Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych©

Wykład 13

Myślenie

1. Pojęcie myślenia jest bardzo różnie rozumiane w zależności od tradycji. Behawioryści uznawali myślenie za ciche mówienie albo później za proces operowania znakami, zastępującymi rzeczywiste obiekty. W psychologii poznawczej występuje kilka sposobów definiowania myślenia. Typowe przykłady przedstawiamy niżej. Myślenie to:

• Wychodzenie poza dostarczone informacje (Bruner, 1957). Bruner podkreśla, że myślenie ma charakter produktywny, ponieważ jego wynik stanowi pewne novum stosunku do tego, co jednostka wiedziała wcześniej.

• Złożona, wielopłaszczyznowa umiejętność, dzięki której można wypełnić luki w posiadanych danych (Bartlett, 1958). Jest to określenie najbardziej ogólne, w którym autor stwierdza, że człowiek może uzupełniać posiadane dane (to nieco mniej niż sugeruje Bruner), a jednocześnie myślenie może być realizowane w bardzo zróżnicowany sposób.

• Proces tworzenia modeli rzeczywistości umożliwiających wykonywanie operacji na symbolach i testowanie hipotez (Craik, 1943). Tu najwyraźniej ujawniają się wpływy behawioryzmu, ponieważ zgodnie z koncepcją behawiorystyczną myślenie to operowanie znakami. Dodatkowo przyjmuje się tu, że myślenie przypomina postępowanie naukowca (tworzenie modeli, weryfikowanie hipotez). Niektóre formy myślenia nie mają tak uporządkowanego charakteru. Co więcej, bardzo często odnosi się to do myślenia twórczego, wykorzystującego obrazy i intuicję.

• Proces przeszukiwania przestrzeni problemu (Newell, Simon, 1972). Ta koncepcja najbardziej inspirowana jest metaforą komputerową.

• To, co robimy, kiedy zastanawiamy się, jak działać, w co wierzyć, czego pragnąć (Barron, 1988).

• Ostatnia definicja jest najmniej restryktywna i wydaje się najbardziej przydatna. Autor podkreśla, że to człowiek myśli, że jego myślenie ukierunkowane jest na rozwiązanie problemów ważnych dla jednostki i że myślenie to nie tylko procesy występujące w czasie rozwiązywania problemów.

2. Formy myślenia

• Myślenie nieukierunkowane („myślenie o niebieskich migdałach”)

• Myślenie ukierunkowane zawierające dobrze określony punkt startowy i dobrze

określony cel lub cele

m. konwergencyjne m. dywergencyjne

3. Główne metody badania myślenia

• Metody symulacyjne. Sprawdza się, czy komputer rozwiązuje różne zadania podobnie jak człowiek. Jeśli nie, modyfikuje się program tak długo, dopóki nie wykryje się zadowalającej odpowiedniości. Typowym przykładem są programy komputerowe grające w szachy. Charakterystyczne jest to, że znacznie łatwiej konstruować programy symulujące myślenie konwergencyjne, nieco trudniej - programy symulujące myślenie dywergencyjne, a najtrudniej programy symulujące myślenie nieukierunkowane. Na szczęście komputery nie myślą o niebieskich migdałach.

• Metody eksperymentalne - rejestracja ruchów gałek ocznych, technika głośnego myślenia. Założenia teoretyczne metod eksperymentalnych obejmują następujące elementy:

• Przyjmuje się w nich obwodową teorię myślenia. Ponieważ myślenie jest „cichym mówieniem” należy opracować techniki badania takiego mówienia. Można wykorzystywać też techniki badania innych form aktywności motorycznej związanej z myśleniem.

• Przyjmuje się priorytet mowy nad myśleniem. Ponieważ myślimy słowami, można oczekiwać, że warunkiem pojawienia się myślenia jest uprzednie opanowanie mowy. Przeciwko takiemu rozwiązaniu wysunięto następujące argumenty:

• badania nad językiem migowym szympansów. Klasyczne badania Kohlera pokazały, że szympansy potrafią rozwiązywać złożone problemy pomimo tego, że nie potrafią posługiwać się mową. W latach 60-tych małżeństwo Gardnerów oraz David Premack zaczęli uczyć szympansy posługiwania się językiem migowym lub komunikowania się za pomocą ideogramów. Okazało się, że opanowanie tej formy "mowy" nie zmieniło zdolności do rozwiązywania problemów przez szympansy. Nie posługiwały się one także mową przy komunikacji ze sobą.

• badania nad niemowlętami. Niemowlęta potrafią także rozwiązywać problemy mimo, że nie potrafią mówić. Do analogicznych wniosków prowadzi eksperyment Smitha, który kazał sobie wstrzyknąć kurarę, truciznę znoszącą napięcie mięsni szkieletowych a tym samym uniemożliwiającą mówienie i ciche mówienie (któremu towarzyszy aktywność mięśni artykulacyjnych), a mimo to zachował zdolność do rozwiązywania problemów i myślenia.

W technice głośnego myślenia stosuje się specyficzne instrukcje. Przykładowa lista instrukcji przedstawiona jest niżej:

• Mów o wszystkim, co się dzieje w Twoim umyśle, nie unikaj przeczuć, przypuszczeń i dzikich pomysłów.

• Staraj się nie przerywać mówienia. Mów, co ślina Tobie przyniesie na język, co najmniej raz na 5 sekund.

• Mów głośno. Obserwuj, jak opada ton twego głosu, jak zaczynasz się angażować.

• Mów stylem telegraficznym. Nie martw się o wypowiadanie pełnych zdań i elokwencję.

Badania za pomocą technik głośnego myślenia krytykowane były z następujących powodów:

• Samo mówienie może utrudniać dostęp do myśli, które pojawiłyby się skądinąd.

• Struktura języka ogranicza rodzaj pomysłów, jakie mogą przyjść do głowy w czasie rozwiązywania problemów.

• Obrazy, jakie pojawiają się w czasie myślenia, mogą być tylko nazywane, co nie zawsze oddaje ich charakter.

4. Myślenie może znajdować się pod wpływem oddziaływań wewnętrznych lub zewnętrznych. Każdy z tych typów oddziaływań nieco inaczej wpływa na proces myślenia. Można zatem wyróżnić dwa rodzaje myślenia:

• Myślenie autystyczne, zdominowane przez oddziaływania wewnętrzne, emocje i procesy motywacyjne Ujawnia się np. przez swobodne skojarzenia, fantazjowanie i marzenia senne. Dostarcza takich gratyfikacji, które nie są dostępne w rzeczywistości. Pierwszą techniką służącą do badania takiego myślenia była technika swobodnych skojarzeń opracowana przez Carla Gustava Junga, choć pewne dane wskazują na to, że jej właściwą twórczynią była Sabina Spielrein, pacjentka, a potem uczennica Junga.

• Myślenie realistyczne, kierujące się zasadą rzeczywistości i ograniczone w pewnej mierze konwencjami społecznymi i logicznymi.

• Uzależnione od stopnia złożoności problemu oraz zdolności indywidualnych. Im więcej danych trzeba uwzględnić przy rozwiązywaniu problemu, tym trwa ono dłużej

• Występuje w sytuacjach problemowych.

5. Do najbardziej popularnych metod rozwiązywania problemów należą:

• Wytwarzanie pomysłów i sprawdzanie, czy rozwiązania spełniają kryteria zawarte w problemie. Na przykład, co należy zrobić, aby szybko zdobyć mieszkanie. Kryterium skuteczności rozwiązywania jest czas i cena (może być nim także utrzymanie wolności osobistej). Metoda ta traci swoją skuteczność, kiedy wzrasta liczba możliwych rozwiązań (np. przy odgadywaniu zapomnianego PIN-u)

• „Środki - cele” porównywanie aktualnego stanu z wynikiem, jaki ma być osiągnięty. Klasycznym przykładem jest zadanie z tzw. kryptoarytmetyki, w którym mamy podane pewne działanie arytmetyczne (tu dodawanie) zapisane za pomocą liter. Należy odtworzyć cyfry, które zostały zastąpione przez litery. Wiadomo, że każdej literze odpowiada jedna i tylko jedna cyfra.

DONALD

+GERALD

=ROBERT D=5

Metoda ta rodzi pewne kłopoty, gdy w trakcie rozwiązywania trzeba wykonać krok oddalający nad od celu. Przykładem mogą być tzw. zadania okrężne albo słynne zadanie Wieża w Hanoi.

• Wnioskowanie wstecz - kiedy znany jest cel, sprawdza się, jaki krok winien być wykonany, aby osiągnąć ten cel. Przykładem może być rozwiązywanie zadań na podstawie znanej odpowiedzi. Metoda ta jest także przydatna przy rozwiązywaniu zadania Wieża w Hanoi

Zadanie polega na tym, aby przenieść wszystkie trzy krążki z pręta pierwszego na trzeci. Należy przenosić tylko po jednym krążku. Nie można kłaść krążka większego na mniejszym. Wersja przedstawiona wyżej jest wersją najprostszą.

Jedna z metod rozwiązywania tego problemu polega na tym, że wyobrażamy sobie stan, jaki poprzedzał ostateczne rozwiązanie. Potem wyobrażamy sobie kolejny stan, który poprzedzał stan przedostatni, itd.

Drzewo rozwiązań tego problemu przedstawia się następująco:

• Tropy powrotne - problem wymaga przyjmowania prowizorycznych hipotez i wycofywania ich, kiedy okażą się fałszywe.

• Rozumowanie przez analogię. Problem rozwiązywany jest dzięki wykryciu jego podobieństwa z jakąś inną dziedziną. Klasyczny problem Dunckera dotyczący usunięcia guza w żołądku za pomocą promieni rentgenowskich tak, aby nie uszkodzić otaczających narządów, był rozwiązywany poprawnie przez niewielki odsetek badanych. Kiedy podano problem "zdobycia fortecy" opracowany przez Gicka i Holyoaka, który miał identyczną strukturę logiczną, ale ludzie go szybciej rozwiązywali, to okazało się, że wystąpił znaczny transfer sprawności.

6. Cykl rozwiązywania problemów. Dawniej sądzono, że proces rozwiązywania problemów ma strukturę liniową, tj. że ludzie przechodzą przez kolejne stadia, by w końcu dojść do rozwiązania, na czym cały proces kończy się. Według Hayesa (1989) oraz Sternberga (1996) proces rozwiązywania problemów ma charakter cykliczny, tj. znalezienie rozwiązania i jego ocena mogą być punktem wyjścia dla dostrzeżenia nowego problemu. Cykl rozwiązywania problemów przedstawia rysunek.

Cykliczna struktura procesu rozwiązywania problemów. W trakcie rozwiązywania problemów człowiek przechodzi przez kolejne fazy, by po dokonaniu oceny zakończyć pracę (nieujawnione na rysunku) albo też rozpocząć nowy cykl. Ten nowy cykl ma swoje źródło w zakończonej pracy - człowiek mógł dostrzec nowe problemy, nowe metody ich rozwiązywania czy też inny aspekt problemu niezauważony wcześniej. W trakcie rozwiązywania problemu człowiek może wracać do stadiów wcześniejszych, albo przeskakiwać stadia pośrednie, co ilustrują strzałki przerywane. Przykładowo, po skonstruowaniu strategii rozwiązywania problemów człowiek może przystąpić od razu do pracy nad rozwiązywaniem, bez analizowania i organizowania informacji na temat problemu. Kiedy jego działanie napotyka na przeszkody, może wrócić do fazy planowania strategii rozwiązania. Wynika stąd, że proces rozwiązywania problemów jest procesem bardzo elastycznym, modyfikowanym w trakcie pracy i opartym na bardzo złożonych strategiach behawioralnych oraz poznawczych

1. Wykrycie problemu. Zidentyfikowanie problemu w naszym otoczeniu sprawia nam zawsze duże trudności, ponieważ skłonni jesteśmy spostrzegać otoczenie jako dobrze zorganizowaną strukturę, która nie zawiera problemów. Niechętnie dostrzegamy to, że nie posiadamy wystarczających kwalifikacji, aby podjąć atrakcyjną pracę albo to, że nie poświęcamy wystarczającej ilości wysiłku na swój rozwój osobisty. Nie dostrzegamy tego, że zbliża się termin oddania pewnej pracy, a my zajmujemy się czymś zupełnie innym. Przez długi czas w Polsce nie dostrzegano zbędności niektórych rodzajów pracy. Przykładowo, przez długi czas w tramwajach i autobusach pracowali konduktorzy, którzy sprzedawali bilety bądź dziurkowali bilety miesięczne. Oprócz tego byli jeszcze kontrolerzy, którzy sprawdzali, czy wszyscy mają bilety. Rozwiązanie takie - absudalne ekonomicznie - opierało się na założeniu, że ludzie nie będą samodzielnie kupowali i kasowali biletów, że przy braku konduktorów wszyscy będą jeźdxili na gapę.

2. Określenie problemu i stworzenie reprezentacji problemu. Reprezentacja ta budowana jest zarówno na podstawie informacji zawartych w sytuacji, jak i informacji posiadanych wcześniej przez jednostkę. Ten sam zbiór danych "zewnętrznych" dostarcza różnej ilości informacji w zależności od tego, z jak bogatym systemem wiedzy zostanie skonfrontowany. Badania nad szachistami wykazały, że zapamiętywali oni rozkład figur na szachownicy lepiej aniżeli osoby, które nie grały w szachy. Jednakże wynik taki uzyskiwano tylko wtedy, kiedy rozkład figur miał charakter sensowny. Gdy natomiast figury były ustawione w sposób losowy, wtedy szachiści oraz inni badani zapamiętywali tyle samo informacji (Chase, Simon, 1973). W pierwszej sytuacji szachiści zapamiętywali nie położenie każdej figury z osobna, lecz położenie danej figury względem innych figur. Inaczej mówiąc, zapamiętywali oni informacje za pomocą bardziej pojemnych struktur poznawczych. Natomiast badani nie grający w szachy nie dysponowali wiedzą na temat specyficznych układów figur i musieli je zapamiętać w postaci "atomistycznej" (tj. położenie każdej figury z osobna). Powyższe wyniki dowodzą, że ten sam zbiór danych może doprowadzić do ukształtowania się różnych stanów początkowych, ponieważ dane te interpretowane są za pomocą posiadanych przez jednostkę struktur wiedzy. Konstruowanie strategii rozwiązywania problemu. Problem może być rozwiązywany metodą kolejnych kroków albo też metodą całościową, wykorzystującą jednorazowe przekształcenie danych początkowych. Jednostak może planować osiąganie celu różnymi drogami albo też koncentruje się na znalezieniu jednej drogi.

3. Organizacja informacji dotyczącej problemu. Po zaplanowaniu strategii rozwiązywania problemów jednostka przystępuje do takiego porządkowania dostępnych informacji, aby możliwe było zrealizowanie tej strategii. Pisarz po zaplanowaniu fabuły szkicuje wątki dotyczące lośow poszczególnych bohaterów. Dłużnik po zaciągnięciu kredytu zwykle zbiera informacje na temat swoich dochodów w okresie spłaty kredytu i określa, jakie sumy będzie mógł przeznaczyć na bieżące wydatki, a jakie na spłatę kolejnych rat. Czasami człowiek musi poszukiwać informacji potrzebnych do rozwiązania, albo wygenerować je z informacji dostępnych.

4. Alokacja dostępnych zasobów poznawczych. Ta faza ma zarazem charakter wykonawczy jak i metapoznawczy. Człowiek z jednej strony realizuje rozmaite operacje umysłowe, z drugiej zaś sprawdza, czy posiada odpowiednie środki umożliwiające rozwiązanie problemu. Rozwiązywanie niektórych problemów jest rozciągnięte w czasie i poświęcanie maksymalnego wysiłku i maksymalnych zasobów przez krótki okres jest strategią niekorzystną. Przykładowo, zdobywanie kwalifikacji zawodowych jest procesem wymagającym systematycznej pracy przez wiele lat. rzadko zdarza się, by można było maksymalizując swój wysiłek podnieść znacznie swe kwalifikacje w ciągu tygodnia. Należy też podjąc decyzję, czy koncentrować się na szczegółach rozwiązania, czy też na utrzymaniu nakreślonego kierunku, przy pozostawieniu cyzelowania szczegółów na okres późniejszy. W przypadku innych problemów potrzebny jest jednorazowy duży wysiłek i koncentracja tylko na jednej formie aktywności. Student, który pisze pracę semestralną, opracowując jakiś wąski problem może obrać tę drogę postępowania. Podczas rozwiązywania początkowa reprezentacja problemu ulega ciągłym zmianom. Dokonawszy częściowego przekształcenia jednostka musi przechowywać w pamięci punkt wyjścia oraz zastosowane przekształcenie, tak by można było wrócić do punktu wyjścia. Wykonany krok mógł prowadzić w złym kierunku i wtedy rozwiązywanie należy zacząć od początku. Bardzo interesujące jest to, że ludzie uświadamiają sobie dokładniej swoje procesy umysłowe w przypadku problemów wymagających zastosowania wielu operatorów niż w przypadku jednego operatora. Odwołajmy się do przykładu. W klasycznym eksperymencie Maiera (1930, 1931) badanych proszono o to, by związali ze sobą dwa sznurki zwisające z sufitu. Sznurki były umieszczone w takiej odległości od siebie, że badani trzymając jeden sznurek nie mogli sięgnąć drugiego. Pokój, w którym znajdowali się badani, był zupełnie pusty; jedynie na podłodze znajdowało się kilka przedmiotów, m.in. książki, krzesło i obcęgi. Zadanie to było bardzo trudne, ponieważ w ciągu 10 minut poprawne rozwiązanie znalazło tylko 39% osób. Trudność tego problemu wynikała stąd, że badani spostrzegali obcęgi wyłącznie jako narzędzie, a nie jako ciężarek dla wahadła. Poprawne rozwiązanie polegało bowiem na tym, że obcęgi należało przywiązać do jednego sznurka i rozkołysać - wtedy trzymając jeden sznurek można było schwytać rozkołysany drugi. Badani nie potrafili podać, w jaki sposób znaleźli rozwiązanie - pojawiało się ono w ich świadomości nagle. Co ciekawe, większość nie zdawała sobie sprawy z tego, że po wielu nieskutecznych próbach skorzystali oni z podpowiedzi eksperymentatora, który niby przypadkowo trącał jeden ze sznurków. Znajdowali oni rozwiązanie, ale nie pamiętali w ogóle tego zachowania eksperymentatora. Mówiąc inaczej, niedostępne były kolejne kroki zaangażowane przy rozwiązywaniu problemów. Wybór operacji umysłowych może dokonywac się w oparciu o algorytmy lub heurystyki. Algorytmy określają zbiory operacji umysłowych, które trzeba wykonać, aby osiągnąć pewien cel. Mają one charakter mechaniczny, czyli są typowe dla myślenia reproduktywnego, ale są niezwodne. Wybór operacji może opierać się również o heurystyki. Heurystyki są zawodnymi regułami, często mają charakter intuicyjny, alke pozwalają one radzić sobie w sytuacjach nowych. Zilustrujmy stosowanie algorytmów i heurystyk na przykładzie rozwiązywania problemuy poszukiwania w Tatrach zagubionego turysty. Metoda algorytmiczna polega na podzieleniu obszaru Tatr na szereg kwadratów tak małych, że każdy z nich można dokładnie objąć wzrokiem. Następnie systematycznie przeszukuje się kolejne kwadraty. Turysta na pewno zostanie odnaleziony, ale może zostać odnaleziony tak późno, że będzie martwy. Metoda heursytczna polega na stwierdzeniu, w jakie okolice turyści wybierają się najczęściej i w jakich kolicach jest najwięcej wypadków. Można znaleźć zagubionego turystę bardzo szybko po zastosowaniu tych heurystyk, ale może okazać się, że turysta poszedł w zupełnie inne miejsce.

5. Ciągła kontrola stanu zaawansowania pracy. Większość ludzi na bieżąco kontroluje postępy pracy nad rozwiązaniem problemu, a nieliczni starają się rozwiązać problem do końca, a dopiero potem sprawdzają, czy osiągnęli zamierzony cel. Dzięki temu człowiek unika wchodzenia w ślepe uliczki, czy też wykonywania czynności, które zatrzymują go w miejscu. Poza tym, ciągłe śledzenie przebiegu własnej pracy pozwala na bieżąco znaleźć nowe obiecujące drogi, wiodące ku rozwiązaniu.

6. Ocena końcowa. Po osiągnięciu stanu zdefiniuowanego jako cel człowiek sprawdza, czy rozwiązanie jest co najmniej zadowalające. Ocenia także, czy nie zostały złamane pewne organiczenia dotyczące stosowanych metod rozwiązywania. Poszczególne problemy różnią się od siebie rodzajem i liczbą tych ograniczeń. Są sytuacje podobne do opisanej wyżej, gdzie ograniczenia są silne, są również sytuacje, gdzie ograniczenia są niewielkie. Do tych ostatnich należą problemy rozwiązywane przez artystów - środki wyrazu ograniczone są jedynie ogólnymi regułami estetycznymi, a czasami kanonami stylu, jakim posługuje się dany twórca. Twórcy preferują problemy, gdzie ograniczenia są niewielkie. Oto przykłady ograniczeń występujących w różnych dziedzinach: reguły logiczne, ograniczenia wynikające ze struktury używanego języka, normy społeczne i obyczajowe, normy estetyczne, normy etyczne itd. Czasami dla rozwiązania problemu konieczne jest przełamanie ograniczeń. Aleksander Wielki przeciął węzeł gordyjski mieczem, choć ukryte ograniczenie sugerowało rozwiązywanie splątanego ze sobą łyka. W sztuce współczesnej, szczególnie w happeningach, programowo przełamuje się wiele ograniczeń, zarówmno społecznych, obyczajowych jak i estetycznych. Ocena końcowa może następować bezpośrednio po zakończeniu pracy albo też może następować z pewnym odroczeniem. W tym ostatnim przypadku człowiek ma już pewien dystans do własnej pracy i potrafi spojrzeć na nią w sposób bardziej obiektywny. Ocenia jej wynik, a nie przeżycia, które towarzyszyły jego osiągnięciu. Dzięki ocenie można wykryć nowe, niedostrzegane wcześniej problemy albo też dostrzec inne strategie ich rozwiązania. W tej właśnie fazie cykl się zaczyna od nowa, ponieważ dostrzeżone problemy stają się przedmiotem dalszej analizy.

Ocena końcowa

Kontrola zaawansowania stanu pracy

Alokacja dostępnych zasobów poznawczych

Organizacja informacji dotyczącej problemu

Konstruowanie strategii rozwiązywania problemu

Określenie problemu i stworzenie reprezentacji problemu

Wykrycie problemu

---