Historia myśli administracyjnej, socjologicznej, ekonomicznej

HISORIA DOKTRYN POLITYCZNO - PRAWNYCH

Sokrates( 469- 399r.p.n.e)

1.Sokratejska koncepcja państwa.

Założenia:

- ostra krytyka rządów tyranów i demokracji (krytyka demokracji wynika z przekonania, że rządy nieoświeconych, tworzone na podstawie przypadkowych wyników losowania, nie mogą być skuteczne;

- rządy w państwie muszą się opierać na władzy, a nie na pozorach czy przypadku;

- demokracja to ustrój oparty na pozorach, w tym pozorach wiedzy. Wg Sokratesa nie chodzi o zniesienie demokracji tylko należy ją zreformować. Naprawić ustrój ma praca ludzi nad własnym doskonaleniem moralnym;

- Sokrates zakwestionował wszystko to co powszechnie uznane w Atenach za podstawę ustroju;

- negatywna ocena losowania stanowisk (przypadkowość w obsadzie urzędów w państwie) oraz odpłatnego sprawowania funkcji publicznych;

- posługiwał się metodą elenktyczną właściwą dla demaskowania wiedzy pozornej, uświadamiania ludziom ich faktycznej niewiedzy i protetyką.

- sprawiedliwość zawiera się w znajomości dwu rodzajów praw: praw państwa i praw wyższych.

- prawa wyższe to prawa bogów, obowiązujące niezależnie od granic państwa i właściwe wszystkim ludziom;

- Sokrates wyraża poczucie istnienia wiecznych i bezwzględnie obowiązujących praw- praw wyższych od stanowionych. W imię tych praw człowiek powinien poddać się wyrokom, niedoskonałych praw i sądów ludzkich.

- treścią praw wyższych są wartości moralne

Najważniejsze dzieła Platona(425r. p.n.e. - 347r. p.n.e.):

I grupa: - Eutyfron, Laches, Charmides, Obrona Sokratesa

II grupa: - Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo

III grupa: - Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb

2. Filozoficzne podstawy platońskiej koncepcji państwa i prawa.

Koncepcja państwa jest logiczną konsekwencją nauki Platona o ideach, ich hierarchii, duszy i jej elementach składowych. Platońska nauka o duszy, jej częściach i cnotach oraz sprawiedliwości jest przeniesiona przez niego na jego naukę o państwie.

- Ontologią Platona jest idealizm obiektywny, który wyraża się w nauce o ideach. Byt w tym ujęciu jest dwojaki:

• Prawdziwy, wieczny- to jest absolutny świat idei

• Nietrwały, złudny, nieprawdziwy, który narzuca się bezpośrednio naszym zmysłom, świat materialny;

- Poznanie ma dwoistą postać:

• Charakter rozumowy: dzięki rozumowi możemy zbliżyć się do prawdziwego człowieka świata idei. Istotne znaczenie ma dusza. Przebywając przed urodzeniem człowieka w świecie idei i powracając do niego po śmierci, jest ona niezbędna w procesie poznawania.

• Poznanie intuicyjne: wyższy rodzaj poznania niż rozumowe. Platon uważał, że badanie praktyki i poznanie umysłowe nie mogą dać wiedzy i są jedynie jej złudną namiastką. Uczą się jedynie mniemań, a nie prawdy;

- DUSZA- jest czymś innym od materii, jest substancją niematerialną, mającą zdolność samodzielnego działania, a więc czymś aktywnym;

- człowiek to ciało i nieśmiertelna dusza. Nieśmiertelna dusza włada śmiertelnym ciałem;

- twórca świata Demiurg zbudował go na wzór idei. Najniżej znajduje się materia, pierwiastek bezkształtny i bierny . Dusza wyprzedza materie.

- najpierw powstały dusze potem niedoskonałe ciała;

- Platon odrzucał relatywizm etyczny;

- złożony charakter duszy, z każdej jej części wywiedziona odpowiednia cnota: z części rozumnej- cnota mądrości, z impulsywnej- cnota męstwa, z części pożądliwej- cnota rozsądku. Wszystkie trzy łączy cnota sprawiedliwości.

- na szczycie stoi idealne dobro, czyli idea dobra- wartość absolutna. Dobro jest wieczne, stanowi początek i cel, przyczynę i zasadę sensu istnienia;

- Idea sprawiedliwości- w praktyce realizuje się wtedy gdy każdy z ludzi czyni to do czego jest przeznaczony.

- odrzucenie demokracji. Forma dekadencka, nieuchronnie prowadząca do Tyranii.

ROZWAŻANIA PLATONA NAD PAŃSTWEM:

Platon dokonuje rzetelnej analizy istniejących form ustrojowych i zgodnie ze swoim założeniem iż dominującą jest tendencja przechodzenia do coraz gorszych form ustrojowych. W przemianach form ustrojowych istotny jest czynnik świadomościowy. Każdemu ustrojowi odpowiada pewien typ psychiki dominującej w nim grupy społecznej. Za formy najlepsze uważał Platon monarchię i arystokrację. Bliżej zajmuję się formami gorszymi: timokracją, oligarchią, demokracją i tyranią. Kolejność jest istotna, gdyż obserwujemy przechodzenie z form lepszych do gorszych.

• TIMOKRACJA- ustrój oparty na odwadze, odwaga nie jest szlachetna, skażona jest kłótliwością i arogancją. Człowiek tej formy ustroju swe pretensje do władzy wywodziłby ze swoich zasług wojennych. Stopniowo pod wpływem gorszych ludzi zaczynają przeważać w jego charakterze inne cechy np. chciwość.

• OLIGARCHIA- Ustrój oparty na cenzusie majątkowym. W Oligarchii rządzą bogaci, ubodzy nie mają udziału w rzędach. Odwaga przestaje być w cenie. Podział społeczeństwa na dwie antagonistyczne grupy, dwa państwa w jednym: państwo bogatych i państwo biednych. Skupianie majątku w rękach coraz mniejszej grupy ludzi.

• DEMOKRACJA- Wszechobecna wolność. Prowadzi ona jednak do anarchii. Obywatele robią co chcą i nic nie robią dobrze. Wolność i przywódcy prowadzą do upadku tej formy. Z przywódcy rodzi się tyran. Lud popada z absolutnej wolności w absolutną niewolę.

Platon podkreśla więź państwa i prawa. Dobry ustrój charakteryzuje się tworzeniem dobrego prawa albo posłuszeństwa wobec prawa. Stan bezprawia wynikać może z obowiązujących złych praw. Prawo dzieli się na pisane i niepisane. Prawo pisane określa obowiązki obywatelskie w państwie, prawo niepisane jest zwyczajem wprowadzającym powszechne reguły zachowania tam, gdzie prawo pisane nie określa nakazów bądź zakazów. Platon nie hierarchizuje tych praw.

3.Platońskie koncepcje idealnego państwa

Platon proponował taką reformę państwa, która zbliżałaby się do stanu idealnego. Zreformowane państwo stałoby się rozumnie ukształtowanym tworem mędrców, kreatorów. Państwo jest tworem powstałym spontanicznie, bez dominującej w nim idei sprawiedliwości. Tę ideę mogą swiadomie wprowadzić do państwa tylko filozofowie. Dwie Platońskie wizje idealnego państwa:

- koncepcja państwa pierwszego stopnia, przedstawiona w dziele Platona pt. „Państwo”;

- koncepcja państwa praworządnego (koncepcja drugiego stopnia), przedstawiona w dziele „Prawo”;

Idealne państwo polega na:

- podziale zadań - tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny odpowiadać im trzy stany społeczeństwa:

• stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i cnotliwego życia;

• stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa

• stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne.

Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja arystokracji. Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że arystokraci muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w ramach grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście wg Platona należy unikać.

- Głosił tzw. mit o krwi i ziemi, według którego ludzie z poszczególnych grup społecznych posiadają w sobie pewien metal. I tak filozofowie - złoto, strażnicy - brąz, a żywiciele - żelazo. Platon uważa, że klasa najwyższa musi pozostać "czysta". Nie dopuszcza mieszania się różnych metali, ponieważ każda mieszanka jest zmianą i prowadzi do degeneracji.

- Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie, ponieważ jedynie oni posiadają prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję idealnego państwa, do którego realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym co przez miano filozofa rozumiał Sokrates i Platon. Dla Sokratesa filozof to osoba poszukująca wiedzy, dla Platona to dumny posiadacz wiedzy.

- Nadrzędną wartością dla Platona jest sprawiedliwość. Aczkolwiek pojęcie to jest rozumiane całkiem inaczej niż to przez nas obecnie. Dla Platona najważniejsze było państwo i jego dobro. Wszystko co prowadzi do dobra państwa jest dobre. Nawet kłamstwo rządzących jest pozytywne jeśli służy wyższemu celowi, czyli dobru państwa. Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił to co do niego należy. Każdy ma pewne zdolności i powinien je realizować

- dwie górne warstwy żyją w komunizmie konsumpcyjnym - nie mają rodzin, prywatnej własności - służyć to ma uzupełnieniu warstwy filozofów.

4.Platońska koncepcja państwa pierwszego stopnia

- Państwo idealne ma być społecznie zróżnicowane;

- Oparte jest na hierarchii: na szczycie znajdują się filozofowie, później wojownicy. Na samym dole drabiny społecznej pozostają wytwórcy (tą grupą zasadniczo Platon się nie zajmował);

- Filozofowie i wojownicy żyją w komunizmie konsumpcyjnym (konsumują dobra wytworzone przez wytwórców np. wyżywienie, mieszkanie, odzież);

- Filozofowie i wojownicy nie posiadają rodzin i prywatnej własności. Służyć to ma uzupełnianiu warstwy filozofów bez nepotyzmu i przywilejów. Są to dla niego najważniejsze gwarancje jedności państwa.

- Model kształcenia przyszłych rządzących nastawiony przede wszystkim na połączenie wiedzy teoretycznej z umiejętnościami praktycznymi i miał trwać do osiągnięcia wieku 35 lat;

- Rządzić mogą jedynie Ci, których poziom moralny jest najwyższy, cnota mądrości dominuje, a oni sami zbliżają się do idei miłości. Możliwe jest to dopiero po ukończeniu 50 lat życia.

- Głosząc pochwałę rządów filozofów. Platon nie uważał iż mają oni prawo do dowolnego narzucania formy państwa.

5.Platońska koncepcja państwa praworządnego

W dziele „ Prawa” Platon daje pochwałę władzy totalitarnej, opartej na zasadach surowej dyscypliny obywatelskiej i wyizolowaniu się od innych państw. Poglądy wyrażone w „Prawach” Platona są pozbawione w znacznym stopniu elementów utopizmu. Autor kontynuuję ideę rządów elitarnych opartych na władzy filozofów, reformują jednak swe poglądy na gwarancję tych rządów.

- Podstawą państwa ma być: własność, rodzina, prawo i szczególny system organów;

- System organów centralnych i lokalnych szczegółowo regulujących życie obywateli;

- ORGANY CENTRALNE:

• 37 Strażników Praw- stoją na straży praw, sprawują nadzór nad wykazami mienia, karają tych którzy zatają swoje dochody.

• Rada- Składająca się z 360 członków, grupujących po 90 radnych, przedstawicieli czterech grup majątkowych. Stale ma urzędować jedna dwunasta ich składu, która przez miesiąc ma prowadzić politykę zagraniczną i zapobiegać ewentualnym przewrotom. Ma kompetencje zwoływania i rozwiązywania wszelkich zgromadzeń przewidzianych prawem jak i pojawiających się ad hoc.

• Zgromadzenie- składające się z kapłanów.

• 10 najstarszych strażników praw, naczelny kierownik wychowania młodzieży i jego poprzednicy, oraz po jednej osobie towarzyszącej w wieku od 30- 40 lat, którą uzna za właściwą zabrać ze sobą.

• Organy wojskowe- z urzędem stratega na czele.

-ORGANY LOKALNE: ( w miastach)

• Straże pod nadzorem strategów, taksiarchów, naczelników konnych oddziałów poszczególnych fyl i partyzantów;

• Urzędy zarządców miasta, zarządców rynku i kapłanów;

• Strażnicy i zwierzchnicy obszarów wiejskich;

• Tworzenie organów państwa, poszczególnych jego urzędów miało następować drogą wyborów cenzusowych i być oparte na zasadzie kadencyjności.

Nowy Platoński ideał państwa to państwo zamknięte, które można opuszczać dopiero po ukończeniu 40 lat i wyłącznie w urzędowej sprawie, poddane rygorom cenzury co do swej historii, literatury, sztuki, oparte na surowym prawie. Jego zasadą ma być dyscyplina i sykonomia. Całość życia obywateli poddana jest jednemu celowi: jedności państwa. Czuwać nad tym ma zwłaszcza Zgromadzenie grupujące ludzi (oprócz zwykłych cnót obywatelskich pojmują pierwszeństwo i nieśmiertelność duszy oraz fakt istnienia bytującego wśród gwiazd i wszechogarniającego umysłu). To jedynie oni mogli pojąć tajniki wiedzy, tylko oni potrafią rozumowo uzasadnić to, co da się rozumowo uzasadnić. Nie może posiąść cnoty ten , który nie jest pełen bożego ducha i nie zabiega o poznanie praw boskich. Tylko ludzie którzy osiągnęli pełne wykształcenie, mogą czuwać nad bezpieczeństwem państwa.

Najważniejsze dzieła Arystotelesa (384r. p.n.e. - 322 r. p.n.e.):

1. Etyka nikomachejska

2. Polityka

3. Ustrój polityczny Aten

6.Arystotelesowska koncepcja genezy państwa

- Państwo jako zbiór indywidualności czyli połączenie jednostek;

- Państwo składa się z rodziny i samo jest jakby rodziną. Rodzina składa się z: kobiety, dzieci, niewolników i majątku. Własność jest zasadniczym składnikiem rodziny, bez narzędzi jest jednak nieużyteczna , stąd niewolnictwo jest normalne i konieczne. Źródeł powstania własności jest kilka: prawo, rolnictwo i grabież, dwa rodzaje wartości rzeczy: użytkowa i wymienna. Niszczenie własności równa się zdradzaniem natury człowieka. Żona i dzieci podlegają władzy ojca. To natura wprowadziła władzę męża i ojca rodziny. Władza ojcowska jest wzorem pierwszych rządów;

- Państwo wyłoniło się z rodziny i jest urządzone na jej wzór. Następnie połączenie wielu rodzin utworzyło gminę. Pewna liczba gmin tworzy państwo. Wraz ze wzrostem zorganizowania wzrasta stopień autorki (samowystarczalności). Każde państwo powstaje w drodze naturalnego rozwoju,

podobnie jak pierwsze wspólnoty. Państwo należy do twórców natury bowiem człowiek z natury stworzony jest do życia w państwie. Tylko człowiek ma możliwość rozróżnienia dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości. Wspólnota istot zdolnych do pojęcia sprawiedliwości staje się podstawą rodziny i państwa. Państwo jest ważniejsze aniżeli rodziny i każdy człowiek z osobna.

Całość musi być pierwsza w stosunku do jej części.

7.Filozoficzne podstawy arystotelesowskiej koncepcji państwa i prawa.

- podejście empiryczne i sensualistyczne;

- materia to trwałe, niezniszczalne tworzywo wszelkiej substancji. Z niej bierze się różnorodność wszelkich rzeczy, a formę tę różnorodność kształtuje i nadaje jej ruch. Forma kształtuje materię jako jej przyczyna i cel.

- Poznanie: zmysłowe i rozumowe. Poznanie zmysłowe wyprzedza rozumowe. Najpierw należy fakty gromadzić , potem porządkować i analizować , by w końcu formułować ostrożne wnioski, aby następnie sformułować konkluzję w postaci sądu teoretycznego.

- Arystoteles preferuje metodę indukcyjną. Badacz może analizować zarówno materię jak i formę,przyczynę i cel zjawiska.

- Homo politicus- określenie to jest przesłanką filozoficzną badań nad wszelkimi zjawiskami społecznymi.

- Polityka jest wiedzą zasadniczą, naczelną mającą na celu najwyższe dobro ludzkie tj. szczęście.

- Dobrem najwyższym jest szczęście (eudajmonia). Przedmiotem moralności jest zawsze najwyższe dobro człowieka.

- Materia to określone bierne, wieczne tworzywo. Działanie nadaje mu jakąś formę. Każda istota dąży do osiągnięcia doskonałości w dostępnej sobie formie, tej w której się spełni całkowicie.

- Szczęście na niższym i wyższym poziomie. niższe- moralna samorealizacja człowieka i wyższe- kontemplacyjne, zbliżone do boskiego.

- Bez działania nie ma szczęścia ani cnoty;

- Rozróżnienie przyjemności czystych i mieszanych;

- Paul Janet wyróżniał dwa podstawowe elementy Arystotelesowskiej teorii szczęścia:

• Wolna wola i odpowiedzialność osobista;

• Oddziaływanie, ćwiczenia i nawyknienia na rozwój cnót.

- Ten kto czyni właściwie po pierwsze: musi wiedzieć co czyni, po drugie musi chcieć tego dla

samych czynów i nie traktować ich jako środka do innych celów, po trzecie musi działać z

przekonania nieczynienia nigdy inaczej.

-Dwa rodzaje cnót intelektualne i moralne;

- Sprawiedliwość:

• Ogólna- polega na wykonywaniu obowiązującego prawa niezależnie od jego treści.

• Szczególna- przybiera postać formuły prostego egalitaryzmu: „każdemu po równo”.

• Wyrównująca bądź wymierzająca - to taka której formuła brzmi : „każdemu tyle ile mu się należy, stosownie do je jego wartości jednostkowej.

- Arystoteles wyróżniał:

• Prawo naturalne- bardziej konkretne niż stanowione. Głos wewnętrzny , poczucie słuszności są wyrazem prawa naturalnego. Arystoteles przyjmował nadrzędność prawa natury w stosunku do prawa państwa.

• Prawo stanowione- narzucane, jest czymś zewnętrznym tzn. heteronomicznym. Najczęściej składa się ono z przepisów pisanych o pewnym stopniu ogólności, systemem dynamicznym, zaopatrzonym sankcją. Nie wszyscy są wystarczająco rozumni, stąd potrzeba prawa stanowionego.

8.Arystotelesowska klasyfikacja form ustrojowych.

-W państwach demokratycznych rządzi lud, w oligarchii grupa ludzi, w monarchii jednostka;

- Wszystkie ustroje podzielić można na:

• Właściwe- To te, które sprawowane są dla dobra ogółu. ( królestwo, arystokracja, politeja);

• Niewłaściwe- To te które służą osiąganiu korzyści przez jednostki, grupy bądź tylko lud (tyrania, demokracja, oligarchia)

- We wszystkich państwach istnieją trzy grupy obywateli: bardzo bogaci, bardzo ubodzy i trzecia klasa pośrednia;

- Najlepszym ustrojem jest ten który zapewnia państwu najwięcej szczęścia. Obywatel nie może w nim prowadzić życia prostego człowieka, rolnika ani handlowca bo życie takie nie jest szlachetne;

- Jedyną miarą wartości obywatela jest cnota polityczna, czyli poświęcenia dla państwa.

- Definicja obywatela prowadzi do problemu zwierzchnictwa w państwie. Arystoteles analizował: zwierzchnictwo jednostki, zwierzchnictwo ludzi wybitnych, zw. biednych i zw. bogatych.

- Najlepszy ustrój to taki, w którym panują ludzie reprezentujący średnią własność, ponieważ stan średni najpełniej kieruje się rozumem. Bogaci łatwo popadają w pychę i przewrotność na wielką miarę , ubodzy podobnie lecz na małą miarę;

- Politeja jest najlepszą formą rządów ze względu na realizowaną przez nią zasadę złotego środka.

- Najczęściej spotykanymi formami rządów są oligarchia i demokracja( rządy ubogich).

- Arystoteles postrzegał: 4 arystokracje, 4 demokracje, 4 oligarchie.

- Władzę w państwie dzielił na: ustawodawcze, wykonawcze i sąd

9.Sofiści. Ogólna charakterystyka koncepcji filozoficznych oraz polityczno prawnych.

- sofiści starsi w najszerszym zakresie realizowali postulat harmonijnego wykształcenia. Wiedza ich było głęboko osadzona w rzeczywistości, z niej bowiem wynikała i jej miała służyć.

- zerwali z elitarną koncepcją nauki, a ich uczniem mógł zostać każdy, kogo stać było na zapłacenie za nią.

- łączy ich zdecydowany pragmatyzm, relatywizm, w ujmowaniu zagadnień prawa, etyki, państwa. Działalności ich sprzeciwiali się najwybitniejsi filozofowie epoki Sokrates i Platon. Platon atakował Sofistów za koncepcje przedmiotu badań i brak metafizycznego uzasadnienia tez. Posługiwali się oni wg niego wiedzą pozorną. Nie mogąc w istocie dotrzeć do wartości dobra i sprawiedliwości zasługują jedynie na określenie „twórców mniemań”, których działalność jest kramarską sprzedażą nauk i sztuką zwodzenia. Innym powodem niechęci do nich był pobieranie przez sofistów wynagrodzenia za pracę. Konwencjonalny charakter prawa, państwa, etyki nie musi jednak być w sprzeczności z porządkiem naturalnym. Tak zdeterminowana refleksja nad najważniejszymi Swoje sympatie polityczne umieszczali po stronie rozmaitych reżimów politycznych. Byli wśród nich zwolennicy demokracji, byli również sympatycy monarchii, arystokracji czy też oligarchii.

- sofiści młodsi uważali państwo za twór umowny , którego celem jest zapewnienie ludziom wzajemnego bezpieczeństwa. W skutek tej umowy każdy częściowo rezygnuje ze swoich subiektywnych praw.

- pojawia się wśród sofistów młodszych przekonanie, że umownemu prawu można przeciwstawić niespisane prawo natury. Sofiści dostrzegają, że stosunki społeczne (w tym stosunek władcy) opierają się na nierówności, na prawie silniejszych. Wprawdzie to umowa kształtuje stosunki, ale stan taki nie musi być oceniany jako właściwy. Prawo naturalne bowiem to prawo równości, stąd pojawia się tendencja do krytyki nierówności społecznych.

Najwybitniejsi przedstawiciele sofistów starszych:

- Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Prodikos

Najwybitniejsi przedstawiciele sofistów młodszych:

- Hippiasz z Elidy, Kallikles, Trazymach

10.Sofiści starsi. Ogólna charakterystyka koncepcji filozoficznych oraz polityczno- prawnych.

Protagoras z Abdery- Znany z badań języka. Jego filozofię przenika przekonanie, że wszystko jest relatywne. Człowiek stanowi w istocie miarę wszystkich rzeczy i zjawisk. Zmysły informują o tym co istnieje, ale to co istnieje jest różnie postrzegane. Rzeczywistość jest różnorodna. Rozum pozwala wybrać człowiekowi to co dla niego najbardziej użyteczne. Możliwe do poznania jest to, co narzuca się zmysłom człowieka. Teorie poznania Protagorasa z charakteryzuje sensualizm i relatywizm. Konsekwencją relatywizmu jest przekonanie Protagorasa o konwencjonalizmie wszystkich zjawisk. Podstawą państwa jest wartość jego obywateli. Od ich umiejętności życia w społeczności zależy pomyślność i stabilność państwa. Człowiek posiada zaledwie poczucie wstydu i poczucie prawa, cnoty obywatelskości może i musi się nauczyć. Cnota obywatelskości obowiązuje tak długo jak długo istnieje zgoda na jej obowiązywanie. Umowa jest podstawą rozumienia cnoty obywatelskości , której treści obowiązują do czasu aż zmieni się następna umowa. (+ pytanie 12)

Gorgiasz- Największe zasługi osiągną w sztuce oratorskiej. Wyróżnia się trzy okresy filozofii Gorgiasza , w ostatnim retorycznym , sprowadzają się one do następujących założeń:

- człowiek jako element społeczeństwa jest przedmiotem badań;

- rzeczywiste jest to co jest poznawalne dzięki zmysłom, rzeczywistość jest obiektywna;

- wynikiem poznania jest wiedza, czym innym od wiedzy są mniemania. Wiedza jest wynikiem prawidłowości indywidualnego i społecznego postępowania;

- człowiek ze strony przyrodniczej ulega dwóm popędom: dążeniu do korzyści i unikaniu Cierpień . Społeczeństwo ogranicza te popędy.

Byt społeczny wymaga od ludzi cnoty dzielności obywatelskiej. Wiedza powoduje iż człowiek staje się silniejszy, prawo natury zaś, iż słabszy podporządkowuje się silniejszemu. Siła jednych, a słabość drugich nie wynikają z natury, ponieważ wobec niej wszyscy s a równi, dopiero wiedza dzieli ludzi. Gorgiasz nie wypowiada bezpośrednio poglądów na temat istoty państwa, to jednak może świadczyć o przekonaniu o umownym charakterze tej instytucji. Silniejsi, posiadający wiedzę, narzucają wolę słabszym, którzy wiedzy nie mają.

Prodikos- Interesował się on naturą człowieka. Człowiek stanowi część przyrody. Umowa poprzedza wszystkie zjawiska społeczne. Ludzie z wdzięczności do wszystkiego co ich otacza nadają zjawiskom cechy boskie. W wierzeniach bogowie przyjmują ludzkie cechy. Wiara wpływa na ludzkie postępowanie. Nie ma życia po śmierci. Poznanie natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa. Państwo powstaje jako rezultat umowy, a jego pomyślne funkcjonowanie zapewnia samopoznanie człowieka i poznanie natury ludzi. Państwo jest wówczas dobre , gdy jest zgodne z naturą człowieka, najbardziej zaś naturze ludzkiej odpowiada demokracja

11.Sofiści młodsi. Ogólna charakterystyka koncepcji filozoficznych oraz polityczno prawnych.

Hippiasz z Elidy- Przewaga praw natury, które są dziełem ludzi w stosunku do umownych instytucji społecznych, które są narzucone. Prawa ludzkie to prawa tyrańskie często skierowane przeciw samym ludziom, krzywdzące, niesprawiedliwe i niedoskonałe. Prawa natury działają skuteczniej, przekroczenie praw natury przynosi człowiekowi negatywne skutki. Prawo natury przesądza o tym, że ludzie są równi , natomiast wolność i niewola, panowanie i poddaństwo występujące w społeczeństwie, są z prawem natury sprzeczne.

Kallikles- Prawa stanowione są po to, aby hamować silne i zdecydowane jednostki. Ludzie silni nie potrzebują żadnych formalnych praw. Prawem jest ich jednostkowy interes. Sprawiedliwie jest to aby właśnie oni mieli więcej niż słaby, jak i to aby silniejszy panował nad słabszym. Więzi tego prawa muszą ulegać naturze. Przyroda z natury preferuje jednostki silniejsze. Słabi przeszkadzają w gromadzeniu majątku silniejszym, jest ich więcej. Prawo stanowione jest gwałtem słabszych na silniejszych. Umowną równość wprowadzają państwa niwelujące naturalne różnice między ludźmi.

Trazymach- Zawsze sprawiedliwe jest to, co chce potężniejszy. Niesprawiedliwość w istocie panuje nad poczciwcami i sprawiedliwymi. Człowiek sprawiedliwy ma mniej niż nie sprawiedliwy. Trazymach jest zwolennikiem prawa stanowionego. Rządzący stanowi o tym, co powinien czynić rządzony. Władza stanowi i spełnia interesy rządzonych. Rządzeni spełniają wole stanowionych ponieważ są silniejsi. Korzyści otrzymają silnie. Ludzie sprawiedliwi nawet pełniąc urząd ponoszą straty. Niesprawiedliwi zawsze lepiej wychodzą niż sprawiedliwi. Sprawiedliwsze jest czynienie krzywdy niż jej doznawanie. Korzyść silniejszego jest wyrazem prawa natury.

Najważniejsze dzieła Protagorasa z Abdery (480r. p.n.e. - 411r. p.n.e.):

1. Sztuka erystyczna

2. O naukach

3. O Państwie

4. O niewłaściwym postępowaniu ludzi

12.Relatywizm Protagorasa z Abdery

- wszystko jest relatywne, uznawał, że punktem odniesienia do określenia każdego zjawiska jest człowiek, który stanowi w istocie miarę wszystkich rzeczy i zjawisk. Nie istnieje coś takiego jak absolutne wartości, które mogą stać się punktem dla prawa lub etyki. Każdy człowiek może różnie patrzeć na jedno zjawisko i dla każdego twierdzenia o nim (o tym zjawisku) będą prawdziwe. Jedyną różnicą jest to, że w pewnej określonej sytuacji jedno z twierdzeń będzie lepsze. A o tym, które jest lepsze poucza nas rozum.

- poprzez relatywizm Protagoras dochodzi do wniosku, iż wszystkie zjawiska są konwencjonalne. Taki charakter ma państwo, prawo i moralność. To rozum mówi mu co jest dla niego korzystne (i osiąga to co jest mu do życia potrzebne).

- rozum mówi mu co jest korzystne i dzięki temu osiąga to co jest do życia potrzebne. Poprzez rozum ludzie odkrywają bogów zaczynają się łączyć w uprawianiu kultu, dalej jednak żyją w rozproszeniu, brakuje im mądrości aby połączyć się w trwały sposób. Mądrość otrzymali dopiero od Zeusa, który wyposażył ich w poczucie prawa i wstyd. Państwo jest tworem rozumnym i użytecznym, ma umowny charakter.

13.Szkoły hellenistyczne ogólna charakterystyka

Wyróżniamy 3 główne nurty: epikureizm, cynizm oraz stoicyzm. Wszystkie 3 szkoły charakteryzuje:

• Położenie nacisku na problematykę etyczną;

• Pochwała postawy dystansu w stosunku do życia, zwłaszcza w jego politycznym wymiarze;

• Eklektyzm - łączenie różnych teorii, pojęć, koncepcji i tez w jedną całość;

• Brak pogłębionych rozważań w odniesieniu do problematyki państwa i prawa. Najczęściej traktowane są jako twory nienaturalne, sztuczne, a więc w konsekwencji złe;

• Odrzuca się współprace z państwem w ogóle bądź dopuszcza się ją w pewnych warunkach.

• Filozofia przestaje już być jedyną nauką, wyodrębniają się z niej: logika, fizyk i etyka.

14.Szkoła cyników. Analiza podstawowych założeń.

-pochwała świadomego egoizmu;

-człowiek jako naturalnie wolna jednostka mająca żyć zgodnie z naturą, jedyną potrzebną do życia rzeczą jest cnota;

-ograniczanie przez jednostki potrzeb uznawanych przez nich za nienaturalne;

-minimalizm życiowy, prostota życia, wręcz asceza;

-szczęście - wyłącznie praktykowanie cnoty, która zależy od woli człowieka, wolny jest ten, kto powstrzymuje swoje namiętności;

-głosili ideał społeczności ludzi wolnych - własności, pieniędzy, wojska i państwa;

-odrzucali prawo stanowione, zwyczaje, obyczaje;

-głosili idee skrajnego egalitaryzmu proponując zrównanie w prawach niewolników i kobiet;

-ludzie z natury równi, miarą wartości człowieka jest praca;

-państwo zły i nienaturalny twór;

-człowiek obywatelem świata (świata);

-państwo stanowi utrudnienie w praktykowaniu cnoty;

-odrzucali małżeństwo, lubili szokować, a szokowali głosząc pochwałę kaziroctwa;

-szkoła, która pocieszała tych, którzy znaleźli się na marginesie społeczeństwa;

-krytykowali demokrację, gdyż lud łatwo ulega demagogom, szybko poddaje się emocjom, pozostawiając rozsądek na uboczu.

Antystenes: (436r.p.n.e - 366r.p.n.e)- Był wyrazicielem poglądów dolnych warstw społeczeństwa. Uważał, że ludzie są z natury równi. Natura nie dzieli się bowiem na bogatych i biednych, wolnych i niewolnych. Jedyną miarą wolności człowieka jest więc tylko jego praca. Państwo jest złe, stanowi bowiem twór nienaturalny. Człowiek jest obywatelem świata. Ojczyzną ludzi cnotliwych jest cały świat. Głosił kult wiedzy równoważnej dlań z cnotą. Człowiek nie powinien dążyć do bogactwa. Cenny jest jedynie spokój i równowaga. Antystenes odwoływał się do autorytetu praw natury przeciwstawiając je prawom pisanym. Uważał, że natura wytworzyła w człowieku poczucie równości, wolności i prawa zaspokojenia ludzkich potrzeb. Krytykował demokrację.

DIOGENES- Uważał, że kobiety powinny być wspólne. Sądził, że jedynym państwem dobrze urządzonym byłoby to, które objęłoby cały świat. Państwo w tradycyjnym kształcie, jako twór nienaturalny jest złe z założenia.

KRATES- pochodził z Teb. Był uczniem Diogenesa. Wraz z żoną i członkami rodziny należał do szkoły cyników. Był pierwszym wśród cyników, który posiadając majątek i stanowisko porzucił je, aby praktycznie realizować założenia szkoły cynickiej.

15.Stoicy. Ogólna charakterystyka szkoły

Stoicyzm datuje się pomiędzy 300r.p.n.e a 200r.n.e (jest to czas upadku polis greckiego).

-Wyróżnia się 3 okresy w funkcjonowaniu tej szkoły: klasyczny grecki, średni- przełom republiki i cesarstwa w Rzymie, oraz najmłodszy-czasu wielkich szkół prawniczych w Rzymie;

- Przedstawicielami i twórcami tego kierunku są: stoicy starsi (Zenon z Kition, Chryzyp z Cylicji, Kleantes), stoicy średni (Panajtios, Posejdonios), stoicy młodsi w republikańskim Rzymie (Panecjusz, Polibiusz, Cycero, Seneka, cesarza Marek Aureliusz);

- Filozofie stoicy dzielą na: logikę, etykę i fizykę.

• Logika- na nią składa się głównie teoria poznania. Poznanie wg Stoików ma charakter zmysłowy.

• Fizyka- poznaje problemy wszechświata, dotyczy miejsca człowieka w świecie, świat jest stworzony z materii, która składa się z Zelem: biernego tworzywa i aktywnej pneumy (czynnik ruchu i życia przenikającego świat). (Cały świat stworzony jest w sposób rozumny, istnieją 4 natury, hierarchia doskonałości: rośliny, zwierzęta, ludzie, bogowie). Wszystko jest wyrazem woli boskiej, mądrość to coś co łączy ludzi i bogów;

• Etyka- W centrum zainteresowania znalazł się człowiek i jego społeczne otoczenie. Nie każdy człowiek jest mędrcem. Wszyscy ludzie posiadają potencję stania się mądrymi. Cnota jest wartością absolutną, dla wszystkich jednakową, nie poddaje się stopniowaniu. Cnota jest wiedzą, ludzie zatem są albo głupi, albo mądrzy

- poznanie ma charakter zmysłowy, na podstawie zmysłów rozum tworzy pojęcia ogólne;

-zwolennicy równości społecznej;

-triada praw: prawo wieczne, prawo naturalne, prawo ludzkie;

-idea cnoty - to wartość absolutna, niepodzielna i niestopniowana. Podział cnót:

• cnoty kardynalne: przezorność, dzielność, sprawiedliwość, umiarkowanie (wady kardynalne - głupota, tchórzostwo, niesprawiedliwość, rozwiązłość).

• cnoty podporządkowane

-społeczeństwo - zbiór jednostek znajdujących się jednocześnie w pewnych grupach. Człowiek - centrum rozchodzących się kręgów, kręgami są krewni, przyjaciele, naród i ludzkość. Człowiek przeznaczony jest do życia w społeczeństwie ze swej natury. Idea równości między ludźmi, których zrównuje prawo natury;

-udział w polityce uważali za coś złego, dopuszczali je jednak jeżeli państwo działało zgodnie z programem stoików;

-propagowali edukację polityczną, władca musi posiadać zdolność rozróżniania dobra i zła;

-żadna forma państwa nie jest idealna, opowiadali się za ustrojem mieszanym łączącym elementy monarchii, arystokracji i demokracji;

-koncepcja państwa światowego (kosmopolis);

-pierwszorzędne znaczenie prawa. Prawo z natury stanowi element organizujący społeczeństwo, potrzebne ze względu na społeczną naturę człowieka. Wyższość prawa natury nad prawem pozytywnym wynika z uniwersalizmu prawa natury,

- podstawową ideą jest idea prawa naturalnego i jego naturalnej sprawiedliwości. Ma ono swą podstawę w samej istocie człowieka i jego pokrewieństwa z Bogiem

- wyższość prawa naturalnego wynika z faktu, że jest to prawo uniwersalne, z niego wynika społeczna natura człowieka nakazująca mu żyć w grupie

Stoicy wieku średniego:

-dominująca w Grecji teza samowystarczalności jednostki zastąpili hasłem aktywności politycznej i ideałem służby państwu;

-państwo - wartość sama w sobie, służąca ludziom;

-stoicy rzymscy odrzucali sceptycyzm grecki;

-rozwija się diatryba ludowa;

-odrzucano postawę dystansu od spraw publicznych;

-głosili, że rozum jest czynnikiem, który wprowadza ład i prawo do zróżnicowanego społeczeństwa ustalając właściwe miejsce, zarówno dla ludu, jak i optymatów

16. Epikureizm. Założenia doktryny

EPIKUR (341r. p.n.e. - 270r. p.n.e.) - założył szkołę - Ogród Epikura

Epikureizm wyraża się w hedonistycznej etyce, materialistycznej fizyce i sensualistycznej teorii poznania.

- etyka epikureizmu objawia się w wyznawaniu kultu życia i szczęścia jako dobra zasadniczego;

- od samego człowieka zależy jego szczęśliwy byt, powinien poszukiwać go tylko w samym sobie;

- człowiek może osiągnąć szczęście we wewnętrznym spokoju. Osiąga je poprzez rozum i cnotę;

- życie jest przyjemne jeśli człowiek postępuje mądrze pięknie i sprawiedliwie;

- dzięki cnocie osiąga się przyjemność i spokój;

- człowieka unieszczęśliwiają: obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia, obawa przed cierpieniem, przed bogami i śmiercią;

- zalecane jest umiarkowanie w każdym działaniu;

- człowiek winien uwolnić się od trosk, uwalniając się od potrzeb. Może wówczas osiągnąć stan ataraksji, czyli całkowitego uspokojenia.

-potrzeby ludzi podzielił Epikur na naturalne i konieczne, naturalne i niekonieczne oraz nienaturalne i niekonieczne. Do ostatnich zaliczał: ambicje, żądze władzy i majątku;

- Bogowie są obojętni na losy ludzi. Niewiedza i strach przed niewytłumaczalnymi są źródłem religii;

- państwo i prawo są formą życia społeczeństwa miejskiego. Epikurejczycy niechętnie odnosili się do państwa, zalecając postawę obojętności, a nawet okazując niechęć;

- przyjaźń jest nakazem natury i wolnym wyborem człowieka;

- w działalności politycznej człowiek powinien zachować umiar, żyć z daleka od polityki i wydarzeń politycznych;

-Epikur uważał że państwo powstało w wyniku umowy społecznej, a jego bezpośrednim celem jest przede wszystkim obrona obywateli przed innymi państwami i przed innymi ludźmi;

- niesprawiedliwość męci spokój, człowiek bowiem odczuwa strach przed karą;

- prawo jest odejściem od wolności pierwotnej, która była stanem walki i niepewności oraz wzajemnych wyrządzaniem krzywd;

- prawo jest wynikiem umowy społecznej na podstawie której ludzie wyrzekli się samowoli;

- norma prawna jest rezultatem swoistej umowy określającej co jest naganne i jaka grozi konsekwencja;

Najważniejsze dzieła Polibiusza (220 - 118r. p.n.e.):

1. Dzieje

2. Biografia Filopoimena

3. Taktyka

17. Polibiusz. Założenia doktryny polityczno prawnej

- nawiązywała do koncepcji cyklicznego rozwoju państw - każde państwo przechodzi etap rozwoju , osiąga szczyt, aby następnie przejść w stadium upadku

- ludzie są na ogół słabi, dlatego do władzy dochodzą silne jednostki

- władza wodzów staje się stopniowo władzą królów. Początkowo władza królewska jest dożywotnia, szybko degeneruje się. Najlepsi z poddanych obalają jedynowładztwo i miejsce królestwa zajmuje forma arystokratyczna;

- Arystokracje zastępuje oligarchia- skutek naruszenia sprawiedliwości pogoni za korzyściami;

- W demokracji rozpowszechniają się chciwość, brak skrupułów i przymus. Na czele tłumu staje tyran, który szybko lud ujarzmia

- wyróżniał trzy prawidłowe formy państwa: królestwo, arystokrację i demokrację

• królestwo - rządy oparte na rozumie, rozwadze i poparciu poddanych;

• arystokracja - rządy najrozumniejszych i najsprawiedliwszych powołanych drogą wyborów;

• demokracja - poszanowanie ustanowionych przez większość praw;

-formy niewłaściwe - jednowładztwo, oligarchia, ochlokracja;

- najlepszy jest ustrój mieszany, łączy elementy jedynowładztwa, arystokracji i demokracji. Ustrój taki nie podlega zwyrodnieniu;

- najtrwalsze jest państwo, w którym władza podzielona jest pomiędzy senat (element arystokratyczny), zgromadzenie ludowe (element demokratyczny) i konsula (element jednowładztwa). Zasadą musi być równowaga poszczególnych części ustroju. Republika Rzymska była doskonała.

Najważniejsze dzieła Cycerona (106-43r. p.n.e.):

1. O państwie

2. O prawach

3. Mowy przeciwko Katylinie

18. Cyceron. Założenia doktryny polityczno- prawnej

- państwo - rzecz ogółu - zorganizowana masa ludu połączona dla wspólnego pożytku wynikającego ze wspólnego bytowania, połączona wspólnym prawem, połączona ze społecznego instynktu ludzi; niezbędnym elementem każdego państwa jest według Cycerona więź prawna łącząca obywateli

- trzy główne formy państwa: królestwo, arystokracja i demokracja, istnieje również forma czwarta (mieszana);

- każda forma ma swoje zalety i wady. Forma rządów, w której za wybitnych uważa się najbogatszych, jest zdecydowanie zła;

- najlepszą formą jest forma mieszana, zapewnia ona stabilność rządów. Struktura władz oparta jest na zasadzie kadencyjności a także powszechnym i ugruntowanym poczuciu równości ludzi wolnych;

-wysoko cenił patriotyzm i poczucie obywatelskości;

-prawo wywodzi się z rozumu (porządek natury odpowiada porządkowi rozumu tak więc źródłem prawa jest natura).

-prawa dobre wywodzą się z natury, to prawa sprawiedliwe; muszą opierać się na prawym nakazującym dobro a zakazującym zła;

-akcentuje wychowawczy charakter prawa, celem prawa jest nakłanianie ludzi do należytego zachowania (lecz nie represja);

-prawo stanowione powinno być zgodne z prawem natury, gdyż prawo stanowione jest ograniczoną terytorialnie, czasowo i podmiotowo konkretyzacją prawa naturalnego;

-przyjął hierarchię praw:

I. prawo natury, którego źródło jest we wszechrzeczy, sankcje za jego przekroczenie wymierza sama natura, a jest nią brak spokoju i szczęścia;

II. prawo naturalne wywiedzione z natury ludzkiej;

III. prawo stanowione - produkt działalności legislatora, dysponuje sankcją zinstytucjonalizowaną.

-podział prawa ludzkiego na:

• gentium (zasady prawne właściwe całej ludzkości - najdoskonalsze odbicie praw natury);

• ius civile (prawo poszczególnego państwa).

-dzielił sprawiedliwość na:

• sprawiedliwość teoretyczna (dążenie do tego by zachować to, co w świetle prawa i słuszności należy się człowiekowi);

• sprawiedliwość praktyczna (zachowanie ludzi rządzących takie by kierowali ludźmi w granicach swych uprawnień, karali złych i nagradzali prawych)

- niesprawiedliwość ma dwie postacie. Może wyrządzać krzywdę lub nie reagować na cudzą krzywdę;

- najgorszym rodzajem niesprawiedliwości jest postępowanie gdy ludzie dopuszczają się niesprawiedliwości starają się sprawiać wrażenie ludzi uczciwych.

Najważniejsze dzieła Św. Augustyna (354r.-430r.):

1. O obyczajach Kościoła katolickiego,

2. O obyczajach manichejczyków,

3. O nieśmiertelności duszy,

4. O wielkości duszy

19. Św. Augustyn. Założenia doktryny polityczno- prawnej

-człowiek jest z natury dobry, jednak skażony grzechem pierworodnym

- najwyższym rodzajem prawa jest prawo wieczne ( lex aeterna). Rozumiał przez nie normy boskiego rozumu odnoszące się do całego świata. Jest to prawo per Se. Normy wieczne to prawo najwyższe.

normy te decydują o ruchach i inklinacjach wszystkich istot. Trzecią kategorią inklinacji są te, które właściwe są tylko człowiekowi, jest to pragnienie poznania Boga oraz dążenia społeczne;

- lex naturalis- prawo naturalne- rodzaj prawa per partipationem. Prawo naturalne to intelektualne współuczestnictwo człowieka w prawie wiecznym. Wyraża ono inklinacje właściwe ludziom, wynikającej z rozumnej natury człowieka. Lex naturalis pozwala na odróżnienie dobra i zła;

- lex Humana- jest drugim prawem per partipationem. Wywodzi się ono z prawa wiecznego za pośrednictwem prawa naturalnego. Prawa ludzkie dzieli św. Tomasz na: prawo pozytywne narodów (ius gentium) i prawo cywilne (ius cuvile);

- prawa ludzkie występują w formie prawa pisanego, stanowionego lub zwyczaju;

- prawo boże (lex divina)- czwarty rodzaj prawa per partipationem. Człowiek musi się nim kierować jego cele wykraczają poza cele doczesne. Zawarte jest w piśmie świętym;

- Bóg jest jedynym właścicielem z punktu widzenia istoty własności, jednak z punktu widzenia użytku człowiek posiada naturalne władanie rzeczami;

- społeczeństwo winno opierać się na pracy ludzi. Praca powinna być sprawiedliwa, powinna gwarantować pracownikowi możliwość utrzymania siebie i rodziny, opierać się na umowie, a więc wolności i równości stron;

- wyróżniał pokój: doskonały, niedoskonały i niepełny.

Najważniejsze dzieła Marsyliusza z Padwy (1275r. - 1343r.):

1. Defensor pacis

2. Defensor minor

21. Marsyliusz z Padwy. Założenia doktryny polityczno - prawnej.

- filozof nie może zajmować się problemami wiary , nie mieszczą się one bowiem ani w doświadczeniu ani w nauce. Prawd wiary nie można dowodzić rozumowo, nie są one także oczywiste

- religia spełnia w państwie ważną funkcję - umacnia moralność

- Kościół to wspólnota wiernych wierzących w Chrystusa. Państwo może określać strukturę formalną Kościoła, powoływać kapłanów

- sprowadza istotę prawa wyłącznie do efektu prawotwórczej działalności suwerena w postaci aktu normatywnego zaopatrzonego w sankcję

- człowiek jest istotą społeczną ,a swoje potrzeby może zaspokoić jedynie w społeczeństwie

- celem państwa jest zabezpieczenie pokoju społecznego poprzez zapewnienie wewnętrznego ładu oraz harmonijne działanie

- powstanie rodzin wyprzedziło powstanie państwa

Rodzina-> Gmina(zapewnia obronę jednostek wobec egoizmu brutalniejszych jednostek)-> Państwo (połączenia gmin)

- państwo dla niego to regnum lub civitas

- państwo to organizacja w której suwerenną władzą jest lud - ustawodawca, nie mający nad sobą zwierzchnika

- Społeczeństwo zorganizowane w państwo składa się z sześciu członów:

• Chłopi

• Rzemieślnicy

• Wojskowi

• Finansiści, czyli „ludzie pieniądza”

• Duchowni

• Sędziwie

- tyrania to rządy oparte na braku praw

- w rządach sprawiedliwych prawo wprowadza stabilność w rządzeniu poprzez ustanowienie porządku prawnego. Chroni poddanych przed decyzjami panujących wynikającymi z niewiedzy lub mylnej oceny sytuacji

- idea praworządności - podstawowa zasada funkcjonowania państwa , obowiązek przestrzegania własnego prawa przez rządzących

- ze względu na spełniane funkcje wyróżnia trzy rodzaje władzy, jednak jest zwolennikiem jednolitości władzy skupionej w rekach suwerena nie jej podziału

- lud - ustawodawca tworzy prawa, wybiera rząd, który jest jedynie władzą ustawodawczą. Egzekutywa powinna być silna, poddana kontroli ludu i przed nim odpowiedzialna. Rząd monopolistyczny powinien skupiać w swych rękach funkcje przymusu

- państwo równa się prawo. Prawo staje się jedynym i wyłącznym systemem normatywnym łączącym obywateli w byt polityczny jakim jest państwo

- obywatelami państwa są tylko Ci, którzy uczestniczą we władzy rządzącej, doradczej lub sędziowskiej

22. Suwerenność ludu w doktrynie Marsyliusza z Padwy

Suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Marsyliusz wychodził z założenia społecznej natury człowieka skłaniającej jednostkę do życia w zbiorowości oraz skuteczniejszego zabezpieczenia przez zbiorowość indywidualnych praw poszczególnych jej członkom. Niebezpieczeństwem jednak w tym dążeniu do zapewnienia sobie dostatecznych warunków życia okazuje się egoizm mogący prowadzić do ogólniejszego chaosu i anarchii.

- władza państwowa powinna wspierać się na woli suwerennego ludu który winien być prawodawcą (legislator). Jedynie w takim wypadku spodziewać się można spokojnego, trwałego funkcjonowania państwa oraz poszanowania ustanowionych w nim praw

-suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz stanowieniu praw. Przewaga rządów ludowych nad elitarnymi opiera się także i na tym, iż "ilość mniej wykształconego ludu może być powiększona do takich rozmiarów, iż zdolny jest on sądzić sprawy na równi, a nawet lepiej od tych, którzy są bardziej uczeni".

-idea suwerenności ludu staje się gwarancją wolności obywatelskich. W rezultacie każdy podmiot opowiadający się przeciw ludowładztwu występuje przeciw wolności, niejako dobrowolnie popadając w jarzmo tyranii. Idea suwerenności pomyślana była na tyle szeroko, iż lud powinien wybierać hierarchię kościelną wraz z papieżem.

-organizacja państwowa jest także dziełem woli ludu powstałym jednak w procesie nieco dłuższej ewolucji. Państwo staje się organizacją w najpełniejszy sposób gwarantującą suwerenność ludu, ponieważ lud może kontrolować wszystkie formy instytucjonalne.

Najważniejsze dzieła Jana z Salisbury (1120r. - 1180r.):

1. Policraticus

2. Metalogicon

23. Jan z Salisbury. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- zastosował do polityki metodę scholastyczną - rycerstwo powołane jest dla obrony Kościoła i walki z herezją. Panujący - princeps spełnia zaledwie niższy urząd kapłański

- rozróżniał wiele form ustrojowych, pozostał jednak zwolennikiem władzy księcia, choć uważał iż rządy jednoosobowe mogą doprowadzić do tyrani

- słowo princeps oznacza każdego panującego, jest terminem ogólnym

- panujący powinni charakteryzować się: czcią i szacunkiem dla Boga, dyscypliną wewnętrzną, wykształceniem oraz miłością i opieką nad poddanymi

- stworzył teorię rządzenia opartą na odróżnieniu dwóch przeciwstawnych sobie typów władców, każdy był jednak odmianą tego samego rodzaju władzy

- Książe pierwszego typu rządził zgodnie z prawem, sprawiedliwością zasadą wspólnego dobra, jest sługą prawa, władzą publiczną. Władcy drugiego typu to tyrani rządzący przemocą kierując się wyłącznie własnymi zdrożnymi celami

- Książe stoi na czele państwa i posiada przywileje, jakich pożąda

- wszelka władza wywodzi się od Boga, a władza Boga jest wieczna

- książę winien podporządkować się prawu, co czyni go znakomitszym niż gdyby został cesarzem. Powinien działać dla pomyślności państwa i dla dobra poddanych, powinien wszelkie przestępstwa karać z jednakowa sprawiedliwością

- Władzę Książe otrzymuje z rak kościoła, musi być wybrany przez Boga.

- Książe jest też sługą władzy kapłańskiej i wykonuje tę część która jest niegodna kapłanów

- duszą państwa jest kler, głową Książe, sercem senat, oczy, uszy i język to funkcje sprawowane przez prokuratorów i zarządców prowincji, żołnierze i urzędnicy to ręce, rolnicy - stopy, albowiem wędrując po ziemi stale się potykają

Najważniejsze dzieła Stanisława ze Skarbimierza (1400r. - 1431r.):

1. O wojnach sprawiedliwych

2. O rozboju

Najważniejsze dzieła Pawła Włodkowica (1370r. - 1435(36?)):

1. Tractatus de annatis camerae apstolicae solvendis

24. Stanisław ze Skarbimierza oraz Paweł Włodkowic jako teoretycy wojny sprawiedliwej

Stanisław ze Skarbimierza:

- za wojnę sprawiedliwą może być uznana jedynie wojna zmierzająca do przywrócenia pokoju. Naruszenie pokoju stanowi pogwałcenie zarówno prawa naturalnego, objawionego i pozytywnego

- na najsroższe potępienie zasługuje wojna rozpętana z myślą o grabieży, strona napadnięta ma wówczas prawo w celu samoobrony zawierać sojusze nawet z heretykami i państwami pogańskimi

- wojna napastnicza jest zawsze wojną niesprawiedliwą, naruszającą naturalny stan bytowania ludzi, jakim jest życie w pokoju

Paweł Włodkowic:

-każdy na podstawie prawa natury ma prawo do niezależności własnego państwa, własności i bezpieczeństwa

-wystąpił w obronie praw pogan zachowujących pokój przed atakowaniem ich w imię hasła „nawracania niewiernych”

-każdy człowiek ma prawo do wolności sumienia i obrony własnej godności

-„Wiara jest cnotą teologiczną, dlatego szerzenie jej należy do teologów, a nie do wojowników”

Najważniejsze dzieła Noccolo Machiavelli'ego (1469r.- 1527r.):

1. Książe

2. Mowa o organizacji sił zbrojnych Florencji

25. Fortuna i Virtu jako filozoficzne podstawy doktryny politycznej Machiavellego

Fortuna to los niosący i dobro i zło. Aktywność człowieka pozwala jednak wpływać na los. Machiavelli pisał : „Być może to prawda , że los jest w połowie panem naszych czynności. Lecz jeszcze pozostawia nam kierowanie drugą ich połową lub niewiele mniejszą ich częścią”. Czyli człowiek może dokonywać wyboru i wpływać na swoje życie. Fortuna zatem w części poddaje się człowiekowi, a w części zaś jest odporna na wpływy, nie można jej się sprzeciwiać. Wyrażają ją z jednej strony szczęście, z drugiej pech.

Virtu jest osobniczą siłą, która charakteryzuje i kształtuje przywódcę i pozwala mu odnaleźć się zarówno w sytuacji nieprzewidywalnej lub przewidywalnej jak i podczas nadarzającej się sposobności. Virtu jest jednak odgraniczone od etyki, nie ma z nią łączności (etyka - sposób postępowania właściwy, a cnota ma jedynie polityczny wymiar.

26. Machiavellizm. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- natura ludzka jest zła i należy ją okiełznać,

- należy bronić za wszelką cenę życie i wolność, służyć ma temu państwo i władza państwowa,

- zasadą państwa ma być:

1. zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy nad ludźmi niezależnie od formy władzy, ustroju i będzie to zawsze zwierzchnictwo jednych nad drugimi

2. zapewnienie stanu pokoju i ładu społecznego

- Machiavelli popiera 3 formy państwa - monarchię, rządy optymatów, rządy ludu (demokrację) wszystkie te formy podlegają stałym zmianom , a więc są wadliwe. Chwali republikę mieszaną, która stanowi przejściową formę panowania nad ludźmi, ogranicza przemoc i wrogie dążenia, wprowadzając tym samym ład i porządek w społeczeństwie.

Sympatyzuje z republiką (monarchia francuska) , która jest gwarantem wolności. Wolność zaś sprzyja bogactwu, potędze państwa, jego zaludnieniu. Lud w swej zbiorowej mądrości mniej się myli. Republika częściej dochowuje umów, docenia się intelektualizm jednostki.

27. Koncepcja dyktatury okresu przejściowego w doktrynie Machiavellego

Machiawelli dopuszcza aby w okresie znacznego zamętu społecznego i zaniku cnót obywatelskich, napięć i kontrowersji między rozlicznymi ugrupowaniami, frakcjami, które mogą prowadzić do otwartych wystąpień i zaburzeń i uznaje za uzasadnione ustanowienie autokratycznych rządów. Tylko takie są jedynie zdolne do tego, by siłą swej władzy zaprowadzić w kraju porządek niezbędny do funkcjonowania państwa i utrzymania ładu społecznego. Przykładem są Włochy, kraj rozdrobniony na wiele księstewek, skłócony wewnętrznie, przeżywający głęboki kryzys. Rządy dyktatorskie mądry prawodawca, wybitna jednostka bowiem tylko wybitny człowiek jest w stanie ustanowić właściwe prawa.

Najważniejsze dzieła Jean'a Bodin'a (1530-1596):

1. Metoda łatwego poznania historii

2. Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej

3. Odpowiedź na niedorzeczności p. Malestretti

28. J.Bodin. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- oparcie badań na praktyce ustrojowej

- o sile państwa decyduje cała gospodarka, a nie tylko cenne kruszce

- suwerenność jako zasadnicza cecha państwa

- podstawą państwa wg. Budina jest rodzina z której wyłoniło się państwo i to państwo ma ochraniać rodzinę. Rodzina jest celem państwa

Źródłem powstania państwa jest przemoc jest przemoc lub zgoda tych, którzy dobrowolnie podporządkowują się drugim władza naczelnika rodzina ma prywatny charakter państwo jest publiczna władzą rozkazywania. Cechą władzy publicznej jest rozkaz suwerena wydającego prawo i władza urzędników, którzy jednak sami podlegają prawu, władza pozwalająca im rozkazywać innym urzędnikom i jednostkom. Wyznacznikiem państwa jest stosunek obywatela określający pozycję człowieka w państwie

- państwo ma być suwerenne a jego cechami jest: ciągłość, niepodzielność, niezbywalność, nieograniczoność, bezwarunkowość

- suwerenność jest władzą absolutną tzn. nie jest ograniczona przez nikogo z zewnątrz (ani papieża ani cesarza).

29. Istota suwerenności w ujęciu J.Bodina

1.- pierwszym znamieniem suwerenności państwa - księcia jest możliwość wydawania ustaw obowiązujących wszystkich w ogólności i każdego z osobna,

- wyłączność nadawania przywilejów

Ustawodawstwo jest zasadniczym uprawnieniem rządzącego.

- wypowiadania wojny i zawieranie pokoju

- rozpoznawanie w ostatecznej instancji orzeczeń wszystkich urzędników

- powoływanie i odwoływanie najwyższych funkcjonariuszy

- rozkładania obciążeń fiskalnych lub zwalnianie z nich

- obniżanie tytułu wartości i stopy monet

- zmuszanie poddanych i wasali ściśle związanych z przestrzeganiem wierności

2. w każdym państwie ma istnieć tylko jeden suweren, uprawniony do stanowienia prawa (które ma być sprawiedliwe, oparte na prawie boskim),

3. mianowanie urzędników, którzy pozostają stale w mocy praw.

4. rozstrzyganie w ostatniej instancji spraw sądowych,

Władca stoi ponad ustanowionymi prawami, nie może podlegać swoim prawom.

31.J.Bodin jako teoretyk monarchii absolutnej

Monarchia królewska powinna charakteryzować się:

- monarcha winien być podległy prawom natury tak jak jego poddani

- poddani powinni posiadać naturalną wolność i własność majątku

- powinna być suwerenna

- władca powinien czuwać nad bezpieczeństwem własności poddanych

1. popierać produkcję i handel

2. strzec wartości pieniądza u jednolitości miar i wag

3. wydatki pokrywać z nakładanych ceł i opłat , wymiany handlowej a nie z podatków

- poddani mieli być bez wyjątku a pochodzenie podlegli władcy

- władcy nie może zabić poddany nawet jeśli okaże się tyranem

- dużą rolę zwraca na religię i Kościół który ma wpływ na wychowanie i morale ludności

- monarchia patrymonialna - monarcha panem rządzącym poddanymi jak niewolnikami

- monarchia tyrańska - monarcha lekceważy prawa natury, nadużywa osób wolnych jak niewolników oraz majątków podanych jako swojego

32. Bodinusowska definicja państwa

Państwo definiuje następująco

- rzeczpospolita jest prawym rządzeniem wieloma gospodarstwami rodzinnymi i tym, co jest im wspólne z władzą suwerenną. Prawne rządzenie pozwala odróżnić państwo od innych podmiotów, które także posługują się przemocą.

- prawne rządzenie: wg praw ustanowionych przez władcę. Państwo ma być tworem szczęśliwym jak uważali starożytni lecz przede wszystkim tworem prawnym

- prawość jest najważniejszą cechą państwa. Jeżeli by tak nie było państwo jest tylko utopią - fikcją

- rząd sprawiedliwy to ten, który przestrzega praw boskich i naturalnych

- państwo podlega prawu bożemu i naturalnemu ale pyzatym jest suwerenne, niezależne od żadnej innej władzy na ziemi ( ani papieskiej ani cesarskiej niczym nie ograniczonej)

Najważniejsze dzieła Tomasza Morusa (1478-1535):

1. Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii.

33.T.Morus. Założenia doktryny polityczno - prawnej

OU TOPOS - miejsce którego nie ma

- autor wszystkich panujących określa jako: łamiących prawa, gnębiących podatkami, wywołujących krwawe wojny, nietroszczących się o bezpieczeństwo podanych

- krytykuje własność (ponieważ gdziekolwiek jest własność tam wszystko mierzone jest miarą pieniądza

Państwo idealne to:

- państwo gdzie nie ma prawa własności

- panuje ustrój demokratyczny

- młodzież ma obowiązek nauki i możliwość ukończenia studiów

- podstawowym zajęciem ludności byłaby uprawa ziemi, której plony mają wystarczyć dla wszystkich (gospodarka naturalna), podobny sposób wykorzystywania odnosił się do wytworów rzemiosła

- brak klas

- pogarda dla drogocennych kruszców

- opieka państwa (zacieśnienie więzów)

-istnienie niewolnictwa - jeńcy wojenni (obowiązek wykonywania najcięższych prac) lub mieszkańcy Utopii którzy się zniesławili popełniając hańbiące przestępstwo

- istnienie opłacanego, najemnego wojska

- pacyfistyczna polityka (wojny tylko konieczne, w obronie niezawisłości, obalenie tyrani)

- tolerancja religijna- dwa dogmaty

• dusza jest nieśmiertelna i z łaski Boga stworzona do szczęścia

po życiu doczesnym przeznaczona jest nagroda za cnoty i dobre uczynki, kara za ciężkie przewinienia

Najważniejsze dzieła Giovanni Domenico Campanella (1568-1639):

1. dzieła o charakterze filozoficznym i politycznym

2. traktat Państwo Słońca

34. T. Campanella. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- ustrój polityczny w danym państwie ma charakter republiki kapłańskiej z wielkim Metafizykiem zwanym Słońce

- sprawuje on władzę najwyższą, zarówno świecką jak i duchowną, wydaje ostateczne wyroki, rządzi przy pomocy trzech współrządców (mocy, Mądrości i Miłości)

- w państwie istnieje tylu funkcjonariuszy ile wyróżnia się cnót. Są więc funkcje zwane: Męstwo, Czystość, Szczodrobliwość, Sprawiedliwość, Szczerość, Dobroć, Wdzięczność

-szczególnym ciałem jest zgromadzenie Ludowe, w którym uczestniczą wszyscy Solaryjczycy po ukończeniu 20 roku życia, daje ono społeczeństwu możliwość wypowiadania się we wszystkich najważniejszych sprawach państwa i oceny urzędników, w społeczeństwie tym nie istnieją partie polityczne czy zorganizowane ugrupowania społeczne

- wszyscy Solaryjczycy podlegają jurysdykcji swego kierownika zawodu, każdy z naczelników jest zarazem sędzią, w państwie Słońca nie ma tradycyjnego procesu rozprawa trwa 3 dni, nie ma zasady instancyjności

- za przestępstwa grożą kary: wygnania, chłosty, nagany, pozbawienia wspólnej biesiady, zakaz obcowania z kobietami, interdykt kościelny. Za ciężkie zbrodnie wymierza się karę śmierci lub inną zgodnie z zasada talionu. Wykonuje ja sam lud często przez ukamienowanie, czasem dopuszcza się samobójstwa przestępcy. Naruszenie praw na wyspie zdarza się rzadko

- nie znana jest własność prywatna - mają wspólne domy, sypialnie łóżka i wszystkie inne rzeczy, zmieniają miejsca snu co 6 miesięcy by nie przywykli do jednego miejsca

- uważał, że własność jest źródłem zła, zepsucia, nędzy

- w państwie nie ma niewolnictwa, praca nie jest dla nikogo ciężarem trwa zaledwie 4 godziny dziennie i zapewnia wszystkim obfitość dóbr

- pieniądze służą tylko w obrocie zewnętrznym, nadmiar towarów zamienia się najczęściej na brakujące bez pośrednictwa złota

- nie znana jest im tradycyjna, dzieci wychowywane są z pożytkiem dla całej wspólnoty

-są religijni, wierzą w jednego Boga, którego uosobieniem jest Słońce i jemu wystawiają liczne świątynie

- obok religii i miłości ojczyzny niezwykła rolę odgrywa u nich nauka

- posiadanie wiedzy umożliwia obejmowanie stanowisk państwowych i wpływ na sprawy publiczne

Najważniejsze dzieła Franciszka Bacona (1561-1626):

1. Novum organum

2. Niedokończona Nowa Atlantyda

35.F.Bacon. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- podstawą istnienia tej społeczności jest własność ogólno - społeczna, obejmująca najważniejsze działy gospodarki

- własność prywatna odgrywa rolę drugorzędną

- ludność podzielona jest na wyodrębnione grupy ze względu na wykonywany zawód, fundamentem społeczeństwa jest rodzina

- idealna społeczność Nowej Atlantydy zorganizowana jest według zasad monarchicznych, na czele stoi monarcha wysłuchujący przy podejmowaniu decyzji rad senatu, a w sprawach gospodarczych - Domu Salomona

- sprawna sieć urzędów i służących społeczeństwu instytucji; uprawnienia urzędów oraz stosunki między urzędnikami i społeczeństwem określane są przez logiczny i klarowny system prawny

- państwo nie utrzymuje szerokich kontaktów z zagranicą

- początkowo mieszkańcy Benszlem toczyli wojny w swej obronie, lecz pokonawszy przeciwników i obdarowaniu ich wolnością, żyją teraz w pokoju i przyjaźni

- życie mieszkańców upływa pomyślnie, bezpiecznie, bez wewnętrznych niepokojów czy troski o byt

Najważniejsze dzieła Jana Ostroroga (1436-1501):

1. Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej

36. Jan Ostroróg. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- przedstawił projekt gruntownej reformy państwa polskiego oraz zasady polityki, jakie powinni realizować królowie polscy;

- postulował o wzmocnienie władzy królewskiej, drogą prowadzącą do tego celu miało być jej uniezależnienie od zwierzchności władzy papieskiej i cesarskiej;

- postulował za przeprowadzeniem wewnętrznych reform wzmacniających państwo i sprzyjających rozwojowi gospodarczemu;

- zalecał przeprowadzenie daleko idących zmian w stosunkach między państwem a kościołem. Byłby symbolem niezależności polskiego monarchy, ale także miałby przynieść konkretne efekty zmierzające do skuteczniejszej ochrony interesów gospodarczych Polski;

- postulował opodatkowanie duchowieństwa, zniesienia opłat Kościoła polskiego na rzecz Rzymu, zobowiązanie Kościołów i klasztorów do niesienia pomocy biednym, zniesienie opłat za świadczone za Kościół posługi religijne dla wiernych, sugerował by wnoszoną na rzecz kościoła dziesięcinę uznać za świadczenie dobrowolne.

- król powinien zrezygnować z praktyki obediencji, ceremonialnego okazywania posłuszeństwa papieżowi; uważał, że rola paiżą sprowadza się jedynie do zwierzchności w sprawach religijnych

- protestował przeciwko praktyce zamykania klasztorów przed Polakami i prowadzenia nabożeństw w języku niemieckim, uważał że kazania powinny być wygłaszane w języku polskim „przez co by nie ubliżano godności Polakom” bowiem „Niech się uczy polskie mowy, kto chce w Polsce mieszkać”

- monarcha winien opierać swą władzę na wszystkich mieszkańcach królestwa, postulował jednolitość prawa, bez względne jego przestrzeganie; a także stosowanie się do nakazów króla

- postulował władzę praworządną, broni jednocześnie niezawisłość państwa polskiego, gwałtownie protestuje przeciwko stosowaniu w miastach polskich prawa niemieckiego i posługiwaniu się w sądach językiem niemieckim

- był przeciw praktykom odwoływania się w sprawach wątpliwych do sądu w Magdyburgu, ponieważ w Polsce nie brakuje ludzi mądrych, zdolnych do orzekania

- jego zdaniem najwyższą instancją odwoławczą mógłby być zbierający się corocznie sąd sejmowy.

- głosił postulat upowszechniania prawa pisanego (nawiązanie do prawa rzymskiego), uważał iż prawo pisane zapobiega dowolnościom i rozbieżnościom w orzekaniu;

- żądał wprowadzenia niekorzystnych skutków niestawiennictwa już na pierwszej rozprawie; podkreślał iż na posiedzeniu sądu nie wolno stawiać się uzbrojonym i orszakami zbrojnymi;

- „W dziedzinie prawa materialnego postulował uznanie obrony koniecznej”;

- obowiązek obrony państwa spoczywać powinien na szlachcie, również mieszczanie i chłopi winni przygotowywać się do obrony ojczyzny w przypadku zagrożenia jej granic

- król powinien dysponować stałą armią, zamki obronne wyposażone w stałą załogę

- wzrost gospodarczy w kraju może być wspomagany między innymi poprzez zniesienie wewnętrznych ceł i myt

- żądał reformy pieniądza krajowego, aby nie słabła jego wartość, postulował ujednolicenie miar i wag w całym państwie

- troska o poprawę stanu dróg w całym kraju, umocnienia w nim porządku i bezpieczeństwa

Najważniejsze dzieła Filipa Buonaccorsi (Kallimacha) 1473r. - 14796r:

1. O próbach Wenecjan pozyskania przeciw Turkom Persów i Tatarów

2. Rady - Consilia i Callimachi

3. Attila

37.F. Kallimach. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- wzmocnienie władzy królewskiej w oparciu o mieszczaństwo

- zalecał złamanie przywilejów szlachty, magnatów, i duchowieństwa

- w Radach występuje kilka grup problemów: W dziedzinie stosunków króla i magnaterii, W sprawie obsadzania urzędów, W stosunkach z Kościołem, Wobec plebejuszy, W sprawach wojskowych, Polityka zagraniczna

- powaga władcy powinna obejmować całe państwo. Jednolitość władzy wyrażać ma również jednolitość prawa, któremu wszyscy winni się podporządkować

- monarcha ma być suwerenny wewnątrz i na zewnątrz państwa

- warunkiem wzmocnienia władzy jest silne zaplecze królewskie wyrażające się w oddanych mu urzędnikach, zasobny skarb, utworzenie Tajnej Rady Królewskiej

- monarcha może zmieniać sympatie i koterie jeśli dyktuje mu to interes

- powinien osłabiać ekonomicznie wielkie rody, nadając im dobra, które staną się dla nich ciężarem

- na urzędach obsadzać ludzi posłusznych

- w dziedzinie polityki zagranicznej monarcha powinien obsadzić jednego ze swych braci w „gospodarstwie mołdawskim”, drugiego zaś w charakterze Wielkiego Mistrza Zakonu Niemieckiego w Prusach

- powołanie urzędów świeckich jak i duchownych

- prawo ma służyć utrzymaniu się przy władzy, nie podlega realizacji sprawiedliwości, ale na społeczne korzyści

Najważniejsze dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572):

1. O poprawie Rzeczypospolitej

2. Mowa o karze za mężobójstwo

3. Mowa o wysyłaniu posłów na sobór chrześcijański

38.A. Frycz Modrzewski. Ogólna charakterystyka doktryny

- państwo w rozumieniu Modrzewskiego to rzeczpospolita, czyli zgromadzenie o pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona;

- wyróżniał następujące formy rządów: monarchię, oligarchię, polituję i system mieszany;

- dobro i godność rzeczpospolitej opierają się na uczciwości obyczajów, na surowości sądów i na sztuce wojennej;

-zwolennik rządów królewskich, elekcyjnych, władza panującego powinna opierać się na mądrości, wyrażającej się w cnotach: umiarkowania, sprawiedliwości, hojności i męstwa;

- powołanie senatu i urzędników, ograniczenie roli sejmów. Obrady sejmu powinny być skrócone, posłowie nie powinni bezpośrednio stanowić prawa, lecz opiniować projekty ustaw królewskich, uchwalać podatki, ustalać politykę zagraniczną, sprawy wojny

- prawotwórstwo powinno przypadać filozofom, wykształconym prawnikom

- władza króla polskiego pochodzi od ludzi, którą otrzymuje on wskutek wyboru przez kolegium elektorów świeckich i duchownych

- wzmocnienie władzy królewskiej, mimo tego król nie może stać się władcą absolutnym, jego decyzje powinny być uzgadniane z senatem. Na podstawie opinii senatu król wydaje prawa, sprawuje sądy i prowadzi wojny;

- reforma ustroju terytorialnego - wprowadzenie w każdym powiecie oprócz wojewodów i starostów urzędu królewskiego sekretarza „poradnika”, urzędy „dozorców” dbających o poziom cen, wielkości obciążania chłopów na rzecz szlachty i kościoła, ustalanie planu zasiewów;

- przewartościowanie istoty szlachectwa, ma o nim decydować zasługa dla państwa

- zmiana społecznej pozycji polskich chłopów

• zarówno wobec prawa karnego przestępstwie zabójstwa jak i procedury poprzez zlikwidowanie sądownictwa patrymonialnego wobec chłopów

• zniesienie przywiązania do ziemi, ograniczenie ciążących na nich obowiązków tylko do czynszu, pańszczyzny i dziesięciny

• o właściwy stosunek szlachty do chłopów mieli dbać „dozorcy”

- postuluje rządy sprawne, ale zarazem praworządne - reforma prawa:

• prawo ma obowiązywać wszystkich obywateli, niezależnie od ich społecznego położenia

• spisanie prawa. Ma to dotyczyć zarówno prawa publicznego jak i prywatnego. Należy je oprzeć na prawie rzymskim

• zmianie powinno ulec sądownictwo poprzez: zakaz udziału uzbrojonych w przewozie sądowym, zakaz powoływania się na zasługi rodowe przed sądem, niezawisłość sędziów, którzy mieli ponosić odpowiedzialność za wydanie niesprawiedliwych wyroków, sądy miały urzędować stale i w tych samych miejscach, powołanie stałego urzędu apelacyjnego

- przeciwnik wszelkich wojen i zwolennik trwałego pokoju. Usprawiedliwiona wojna powinna mieć: słuszną przyczynę, powinna być wypowiedziana, nie prowadzi się jej dla sławy lub powiększenia państwa, ale dla naprawienia krzywd;

- wojsko powinno być karne, zdyscyplinowane, posiadające dobrych wodzów, żołnierze w terminie powinni otrzymywać żołd;

- do stanu kapłaństwa przyjmować ludzi przygotowanych merytorycznie a zarazem cnotliwych, słudzy Kościoła powinni pracować „dla Kościoła i Rzeczypospolitej”, prowadzenie nabożeństw w języku ojczystym;

- bogactwa kościoła powinny być użyte dla potrzeb społecznych, szczególnie służyć rozwojowi oświaty i utrzymaniu szkół

- opiekę nad odpowiednik wychowaniem młodego pokolenia miało przejąć państwo, do którego należy troska o dobrych nauczycieli i czuwanie nad programami nauczania, umożliwianie Dostępu do nauki wszystkim zdolnym uczniom, niezależnie od stanu, możliwość poznania filozofii, języków obcych oraz innych przydatnych życiu dziedzin.

39. A Frycza Modrzewskiego program naprawy Rzeczypospolitej

- powołanie senatu i urzędników, ograniczenie roli sejmów. Obrady sejmu powinny być skrócone, posłowie nie powinni bezpośrednio stanowić prawa, lecz opiniować projekty ustaw królewskich, uchwalać podatki, ustalać politykę zagraniczną, sprawy wojny

- prawotwórstwo powinno przypadać filozofom, wykształconym prawnikom

- władza króla polskiego pochodzi od ludzi, którą otrzymuje on wskutek wyboru przez kolegium elektorów świeckich i duchownych

- wzmocnienie władzy królewskiej, mimo tego król nie może stać się władcą absolutnym, jego decyzje powinny być uzgadniane z senatem. Na podstawie opinii senatu król wydaje prawa, sprawuje sądy i prowadzi wojny;

- reforma ustroju terytorialnego - wprowadzenie w każdym powiecie oprócz wojewodów i starostów urzędu królewskiego sekretarza „poradnika”, urzędy „dozorców” dbających o poziom cen, wielkości obciążania chłopów na rzecz szlachty i kościoła, ustalanie planu zasiewów;

- przewartościowanie istoty szlachectwa, ma o nim decydować zasługa dla państwa

- wojsko powinno być karne, zdyscyplinowane, posiadające dobrych wodzów, żołnierze w terminie powinni otrzymywać żołd;

- do stanu kapłaństwa przyjmować ludzi przygotowanych merytorycznie a zarazem cnotliwych, słudzy Kościoła powinni pracować „dla Kościoła i Rzeczypospolitej”, prowadzenie nabożeństw w języku ojczystym;

- bogactwa kościoła powinny być użyte dla potrzeb społecznych, szczególnie służyć rozwojowi oświaty i utrzymaniu szkół

- opiekę nad odpowiednik wychowaniem młodego pokolenia miało przejąć państwo, do którego należy troska o dobrych nauczycieli i czuwanie nad programami nauczania, umożliwianie Dostępu do nauki wszystkim zdolnym uczniom, niezależnie od stanu, możliwość poznania filozofii, języków obcych oraz innych przydatnych życiu dziedzin.

40.A.Frycza Modrzewskiego program reformy systemu prawnego i wymiaru sprawiedliwości w Rzeczypospolitej

- zmiana społecznej pozycji polskich chłopów

• zarówno wobec prawa karnego przestępstwie zabójstwa jak i procedury poprzez zlikwidowanie sądownictwa patrymonialnego wobec chłopów

- postuluje rządy sprawne, ale zarazem praworządne - reforma prawa:

• prawo ma obowiązywać wszystkich obywateli, niezależnie od ich społecznego położenia

• spisanie prawa. Ma to dotyczyć zarówno prawa publicznego jak i prywatnego. Należy je oprzeć na prawie rzymskim

zmianie powinno ulec sądownictwo poprzez: zakaz udziału uzbrojonych w przewozie sądowym, zakaz powoływania się na zasługi rodowe przed sądem, niezawisłość sędziów, którzy mieli ponosić odpowiedzialność za wydanie niesprawiedliwych wyroków, sądy miały urzędować stale i w tych samych miejscach, powołanie stałego urzędu apelacyjnego

Najwybitniejsi przedstawiciele w ruchu ariańskim pierwszego okresu (nurt radykalny):

- Piotr Giezek (Piotr Giżka) z Goniądza, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Jakub z Kalinówki, Paweł z Wizny

Najwybitniejsi przedstawiciele w ruchu ariańskim drugiego okresu (nurt umiarkowany):

- Faust Socyn, Jan Crell, Jan Stegmann, Stanisław Przypkowski, Jan Szlichtyng, Andrzej Wiszowaty

41. Założenia doktryny społeczno-politycznej Braci Polskich

- pańszczyzna i poddaństwo chłopów jest niedopuszczalne (nawoływanie właścicieli do wyrzeczenia się majątków i utrzymywania z własnej pracy)

- niedopuszczalne jest także używanie oręża i udział w wojnie (pogląd radykalnego skrzydła arian; umiarkowani przedstawiciele dopuszczali udział w wojnie obronnej)

- posłuszeństwo nakazom władzy państwowej (arianie płacili podatki i szanowali przedstawicieli władzy); nie mogli jednak obejmować żadnych urzędów, z którymi wiąże się obowiązek karania „na gardle” (umiarkowani przedstawiciele dopuszczali wykonywanie przez arian funkcji państwowych, które nie kolidowałyby z zasadami etyki ariańskiej)

- w latach trzydziestych XVII wieku, myśliciele ariańscy drugiego okresu stworzyli i uzasadnili nowoczesną koncepcję stosunków między państwem i Kościołem; stosunki między państwem i Kościołem miałby być oparte na zasadzie tolerancji i ścisłego rozgraniczenia kompetencji

- istotnymi aspektami doktryny, tym samym podążającymi za duchem epoki, były: domaganie się realizacji w praktyce zasad tolerancji, podkreślanie konieczności krytycznego interpretowania Biblii, obrona prawa do błędu

Najważniejsze dzieła Grocjusza (1583-1645):

1. Dzieje oswobodzenia Holandii

2. Mare liberum (Wolność mórz)

3. De iure belli ac pacis libri tres (O prawie wojny i pokoju)

42. Grocjusz. Założenia doktryny polityczno-prawnej

- państwo (civitas) zostaje powołane do życia przez ludzi, na podstawie odpowiedniej umowy - umowy społecznej

- ów umowa społeczna występuje w trzech aktach

• contractus societatis

• contractus subiectioni

• contractus pacta sunt servanda

- mocą umowy ludzie zrzekają się swoich praw na rzecz suwerena (którym może być monarcha, senat lub lud); powstałe wówczas zwierzchnictwo stanowi istotę państwa i jest efektem kontraktu (prawa cywilnego), którego przedmiotem może być nawet oddanie się w niewolę

- jako, że jeden człowiek może oddać się w niewolę drugiemu, możliwe jest, by lud in corpore oddał się również w niewolę (usprawiedliwienie dla ustroju absolutnego; przesłanka ku akceptacji tego ustroju w świetle argumentacji prawniczej)

- są dwie drogi ustanowienia suwerennego zwierzchnika

• wskutek kontraktu (pojawia się zwierzchnictwo w ogóle)

• w drodze wojny (jedno zwierzchnictwo ustaje, a pojawia się drugie)

- zasadą państwa staje się samo zwierzchnictwo, nie zaś dobro ogółu (chyba że za cel społeczny zostanie uznane bogacenie się)

43. Grocjuszowska doktryna prawa natury

- Grocjusz reprezentuje świecką i racjonalną koncepcję prawa natury

- prawo naturalne wiąże się z prawem ludzkim; towarzyszy ono człowiekowi od zawsze, ponad wszystko

- ludzie powinni żyć w społeczeństwie (co wyraża popęd społeczny - appetitus societatis) w sposób pokojowy i zorganizowany; tylko rozum ich informuje, które czyny są dobre, a które złe w związku ze społeczną naturą człowieka; nawet Bóg nie może sprawić, aby czyn zły stał się dobrym

- normy praw natury są niezależne od treści religijnych i powiązane z naturą człowieka; „sam Bóg nie może go zmienić[prawa natury]”, tak jak i nie jest wstanie sprawić, „aby dwa razy dwa nie było cztery”

- podstawą porządku społecznego, do którego człowiek dąży, jest umowa (między ludźmi; umowa społeczna)

- prawo natury istniałoby nawet wówczas, gdyby Boga nie było, jednakże to On jest twórcą natury i nie ma powodu przypuszczać, iż Boga nie ma (takie myślenie byłoby zbrodnią)

- Grocjusz podzielił prawo na naturalne i stanowione; podczas gdy prawa naturalne są uniwersalne i ponadczasowe, wieczne, poznawalne rozumem człowieka, prawa stanowione cechuje zmienność, ograniczoność

- cztery podstawowe zasady prawa natury, których przestrzeganie jest, według Grocjusza, przesłanką zorganizowanego życia społecznego:

• obowiązek poszanowania cudzej własności (alieni abstinentia)

• obowiązek wynagrodzenia szkód z własnej winy przyczynionych (dammi culpa, dati reparatio)

• obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda)

• obowiązek poniesienia kary za popełnione przestępstwa (poenae inter homines meritum)

- niewolnictwo to stan dopuszczalny, wręcz naturalny

- w prawie międzynarodowym publicznym występował Grocjusz za podporządkowaniem państw naturalnemu prawu narodów, a także propagował ideę humanitaryzacji życia międzynarodowego

44. Grocjuszowska koncepcja praw podmiotowych

- własność nabywa się trzeba sposobami, poprzez:

• zawładnięcie

• podział

• pracę

- pierwotnym sposobem zawładnięcia własności jest zagarnięcie rzeczy niczyjej

- własność na rzeczach wspólnych powstaje także:

• drogą umowy

• przez podział

- praca jako źródło powstania własności

• ten, kto nadaje rzeczy kształt ostateczny, staje się jej współwłaścicielem (mimo iż niekoniecznie był właścicielem materiałów, z których ją wykonano - zasada proporcjonalności udziału władzy)

- powstanie stanu niewoli (stan dopuszczalny przez Grocjusza):

• drogą umowy (nie dotyczy umowy będącej podstawą stosunku władzy, którą prawa człowieka nie mogą być naruszane przez panującego - pod rygorem wypowiedzenia posłuszeństwa przez jednostkę)

• wskutek łaski w czasie wojny (dla zwyciężonych)

- w literaturze prawniczej uważa się Grocjusza za teoretyka praw podmiotowych; prawo podmiotowe to określony zakres uprawnień przysługujących konkretnej osobie; prawa podmiotowe mogą być, według Grocjusza, pełne i mniej pełne, a inny ich podział to:

• uprawnienia, czyli władza w stosunku do siebie (potestas in se), inaczej „wolności”

• prawa w stosunku do innych (potestas in alios)

• prawa nad rzeczami

- prawa podmiotowe wynikają z prawa przedmiotowego

Najważniejsze dzieła T. Hobbesa (1588-1679):

1. The Elements of Law: Natural and Politics, De corpore, De homine, De cive

2. Lewiatan

3. Behemot

45. T. Hobbes. Założenia doktryny polityczno-prawnej

- Hobbes był zwolennikiem władzy absolutnej, twierdził iż wymaga jej stan równowagi społecznej, utrzymanie stanu bezpieczeństwa; za najważniejsze uważał, aby państwo było wystarczająco silne, aby było zdolne do realizacji wszelkich zadań

- władza państwowa jest najwyższa, nie może być niczym i przez nikogo ograniczona

- treść prawa państwowego określa wola suwerena (nadana wolą ludzi, czyli tak jakby wola ludzi)

- wyróżniał trzy rodzaje ustroju państw (był przeciwnikiem ustroju mieszanego):

• demokrację

• arystokrację

• monarchię

- najwyższa władza, absolutna, nie może naruszać praw prywatnych jednostki ani stosunków rodzinnych

- Kościół musi być podporządkowany państwu; wiarę traktował Hobbes jako przydatną dla utrzymania stabilności państwa, wobec czego to władza decyduje o kulcie, jaki w państwie będzie sprawowany

- źródła prawa Hobbes dzielił na:

• edykty

• konstytucje

• listy panującego

• dekrety całego narodu

• zwyczaje niepisane

- prawa dzielił na:

• naturalne (niepisane)

• pozytywne (pisane)

• ludzkie

• dystrybutywne

• karne

• boskie

46. Stan natury w doktrynie T. Hobbesa

- Hobbes prezentuje pesymistyczne przekonanie o egoistycznym, antyspołecznym charakterze natury człowieka

- uważa, że z natury wszyscy ludzie są równi; nierówność jest skutkiem prawa państwowego

- człowiekiem kierują: naturalna pożądliwość i naturalny strach przed śmiercią (każdy człowiek jest sędzią i indywidualnie decyduje, jakiego środka użyć, który pozwoli mu zachować swe życie i uniknąć cierpień)

- każdy człowiek może wszystko czynić i posiadać (miarą prawa natury jest użyteczność); jednocześnie według norm prawa natury niemożliwy jest taki stan, w którym wszyscy mają do wszystkiego równe uprawnienia

- stan natury jest okresem swobody, kiedy ludzie żyją zgodnie ze swoją naturą a więc w stanie całkowitej anarchii i nieustannej wojny wszystkich ze wszystkimi, która nie może zakończyć się niczyim zwycięstwem (z uwagi na fakt, iż wszyscy ludzie są równi)

- prawa natury są niezmienne i wieczne; w stanie natury, gdzie dominuje przemoc i anarchia, nie jest możliwe zawarcie umowy prawnie skuteczne

47. T. Hobbesa koncepcja umowy społecznej

- umowa społeczna polega na przekazaniu praw jednostki na rzecz jednostki lub ciała zbiorowego przy jednoczesnym przekazaniu im prawa rządzenia; jest to więc umowa między jednostką (zbiorem jednostek) i suwerenem

- jest ona jednoetapowa tzn. na mocy jednej umowy powstają zarazem społeczeństwo i państwo

- istota umowy wyraża się w podporządkowaniu swojej indywidualnej woli woli innego człowieka; w efekcie powstaje „zjednoczenie” jednostek i władzy, czyli państwo (gdzie działania i decyzje upoważnionego są działaniami i decyzjami nie tylko upoważniającej większości, ale wszystkich głosujących i nie tylko); powstaje władza absolutna

- pomimo „jednoczącej” umowy nie każda osoba publiczna jest państwem, ale każde państwo jest osobą publiczną i posiada ono najwyższe kompetencje

- celem umowy społecznej jest dążenie ludzi do osiągnięcia stanu pokoju, który nie był możliwy w stanie natury; pokój jest możliwy jedynie wówczas, gdy pojawi się aparat przymusu - państwo (umowę społeczną traktował Hobbes jako hipotezę powstania państwa) i tylko wtedy umowy w świetle prawa są ważne, jako że jednostki pod przymusem muszą ich przestrzegać

48. Państwo i jego rola w doktrynie T. Hobbesa

- Hobbes wyróżnia dwa rodzaje państw (ze względu na sposób ich powstania):

• państwo naturalne - panujący sprawuje władzę „ojcowską i despotyczną”, zaś obywateli zdobywa

• państwo polityczne - panujący objął władzę poprzez umowę z ludźmi, którzy wyrazili w niej swoją wolę do nadania panującemu władzy najwyższej oraz poddaniu swojej woli jego woli - powstał organizm suwerenny z władzą absolutną

- pomimo iż Hobbes uważa państwo za zło konieczne, malum necessarium, to jednak spełnia ono według niego szereg istotnych cech:

• ratuje ludzi od zła jeszcze większego (stan natury - anarchia, zagrożenie życia i zdrowia)

• ludzie zyskują bezpieczeństwo (choć tracą przyrodzoną im wolność)

• ludzie uzyskują możliwość życia w społeczeństwie zorganizowanym (gdzie szanowane są posiadanie i własność, postępowanie ludzi jest wyznaczone przez normy prawa obowiązującego)

• prawo prowadzenia wojny i zawierania pokoju

• prawo wymierzania sprawiedliwości

• ustalanie reguł prawa państwowego oraz ich ogłaszanie (warunkiem jego obowiązywania jest promulgacja); państwo samo nie jest związane prawami państwowymi

• prawo określania obowiązującej doktryny religijnej; prawo zakazywania doktryn niebezpiecznych dla pokoju

Najważniejsze dzieła J. Locke'a (1632-1704):

1. List o tolerancji

2. Dwa traktaty o rządzie

3. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego i Myśli o wychowaniu

4. Racjonalność chrześcijaństwa

5. Dalsze rozważania na temat podniesienia wartości pieniądza

49. J. Locke. Założenia doktryny polityczno-prawnej

- preferował ustrój umiarkowanej monarchii, w której władza byłaby podzielna pomiędzy różne jej organy - celem zapobieżenia władzy absolutnej; władza miała być jedynie, tak jakby, zarządem powierniczym powołanym przez społeczeństwo

- w razie niewykonywania przez rząd swoich obowiązków, społeczeństwo ma prawo do jego zmiany bądź obalenia; suweren jest nie tyle powoływany, co ze społeczeństwa zostają wyłonione władze: ustawodawcza, wykonawcza i federatywna (władze te otrzymują prawo reprezentacji, lecz nie jest im przekazywana wolność jak u Hobbesa na rzecz suwerena)

- Locke był przekonany, że równość wszystkich ludzi nie wykracza poza powszechność ich praw naturalnych, toteż opatował za wyborami cenzusowymi

- sferę świecką stawiał na równi z duchowną i rozróżniał państwo jako organizację przymusową od Kościoła - organizacji dobrowolnej; nie powinny one nawzajem ingerować w swoje kompetencje

50. Stan natury w doktrynie J. Locke'a

- brak istnienia społeczeństwa i władzy politycznej; Locke traktował stan natury jako udany okres historyczny

- ludzie cieszą się pełną wolnością naturalną (której miarą jest ludzki rozum), posiadają również naturalne prawo do własności, życia i równości

- każdemu człowiekowi powierzone jest wykonywanie prawa natury, a więc brak jest zwierzchnika - sędziego - nieuchronnie nadciąga stan wojny (dlatego człowiekowi potrzebny jest niezależny zwierzchnik, sędzia i prawo; patrz pyt. 51 - chodzi m.in. o zabezpieczenie prawa do korzystania z wolności)

51. J. Locke'a koncepcja umowy społecznej

- jej celem jest zagwarantowanie i zabezpieczenia najważniejszych dla człowieka praw, takich jak wolność, własność, równość, życie

- umowa społeczna (porozumienie między ludźmi) jest dwuetapowa tzn. pierwszy etap polega na utworzeniu społeczeństwa (wymaga jednomyślności), na mocy aktu drugiego powstaje konkretna władza państwowa (wymaga większości)

- na jej podstawie wolność naturalna przekształca się w wolność prawną; wolność = własność

- zawierając umowę społeczną, każdy człowiek kieruje się własnym interesem, chodzi bowiem o lepszą ochronę swych praw przez władzę publiczną (której mocą umowy ludzie deklarują dobrowolnie podległość)

52. J. Locke jako prekursor liberalizmu politycznego

- uważał, że każdy człowiek posiada z natury fundamentalne prawa, takie jak prawo do wolności, własności, równości, życia

- żadna władza według Locke'a nie jest w stanie odebrać człowiekowi jego naturalnych praw; mimo to był przekonany, że równość wszystkich ludzi nie wykracza poza powszechność ich praw naturalnych, toteż opatował za wyborami cenzusowymi

- kompetencje rządu były więc skrępowane koniecznością nienaruszania praw naturalnych człowieka

- chociaż u Locke'a przebijają się pierwsze założenia liberalne, to niekiedy jeszcze znacznie odbiegają one od założeń późniejszych myślicieli zajmujących się tą doktryną

53. Koncepcja podziału władz w doktrynie J. Locke'a

Locke wyróżniał:

a) władzę ustawodawczą (najważniejsza)

- miała należeć do dwuizbowego parlamentu: Izby Lordów i Izby Gmin (reprezentowały interesy różnych grup społecznych), o ściśle określonych kompetencjach

b) władzę wykonawczą

- miała należeć do króla i jego ministrów

- mieściły się w niej także kompetencje sądowe

- król posiada m.in. tzw. prawo prerogatywy - pozwalające na osłabienie zbyt restrykcyjnego prawa stanowionego przez parlament (pierwsze kroki ku równowadze władz)

c) władzę federatywną

- miała być rodzajem władzy wykonawczej i dotyczyć stosunków międzynarodowych

54. T. Hobbes i J. Locke - dwie koncepcje umowy społecznej. Analiza porównawcza.

- patrz pyt. 47 i 51

Najważniejsze dzieła Benedykta Spinozy (1637-1677):

1. Traktat krótki o Bogu, człowieku i szczęśliwości

2. Traktat o poprawie rozumu

3. Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym dowiedzione

4. Traktat teologiczno-polityczny

5. Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona

55. Stan natury, koncepcja umowy społecznej i wizja państwa w doktrynie Barucha Spinozy

Stan natury:

- okres wojny wszystkich ze wszystkimi (każdy może mieć wszystko o ile jest wystarczająco silny, aby to zdobyć); panuje anarchia

- normy prawa są wyznaczane przez każdego człowieka osobno, stąd każdy podlega własnemu prawu dopóty, dopóki może uniknąć cudzego nacisku; prawo natury występuje tylko tam, gdzie ludzie posiadają wspólne prawa, zajmują wspólne terytorium, mogą wspólnie się bronić i prowadzić swe życie według wspólnych, ustalonych zasad

Koncepcja umowy społecznej:

- na mocy umowy ludzie jednoczą się w państwo, aby wolność popędów stanu natury zamienić na wolność w ramach państwa

- umowa społeczna ma na celu zabezpieczenie indywidualnych interesów, dopuszczając posłużenie się przymusem w celu zmuszenia oponenta do dotrzymania warunków umowy

- za nieprzestrzeganie umów zostają wprowadzone konieczne sankcje, o czym nie mogło być mowy w stanie przedpaństwowym

- na mocy umowy społecznej, państwo staje się całkowitym dysponentem prawa natury i przejmuje (bezwarunkowo) wszelkie indywidualne uprawnienia swoich członków

Wizja państwa:

- jako niechętny do mas ludowych uważał, że władzę powinna sprawować elita intelektualna (rządy „najlepszych”)

- był zwolennikiem monarchii reprezentacyjnej, gdzie prawa określałyby precyzyjnie prawo publiczne (dobro publiczne stoi ponad dobrem prywatnym rządzących); powinna ona chronić wolność ludzi

- liczne ciała rządzące zapewniają równowagę sił; każda forma władzy musi mieć wypracowany system równowagi

- Kościół jest odsunięty od spraw publicznych; monarcha jest wyłącznym podmiotem integrującym społeczeństwo

Najważniejsze dzieła Woltera (1694-1778):

1. Wiek Ludwika XIV

2. Szkic o obyczajach i duchu narodu

3. Listy filozoficzne

4. Traktat o tolerancji

56. Wolter jako przedstawiciel liberalizmu burżuazyjnego

- Wolter uważał, iż ludzie są równi jedynie w świetle prawa natury, zaś w sferze prawa państwowego równość jest nieosiągalna

- uzasadniał podział na biednych i bogatych twierdząc, że dzięki popędowi do bogactwa ludzie są w stanie rozwijać się na różnych płaszczyznach; był wręcz przekonany, iż podział ten napędza ludzkość

- własność pojmował jako swobodę bogacenia się i korzystania ze swojego majątku; tylko posiadacze powinni dzierżyć władzę

- uważał, że rozwijać się należy nie drogą rewolucji, lecz reform

- przedstawiał wzór filozofa, który był zaangażowany społecznie

- protestował przeciwko zabobonom i zinstytucjonalizowanej religii

57. Funkcje koncepcji oświeconego monarchy w doktrynie Woltera

- przyjmował, że budowanie idealnego modelu ustrojowego (jak w Anglii) będzie możliwe tylko wskutek działań podejmowanych przez samych monarchów-oświeconych, u boku których szczególną rolę powinni spełnić filozofowie

- zadaniem filozofów powinno być wskazywanie władcy-oświeconemu, w jakim kierunku powinny pójść wszelkie reformy w państwie

- Wolter przyjmował, że monarchów-oświeconych uda się przekonać, aby zrezygnowali ze swej nieograniczonej władzy i zbudowali prawdziwie praworządny system zbliżony do modelu angielskiego

Najważniejsze dzieła Karola Monteskiusza (1689-1755):

1. O duchu praw

2. Listy perskie

3. Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian

58. Monteskiuszowska typologia form ustrojowych

Klasyfikacja form ustrojowych wg. dwóch kryteriów:

a) natura rządu - czyli to, co określa istotę państwa

b) zasada rządu - czyli to, co określa działanie państwa, wprawia państwo w ruch

Formy rządów:

a) republika: demokratyczną i arystokratyczną

b) monarchia

c) despotia

- naturą republiki demokratycznej jest suwerenność ludu; zasadą republiki demokratycznej jest cnota

- naturą republiki arystokratycznej jest suwerenność części ludu; zasadą republiki arystokratycznej jest umiarkowanie

- naturą monarchii są rządy jednostki zgodne z prawami; zasadą monarchii jest hołd

- naturą rządów despotycznych są rządy jednostki bez praw; zasadą rządów despotycznych jest strach

- Monteskiusz opowiadał się za rządem monarchicznym - monarchią konstytucyjną

59. Duch praw w doktrynie Monteskiusza

- duch praw w doktrynie Monteskiusza jest to cały zespół wzajemnych stosunków pomiędzy normami prawa a różnego rodzaju warunkami (np. geograficznymi-klimat, urodzajność, położenie państwa, wielkość)

- także zespół wzajemnych stosunków pomiędzy normami prawa a rodzajem życia ludu zamieszkującym dane państwo (np. rolnictwo, pasterstwo)

- pomiędzy normami prawa a ustrojem, religią, obyczajami, położeniem ekonomicznym mieszkańców danego państwa

- chodzi o współdziałanie różnych elementów, bowiem wspólnie muszą one decydować, jaki powinien być system prawa w danym państwie; nie ma więc jednego idealnego systemu prawnego w doktrynie Monteskiusza, preferował jednak „umiarkowanego ducha praw”

60. Monteskiusz jako przedstawiciel liberalizmu arystokratycznego

- uważał, że wolność to możność czynienia tego, na co ustawy zezwalają (dziś: wolność to możność czynienia tego, czego ustawy nie zabraniają)

- jako, że według Monteskiusza czynić możemy tylko to, na co ustawy wyraźnie zezwalają, widać poszukiwanie pozytywnego uzasadnienia dla działań jednostki w systemie prawnym

- w badaniach posługiwał się metodą empiryczną - odwoływał się do doświadczenia

- wnioski odnośnie do ustrojów politycznych o prawa obowiązującego opierał na obserwacji rzeczywistości - najpierw gromadził fakty, by później wyciągnąć z nich wnioski - daleki od myślenia utopijnego

- głosił determinizm - wszelkie rzeczy i zjawiska, cały wszechświat funkcjonują według właściwych sobie reguł

- uważał iż istnieje prarozum, a prawem są zaś stosunki zachodzące między nimi a rozmaitymi istotami i stosunki tych rozmaitych istot między sobą

- wszystkie ruchy, zachowania, inklinacje są zawsze podporządkowane różnym regułom, które układają się w hierarchię praw.

61. Założenia i funkcje Monteskiuszowskiej koncepcji podziału władz

Podział władzy w aspekcie przedmiotowym:

- istnieją trzy prawne sfery aktywności władzy państwowej

a) stanowienie prawa

b) wykonywanie prawa

c) sądzenie

Podział władzy w aspekcie podmiotowym:

- polega na przyporządkowaniu trzem prawnym sferom aktywności władzy przedmiotowej trzech odrębnych grup organów

a) stanowienie prawa - organy władzy ustawodawczej

b) wykonywanie prawa - organy władzy wykonawczej

c) sądzenie - organy władzy sądzenia (Monteskiusz nie wyróżniał władzy sądowniczej, świadomie używał pojęcia władza sądzenia i mówił o organach władzy sądzenia, co miało podkreślać niepolityczny wymiar tej władzy, która miała być poniekąd „żadna”; „sędziowie mają być tylko ustami ust”, czyli mają korzystać tylko z wykładni językowej - ograniczenie władzy sądzenia; władza sędziego ma być ograniczona do minimum i w żadnym wypadku nie może naruszać wolności jednostki)

System hamulców ustrojowych:

- miał służyć budowaniu względnej równowagi pomiędzy organami reprezentującymi poszczególne sfery aktywności władzy państwowej

- działały na linii pomiędzy organami władzy ustawodawczej i wykonawczej; Monteskiusz przewidywał również pewne hamulce ustrojowe hamujące działanie organów władzy sądzenia np. fakt powierzenia wykonywania orzeczeń wydawanych przez sądy egzekutywie (organom wykonawczym), przyjmował również, że pewne kategorie spraw ze względów podmiotowych powinny być wyjęte spod kompetencji sądów i przekazane organom władzy ustawodawczej; Monteskiusz dopuszczał możliwość odwołania od orzeczeń wydanych przez władzę sądzenia do władzy ustawodawczej

- najistotniejszym hamulcem budującym równowagę pomiędzy władzami politycznymi było veto, które miało przysługiwać monarsze

- Monteskiusz formułując hamulce ustrojowe zmierzał do budowania systemu w którym poszczególne władze zmuszone byłyby ze sobą współpracować

- hamulce ustrojowe w wielu momentach przełamują sztywność podziału władz w aspekcie przedmiotowym (np. monarcha dysponując prawem veta tym samym zajmuje się stanowieniem prawa)

- tylko przełamując sztywność można zmusić poszczególne organy do współpracy i można zbudować pomiędzy nimi równowagę; bez równowagi, gdy jeden organ zyska zdecydowaną przewagę, wówczas wolność będzie zagrożona (organ ten będzie starał się poszerzyć zakres przyznanej mu władzy)

- parlament dwuizbowy powinien składać się z izby niższej (obsadzanej w cenzusowych wyborach); izba wyższa zarezerwowana byłaby dla arystokracji - odwołanie do modelu angielskiego

Społeczny podział władz:

- arystokracja ze względu na swoją pozycję i walory powinna zajmować w państwie dominującą pozycję

- Monteskiusz zakładał, iż wolnościowy system powinien się wspierać na istniejących wciąż podziałach stanowych; uwzględniał nierówny stan poszczególnych grup, czego wyrazem było to aby izba wyższa parlamentu była zarezerwowana dla arystokracji

- elementem społecznego podziału władz było także wyobrażenie o strukturze władzy sądzenia - odpowiedni sędziowie mieliby rozstrzygać o sprawach osób, które są równe według pozycji społecznej

62. Polityka prawa w doktrynie Monteskiusza

Prawa obowiązujące w danym państwie przeniknięte duchem umiarkowanym (patrz pyt. 59), przykłady:

- formalizm jest potrzebny aby zachować wolność, jednak nadmiar formalizmu naruszałby cały zbiór praw, stąd nie może być go zbyt dużo

- nie trzeba regulować prawnie tego, co można osiągnąć poprzez dobre obyczaje; prawa nie powinny być przesadnie kazuistyczne, pewna sfera powinna pozostać nieobjęta normami prawa stanowionego, gdzie regulacją byłaby obyczajowość

- nie należy wydawać zbyt wielkiej liczby praw, gdyż prawa naprawdę potrzebne będą osłabiane przez prawa niepotrzebne

- nie można wydawać praw, które można obejść; obniży to prestiż prawa stanowionego

- w rozumny sposób należy różnicować sankcje prawne i traktować kary jako swego rodzaju ostateczne

Wg Monteskiusza prawa natury dotyczą istoty człowieczeństwa. Prawom tym człowiek podlegał przed powstaniem państwa. Przyjął iż stan natury nie jest okresem wojny. Poczucie słabości jednostki odrzuca ją od agresji. Pierwszym prawem natury jest pokój pomiędzy słabymi, równymi sobie jednostkami. Drugim - zaspokojenie potrzeby pożywienia. Trzecim jest potrzeba łączenia się w pary, potęgowana uczuciem przyjemności współżycia. Czwarte zaś wyraża pragnienie życia w społeczeństwie. Jest to prawo odnoszące się wyłącznie do ludzi. W momencie powstania społeczeństwa ustaje równość, pokój, a pojawia się wojna, która jest stanem pomiędzy społeczeństwami i pomiędzy jednostkami. Natura nakazuje życie w społeczeństwie przez co pojawia się nowe prawo - prawo narodów, prawo polityczne i prawo cywilne. Prawo narodów reguluje stosunki pomiędzy różnymi społecznościami. Dotyczy wszystkich ludów zorganizowanych, niezależnie od wiaty i rasy. Prawo polityczne także dotyczy wszystkich społeczności lecz dotyczy utrzymania rządu. Połączenie wszystkich jednostek Monteskiusz nazywa stanem cywilnym. Zarówno stan polityczny i prawo polityczne jak tez stan cywilny i prawo cywilne dotyczą zachowania jedności społeczeństwa.

63. Russowska koncepcja stanu natury

Wg Rousseau stan natury był okresem pomyślności jednostek. Początkowo życie nie przysparzało ludziom trudności czy trosk, gdyż nie wiedzieli oni co to własność, egoizm. Żyli w harmonii z naturą i sąsiadami. Nie obawiali się zagrożenia ze strony innych, nie znali wojen. Rousseau uważał, że to konieczność przeciwstawiania się klęską żywiołowym skłania ludzi do tworzenia skupisk, które dają początek życiu osiadłemu i pierwszym stałym związkom międzyludzkim. Pierwszą i najtrwalszą formą życia społecznego, będącą zarazem wytworem natury jest rodzina. Powstanie rodziny pociąga za sobą powstanie nieznanych dotychczas uczuć takich jak miłość, zawiść czy próżność oraz pierwszych zasad umożliwiających życie w społeczności, ale będące jednocześnie początkiem ograniczeń dotychczasowej wolności.

64. Pakt rzeczywisty w doktrynie Rousseau

- umowa, którą zdaniem Rousseau prawdopodobnie ludzie zawierali, na pewnym etapie swojego rozwoju - powołując państwo i społeczeństwo (więcej było na poprzednim zjedzie, kiedy mnie nie było, ale zarys już masz)

- pakt dwuetapowy

65. Pakt idealny w doktrynie Rousseau

- umowa, którą ludzie powinni zawrzeć, aby we właściwy sposób uregulować stosunki między sobą

- "chodzi o stworzenie takiej formy zrzeszenia, która by broniła i protegowała całą wspólną siłą osobę i dobra każdego jej członka, dzięki której każdy łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak siebie samego i pozostawał równie wolny jak ptak"

- jest z założenia paktem jednostopniowym

- wyraża przekonanie, że każdy powinien umówić się z każdym (jak u Hobbesa)

- treść umowy/paktu: "zupełne oddanie się każdego członka, ze wszystkimi jego uprawnieniami prawu i społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa to nikt nie ma interesu aby uczynić ją uciążliwą dla innych"; każdy umawia się z każdym i przekazuje całej społeczności (stworzonej na podstawie umowy) wszystkie swoje prawa; oddajemy wszystkie te prawa, które nam w naturalny sposób przysługują i otrzymujemy je w innej postaci z powrotem, już jako prawa polityczne, cywilne - będą one nam przysługiwać jako członkom owej wspólnoty, którą powołaliśmy w wyniku zawarcia umowy

- celem umowy jest wolność i równość (różny niż u Hobbesa)

- podstawowa idea: każdy ma uczestniczyć w sprawowaniu suwerennej władzy; chodzi o suwerenność ludu, który się ukształtował na mocy umowy; treścią wspólnej umowy ma być w szczególności stanowienie prawa (lud będąc suwerenem ma stanowić prawa)

- suwerenność, która ludowi przysługuje jest: niezbywalna, niepodzielna - lud swoją suwerenną władzą nie może się z nikim dzielić, ani na nikogo przelewać

66. Suwerenność ludu w doktrynie Rousseau. Istota pojęcia

Suwerenność na mocy umowy społecznej pozostaje przy ludzie, a nie przy zwierzchniku.

67. Pojęcie woli powszechnej w doktrynie Rousseau

Wola powszechna obowiązuje wszędzie, zawsze, nieodwołalnie. Tak jak człowiek ma absolutną władzę nad swoimi członkami, tak ciało polityczne dzięki woli powszechnej ma absolutną władzę nad jego członkami. Pomimo absolutnego charakteru woli powszechnej człowiek pozostaje wolny, bowiem poddając się jej, słucha samego siebie. Obowiązki człowieka wobec zwierzchnika i zwierzchnika wobec człowieka wynikają z ludzkiego rozumu. Rozum nam wyjaśnia, że działając na rzecz innych, zarazem działamy na rzecz swoją. Absolutny charakter woli powszechne wynika z tego, iż pochodzi ona od wszystkich i odnosi się do każdego, ale będącego częścią ogółu „wszystkich”. Nie jest ona skierowana do konkretnej jednostki. Ma charakter ogólny i abstrakcyjny. Wyraża wspólny interes ciała politycznego, ale nie jest wolą większości. Polega na wspólnym interesie wszystkich, dlatego wola powszechna jest interesem ogółu, a poddani władzy zwierzchnej w istocie nie słuchają nikogo oprócz własnej woli.

68. Stan natury w doktrynie Hobbesa i Rousseau

Hobbes

Rousseau

Stan Natury - kwestionowanie tezy Arystotelesa o p. jako tworze natury; Człowiek z nat. jest egoistą; każdy chce mieć dla siebie więcej; to popycha do konfliktów; w okresie pierwotnym: wojna wszystkich ze wszystkimi; subiektywna wolność daje każdemu pr. do każdej rzeczy; pn nie może mieć zastosowania, bo walka o samozachowanie; pn rozwija się, gdy ludzie zrezygnują z części swych pr. i wybiorą pokój nad wojnę

Stan Natury - stan szczęścia bezpowrotnie utraconego przez ludzi; bez potrzeby życia społ.; rozum i namiętność nie były jeszcze rozwinięte; człowiek ani dobry ni zły, bo brak stosunków społ.; izolacja jednostki; wojny są możliwe tylko między społeczeństwami

Najważniejsze dzieło Jeana Meslier (1664 - 1729):

- Testament

69. Meslier. Założenia doktryny społeczno - politycznej

- opracował 8 dowodów jałowości i fałszywości religii

• Religia nie pochodzi od Absolutu

• Jest wytworem człowieka, zawodowych duchownych i służy zaspokajaniu ich interesów

• Wiara oparta na tajemnicy nie może być prawdziwa

• Religie dysponują jedynie rzekomymi argumentami słuszności wiary:

• Rzekoma świętość samej religii potępiającej występek i zalecającej cnotę

• Czystość i świątobliwość życia wyznawców tej religii, wybitnych osobistości, które nie mogą się mylić

• Słuszność wiary wyprowadzania jest z przepowiedni i proroctw

• Liczne cuda, które dokonały się w różnych czasach i miejscach, mają świadczyć o słuszności wiary

- rzeczywistość społeczna wyraża się nierównością, wyzyskiem, nędzą, krzywdami i przestępczością. Bóg stworzył ludzi, zatem zło pochodzi od Boga, który pozwala, by realizowało się ono przez człowieka, którego stwórca uczynił istotą przewrotną

- dogmat nieśmiertelności został stworzony przez teologów, aby uzasadnić ich prawo do prowadzenia ludzkich dusz „do nieznanego miejsca pobytu”

- krytykował religię z powodu jej złego wpływu na panujących i politykę. Jego zdaniem religia promowała władzę despotów. Kwestionował ideę boskiego prawa panujących, która pojawiła się wskutek zwycięstwa władzy świeckiej nad duchowną. Kler głosił idee boskiego pochodzenia władzy królewskiej, zarazem sobie przyznając prawo do interpretacji, kiedy działania królów SA niezgodne z wiarą

- przed tyranią rządzących powinny chronić: sprawiedliwość, prawa ludów, mądre rządzenie, pamięć o źródle władzy. Władza wywodzi się z dobrodziejstwa narodów.

- wszyscy ludzie SA równi z natury, a źródłami szlachectwa są przestępstwo, rozbój i zbrodnia. Wszyscy mają jednakowe prawo do tych samych rzeczy, w szczególności do wolności i korzystania z rezultatów swej pożytecznej pracy

- społeczeństwo wymaga podporządkowania, które powinno być sprawiedliwe i rozumne

- główna przyczyną trapiących ludzi nieszczęść jest niesprawiedliwy podział dóbr między nimi, będący skutkiem istnienia własności prywatnej

- niesprawiedliwe jest istnienie wielu grup, które niczego nie tworzą i są w istocie warstwami pasożytniczymi (księża, opaci, przeorzy, zakonnicy)

- należy siłą obalić istniejący, niesprawiedliwy ustrój w celu przywrócenia sprawiedliwości i umożliwienia realizacji praw natury

- lud musi sam walczyć o swe prawa i obalić tych, którzy je naruszają

- sprawiedliwy ustrój to federacja małych wspólnot

- uspołeczniona własność uniemożliwia podział na biednych i bogatych, ponieważ służy ona w równej mierze wszystkim członkom społeczności

- małżeństwo mogłoby być rozwiązane

Najważniejsze dzieła Morellego:

a) Bazyliada

b) Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw

c) Hymnem pomszczony

70. Morelly. Założenia doktryny społeczno - politycznej

- reprezentuje myśl utopijną

- przedstawiciel szkoły natury, uważał, iż człowiek, i tak zły z natury, pod wpływem cywilizacji ulega dalszemu zepsuciu. Społeczeństwo dzikich jest przykładem życia w harmonii

- prawo pozytywne i instytucje polityczne tworzone są w konflikcie z prawami natury

- ustawodawstwo zamiast budować harmonijne współżycie między ludźmi, wywoływało agresję poprzez ochronę posiadania

- konflikty wzmacnia prawo cywilne i prawo międzynarodowe oparte na zasadzie: nie czyń drugiemu, czego byś sam od niego nie chciał doznać

- własność jest podstawa każdego ustroju, jest jednak „matką” wszystkich zbrodni, zniesienie jej spowoduje likwidację wszelkiego egoizmu i nierówności. Efektem będzie harmonia pomiędzy interesami jednostkowymi a ogólnymi, ludzie osiągną cel, którym jest pragnienie szczęścia

- postulat zniesienia własności miał być całkowicie zrealizowany, w społeczeństwie miała nie istnieć własność prywatna, a jednostki zatrzymują tylko to, co służy im do pracy, zaspokajania potrzeb osobistych lub przyjemności

- rezultaty wspólnej pracy społeczeństwa w postaci płodów Natury i wytworów Sztuki dzielił na trwałe (gromadzone w w publicznych magazynach i rozdzielane potrzebującym przez urzędy państwowe - co dzień lub w dni oznaczone) i nietrwałe (na placach publicznych dzielone według potrzeb rodzinom)

- rolnictwo podstawą utrzymania społeczeństwa

- zakaz handlu w państwie - każdy każdemu dostarcza rezultaty swojej produkcji

- dzieci od 5 roku życia umieszczane w specjalnych domach - internatach, wychowywane według jednolitego programu w celu wpojenia im cnót umiarkowania i uległości oraz przygotowania ich do przyszłej pracy. Oddzielnie chłopcy i dziewczynki. Po ukończeniu 10 roku życia wszyscy przygotowują się do przyszłego zawodu zgodnie z upodobaniami lub zdolnościami, w wieku 15-18 lat zawierają związki małżeńskie

- praca powszechnym obowiązkiem (20-26lat) w jednym z sześciu zawodów rolniczych, ukończenie 40 lat pozwalało pracować dobrowolnie

- ludzie starzy i chorzy przebywaliby w specjalnych publicznych domach opieki

- rodzina o parzystej liczbie członków podstawa państwa

- zawarcie małżeństwa obowiązkiem obywatelskim, rozwód możliwy po upływie 10 lat, ponowne małżeństwo wymaga rocznej karencji

- rodziny tworzą plemiona, plemiona miasta, w liczniejszych narodach prowincje

- senat najwyższym organem, złożony z senatorów wybieranych spośród kandydatów, którzy ukończyli 50 lat, przed nim zawierane małżeństwa, stanowienie prawa i kontrola rządu

- państwo wspiera badania naukowe

Najważniejsze dzieła Gabriela Bonnot de Mably (1709-1785):

1. O sposobie pisania historii

2. Zasady praw

3. O rządzie i prawach polskich

71. Bonnot de Mably. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- własność prywatna źródłem zła trapiącego społeczeństwo

- stan natury został naruszony w najwyższym stopniu przez wynalezienie metalurgii i rozwój rolnictwa. Rolnictwo stało się źródłem powstania własności. Wyróżniał 3 rodzaje własności:

• Personalna - jedynie ta akceptował, uważał, iż może istnieć niezależnie od ziemskiej

• Ruchoma

• Ziemska

- interes prywatny zawsze sprzeczny z interesem ogółu => ograniczenie stanu posiadania zapewniając każdemu równy w nim udział, a tym samym wyeliminować konkurencje dóbr w ręku nielicznych

- państwo powołane w drodze umowy społecznej czuwać nad sprawiedliwym podziałem własności, jeżeli nie spełnia zadań to obywatele mają prawo do zmiany ustroju i rządzących

- właściwym ustrojem jest republika demokratyczna, gdyż sprzyja możliwości rozwoju interesu wspólnego. Dostrzegał trudność realizacji pełnej demokracji w wielkim państwie, nie wyklucza ograniczonej monarchii

- podział władzy w państwie miał gwarantować oddzielenie jednoizbowej władzy ustawodawczej nad wykonawczą i niezależność władzy sądowniczej

- uchwały podejmowane po dojrzałym namyśle, brak głosowania przez aklamację

- prawa jasne, zwięzłe, łagodne i ludzkie. W prawie karnym obowiązywać powinna zasada domniemania niewinności, brak kary śmierci, tortur, sankcje winy zróżnicowane w zależności od rodzaju przestępstwa

- akt normatywny powinien posiadać preambułę

- władza ustawodawcza nie może być formalnie i realnie ograniczona

- w państwie powinna istnieć tolerancja religijna

- właściwe są jedynie pokojowe przeobrażenie, gdyż wykluczją krwawe przewroty

Najważniejsze dzieła Stanisława Staszica (1755-1826):

1. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego

2. Przestrogi dla Polski

3. Ród ludzki

72. Stanisława Staszica program naprawy Rzeczypospolitej

- walczył o zmianę pojęcia „naród”, postulował aby rozciągnąć znaczenie z samej szlachty także na inne stany. Nadanie im praw sprawi, że Polska stanie się dla nich ojczyzną, dla której chętnie będą pracować, a w razie potrzeby jej bronić. Domagał się pełnego równouprawnienia dla mieszczan, pomijając zasadniczo chłopów dla których chciał jedynie polepszenia losu

- uważał iż szlachta nie jest w stanie sama utrzymać niepodległości państwa, nie potrafi go obronić ani w nim gospodarować dlatego państwo musi się oprzeć na nowych warstwach społecznych, które mają oczywiste prawo do ojczyzny. Oprawo to daje ich użyteczna praca, a także krew która wraz z szlachtą przelewali w obronie ojczyzny

- nowy naród ma powstać na drodze sojuszu szlachecko - mieszczańskiego

- traktuje magnatów jako grupę zdecydowanie szkodliwą i wroga narodowi. Pożądane byłoby zniszczenie ekonomiczne magnaterii, przyniosłoby to korzyści gospodarcze, gdyż jest przekonany, że mniejsze posiadłości ziemskie będą lepiej zarządzane. Należy ich sparaliżować zarówno w Sejmie jak i poza

- ograniczenie roli senatu w celu ukrócenia roli magnaterii, zmniejszenie senatu w stosunku do sejmu o trzecią część, wybór senatorów w poszczególnych województwach, usprawnienie obrad poprzez ograniczenie liczby mówców do przedstawicieli województw, że władza wykonawcze a ustawodawcza nie mogą być od siebie oddzielone

- proponował oczynszowanie chłopów - dążył do ograniczenia feudalnego wyzysku

-postulował, utworzenie parlamentu szlachecko - mieszczańskiego, bez dopuszczenia mieszczan do prawodawstwa nie będzie możliwy rozkwit i stabilizacja Polski, nie należy ograniczać roli mieszczan

- republikańska forma ustrojowa nie jest dobra dla Polski, gdyż dobra republika możliwa jest tylko z dobrymi ludźmi i w otoczeniu podobnych republik

- najpierw musza się zmienić i wyszlachetnieć ludzie, dopiero później można będzie zreformować ustrój polityczny i społeczny

- polska musi dostosować się do sytuacji międzynarodowej, należy doprowadzić do skłócenia trzech mocarstw zaborczych, uniemożliwiając im porozumienie w sprawie nowych planów podziałowych

- w Polsce król powinien posiadać władze mniejsza niż monarcha angielski, powinien być całkowicie podporządkowany izbie ustawodawczej i może być tylko „stróżem ustaw”

- władza wykonawcza miałaby należeć do Straży Prawa, na której czele stałby król, natomiast jej członkowie byliby wybierani przez Sejm. Do jej zadań należałby nadzór nad całością administracji w okresach poza obradami parlamentu. Proponował utworzenie 4 komisji uzależnionych od Sejmu: skarbowej, wojskowej, zagranicznych interesów, policji, do których komisarzy sejm miał wybierać co dwa lata.

- Sejm wobec stałych trudności zewnętrznych i wewnętrznych powinien być nieustający

- zniesienie liberum veto, konfederacji, wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu

- cenzus wyborczy - posłów mogą obierać Ci obywatele, którzy płacą określoną sumę podatków, głosowanie tajne

- reforma sądownictwa - samodzielność sądów i uniezależnienie od władzy wykonawczej, w sądach rozstrzygających sprawy między szlachta a mieszczaństwem powinna zasiadać jednakowa liczba sędziów obu stanów

- należy zlikwidować podział na sądy ziemskie i grodzkie. Powinny istnieć dwa rodzaje sądów: kryminalne i ziemskie

- sądy kryminalne tworzyłoby 6 sędziów wybieranych przez obywateli, co trzy lata następowałaby zmiana dwóch z nich, a po 6 latach cały skład byłby odmieniony. Marszałkiem byłby zawsze starosta. Proponował powołanie specjalnych sądów dla chłopów, reformie miała ulec organizacja pracy sądów, ich organizacyjne usprawnienie

- reforma sił zbrojnych - stworzenie stałej armii w oparciu o wojewódzkie kontyngenty, liczebność proporcjonalna do zaludnienia danego regionu, znaczna rola chłopa w armii, pozyskanie silnego sojusznika poprzez oddanie tronu jako dziedziczny osobie z najmocniejszego państwa w Europie

- żaden obywatel nie powinien być zwolniony od podatku

- wspomaganie rodzimego przemysłu i handlu poprzez ustanowienie ceł protekcyjnych na towary przywożone do Polski, ograniczenie praw handlowych szlachty, głównie w eksporcie zboża, żądał opieki króla nad przemysłem i handlem

- prawo stanowienia każdego narodu o własnym losie

- ochrona naturalna praw jednostki, własność i wolność, także w stosunkach międzynarodowych

- Rosja mogłaby stać się rynkiem zbytu dla produkowanych przez polską gospodarkę towarów.

Najważniejsze dzieła Hugo Kołłątaja (1750-1812):

1. Listy Anonima

2. Prawo polityczne narodu polskiego

3. Ostatnia przestroga dla Polski

4. O sukcesji tronu i innych sprawach najważniejszych

73. H. Kołłątaja program naprawy Rzeczypospolitej

Reforma miała dotyczyć trzech wiodących kwestii:

• Wojska

• Sejmu

- zwolennik podziału władzy - oddzielenie egzekutywy od legislatywy, a podporządkowanie sądów egzekutywie

- organem zwierzchnim w państwie miał być Sejm, uwolniony od szlachty - gołoty, a co za tym idzie od możliwości manipulowania obradami przez magnatów, Sejm powinien być dwuizbowy

- senat z dożywotnią funkcją Senatora i izby poselskiej z prawem wyboru na jedną kadencję.

- Władza wykonawcza powinna dzielić się na:

• Komisję skarbową

• Komisję wojskową

• Komisję interesów cudzoziemskich

• Komicję edukacji

• Komisję policji

- Władze sądowa chciał umieścić przy Komisji skarbowej

- posłów na sejm powinny wybierać województwa, mają być ograniczeni instrukcją. Na czele władzy wykonawczej powinien stać król z ministrami

• „popisów”, które wymuszą dalsze zmiany

- ustrojem wzorcowym była dziedziczna monarchia konstytucyjna z ograniczoną władzą panującego, ale jednocześnie wystarczającą do sprawnego kierowania państwem, nie dopuszczając do anarchii.

- człowiek z natury jest wolny, odrzucał feudalna koncepcję wolności opartą na „przywilejach i łaskach”, nikt nie może zrzec się swojej wolności na rzecz kogokolwiek

- wszystkim ludziom przysługują te same przyrodzone prawa, potwierdzone przez ustanowione „prawa kardynalne”

- człowiek powinien mieć prawo do ochrony swoich praw naturalnych, król nie może naruszać praw kardynalnych ani wykonywać tych praw, które je naruszają

- państwo winno gwarantować równość obywatelską i bezpieczeństwo osobiste oraz wolność głoszenia poglądów, za które nikt nie powinien być karany, o ile nie naruszają one czci innego człowieka, postulował tolerancję religijną

- podatki i inne ciężary finansowe król może nakładać jedynie za zgoda stanów

- chłopi mieli odzyskać wolność osobistą, bez przyznania im własności ziem, którą mogliby uprawiać jako dzierżawcy

- proponował powołanie sądów ziemskich na pięcioletnią kadencję, w składzie 4 sędziów i 1 pisarza. Funkcja przewodniczącego ma być kadencyjna i co roku przechodzić na nową osobę .

- administracja powiatowa powinna zajmować się naprawą dróg i mostów, spławnością rzek, ponadto dozorem nad miarami, wagami, kontrolę przestrzegania przepisów porządkowych i sanitarnych, zarządzanie stacjami pocztowymi i kwestie finansowe na czas pospolitego ruszenia powierzone skarbnikowi, który na czas wojny staje się podskarbim i egzekutorem

- w powiatach powinny znajdować się szkoły podwydziałowe, a w województwach wydziałowe

- w każdym województwie obradować mają sejmiki elekcyjne i relacyjne lub gospodarskie

- językiem urzędowym powinien być język polski

Program Kołłątaj miał na celu stopniowe, spokojne, ewolucyjne przekształcanie feudalnego społeczeństwa polskiego w społeczeństwo nowoczesne.

Najważniejsze dzieła Wojciecha Gutkowskiego (1775-1826):

1. Podróż do Kalopei

2. Uwagi o dzieciach i młodzieńcach

74. Założenia utopijnej wizji państwa W. Gutkowskiego

- wszelka własność ma publiczny charakter

- wszystkie małżeństwa mieszkają w jednakowych, dwupokojowych mieszkaniach

- w każdej gminie każdego miesiąca kontroluje się stan ludności i stosownie do tego pobiera odpowiednią ilość żywności; z magazynów, które gromadzą zapasy na wypadek klęsk i wojny, otrzymuje się także odzież.

- podstawową jednostką jest gmina, różnią się funkcjami(pograniczna, wiejska, miejska), ponad gmina jest powiat. Najwyższą jednostką organizacyjną jest województwo. Urząd nad nimi stanowi Rząd Najwyższy (funkcje prawodawcze i egzekucyjne). Na jego czele stoi cesarz, zastępuje go król. w dalszej części w jej skład wchodzą senatorowie. Inne urzędy to: wielki mówca, wielki sędzia. Funkcje obsadzane są w drodze wyborów i obsadzane dożywotnio

- prawa kardynalne regulują wszystkie podstawowe kwestie ustrojowe, społeczne i gospodarcze. Mogą być nowelizowane co 25 lat

- obowiązek wyznawania wiary w Najwyższego Stworzyciela Świata, obowiązuje tolerancja religijna

- rząd ma powstrzymać się od narzucania wizerunku najwyższego , wyznawana wiara nie może różnic ludzi ani wpływać na ich karierę

- brak urzędów duchownych

- każda para małżeńska ma przydzieloną ziemię

- ludzi wyręczają w pracy maszyny, jednak Ci zmieniają się co jakiś czas. Wykonują 4 rodzaje prac: rolnicze, rękodzielnicze, akademickie i ekonomiczne. Wartość każdego rodzaju pracy jest taka sama, wszystkie prace są planowane, jest ona obowiązkiem z którego wyłączeni są chorzy, małoletni, inwalidzi i kaleki

- poziom nauki i techniki jest bardzo wysoki, wysoko rozwinięta sztuka wojenna, czteromilionowa armia

- szkolnictwo zorganizowane na trzech poziomach:

• Szkoły elementarnej - daje podstawy wykształcenia

• Gimnazjalnej - nauczane są języki obce, matematyka, historia, geologia, retoryka, poezja, rysunki (techniczny), muzyka, pływanie

• „wydziały akademickie”

• Trzyletni wydział filozoficzny

• Roczny wydział rolniczy i gospodarski

• Dwuletni wydział sztuk pięknych, fabryk, rzemiosła

• Roczny wydział wojenny

• Dwuletni wydział medycyny i chirurgii

- nauka mężczyzn - 15 lat, kobiet - 10 lat

- ukończenie szkoły nie oznacza otrzymania wyróżniających funkcji, każdy młodzieniec rozpoczyna karierę w wieku 22 lat od najniższej pozycji

- istnieje 11 kategorii obywatelskich i każdy musi przez nie przejść

- chorzy i starzy ludzie otoczeni są opieką państwa

- za popełnione przestępstwa karą jest: śmierć, ciężkie bądź lekkie więzienie, degradacja stopnia godności obywatelskiej i „rozmaite wstydzące kary”

- językiem urzędowym jest polski

Najważniejsze dzieła Edmunda Burke'a (1729-1797):

a) A Vindication of Natural Society

b) Speech on American Taxation

75. E. Burke jako prekursor konserwatyzmu

- w przeciwieństwie do przedstawicieli oświecenia nie reprezentował optymistycznej wiary w postęp i całkowity triumf racjonalizmu. Sądził, że nie da się rozpatrywać jednostki w oderwaniu od jej otocznia, w którym się ukształtowała. Człowiek ze swoim rozumem nie odrywa się od społeczeństwa, w którym żyje

- porządek moralno - polityczny i obyczajowy każdego społeczeństwa powstaje w długim okresie. U jego podstaw leży przymierze z Bogiem, który jest źródłem prawa natury, kierujący ludźmi.

- czynnik czasu ma szczególne znaczenie dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości

- odrzucił koncepcję umowy społecznej, zakładając ewolucyjny charakter powstania państwa, a celem państwa jest zapewnienie harmonii pomiędzy jednostkami poprzez powstrzymywanie namiętności ludzi

- społeczeństwo rozwija się spontanicznie wraz z właściwymi im instytucjami politycznymi

- krytykował radykalnych wigów, a także liberałów i skrajnych rojalistów

- wyrażał pochwałę ciągłości i ewolucji w systemie politycznym Anglii - konstytucja angielska rozwija się stopniowo, nie podlega radykalnym zmianom, zmiany są ewolucyjne a nie rewolucyjne

- kontynuacja powinna być oparta na trwałości instytucji, wiary i rodziny, daje to przewagę nad społeczeństwami zrewoltowanymi

- przeciwny egalitaryzmowi - rządzenie powierzyć można ludziom, których charakteryzuje wyłącznie cnota i mądrość, faktyczne lub domniemane. Z braku wykształcenia i wychowania, niedostatku manier i obyczajowości nie można czynić dobrze

- szczególne znaczenie wiary dla jednostki i narodu - rewolucje są dla nich największym zagrożeniem. Wiara jest czymś niezbędnym dla jednostki i społeczeństwa, jest podstawa społeczeństwa obywatelskiego

76. Szkoła historyczno - prawna w Niemczech. Ogólna charakterystyka założeń.

Zadania szkoły historycznej:

• Zasada ciągłości dziejów, teraźniejszości jest bezpośrednio i obiektywnie podporządkowane przeszłości,

• Teraźniejszość jest kontynuacją przeszłości

• Przeszłość jest wartością samą w sobie i nie może być krytykowana.

Wynikają z tego konsekwencje dla ujęcia prawa:

• Prawo jest związane z przeszłością i bezpośrednio z niej wynika

• Ustawodawca ma obowiązek badania historii i wyciągania z niej wszelkich nauk potrzebnych dla teraźniejszości

• Ustawodawca zasadniczo nie tworzy prawa, lecz odkrywa je jako fakt historyczny dzięki szczegółowym badaniom historycznym

• Ustawodawca doświadczenia przeszłości ubiera w postać normy prawnej, a jego działalność ma w w tym względzie bardziej techniczny niż polityczny charakter

• Wszelka działalność prawodawcza w istocie jest zdeterminowana przez „ducha narodu”, prawo jest jednym z produktów „ducha narodu”, wyrażającym się w świadomości prawnej

• Najwcześniejszym, najprostszym wyrazem świadomości prawnej narodu jest prawo zwyczajowe, zaś w społeczeństwach kulturowo rozwiniętych nauka prawna

77. Doktryna prawnicza G. von Hugo

- cywilista

- odrzucał pozytywistyczne podejście do prawa, twierdząc, że prawo rozwija się wraz z historią, spontanicznie i niezależnie od woli ustawodawcy

- nie jest możliwe objęciem prawem stanowionym wszystkich rodzajów stosunków społecznych

- obok prawa stanowionego istotny źródłem prawa jest zwyczaj, prawo tworzy więc historia a kształtuje się ono spontanicznie, samoczynnie. Powstaje ono w konkretnych sytuacjach

- ważniejsze od prawa stanowionego jest prawo zwyczajowe bowiem w wyższym stopniu ucieleśnia ducha narodu, jest znane w większych kręgach i lepiej rozumiane, bardziej zakorzenione

78. Doktryna prawnicza F. K. von Savignego

- prawo jest dynamiczne, nieodłącznie towarzyszy narodowi i odbija wszelkie w nim zmiany, powstaje w sposób naturalny, żywiołowy, dopiero później wypracowuje je nauka. Wszelkie prawo najpierw jest wytwarzane przez obyczaj i świadomość narodu, a dopiero potem przez jurysprudencję

- ma dwie płaszczyzny bytowania: „świadomość narodową” i „świadomość prawniczą”

- związek prawa z ogólnym życiem narodu określa jako element polityczny prawa, zaś wyspecjalizowany naukowy rozwój prawa elementem technicznym

- stworzenie dobrego kodeksu wymaga znalezienia wybitnej jednostki, która podoła temu celowi, przeciwnik zespołowego budowania kodeksu

- dobry kodeks może być utworzony dopiero wtedy, gdy świadomość prawna osiągnie właściwy poziom, młode narody mają świadomość prawa jednak w ich kodeksach występują błędy logiczne i językowe

- z punktu widzenia kodeksu zadanie nauki jest ustalenie zasad danej gałęzi prawa, następnie należy ustalić związki pomiędzy poszczególnymi pojęciami prawnymi i określeniami

- kodeks musi być zwięzły, zwięzłość formalna niczego nie wyraża

- prawnikowi potrzebny jest zmysł historyczny, pozwalający na rozumienie epoki oraz systematyczny, aby

- język niemiecki nie nadaje się jeszcze do zredagowania kodeksu, jest zbyt wieloznaczny

- zadaniem prawa ustawowego byłoby rozstrzyganie kwestii spornych i odtwarzanie starych zwyczajów, w przypadku usuwania sprzeczności należy unikać formy ustawowej w ścisłym rozumieniu

- drugim zadaniem ustawodawstwa powinno być spisanie prawa zwyczajowego, ma mieć charakter deklaratoryjny

- wielkie znaczenie dla dobrego stanu prawa w państwie ma wysoki poziom nauki prawa

- obowiązujące już kodeksy należy pozbawić mocy obowiązującej, bowiem prowadziłoby to do wielkiego zamieszania, wpływało niekorzystnie na świadomość obywatelską, kształtowało nietrwałość prawa.

Najważniejsze prace Grzegorza Fryderyka Puchty (1798-1846):

1. Prawo zwyczajowe

2. Kurs instytucji

79. Doktryna prawnicza F.G. Puchty

- kładzie nacisk na cechy narody,

- każdy naród posiada swój narodowy charakter i analogicznie do języka czy obyczajów prawo jest też wyrazem tego charakteru

- pojęcie narodu w sensie politycznym - naród nie jest całością naturalną lecz sztuczną rozumianą jako człon ustroju

- naród w znaczeniu naturalnym wyraża prawo w sposób spontaniczny

- odrzuca racjonalistyczną wiarę w rozum człowieka i znacznie wyżej stawia ducha ludzkiego

- prawo jest boskim porządkiem danym człowiekowi, początek praw wywodzi od początku istnienia człowieka jako towaru bożego

- wolność moralna wiąże się z możliwością wyboru dobra i zła, uczynków grzesznych i dobrych

- wolność prawna polega na uznaniu ludzi za podmioty prawa, posiadający wolność powzięcia i wyrażania woli, która może być całkowicie lub częściowo zgodna wolą ludzką

- prawo dzielił na zwyczajowe, ustawowe, prawnicze, za jedna z form ducha narodu uznawał zarówno prawo zwyczajowe jak i ustawowe

- prawo ustawowe nie zawsze musi być odzwierciedleniem zwyczaju, może również odbijać opinie prawników

- duże znaczenie prawa prawniczego, dwupłaszczyznowa, w pierwszej prawnicy z jednych zdań wyprowadzają inne, w drugiej możliwe jest wyprowadzenie z pewnych zdań zasad.

Najważniejsze dzieła (traktaty) Beniamina Konstanta (1767-1830):

1. O działalności terrorystycznej

2. O reakcji

3. O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych

4. Zasady polityki

80. Wolność w doktrynie B. Konstanta

Wyróżnia trzy rozumienia wolności:

1. sfera prywatności jednostki wolnej od wpływu państwa - wiąże się bezpośrednio z problematyką państwa, w szczególności granic państwowych. Jest to przede wszystkim wolność „od” istotniejsza niż wolność „do” - nie można jej ograniczyć do wolności politycznej, gdyż jest ona węższa od wolności obywatelskiej, cywilnej

2. wolność rozumiana jest jako prawo społeczeństwa do własności - wolność to własność

3. prawo człowieka do jak najpełniejszej samorealizacji - wg Constanta wolność to nie zachowanie zgodne z prawem ustalonym przez rząd (Locke, Monteskiusz), ale „to co nie jest zakazane, jest dozwolone”.

Constant szczególne znaczenie przypisywał wolności prasy, cenzura może bowiem nie tylko ograniczać kłamstwo i manipulację, ale i niszczyć prawdę, niewygodne informacje.

81. B. Constanta koncepcja podziału władzy

Constant uważał, iż gwarancją ograniczenia władzy jest jej podział, także w celu zapobieżenia tyranii. Wyróżniał:

- władze królewską- nie jest to władza wykonawcza, a jej główną funkcją jest pośredniczenie pomiędzy pozostałymi rodzajami władz; ma ona szczególne znaczenie, ma wprowadzić harmonię; zabezpiecza wolność jednostki, bowiem monarcha nie jest związany z żadną siła polityczną. Władza ta jest święta i nietykalna, zachowawcza i poprawcza. Król jest osobą neutralną i jego interesem jest, aby władze się porozumiewały, wspierały i zgodnie działały; jest pośrodku trzech władz, stanowi zwierzchność neutralną i pośredniczącą;

- władza ministerialna (wykonawcza)- realizacja prawa w sensie ogólnym;

<<Ministrowie> <trudni się wykonaniem ogólnym praw>>

- władza sądowa- realizacja prawa w sensie jednostkowym;

<< Trybunały> < stosuje prawo do szczególnych przypadków>>

- władza municypalna- ma zachować odrębność w stosunku do innych rodzajów władzy (np. władza miejscowa, lokalna) oddzielna, niezawisła;

-władza reprezentacyjna (trwała i opinii) - powinna mieć 2-izbową organizację: ma posiadać izbę dziedziczną (wyższą) tj. władza reprezentacyjna stała i izbę wybieralną (niższą) tj. władza reprezentacyjna opinii.

Zgromadzenie Reprezentacyjne stanowi prawo

82. Ogólna charakterystyka doktryny polityczno - prawnej B. Constanta

- wyróżnia 3 koncepcje wolności - patrz pyt. 80

- to co nie jest zakazane jest zarazem dozwolone

- prawa polityczne to zdolność bycia powołanym do wszystkich urzędów publicznych, jest prawo do udziału w reprezentacji narodowej oraz wybierania urzędników

- suwerenność ludu jest podstawa wszystkich rządów, każda forma rządów może wyrażać i realizować zasadę suwerenności ludu

- rządy opierające się na sile SA nielegalne, a realizujące wole powszechną są legalne

- forma rządów jest obojętna

- wolność to prawa osobiste jednostki

- ani lud, ani żadne organizacje nie mogą w sposób ograniczony dysponować jednostką, każda jednostka ma swoja osobistą sferę, w która nikt nie może ingerować

- w społeczeństwie musi ugruntować się idea ograniczenia

- gwarancją ograniczenia władzy jest podział - patrz pyt. 81

Najważniejsze dzieła Johna Stuarta Mill'a (1806-1873):

1. Utylitaryzm

2. O wolności

3. O rządzie reprezentacyjnym

83. Ogólna charakterystyka doktryny polityczno - prawnej J. S. Milla

- naczelnym pojęciem była wolność rozumiana jako wewnętrzna sfera świadomości. Składają się na nią trzy czynniki:

• wolność sumienia, czyli wolność myśli i uczucia,

• swoboda gustów i zajęć - opracowanie planu naszego życia zgodnie z naszym charakterem, wolność do działania jak nam się podoba pod warunkiem ponoszenia konsekwencji za nasze postępowania,

• swoboda do zrzeszania się jednostek - swoboda do łączenia się w każdym celu nie przynoszącym szkody innym.

- wola narodu to wola większości , pozwalająca akceptować dominację jednej grupy społecznej nad innymi

- wolności zagraża niebezpieczeństwo ze strony całego społeczeństwa, które może tyranizować umysł jednostki. Jest to tyrania większości.

- jedynym powodem uprawniającym do zastosowania przymusu w stosunku do jednostki jest powstrzymanie jej od szkodzenia innym

- gwarancją wolności jest wolność myślenia i mówienia

- moralność chrześcijańska jest zaledwie protestem przeciw pogaństwu. Bardziej powstrzymuje od zła niż dąży do czynienia dobra. Uczy biernego posłuszeństwa i poddania władzy

- obowiązki jednostki wobec społeczeństwa wynikają z faktu, że żyje ona w nim

- należy odrzucić działanie rządu dla dobra jednostki, gdyż one same działają w swoim interesie bardziej efektywnie

- propaguje sądy przysięgłych, wolną administrację lokalną, rozwój dobroczynności i filantropii poprzez stowarzyszenia

- rozwój biurokracji prowadzi do osłabienia aktywności ludzi na rzecz lojalności w stosunku do partii i rządów

- władza centralna ma obowiązek gromadzić doświadczenia i inne informacje i następnie udostępniać je wszystkim. Urzędnicy mają badać legalność poszczególnych władz sami będąc odpowiedzialni przed prawem

- dla istnienia i funkcjonowania jakiejś formy rządu konieczne są następujące warunki:

• lud powinien zgodzić się na przyjęcie jakiejś formy rządu lub przynajmniej nie sprzeciwiać się jej

• lud powinien mieć zdolność i wolę czynienia tego, co jest dla zachowania tej formy konieczne

• lud powinien mieć zdolność i wolę spełniania tego, co z danej reformy rządów wynika, zarówno poprzez czynienie jak i nie czynienie

- o tym która forma rządów jest najlepsza decydują: miejsce, czas, poziom moralny i kultura polityczna danego społeczeństwa

- najlepszą władzą jest jedna z odmian tzw. Rządu reprezentacyjnego; inne reżimy także są dopuszczane z wyjątkiem władzy despotycznej, mimo iż w pewnych przypadkach sprawdza się ona

- rząd reprezentacyjny - cały naród lub jego część wykonuje za pośrednictwem deputowanych, okresowo wybieralnych, władzę najwyższej kontroli

- podział władzy. Parlament nie może wykonywać funkcji administracyjnych. Każda gałąź administracji ma swoje przepisy, swoją specyfikację i tradycję. Władza wykonawcza musi pozostać w rękach hierarchicznie zorganizowanych specjalistów.

- tworzenie prawa ma wyłącznie komisja legislacyjna

84. Koncepcja subsydiarności w doktrynie J. S. Milla

- propaguje sądy przysięgłych, wolną administrację lokalną, rozwój dobroczynności filantropii poprzez stowarzyszenia,

- najlepszym modelem władzy, jest z jednej strony, jej jak największe rozczłonkowanie, z drugiej, możliwie najściślejsze skoncentrowanie w rządzie informacji, które z centrum rozchodziłyby się po kraju,

- władza centralna ma obowiązek gromadzić doświadczenia i inne informacje i następnie udostępniać je wszystkim. Urzędnicy mają badać legalność poszczególnych władz sami będąc odpowiedzialni przed prawem,

- rząd despotyczny zawsze prowadzi do zniszczenia ludzkiej inicjatywy, do utrwalania postawy bierności. Bezwładność, bierność i brak wszelkiej inicjatywy są gorsze od nietrafnej aktywności,

- doświadczenie pokazuje, że najlepszym stróżem swoich interesów jest Każdy człowiek,

- jest zwolennikiem podziału władzy. Parlament nie może wykonywać funkcji administracyjnych. Nie jest w stanie należycie tego czynić ze względów praktycznych. Każda gałąź administracji ma swoje przepisy, swoją specyfikację i tradycję. Władza wykonawcza musi pozostawać w rękach hierarchicznie zorganizowanych specjalistów. Parlament nie powinien mieć wpływu na wybór urzędników, choć może ich kontrolować i powodować usunięcie.

Najważniejsze dzieła Alexis'a de Tocqucille'a (1805-1859):

1. O demokracji w Ameryce

2. Wspomnienia

3. Dawny ustrój i rewolucja

85. A. de Tocquecille. Założenia doktryny polityczno - prawnej

- najważniejszą cecha demokracji jest równość szans wszystkich ludzi

- w demokracji charakterystyczny jest brak urzędów honorowych, natomiast towarzyszy jej wprowadzenie odpłatnie pełnionych urzędów publicznych

- podstawa demokracji jest suwerenność ludu wyraża się ona w zasadzie powszechności wyborów i wybieralności wszystkich urzędów publicznych

- wolność przybiera charakter centralnej kategorii, wyróżniał wolność w znaczeniu demokratycznym (opiera się na prawie) i arystokratycznym (opiera się na przywilejach)

- wolność demokratyczna wyraża się w aktywnej postaci obywatelskiej ludzi powszechnie uczestniczących w życiu społecznym. Wolność przełamuje egoizm, ludzi łączy dla wspólnego celu, zmusza do porozumiewania i kompromisu. Wolność w demokracji nie jest tylko uprawnieniem, ale także obowiązkiem

- wyróżnia równość możliwości (jest przesłanką formalna wolności) i równość realną (może zagrażać wolności)

- demokracji mogą zagrażać centralizacja i egalitaryzacja (prowadzi do indywidualizmu , jednostki coraz mniej zależne od siebie a coraz bardziej od państwa

- środkami zabezpieczającymi przed tyranią mają byś demokratyczne obyczaje i prawa

- wolna prasa jest ściśle związana z suwerennością ludu

- prawo stowarzyszania to najlepszy środek zapobiegający indywidualizacji

- wyróżniał 3 formy działania obywateli

• Indywidualne działanie obywateli

• Działania gmin - gmina to podstawowa forma wyrażania aktywności politycznej, następuję w niej najsilniejsze powiązanie jednostek z interesem ogółu, uczy umiejętności prowadzenia finansów

• Działania państwa

- podział władzy oparty na wzajemnym hamowaniu oraz decentralizacji administracji, federalny charakter państwa, podział władzy ustawodawczej na dwie izby oraz podział władzy pomiędzy funkcjonariuszy państwa

- prawo jest efektem funkcjonowania społeczeństwa i zarazem oddziałuje ono na społeczeństwo. Powinno spełniać dwie funkcje: zapewnić podział oraz równoważenie się władz oraz chronić wolność jednostki

- praworządność powinna być zasadą regulacji stosunków pomiędzy jednostką a państwem

- formułował cechy rewolucji:

• Wśród znaczącej części społeczeństwa musi istnieć wola dokonania rewolucji

• Istnienie realnej i istotnej potrzeby społecznej, będącej przyczyną rewolucji

• Współdziałanie różnych klas społecznych do wywołania i dokonania rewolucji

• Stopniowe zmierzanie społeczeństwa do równości

-rewolucje służą historii, rewolucja jest czymś z natury złym

Najważniejsze dzieła Jereme'go Benthama (1748-1832):

1. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa

86. Utylitaryzm w doktrynie J. Benthama

- celem każdego działania powinno być osiągnięcie maksimum satysfakcji

- miarą oceny każdego działania musi być jednakowe szczęście człowieka, a nie szczęście jakichkolwiek grup społecznych

- motywem każdego ludzkiego działania jest dążenie człowieka do osiągnięcia maksimum tego, co dlań pożyteczne i unikanie przykrości

- u podstaw każdego działania leży zasada użyteczności ,ma ogólny, wielopłaszczyznowy, dominujący charakter i podporządkowane są jej zarówno jednostki jak i rządy

- nie istnieje interes społeczny, który jest sumą interesów jednostek składających się na społeczeństwo

- zasadzie użyteczności przeciwstawia się zasada ascetyzmu - zamiast dążyc do powiększenia szczęścia, dąży się do jego pomniejszania i gani się wszelkie działania, które mogą służyć pomnożeniu szczęścia

- przeciwna użyteczności jest też sympatia i antypatia

87. Saint - Simon jako przedstawiciel socjalizmu utopijnego

- odrzucał przekonanie części zwolenników prawa natury, że złoty okres ludzkości znajduje się na początku cywilizacji. Ta epoka dopiero czeka ludzi, a jej źródłem ma być praca, w jej następstwie produkcja, która zaspokoi potrzeby społeczne.

- pozostawał pod wpływem optymistycznej wiary oświecenia, iż rozum i nauka mogą stworzyć nowy, wspaniały świat.

- fascynacja nauką ściśle towarzyszyła socjalizmowi utopijnemu, gdyż dzięki niej można stworzyć nową cywilizację, godną człowieka myślącego.

- nie traktował on swego systemu jako utopii, tworzył bowiem- jego zdaniem- konstrukcję opartą na oczywistych i precyzyjnych podstawach naukowych.

- społeczeństwo to nie federacja jednostek, ale swoisty organizm odpowiadający konstrukcją mechanizmowi ludzkiego ciała.

- wszyscy ludzie powinni uważać się za braci, kochać i wspomagać wzajemnie.

- społeczeństwo przechodzi wszystkie fazy będące udziałem życia człowieka: dzieciństwo (konstrukcje wielkich budowli starożytności); młodość (pojawienie się sztuki); dojrzałość (zdobywcza, zaborcza, dynamiczna ludzkość) i starość (społeczeństwo rozwinięte intelektualnie, człowiek dominuje dzięki wiedzy, nie sile). Ludzkość jego czasów znajdowała się w końcu fazy dojrzałości.

- w nowym społeczeństwie władzę zastąpić ma racjonalne administrowanie, zaś opierające się na nauce społeczeństwo przezwycięży dotychczasowe rozproszenie, egoizm, zło i udręki. Efektem będzie powszechny dobrobyt, będą mogli spełniać swe aspiracje, zaspokajać potrzeby.

- społeczeństwo ma być zhierarchizowane- od masy pracowników fizycznych ku elicie (uczonym); ma być też nierówne, ale tylko z powodu różnych ludzkich zdolności.

- nie postulował zniesieniu własności, bowiem jest ona efektem wytwarzania, zależnym od nakładu i jakości pracy.

- tworzył zarys, nie zaś szczegółowy obraz przyszłego społeczeństwa. Wszystkie istotne sprawy społeczeństwa rozwiązywane są przez kojarzenie interesu ogólnego społeczeństwa i interesu partykularnego jego poszczególnych części.

- władza gwarantować ma równowagę, nie może dopuścić do przewagi którejkolwiek z dwu władz (tzw. władza miarkująca, regulująca).

Saint- Simon był zwolennikiem ustroju parlamentarnego. Uważał, iż wprowadzenie go we wszystkich krajach Europy, a przynajmniej w ich większości, prowadzić może do utworzenia parlamentu europejskiego.

88. Fourier. Założenia utopijnej wizji przyszłości

- krytykował wizję świata, w której przyszło mu egzystować. Cywilizację uważał za sprawcę wszelkich nieszczęść, malejąca płaca prowadziła do ubóstwa, rodzina zaś to tylko wzajemne „prostytuowanie się”, małżeństwo to transakcja handlowa o finansowej podstawie, której członkowie łączą się przeciw reszcie.

Opracował dokładny system organizacji przyszłego społeczeństwa, zaś jego doktryna zawierać miała odpowiedzi na wszystkie nurtujące świat pytania.

Założenia:

- powszechne prawo ciążenia Newtona mające odzwierciedlenie we wzajemnym przyciąganiu ludzi;

- ludzkość trwająca 80 000 lat, w której działa „prawo wibracji”, jak i występują okresy: dzieciństwa, wzrastania, schyłku i zgrzybiałości (najlepszy okres pomiędzy drugą a trzecią fazą); epoka wzrastania zlikwiduje nędzę- utworzenie kooperatyw wiejskich i miejskich- wymiana dóbr zamiast handlu;

- państwo zastąpione systemem falang; w każdej falandze istnieć miało po dwóch przedstawicieli wszystkich 810 ludzkich charakterów, co zapewniłoby trwałość systemu. Zaspokojone tu miały być wszystkie potrzeby człowieka; możliwość przynależności do różnych wewnętrznych grup falangi, przy czym indywidualne zdolności i niedogodności pozwalałyby zajmować w nich różne pozycje, co zapewniłoby równość między ludźmi;

- praca podstawą egzystencji, wewnętrzną potrzebą, spełnieniem marzeń i ogniwem dającym satysfakcję;

- praca sposobem na wychowanie dzieci, przy czym ich wychowanie należało do zamiłowanych pedagogów, nie koniecznie zaś do rodziny;

- podstawą relacji damsko- męskich i dziecięcych jest miłość, nie zaś wewnętrzny obowiązek, przymus; monogamiczny bądź poligamiczny charakter związków;

- nauka przyjemnością zaspokajającą naturalną ludzką ciekawość;

- „Ciało Sybilli” instytucją wychowawczą, Areopag ciałem kierowniczym falangi, nie posiadającym zaś władczego charakteru;

- podstawą stosunków między falangami będzie siła przekonania, nie zaś przemoc; nie istnieje zwierzchnictwo i nadrzędność falang.

89. Anarchizm. Ogólna charakterystyka doktryny

- idea społeczeństwa bez państwa, pochwały wolności, bezrządu

- skrajny indywidualizm, niechętny- czasem wręcz wrogi- stosunek do państwa jako formy organizacji życia społecznego i jednostkowego.

- odrzuca on ideę państwa, zaś wolność indywidualną uznaje za najwyższe dobro.

Można wyróżnić nurty:

• indywidualistyczny,

• kolektywistyczny,

• komunistyczny,

• syndykalistyczny.

90. Stirner jako prekursor anarchizmu

- twórcą intelektualnej podstawy anarchizmu, ale za prekursora uznaje się Williama Godwina

- najwyższą wartością jest wolność zarówno od wszystkiego, jak i do wszystkiego.

-człowiek powinien kierować się egoistycznym katalogiem zasad postępowania
i spontanicznością, nie zaś wg reguł ustalonych przez państwo czy też reguł płynących
z zewnątrz. Państwo, jak i inne organizacje i struktury społeczne (także moralność)- uważał za główne przeszkody dla wolności.

Najważniejsze dzieła Piotra Józefa Proudhona (1809-1865):

1. Co to jest własność?

2. Teoria własności

91. Proudhon. Założenia doktryny społeczno - politycznej

- zniesienie własności, jej brak jest czymś gorszym niż jej istnienie. Brak własności prowadzi do podważenia indywidualności człowieka i wchłonięcie go przez wspólnotę

- był z jednej strony krytykiem liberalnego egoizmu, a z drugiej wszelkiego kolektywizmu. Uważał, że ani jedno ani drugie nie może określić statusu własności w społeczeństwie, gdyż naruszają wolność i równość jednostek

- pomiędzy równym prawem do własności a tkwiącym w naturze każdej jednostki występuje antynomia. Atakuje istniejący stan faktyczny. Przezwyciężenie tej antynomii jest możliwe, gdy społeczeństwo pojmowane jako kolektywny rozum doprowadzi do kompromisu pomiędzy indywidualizmem a kolektywizmem

- w miejsce liberalnego egoizmu i socjalistycznego czy komunistycznego kolektywizmu wprowadza konstrukcję „bytu kolektywnego”

- nie ma alternatywy pomiędzy własnością lub jej brakiem. Rozwiązaniem jest uznanie prawa każdej jednostki do posiadania

- kapitalizm opiera się na dwu formach własności: próżniaczej i bezprawnej, opartej na kradzieży i własności uzyskanej wyłącznie poprzez własną pracę.

- tylko własność uzyskana własna pracą może być podstawą sprawiedliwego społeczeństwa. Własność jest faktem, wyrażającym określony stosunek człowieka do rzeczy, aby mogła zaistnieć musi realizować się w społeczeństwie, gdyż nie ma własności bez społeczeństwa

- własność jako skibek dziedziczenia, jako uzyskiwana renta gruntowa, zysk w handlu i produkcji, dywidenda, oprocentowanie kapitału i prawo do nieograniczonego dysponowania własnością to KRADZIEŻ

- własność musi być traktowana jako równe prawo każdego człowieka, które zapewnia umowa społeczna. Własność jest to uporządkowanie ekonomicznego chaosu poprzez instytucje darmowego kredytu zapewniającą jednakowe warunki wszystkim ludziom

- społeczeństwo jako federacja wolnych jednostek, a granicą wolności określonej jednostki jest wolność innej

- społeczeństwo to federacja drobnych wytwórców, oparta na powszechnym prawie do pracy i jej rezultatów, związana z możliwością darmowego kredytu, opiera się na dobrowolnej umowie społecznej, wynikającej z rozumu kolektywnego

- umowa społeczna nie ma charakteru politycznego, krytykuje koncepcję stanu natury, ma dynamiczny charakter,

- przeciwnik nagłych, rewolucyjnych zrywów

Najważniejsze dzieła Michała Bakunina (1814-1876):

1. Federalizm, socjalizm, antyteologizm

2. Imperium knuto - germańskie, a rewolucja społeczna

3. Państwowość a anarchia

92. Bakunin. Charakterystyka doktryny społeczno - politycznej

- wolność jest totalna i niepodzielna,

- ma pozwalać człowiekowi na postępowanie zgodne z jego przekonaniami (inaczej niż u Kropotkina),

- wolność jednostki nie może byś ograniczona wolnością innych

- związana jest z równością,

- człowiek wolny w swoim postępowaniu kieruje się wyłącznie swoim własnym sumieniem i własną wolą,

- ograniczenie wolności jest moralnie szkodliwe,

- socjalizm opierający się wyłącznie na równości ekonomicznej byłby niewolą,

- oddzielenie społeczeństwa od państwa,

- społeczeństwo nie funkcjonuje w oparciu o rozum ani o reguły, jest ono wieczne. Człowiek nie może być poza społeczeństwem,

- państwo jest zawsze formalne, oficjalne i narzuca sztuczne reguły zachowania,

- należy zlikwidować państwo, kościół, prawa, armię, policję, banki, uniwersytety - są wyrazem braku równości,

- państw powinni być zniesione całkowicie i wszędzie, gdyż tam gdzie zaczyna się państwo kończy się wolność,

- państwo ma być zniesione niezależnie od formy postępowej czy reakcyjnej. Niszczy solidarność ogólnospołeczną,

- państwo jest zaborcze i oparte na sile militarnej,

- zniesienie państwa i prawa ma być szybkim gwarantem ludzkiej wolności,

- rewolucja anarchistyczna ma obalić państwo, ma być spontaniczna i doprowadzić do destrukcji starych stosunków, ma być dziełem uzbrojonego proletariatu,

- nowe społeczeństwo anarchistyczne powstanie spontanicznie,

- jednostki będą dobrowolnie jednoczyć się w autonomicznych organizacjach,

- podstawą będzie własność kolektywna.

Najważniejsze dzieła Piotra Kropotkina (1842-1921):

1. Nauka współczesna i anarchizm

2. Państwo i jego rola historyczna

93. Kropotkin. Charakterystyka doktryny społeczno - politycznej

- w historii nie istniał okres, w którym ludzie żyliby jako oderwane, wyizolowane jednostki,

- napędową siłą historii jest towarzyskość i samorealizacja jednostki,

- przyszłe społeczeństwa to związek ludzi wolnych,

- sztuczne instytucje wytwarzane przez państwo ograniczają wolność,

- wolność to możność działania bez presji, przymusu i strachu

- człowiek może być wolny w społeczeństwie i w komunie,

- wolności grozi egoistyczna anarchia albo wchłonięcie jednostki przez społeczeństwo i pozbawienie jej indywidualnej tożsamości,

- gwarancją wolności jednostki jest niezależność rodziny oraz zniesienie „domowego niewolnictwa”,

- reforma państwa w kierunku wolnościowym nie jest możliwa, gdyż musi być ono autorytarne,

- rewolucja jako nagła i stosunkowo radykalna zmiana polegająca na obaleniu tradycji kształtowanych przez wieki jest czymś naturalnym, towarzyszącym rozwojowi. Ma być dziełem robotników, być spontaniczna, ludowa. Jej celem ma być zniesienie państwa, własności prywatnej oraz pracy najemnej,

- rewolucja ma doprowadzić do powstania dobrowolnego zrzeszenia wytwórców opartego na spontanicznych kontaktach między nimi,

- produkcja powinna się odbywać w małych zakładach i warsztatach,

- praca powinna być wewnętrzną potrzebą człowieka, zniesiony miał być podział na pracę fizyczną i umysłową,

- państwo charakteryzuje: podstawowa rola stosunku władzy opartego na zwierzchnictwie nad społeczeństwem, centralizacja, terytorialność oraz władza elit,

94. Pojęcie wolności w doktrynach Bakunina i Kropotkina

BAKUNIN

KROPOTKIN

- wolność jest totalna i niepodzielna, - ma pozwalać człowiekowi na postępowanie zgodne z jego przekonaniami (inaczej niż u Kropotkina), - wolność jednostki nie może byś ograniczona wolnością innych - nieograniczona wolność innych jest gwarancją wolności każdej, - związana jest z równością, - człowiek wolny w swoim postępowaniu kieruje się wyłącznie swoim własnym sumieniem i własną wolą, - ograniczenie wolności jest moralnie szkodliwe,

- sztuczne instytucje wytwarzane przez państwo ograniczają wolność, - wolność to możność działania bez presji, przymusu i strachu - człowiek może być wolny w społeczeństwie i w komunie, - wolności grozi egoistyczna anarchia albo wchłonięcie jednostki przez społeczeństwo i pozbawienie jej indywidualnej tożsamości, - gwarancją wolności jed

95. Socjalizm naukowy. Ogólna charakterystyka

- państwo nie reprezentuje interesu ogólnego, przeciwstawia go partykularnym interesom społeczeństwa,

- konieczna jest sprzeczność pomiędzy siłami wytwórczymi a stosunkami w produkcji,

- wtórność świadomości w stosunku do pierwotnej roli bytu,

- państwo ma charakter klasowy, a walka klasowa prowadzi w drodze rewolucji do komunistycznego samorządu społecznego. Walka klas jest motorem postępu społecznego, ekonomicznego, kulturowego, politycznego.

- typ państwa zależy od tego jaka klasa w nim panuje. Różnorodne formy państwa występują w ramach poszczególnych typów państwa,

- zmiana typu następuje w drodze rewolucji, a zmiana formy w drodze ewolucji,

- klasa robotnicza musi usunąć stary aparat ucisku,

- przejęcie w imieniu społeczeństwa środków produkcji jest ostatnim aktem państwa jako narzędzia ucisku klasowego,

- prawo jest aktem suwerennej władzy,

- każda walka klas prowadzi do rewolucji i dyktatury proletariatu

96. Bernstein jako przedstawiciel reformizmu

- kwestionowanie idei rewolucji socjalistycznej jako gwałtowny przewrót polityczny umożliwiający wywłaszczenie „wywłaszczycieli”,

- krytyka dyktatury proletariatu prowadzącej do urzeczywistnienia rewolucji socjalnej,

- odrzucenie dyktatury jako metody zdobycia i sprawowania władzy,

- działalność socjalna demokracji powinna doprowadzić do stworzenia warunków i okoliczności umożliwiających przekształcenie istniejącego ustroju społecznego na wyższy bez wstrząsów,

- rezygnacja z programu rewolucyjnej walki o socjalizm,

- poprawienie politycznej, społecznej, ekonomicznej pozycji robotników,

- gradualizm - idea pokojowego przerastania kapitalizmu w socjalizm,

97. Kautsky jako przedstawiciel rewizjonizmu

- powstanie nowoczesnego państwa wiązał z pojawieniem się absolutycznej formy rządów - pojawieniem się biurokracji będącej wytrowrem monarchii absolutnej , oderwania sprawowania funkcji administracyjnych i sądowych od feudalnego posiadania ziemi,

- w demokracji urzędnik nie jest posiadaczem władzy lecz sługą państwa,

- parlament - jedyny skuteczny środek pozwalający ludowi na kontrolowanie władzy

- po zdobyciu władzy przez proletariat (okres przejściowy) państwo stanie się republiką demokratyczną,

- socjalizm powinien wyrastać z kapitalizmu,

- przeciwstawienie się dyktaturze proletariatu opartej na systemie rad,

- proletariat powinien ograniczyć się do usunięcia pozostałości monarchii i zniesienia przywilejów,

- gwarancje kulturowe zapewniają realność funkcjonowania republiki parlamentarnej,

- krytyka katalogu gwarancji władzy proletariatu w postaci sprawowania służby publicznej za zwykłą płacę robotniczą, odwoływalność posłów, połączenie władzy ustawodawczej i wykonawczej w jednym organie,

- zacieranie różnic między pracą umysłową a fizyczną,

- gospodarka planowa, uspołecznienie gospodarki rozłożone w czasie,

- uspołecznienie długotrwałe, ewolucyjne, różnorodne.

98. Pozytywizm prawniczy. Ogólna charakterystyka kierunku

- swoista antyfilozofia prawa, celem prawa, prawem a innymi systemami wartości i zachowań

- jest ukonstytuowaniem się w system coraz częściej przejawiającego się w dziejach myśli nad prawem przekonania, iż prawo jest wyłącznie wyrazem woli suwerena i ma czysto wolicjonalny charakter

- wszystko co bezpieczeństwo może naruszać powinno zostać odrzucone

- pozytywizm neguje zarówno prawnonaturalne ujęcie prawa jak i szkoły historycznej

- odrzuca metafizykę i opiera się tylko na faktach, w prawie wiąże się przede wszystkim ze stosowaniem metody formalno - dogmatycznej

- termin „pozytywizm” wywodzi się od Augusta Comte'a. Wyróżniał kilka znaczeń tego terminu. Pozytywne jest przede wszystkim to co realne. Pozytywizm w polityce zmierzał do skonstruowania państwa nowoczesnego odpowiadającego społeczeństwu industrialnemu. W prawie pozytywizm dostrzega jego nierozerwalny i wyłączny związek z państwem, z władzą suwerenną, odrywa więc prawo zarówno od ducha narodu, od prawa naturalnego.

Pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwu nurtach: angielskim i kontynentalnym.

Najważniejsze dzieła Johna Austina (1790-1859):

1. The Province of Jurisprudence Determined

99. J. Austin charakterystyka doktryny prawniczej

- uważał, że przedmiotem prawoznawstwa winno być wyłącznie prawo pozytywne, prawo w ścisłym rozumieniu, którego istota polega na tym, że zostało ustanowione przez suwerena dla politycznych podwładnych. Wiąże ono osobę lub grupę osób, w ścisłym rozumieniu musi wiązać większą grupę adresatów posiada cechę generalności. W prawie wyróżniamy 3 cechy konstytutywne:

• Rozkaz suwerena

• Sankcję

• Obowiązek zachowania podwładnego

- Wyróżniamy prawa „właściwe” i „niewłaściwe”. Razem składają się na system: praw bożych, praw pozytywnych, pozytywną moralność, prawa metaforyczne

- prawo ustanawiane różni się od pozytywnej moralności. Moralność pozytywna to normy ustanawiane przez ludzi, lecz nie przez zwierzchnika politycznego. Składają się na nią: prawo honoru i prawo międzynarodowe, gdzie występuje kilku suwerenów

- odrzuca koncepcję praw podmiotowych sprowadzanych wyłącznie do uprawnienia. Z prawem wiąże się jego uprawniająco - zobowiązujący charakter

- istotę prawa pozytywnego łączy z aktem legislacyjnym, uważa, że prawo precedensowe i zwyczajowe także mają prawny charakter

-odrzuca idee suwerenności prawa, wiąże ją konkretnym podmiotem władzy, suwerena nie wolno ograniczać w żaden sposób

- wyróżnia następujące formy rządów: monarchię, arystokrację, demokrację. Demokracje ocenia negatywnie, ponieważ jest zawsze reżimem despotycznym , który występuje gdy władza wykonawcza i ustawodawcza są skupione w jednym organie

- wolność jednostki jest zapewniona wówczas, gdy różne rodzaje władzy się wzajemnie hamują. Na jej straży stoi parlament, system prawa, konstytucja

- przejawia klasyczne idee liberalizmu związane z pochwałą własności prywatnej i potępieniem rewolucji oraz wykluczeniem programu uwłaszczenia ludu

Najbardziej znane dzieła Rodolfa Iheringa'a (1818-1892):

a) Prawo rzymskie na różnych etapach swego rozwoju

b) Żart i powaga w jurysprudencji

100. Pojęcie prawa w doktrynie Iheringa

- Prawo to zbiór norm, które ochraniają interesy jednostki. Interes sprowadzał do zagwarantowania przyjemności i unikania przykrości. Jest to indywidualny cel każdej jednostki

- prawo jest dynamiczne, zmienne i nie powstaje w sposób bezkonfliktowy, jest wyrazem bieżących, sprzecznych interesów ludzi i odbija te interesy

- przedmiotem prawa jest zawsze ludzkie celowe zachowanie. Jest ono różnorodne

- państwo poprzez prawo zabezpiecza życie jednostki i społeczeństwa

- celem praw jest pokój, cel osiąga się w procesie dynamicznego życia, gdzie prawo jest wyrazem woli, szeregu interesów jednostkowych, narodowych, moralnych, gospodarczych

- wyróżniał prawo w znaczeniu:

• Podmiotowym - prawo to konkretyzacja zasad prawnych do sytuacji jednostki

• Przedmiotowym - prawo to całość porządku prawnego, składającego się na porządek społeczny

- cechą prawa jest formalizm, im większy tym większy zakres wolności

Najbardziej znane dzieła Jerzego Jelinka (1851-1911):

a) Ogólna nauka o państwie

2. Deklaracja praw człowieka i obywatela

3. Prawo mniejszości

101. Państwo i prawo w doktrynie Jelinka

1. PAŃTWO

- uważał, że nauka o państwie dzieli się na ogólną i szczególną

- należy odróżnić obiektywny sposób badania państwa, w którym jest ono ujmowane jako konkretne zjawisko społeczne, ora subiektywny sposób badania państwa, sprowadzający się do analizy jego prawnego aspektu => metoda subiektywna jest metodą prawniczą

- państwo jest wyrazem woli stosunków, składają się na niego Ci , którzy wydają rozkazy i którzy się im podporządkowują

- tylko w państwie człowiek realizuje się zarazem jako jednostka i jako członek owej jedności związkowej

- łącznie 3 elementy składają się na państwo:

• Ludność - przynależni do państwa ludzie. Tworzą jako całość lud państwa, który spełnia funkcje podwójne

• Zwierzchnia władza - traktuje suwerenność jako istotną cechę państwa, choć nie niezbędną. Cechą władzy państwowej jest jej zdolność do samodzielnej organizacji i samodzielnego panowania. Panowanie realizuje poprzez organy państwowe

• Terytorium - teren na którym władza państwowa rozwijać może swą działalność - panowanie

- państwo nie może działać w tych sferach, które dotyczą wewnętrznego życia człowieka

- zadaniem państwa jest stwarzanie odpowiednich warunków, by różne wartości indywidualne i społeczne mogły się rozwijać

- klasy społeczne, religie powstają bez udziału państwa poprzez działanie spontaniczne wyłączone z celowej działalności państwa

- planowane działanie solidarne jest domeną państwa, zadaniem celowym: utrzymanie, porządkowanie i popieranie solidarnych przejawów życia społecznego

- zadaniem państwa jest popieranie kultury

- wyróżnia następujące typy państwa: starowschodni (państwo izraelskie), grecki, rzymski, średniowieczny i współczesny.

- współczesny typ państwa charakteryzuje się przełamaniem dualizmu pomiędzy władzą króla i ludem, władzą świecką i duchowną. W ten sposób powstaje państwo jednolite, oparte na porządku konstytucyjnym

- uznawał tylko dwie formy państwa: monarchię - pozostaje pod fizyczną wodzą woli, która musi być wolą najwyższą niepochopną od żadnej innej oraz republikę. Monarchia kieruje się wolą fizyczną, a republika wolą prawną

- wyróżnia 4 rodzaje monarchii. Ze względu sposób obsadzania tronu - z wyboru i dziedziczną oraz ze względu na zakres uprawnień monarchy - ograniczoną i nieograniczoną

- republikę dzieli ze względu: panująca jest korporacja (zakon niemiecki w Prusach), oligarchiczna (Rzym za pryncypatu) arystokratyczna, demokratyczna

II. PRAWO

Istotę prawa wiąże z państwem. Do norm prawnych zalicza tylko te które:

• Dotyczą zachowania uchwytnego zewnętrznie

• Są heteronomiczne i ustalone przez autorytet

• Przestrzeganie ich jest zagwarantowanie przez władzę

- przyjął psychologiczną koncepcję obowiązywania prawa - norma prawna obowiązuje, co znaczy, iż jest zdolna do oddziaływania na wolę człowieka jako bodziec

- na przekonaniu o obowiązywaniu normy, czyli na czynniku subiektywnym opiera się cały porządek prawny

- przekonanie o obowiązywaniu prawa musi być na tyle silne, że przełamuje egoistyczne skłonności indywidualne

- przestrzeganiu prawa mają służyć następujące gwarancje: społeczne (moralność, zwyczaj, religia, pluralizm interesów), polityczne ( kompetencyjny podział władzy w państwie) i prawne ( kontrola, odpowiedzialność osobista, orzecznictwo prawne, środki prawne).

- we współczesnym państwie prawem jest wszystko to co zostało ustanowione bądź usankcjonowane przez państwo. Tak ustanowione prawo wiąże obywateli i państwo

- poprzez akt tworzenia prawa państwo zobowiązuje się wobec obywateli do przestrzegania prawa

- istnieją czynniki stałe i zmienne w prawie, uzależnione od poziomu kultury społecznej

Jellinek głosi ideę państwa praworządnego, państwa prawa.

102. Duguit jako przedstawiciel solidaryzmu prawniczego.

- wyróżnił dwa rodzaje solidarności:

• Solidarność mechaniczną - charakterystyczna dla państwa pierwotnych - ludzie współpracują ze sobą poprzez wspólna pomoc ludzi mających podobne uzdolnienia, a różne potrzeby

• Solidarność organiczna - charakteryzuje społeczności rozwinięte - ludzie zaspokajają swoje potrzeby także poprzez podział pracy

- reguła solidarnego postępowania przesądza o normach prawnych, moralnych i ekonomicznych, które występują w każdym społeczeństwie. Normy moralne i ekonomiczne różnią się treścią, mają różny charakter jakościowe. Normy prawne wyróżnia sankcja.

- normy społeczne powstają spontanicznie. Stopniowo pojawia się konieczność sprecyzowania norm i wprowadzenia przymusu instytucjonalnego, prawo jest jedyną podstawa stosowania go.

- prawe są tylko takie normy, które odpowiadają regułom solidarności, prawo leży u podstaw państwa, jest regułą społeczną

- najlepsza organizacja państwowa opiera się na założeniu, że związki realizowałyby funkcje publiczne

- celem państwa jest uzbrajanie w sankcję norm społecznych, realizuje się to za pomocą specjalnych organów

- przepisy prawa dzieli na normatywne (odbijają zasadę solidarności i są zmienne stosownie do zmiany solidarności) i techniczne (organizują reakcję społeczną i sankcję i zależą od stopnia rozwoju społeczeństwa)

- ustawodawca nie tworzy prawa tylko formalizuje normy społeczne

- prawo tworzone jest wówczas gdy większość społeczeństwa dojdzie do wniosku , że jakieś czyny nie są obojętne ze względu na zasadę solidarności

- przeciwnik idei praw podmiotowych, zastępuje je koncepcją funkcji społecznych 9własnośc nie jest prawem podmiotowym tylko funkcją społeczną)

- zarówno właściciele jak i robotnicy pełnią określone funkcje społeczne, składające się na społeczeństwo solidarne => teza o walce klasowej jest błędna

---