdumiewające efekty, w opracowaniu znalazły się informacje obejmujące szczegółowy opis obiektu, argumenty przemawiające za utworzeniem rezerwatu oraz jego przyszłe funkcje, znaczenie i wykorzystanie. Całość studium została ponadto opatrzona komentarzem oraz bogatym materiałem: statystycznym, kartograficznym i fotograficznym.

Podejmując temat miałem ogromne obawy czy będę w stanie podołać tak trudnemu zadaniu, jakim jest opracowanie projektu rezerwatu. Jednakże wnikliwa analiza zgromadzonych materiałów pomogła mi uporać się z tym nieprostym zadaniem. Niemniej jednak to nie koniec prac nad przedsięwzięciem, gdyż w niedalekiej przyszłości planuję również realizację przedstawionych propozycji. Stanie się to możliwe przy współudziale władz gminy Jarocin, właściciela terenów przyszłego rezerwatu tj. Lasów Państwowych - Nadleśnictwo Jarocin. Oczywiście najpierw swoją opinię musi wyrazić konserwator przyrody. Mam nadzieję, że realizacja przedstawionych planów zakończy się sukcesem i obopólną korzyścią wszystkich zainteresowanych stron.

Przyrodnicza, krajobrazowa i kulturowa wartość polskich rezerwatów przyrody została dostrzeżona i doceniona nie tylko w kraju, ale i na arenie międzynarodowej.

Dzięki temu wchodzą one w skład światowych sieci obszarów chronionych, wyznaczanych na podstawie określonych reguł i zatwierdzanych przez międzynarodowe komitety złożone z uznanych specjalistów w zakresie ochrony przyrody. Taka procedura towarzyszy powoływaniu m.in. obiektów Konwencji Ramsarskiej, Rezerwatów Biosfery oraz ostoi Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
Konwencja Ramsarska to międzynarodowa "Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego", podpisana w 1971 roku w irańskim mieście Ramsar. Początkowo stronami Konwencji było zaledwie siedem państw, w grudniu 2004 roku takich państw jest już 142.
Idea Konwencji Ramsarskiej narodziła się z powodu zmniejszania się populacji ptaków migrujących, związanego z zanikaniem niezbędnych dla ich cyklu życiowego środowisk wodnych i bagiennych. Uznano, że stworzenie międzynarodowej sieci takich obszarów może znacząco poprawić niekorzystną sytuację, bo zabezpieczone zostaną miejsca lęgów, żerowania i odpoczynku w czasie przelotów licznych gatunków ptaków wędrujących. Pozwoli to też na ochronę innych, rzadkich gatunków zwierząt, jak również zbiorowisk roślinnych, związanych ze stopniowo ginącymi podmokłymi obszarami.

Aktualnie (grudzień 2004 roku) na listę Konwencji Ramsarskiej wpisanych jest 1397 obszarów wodno-błotnych, zajmujących około 122,7 mln ha.
Polska stała się stroną Konwencji w marcu 1978 roku, co oznacza, że zobowiązała się do utrzymania i ochrony obszarów wodno-błotnych nie tylko znajdujących się w Spisie, ale wszystkich, będących w ich granicach, dążąc do rozszerzania zasięgu konwencji.
Polskie obiekty przyrodnicze, które zostały wpisane na listę Konwencji Ramsarskiej:
* Biebrzański Park Narodowy - 1995 r., powierzchnia 59233 ha,
* Słowiński Park Narodowy - 1995 r., powierzchnia 18247 ha,
* (były) rezerwat "Słońsk" - obecnie fragment Parku Narodowego Ujścia Warty - 1984 r., powierzchnia 4235 ha; obecnie dyrekcja Parku czyni starania o wpisanie na listę całego podległego terenu, powiększonego w stosunku do powierzchni rezerwatu Słońsk,
* Rezerwat "Jezioro Łuknajno" - 1977 r., powierzchnia 710 ha,
* Rezerwat "Stawy Milickie" - 1995 r., powierzchnia 5325 ha,
* Rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" - 1984 r., powierzchnia 999 ha,
* Rezerwat "Jezioro Karaś" - 1984 r., powierzchnia 815 ha,
* Rezerwat "Jezioro Świdwie" - 1984 r., powierzchnia 891 ha.
Na mapce poniżej orientacyjnie przedstawiono rozmieszczenie polskich rezerwatów przyrody wpisanych na Listę Konwencji Ramsar.
Rezerwat "Jezioro Łuknajno" (faunistyczny), utworzony w 1947 roku, jest największym w Polsce miejscem lęgowym łabędzia niemego (Cygnus olor) położonym w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, w gminie Mikołajki (woj. warmińsko-mazurskie). Oprócz łabędzia, można tu spotkać wiele gatunków ptaków roślinożernych i drapieżnych, związanych ze środowiskiem wodnym i nadbrzeżnym, między innymi: bączka, bąka, kureczkę nakrapianą, ogorzałkę, perkozy, rożeńca, wąsatkę i żurawia. Z ptaków drapieżnych bielika, błotniaka stawowego i zbożowego, kanię rudą i czarną, kobuza, orlika krzykliwego, rybołowa i trzmielojada.
Rezerwat "Stawy Milickie" (faunistyczny), utworzony w 1973 roku, położony jest w Kotlinach Milickiej i Żmigrodzkiej. Administracyjnie należy do gmin Milicz i Żmigród (woj. dolnośląskie). Wśród środowisk przyrodniczych dominujące znaczenie mają olbrzymie tafle wodne stawów i jezior otoczone szuwarem oczeretów i trzcin, pomiędzy którymi rozciągają się trzęsawiska, mokradła i kompleksy leśne. Na terenie objętym ochroną gnieździ się ok. 120 gatunków ptaków, a około 50 gatunków pojawia się w trakcie przelotów. Można tu spotkać m.in. bażanta, kszyka, cyraneczkę, gągoła, kureczkę nakrapianą, łabędzia niemego, sieweczkę rzeczną i żurawia, a z gatunków drapieżnych i rzadkich - bielika, bociana czarnego, czaplę purpurową, jastrzębia, kanie czarną i rudą, kobuza, rybołowa oraz trzmielojada.
Rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" (faunistyczny), utworzony w 1956 r. jest położony w mezoregionie Równiny Sępopolskiej, na terenie gminy Węgorzewo (woj. warmińsko - mazurskie). Rezerwat ten obejmuje jezioro Oświn wraz z jego otoczeniem i jest największym w Polsce północno - wschodniej miejscem lęgowym oraz ostoją w czasie migracji ptactwa wodno - błotnego. Ornitofauna reprezentowana jest, m.in. , przez gęsi gęgawę, zbożową i białoczelną, łabędzia niemego, perkoza zausznika, rybitwę czarną i żurawia. Z ptaków drapieżnych i rzadkich należy wymienić bielika, błotniaka łąkowego i stawowego, bociana czarnego, kanię czarną, myszołowa, orlika grubodziobego i krzykliwego, pustułkę, rybołowa, sokoła i trzmielojada.
Rezerwat "Jezioro Karaś" (faunistyczny), utworzony w 1958 roku, położony jest na Pojezierzu Iławskim w gminach Biskupiec i Iława (woj. warmińsko - mazurskie). Celem utworzenia rezerwatu było zachowanie zarastającego jeziora wraz z otaczającymi bagnami jako miejsca lęgowego ptactwa wodnego i błotnego, reprezentowanego między innymi przez bączka, bąka, kszyka, brodźca samotnego, perkozy, podróżniczka, remiza, wąsatkę, wodnika i żurawia. Z gatunków drapieżnych i rzadkich można wymienić bielika, błotniaka stawowego, bociana czarnego, kanię czarną i rudą, orlika krzykliwego oraz rybołowa. Bogaty jest również świat roślin, szczególnie w przypadku storczyków. Bytują tu licznie bobry i wydry.
Rezerwat "Jezioro Świdwie" (faunistyczny), utworzony w 1963 roku, jest położony w mezoregionie Puszczy Wkrzańskiej w gminach Dobra i Police (woj. zachodniopomorskie). Znajdujące się w centrum rezerwatu jezioro Świdwie wraz z otaczającym je pasem trzcin i szuwarów szerokości do 500 m jest miejscem wypoczynku ok. 40 gatunków ptaków przelotnych, zaś biotop pól i łąk oddzielających jezioro od Puszczy Wkrzańskiej stanowi miejsce żerowania dla setek, a niekiedy tysięcy ptaków, głównie gęsi i kaczek. Na terenie rezerwatu można też spotkać bataliona, derkacza, podróżniczka, kureczkę zielonkę i żurawia. Natomiast z ptaków drapieżnych: bielika, błotniaki, orlika krzykliwego, rybołowa i trzmielojada.
Przy okazji omawiania polskich obszarów na Liście Ramsar należy wspomnieć, że dwa z nich znalazły się dodatkowo na wewnętrznej Liście Montreux, zawierającej te obiekty, w których z różnych przyczyn zaszły niekorzystne zmiany i uległy one degradacji. Są to rezerwat "Jezioro Siedmiu Wysp" oraz były rezerwat "Słońsk".
Wśród polskich obiektów proponowanych do wpisania na Listę Ramsar są m.in. Parki Narodowe Narwiański i Poleski, jez. Drużno, Chełmskie Bagna Węglanowe i Zalew Szczeciński, zaś w dalszej kolejności - Stawy Przemkowskie, Dolina Środkowej Wisły oraz torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym.
c.d. w następnym numerze
 

 

REZERWAT WODNO - TORFOWISKOWY IMIELTY ŁUG
Położony w zachodniej części Lasów Janowskich, zajmuje 802 hektary. Tworzą go stawy z bogatą fauną, ogromne torfowiska i otaczające je wydmowe wzgórza porośnięte borami; w tym fragmentami boru mieszanego wilgotnego i jodłowego. Z rzadkich roślin należy tu wymienić widłaki, trzy gatunki rosiczek i wierzbę borówkolistną. Osobliwością rezerwatu jest ogromna ilość ptaków (95 gatunków). Miejsca lęgowe mają tu: bielik, rubołów, głuszec, żuraw, cietrzew i bocian czarny. Zachowane niemal w stanie naturalnym bagno Imielty Ług jest przykładem obrazującym kolejne fazy zarastania zbiornika wodnego.

---