Spotkanie 9 i 10 (wykłady 25-30) [4.12.2010]
Osobowość
0. Informacja o możliwości zdobycia do 8 nowych punktów dodatkowych
1. Osobowość w ujęciu potocznym a osobowość jako termin psychologiczny
1.1. Podejście idiograficzne a podejście nomotetyczne do opisu osobowości
1.2. „Osobowość jako organizacja wewnętrzna” a „osobowość jako zbiór cech”
2. Osobowość jako organizacja wewnętrzna
2.1. Osobowość w ujęciu FREUDA
2.2. Regulacyjna Teoria Osobowości (RTO) REYKOWSKIEGO
2.3. Poznawczo-doświadczeniowa teoria osobowości (CEST) EPSTEINA
2.4. Sieciowa Teoria Osobowości (STO) KOZIELECKIEGO
3. Osobowość jako zbiór cech w ujęciu wybranych zwolenników tego podejścia
3.1. Osobowość w ujęciu CATELLA
3.2. Osobowość w ujęciu EYSENCKA
3.3. Osobowość według autorów kwestionariusza Wielkiej Piątki (COSTY i McCRAE)
3.4. Koncepcje sugerujące związek cech osobowości z budową ciała
(koncepcja KRETSCHMERA i koncepcja SHELDONA)
3.5. Wybrane cechy osobowości: inteligencja i inne zdolności
3.5.1. Pomiar inteligencji - wybrane informacje
3.5.2. Historia ujmowania istoty inteligencji i zdolności - wybrane podejścia
3.5.3. Modny współcześnie aspekt inteligencji: inteligencja emocjonalna
3.6. Wybrane cechy osobowości: cechy temperamentalne (temperament)
3.6.1. Historia ujmowania temperamentu - wybrane podejścia
3.6.2. Współczesna polska koncepcja temperamentu:
STRELAUA Regulacyjna Teoria Temperamentu
3.7. Kwestia zmienności sytuacyjnej cech człowieka
3.8. Kwestia tzw. osobowości mnogiej i tzw. wieloosobowości
3.9. Studia nad wybranymi typami osobowości
0. Informacja o możliwości zdobycia do 8 nowych punktów dodatkowych
W Extranecie znajdą Państwo w Katalogu „Punkty dodatkowe” informację o możliwości zdobycia do 8 nowych punktów dodatkowych.
1. Osobowość w ujęciu potocznym a osobowość jako termin psychologiczny
Wydaje mi się języku potocznym słowo osobowość bywa używane w dwu znaczeniach.
W pierwszym znaczeniu osobowość to „człowiek wyrazisty, indywidualność”. Mówi się więc, że ktoś ma silną osobowość, ciekawą osobowość, trudną osobowość, skomplikowaną osobowość, itd. Mając na myśli takie znaczenie, możemy powiedzieć, że niektórzy ludzie nie są osobowościami, są nijacy albo są trudni do scharakteryzowania. Są to ludzie, którzy albo nie wyróżniają się z tła, albo bywają tak zmienni, że nie da się o nich powiedzieć nic pewnego. Austriacki pisarz Robert MUSIL (1880 - 1942) napisał w roku 1930 powieść o takim człowieku. Dał jej tytuł „Człowiek bez właściwości”.
W drugim znaczeniu „osobowość” to zbiór cech człowieka charakteryzujących jego psychikę i zachowanie. Tak rozumianą osobowość ma każdy człowiek. Zakłada się, że cechy każdego człowieka kształtują się stopniowo, a niekiedy zmieniają się, ale na ogół przypisuje się ludziom stałość cech.
Cecha osobowości to względnie trwała, ujawniająca się w sposób powtarzalny, właściwość psychiki lub zachowania.
Pojedyncze cechy osobowości określamy przez wskazanie pewnej jakości (pracowity - leniwy, odważny - tchórzliwy, pogodny - ponury, itd.), bądź dodatkowo charakteryzujemy tę jakość porównawczo (bardziej pracowity niż....., mniej odważny niż...itd.), ewentualnie opisujemy tę jakość określając jej natężenie w sposób bardziej wymierny (np. bardzo rzadko dotrzymuje słowa, prawie zawsze stara się wymigać od pomagania w pracy, co drugi dzień awanturuje się, itd.).
Niekiedy to, co powtarza się u danego człowieka, polega na jego zmienności (np. mówimy, że ktoś jest humorzasty, nierówny, nieprzewidywalny w jakiejś dziedzinie, itd.). W kulturze masowej pokutuje stereotyp, że niestałość jest przede wszystkim cechą kobiet („kobieta zmienną jest”).
Bywa, że pewne cechy osobowości są powiązane ze sobą, tworzą pewne zespoły.
*
Do języka psychologii akademickiej pojęcie „osobowości” weszło stosunkowo późno. Jedną z pierwszych książek na temat osobowości była wydana w latach trzydziestych XX wieku (w roku 1937) książka amerykańskiego psychologa Gordona Willarda ALLPORTA [czytaj: Olporta] (1897 - 1967) pt. Osobowość : próba interpretacji psychologicznej (Personality: a psychological interpretation).
G. W. Allport napisał w tej książce (Allport, 1937, s. 48), że najprościej byłoby powiedzieć, iż „osobowością [człowieka] jest to, jaki ten człowiek jest rzeczywiście” („personality is what a man really is”). Aby rozszerzyć to lakoniczne i wieloznaczne określenie, Allport podał następującą definicję: „osobowość to dynamiczna organizacja tych systemów psychofizycznych, jakie istnieją w danym człowieku i wpływają na jego niepowtarzalny sposób przystosowywania się do środowiska” (Allport, 1937, s. 48, tłumaczenie A. Gołąba).
Na podstawie komentarzy Allporta, jakie dodał on do swej definicji (Allport, 1937, s. 48-50) można następująco scharakteryzować znaczenie poszczególnych terminów, jakimi posłużył się:
„Systemy psychofizyczne” to zespoły cech, które wpływają na zachowanie. Jako ich przykłady Allport podał nawyki. Inny przykład wymieniony przez Allporta to specyficzne postawy, a więc nastawienia człowieka wobec tego, z czym styka się on w konkretnych sytuacjach. Kolejny przykład to postawy uogólnione, a więc nastawienia, które są do siebie podobne i które człowiek ujawnia w wielu sytuacjach mających coś wspólnego ze sobą. Dla Allporta „systemami psychofizycznymi” są też inne cechy lub grupy cech. Allportowi chodzi o cechy, którymi charakteryzuje się umysł człowieka (stąd składnik „psycho-” w nazwie) lub funkcjonowanie jego ciała (stąd składnik „- fizyczne” w nazwie).
Mówiąc w swej definicji osobowości o „organizacji”, Allport miał na myśli fakt, że człowiek jest aktywny, organizuje swe działania, a czasem przejawia działania słabo zorganizowane lub zdezorganizowane.
Podkreślając „dynamiczność” organizacji, jaka jest charakterystyczna dla osobowości człowieka, Allport chciał zwrócić uwagę po pierwsze na dynamikę przemian człowieka: w miarę upływu czasu w osobowości zachodzą zmiany, a po drugie na to, że osobowość dynamizuje człowieka - steruje energią stanowiącą napędową siłę działań.
„Przystosowywanie się do środowiska” rozumiał Allport szeroko: nie tylko jako proces biernego dopasowywania się człowieka do istniejących warunków, ale również jako twórczy, aktywny proces zmieniania własnego otoczenia w pożądanym kierunku.
Gordon ALLPORT uważany jest za pioniera pojmowania osobowości jako zbioru cech psychicznych określających indywidualność człowieka.
Aczkolwiek rzeczywiście G. Allport zainicjował psychologiczne rozważania na temat cech osobowości, to jednak nie stracił z oczu faktu, że człowiek to nie tylko istota, którą można scharakteryzować, podając zbiór cech, ale także ktoś, kto ma samoświadomość. Dlatego Allport zaliczany jest do prekursorów nurtu psychologii humanistycznej. W wydanej w roku 1961 książce pt. „Wzorzec i rozwój w osobowości” (Pattern and growth in personality) G. Allport charakteryzował osobowość od strony rozwoju wiedzy dziecka o samym sobie. Zgodnie z ujęciem zaprezentowanym w tej „późniejszej” książce Allporta „jądrem” osobowości jest „poczucie JA” (oryginalny termin użyty przez Allporta to „proprium”. Po łacinie proprium znaczy coś własnego ).
Na proprium składa się siedem aspektów:
1. Poczucie posiadania własnego ciała (Sense of body) występuje już u niemowląt
2. Poczucie tożsamości (stałości mimo zmian) (Self-identity) pojawia się ok. 18 miesiąca życia
3. Poczucie własnej wartości (Self-esteem) widoczne jest już w wieku 2-4 lat.
4. Poczucie, że sfera Ja sięga poza własne ciało (Self-extension), np. obejmując także przedmioty stanowiące
osobistą własność, cechuje również dzieci w wieku 2-4 lat
5. Poczucie znajomości własnych cech (Self-image)
6. Poczucie zdolności do racjonalnego radzenia sobie z problemami (Rational coping) zaczyna być widoczne
w młodszym wieku szkolnym (6-12 lat)
7. Poczucie, że ma się własne cele dążeń (Propriate striving) sięgające w dalszą przyszłość
cechuje dopiero osoby w okresie dorastania.
1.1. Podejście idiograficzne a podejście nomotetyczne
Pojęciem osobowości możemy posłużyć się, kiedy chcemy scharakteryzować jakąś konkretną osobę.
Zbierając różne informacje o konkretnym człowieku, możemy dążyć do zrozumienia go, do uzyskania poczucia, że potrafimy wczuć się w jego punkt widzenia. Możemy też mieć na celu możliwość przewidywania jego konkretnych zachowań, np. tego, czy okaże się uczciwy, czy da sobie radę w trudnej sytuacji, itp.
Pojęcie osobowości można też wykorzystywać dla charakterystyki ogólnych prawidłowości czyli prawidłowości występujących u wielu ludzi.
Można badać, czy u określonej kategorii osób pewna cecha wiąże się z jakąś inną cechą, np. czy u studentów zdolności twórcze wiążą się z egocentryzmem; czy u lekarzy uczciwość wiąże się z lękliwością; czy u emerytów optymizm wiąże się z religijnością, itd.
Można porównywać cechy osób należących do różnych grup, np. sprawdzając, czy kobiety są bardziej wytrwałe niż mężczyźni w dążeniu do odległych celów; czy Polacy są bardziej ryzykanccy od Amerykanów, itd.
Pierwszy sposób wykorzystania pojęcia „osobowość” (dla opisu konkretnego człowieka) można nazwać użyciem terminu „osobowość” w celach idiograficznych, drugi sposób (gdy mówimy o jakiejś ogólnej prawidłowości dotyczącej wielu ludzi) można nazwać użyciem terminu „osobowość” w celach nomotetycznych. Można też powiedzieć, że w pierwszym przypadku zastosowano podejście idiograficzne do opisu osobowości, w drugim zaś przypadku zastosowano podejście nomotetyczne.
Wspomniane pojęcia wprowadził niemiecki historyk filozofii Wilhelm WINDELBAND (1848 - 1915), który rozróżnił nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne. Nauka nomotetyczna to nauka dążąca do ustalania prawidłowości ogólnych, praw opisujących ogół zjawisk danego rodzaju. Nauka idiograficzna to nauka zajmująca się oddzielnymi pojedynczymi zjawiskami, faktami, zdarzeniami. Windelband uważał za nauki nomotetyczne nauki przyrodnicze i matematykę. Nauką idiograficzną, zdaniem Windelbanda, jest historia i nauka o literaturze, ponieważ wydarzenia dziejowe oraz utwory literackie zawsze mają charakter niepowtarzalny.
Wspomniany wyżej Gordon Allport uważał, że psychologia powinna dążyć do tego, by stać się nauką nomotetyczną, ale nie powinna rezygnować z badań idiograficznych. Współczesny psycholog amerykański William McKinley RUNYAN (ur.1947), autor książki o tzw. psychobiografii (Runyan, 1992), czyli psychologicznej analizie życia pojedynczych ludzi, jest również zdania, że w psychologii powinno się prowadzić badania obu typów (idiograficzne i nomotetyczne).
Zbieranie informacji o człowieku po to, by dokonać jego całościowej charakterystyki nazywano kiedyś w psychologii „studium przypadku” (case study). Dla podkreślenia, że człowiek nie powinien być traktowany jako ktoś przypadkowy, dla tego sposobu budowania charakterystyki człowieka obecnie właściwsze wydaje się określenie „studium osoby”.
Prawdopodobnie pierwszym studium osoby, jakie opublikowano w języku polskim był artykuł psychoanalityka Brono BETTELHEIMA przedstawiający życie chłopca o imieniu Harry sprawiającego poważne trudności wychowawcze (Bettelheim, 1948).
W tytule tego artykułu użyte zostało określenie: „przypadek” (Harry'ego). Prawdopodobnie życie Harry'ego zostało poddane analizie w później wydanej książce Bettelheima (1955) zatytułowanej „(Dzieci) uciekające od życia” („Truants from life”).
Pierwszą polską książką psychologiczną noszącą w tytule określenie „studium przypadku” była praca pod redakcją Marii Szostak (Szostak, 1981).
W tejże książce przedrukowany został wspomniany artykuł Bettelheima: „Przypadek Harryego”.
Jako przykłady późniejszych publikacji stanowiących studium osoby podam trzy książki:
- Anna CZOWNICKA (1993) opisała dziesięcioletnią terapię dziecka, które cierpiało na poważne zaburzenia psychiczne (na psychozę);
- Zbigniew ZABOROWSKI (1995) wydał książkę o osobowości Lecha Wałęsy. Autor ten był pod koniec swego życia profesorem WSFiZ. Zmarł 26.02.2006 r.
- Aleksandra MACIARZ i Małgorzata BIADASIEWICZ (2000) opisały dziecko z tzw. „zespołem Aspergera” czyli z zaburzeniem w postaci skrajnie silnego autyzmu, dziecko żyjące „we własnym świecie”.
1.2. „Osobowość jako organizacja wewnętrzna” a „osobowość jako zbiór cech”
Niektórzy psycholodzy zakładają, że osobowość człowieka można porównać do zbioru „urządzeń”, mechanizmów sterowniczych, do pewnej wewnętrznej organizacji. Można wyróżnić w tej organizacji elementy składowe, opisywać relacje między tymi elementami (strukturę, jaką te elementy tworzą). Zwolennicy tego rodzaju ujęć nie używają języka anatomii i fizjologii, gdyż nie potrafią precyzyjnie wskazać biologicznych układów stanowiących podłoże tak rozumianej osobowości, ale opisują osobowość w języku funkcji, jakie pełnią poszczególne jej elementy.
Pierwszą teorią tego rodzaju był freudowski model osobowości.
Współczesnymi koncepcjami ujmującymi osobowość jako zbiór „wewnętrznych urządzeń” są:
-Janusza REYKOWSKIEGO tzw. Regulacyjna Teoria Osobowości;
- Seymoura EPSTEINA Poznawczo-doświadczeniowa Teoria Osobowości (CEST); oraz
- Józefa KOZIELECKIEGO Sieciowa Teoria Osobowości (STO).
Polski psycholog Stanisław GERSTMANN (1987, s. 115-116) stwierdził, że tego rodzaju koncepcje osobowości zakładają istnienie jakiejś wewnętrznej istoty w człowieku, czegoś na podobieństwo homunkulusa
(Homunculus - po łacinie znaczy dosłownie „człowieczek”, miniaturka człowieka. Według dawnych wyobrażeń w kropli ludzkiego nasienia znajduje się miniaturka człowieka, która następnie będzie rosła aż stanie się dojrzałym człowiekiem).
Odwołanie się przez Gerstmanna do tych przednaukowych wyobrażeń o rozwoju człowieka wskazuje, że Gerstmann nie cenił takiego ujęcia osobowości.
Nie zgadzając się z negatywną oceną takiego podejścia, przyznaję Gerstmannowi rację w tym, że jest to zasadniczo odmienne podejście do osobowości niż zdroworozsądkowa koncepcja osobowości oparta na założeniu, że osobowość jest zbiorem względnie trwałych cech psychicznych i cech zachowania człowieka.
We współczesnej psychologii zdecydowanie przeważa inny sposób pojmowania osobowości. Chodzi o ujęcie osobowości jako zbioru cech. Taki pogląd na osobowość jest bliższy potocznemu rozumieniu osobowości. Jest to ujęcie bardziej zrozumiałe dla nie-psychologów i w tym znaczeniu jest bardziej praktyczne.
2. Osobowość jako organizacja wewnętrzna
Tacy autorzy jak Freud, Reykowski, Epstein czy Kozielecki zakładają, że osobowość to pewna wewnętrzna struktura funkcjonująca w człowieku lub zbiór takich struktur.
2.1. Osobowość w ujęciu FREUDA
Dokonany przez Freuda podział psychiki na sferę Id, Ego i Superego był już wspominany w MI 3-4 na str. 13. Tam też wskazałem treści „do zapamiętania”.
Te trzy sfery psychiki można traktować jako składniki osobowości w ujęciu Freuda.
Przypomnę zasady, według których działają te części osobowości.
- Id kieruje się „zasadą przyjemności” („Chce mi się tego i to już zaraz”).
- Superego „dyktuje” wymagania i zakazy („Przyzwoici ludzie tak nie robią”).
- Ego kieruje się „zasadą rzeczywistości”, stara się pogodzić pragnienia ze społecznymi oczekiwaniami („Dążąc do przyjemności, trzeba robić to tak, jak wypada to robić”).
2.2. Regulacyjna Teoria Osobowości (RTO) REYKOWSKIEGO
W latach siedemdziesiątych opracował swą koncepcję osobowości Janusz REYKOWSKI [wymowa: Rejkowski] (ur. w 1929 r.) profesor psychologii pracujący przez wiele lat na Uniwersytecie Warszawskim a następnie w Polskiej Akademii Nauk, gdzie założył Instytut Psychologii. Teoria osobowości sformułowana przez Janusza Reykowskiego została przez niego określona mianem Regulacyjnej Teorii Osobowości (RTO). Słowo „regulacyjna” ma związek z poglądem, że „osobowość to centralny system integracji i regulacji czynności ludzi”, inaczej mówiąc: „funkcją osobowości jest regulacja stosunków człowieka ze światem”. RTO była w polskiej psychologii pierwszą teorią, która w nazwie miała słowo „regulacyjna” (potem tego przymiotnika użyli też w nazwach swoich teorii Jan Strelau i Tadeusz Tomaszewski).
Pierwszymi publikacjami, w których pojawiły się zasadnicze tezy teorii osobowości J. Reykowskiego (teoria ta nie miała wówczas jeszcze swojej nazwy) były jego dwa rozdziały w książkach wydanych w roku 1973. Jeden z nich dotyczył związku między postawami a osobowością (Reykowski, 1973a), drugi poświęcony był diagnozie psychologicznej (Reykowski, 1973b).
Kolejna wersja teorii osobowości J. Reykowskiego (teoria ta nadal nie miała oficjalnej nazwy) opisana została w niepublikowanym powielanym manuskrypcie (Reykowski, 1974). Był to zapis przemyśleń autora, w których podsumował prace rocznego seminarium poświęconego teorii osobowości. W seminarium tym uczestniczyli jego współpracownicy (30 osób - zostały one wymienione na pierwszej stronie manuskryptu).
Kolejna wersja RTO (Reykowski, 1975) pojawiła się w podręczniku psychologii napisanym pod redakcją prof. Tadeusza Tomaszewskiego (1975). Podręcznik ten był wznawiany przez wiele lat (wyd. 6 - 1982), więc przedstawiona w nim wersja RTO dotarła do wielu czytelników.
Nazwa „Regulacyjna Teoria Osobowości” została użyta po raz pierwszy w druku w artykule J. Reykowskiego na temat rozwoju osobowości (Reykowski, 1976, s. 328).
Najpełniejszą charakterystykę tej teorii można znaleźć w książce REYKOWSKIEGO i KOCHAŃSKIEJ (1980).
W bardzo zwięzły i celny sposób przedstawiła RTO w jednostronicowej charakterystyce Maria BEISERT. Chodzi o jej tekst zamieszczony w książce pod red. Mikołaja Kozakiewicza (1985, s. 23-24). Krótko, lecz w niecałkowicie adekwatny sposób przedstawił RTO Piotr OLEŚ (2005, s. 201-203). Prezentacja RTO, jakiej dokonał Mirosław KOFTA (1999, 2009), koncentruje się w zasadzie tylko na jednej części tej teorii.
Janusz REYKOWSKI rozróżnił dwa typy struktur regulacyjnych osobowości
a) Mechanizmy Popędowo - Emocjonalne (MPE)
b) Sieć Poznawczą
MPE to oddzielne zespoły odruchów i czynności związanych z poszczególnymi emocjami.
Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne działają tak, aby intensyfikować emocje pozytywne oraz osłabiać lub usuwać emocje negatywne.
Mechanizmy Popędowo - Emocjonalne to najwcześniejsze rozwojowo struktury regulacyjne (regulatory) zachowania.
Sieć Poznawcza jest zbiorem powiązanych ze sobą struktur poznawczych stanowiących reprezentacje wszystkiego, z czym człowiek się zetknął.
Sieć Poznawcza skłania do poszukiwania potwierdzenia informacji w niej zawartych oraz eliminowania sprzeczności między informacjami.
Struktury poznawcze (reprezentacje) składające się na Sieć Poznawczą to pewne zbiory informacji (w formie obrazów bądź zdań) mających wspólne odniesienie, wspólny przedmiot.
Rzeczywistość ujmowana jest w Sieci Poznawczej na dwa sposoby: w sposób wartościujący i w sposób opisowy, wolny od wartościowania.
Gdy człowiek posługuje się Siecią Poznawczą w sposób wartościujący, używa jej jako tzw. Sieci Wartości. Człowiek wykorzystuje wówczas informacje o subiektywnej wartości różnych składników rzeczywistości.
Gdy człowiek posługuje się Siecią Poznawczą w sposób wolny od wartościowania, używa jej jako tzw. Sieci Operacyjnej. Człowiek wykorzystuje wówczas informacje o obiektywnych cechach różnych składników rzeczywistości, tzn. cechach niezależnych od własnego wartościowania.
Tak więc Sieć Wartości i Sieć Operacyjna to dwa aspekty tej samej Sieci Poznawczej, dwie funkcje, w jakich może być użyta.
Ze względu na reprezentowane przedmioty (ze względu na to, do czego odnosi się dany składnik Sieci Poznawczej) można w Sieci Poznawczej wyróżnić tzw. Strukturę Ja oraz tzw. Struktury Poznawcze (Obiektów) Poza-Ja (por. Jarymowicz, 1979, s. 18).
Struktura Ja (zwana też Pojęciem Własnego Ja lub Obrazem Własnej Osoby, por. Reykowski, 1975, s. 790-791) to zbiór informacji, jakie ma człowiek o sobie samym. Dla większości ludzi jest to centralny składnik Sieci Poznawczej (gdy rozpatrujemy jej składniki ze względu na treść informacji).
Struktury Poznawcze Poza-Ja dotyczą wszelkich innych obiektów w świecie.
*
Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne można podzielić na mechanizmy popędowe i mechanizmy emocjonalne.
Mechanizmy popędowe - to odruchy i czynności związane z emocjami wynikającymi z działania bodźców odbieranych z własnego ciała ( głód - sytość; pragnienie - napojenie; napięcie mięśni np. pęcherza moczowego - rozluźnienie tych mięśni, podniecenie seksualne - rozładowanie podniecenia seksualnego.
Przykładami mechanizmów popędowych są odruchy pokarmowe, odruchy związane z wydalaniem produktów przemiany materii, odruchy seksualne, itd.
Mechanizmy emocjonalne - to odruchy i czynności związane z emocjami będącymi reakcją na bodźce dopływające z zewnątrz ciała bądź na bodźce związane z wynikami własnych działań.
Przykłady bodźców dopływających z zewnątrz ciała
za ciepło - w sam raz ciepło - za zimno; głaskanie - szorstki dotyk;
dźwięki harmonijne - dźwięki zgrzytliwe; dźwięki za ciche - optymalnie głośne- za głośne;
za mało bodźców - w sam raz bodźców - za dużo bodźców
obrazy wzrokowe łatwe w odbiorze - skomplikowane obrazy wzrokowe
Przykłady bodźców związanych z wynikami własnych działań
dosięgnięcie przedmiotu po który się sięgało - chybienie;
dostanie się tam, gdzie się chciało trafić - nie trafienie tam;
usunięcie przeszkody - niepowodzenie w usuwaniu przeszkody
Jednym z mechanizmów emocjonalnych jest tzw. pierwotna potrzeba afektywna. Jej jądrem jest pozytywna emocja związana z przytuleniem do matki.
Amerykański psycholog Harry HARLOW [wymawiaj: Harloł] (1906 - 1981) badał tę potrzebę u małp. Stwierdził, że małpy pozbawione kontaktu z matką starają się przytulać do urządzenia pokrytego futrem.
Innym mechanizmem emocjonalnym jest potrzeba optymalnej stymulacji tzn. doznawania odpowiedniego nasilenia (liczby i natężenia) bodźców fizycznych. Poziom optymalnej stymulacji jest różny dla rozmaitych osób. Są osoby poszukujące silnych bodźców (oraz dużej ich liczby), ale są też osoby unikające stymulacji.
Dążenie do poszukiwania silnej stymulacji badał amerykański psycholog Marvin ZUCKERMAN [czytaj : Zakermen], autor tzw. Skali Poszukiwania Bodźców (Sensation Seeking Scale). Są autorzy, którzy uważają, że tzw. osoby „bez sumienia” („zimni psychopaci”) - nie odczuwające uczuć wyższych takich jak miłość, przywiązanie - to osoby o skrajnie wysokim zapotrzebowaniu na stymulację. Krzywdzenie innych, łamanie norm społecznych, mówiąc potocznie, dostarcza im pożądanej dawki „adrenaliny”.
*
Zasadą tworzenia się mechanizmów popędowo-emocjonalnych jest wytwarzanie się klasycznych odruchów warunkowych i warunkowych reakcji (lub czynności) instrumentalnych.
Wytwarzanie się klasycznych odruchów warunkowych wiąże się z powstawaniem reprezentacji bodźców zapowiadających określoną emocję. Po wytworzeniu się odruchu warunkowego klasycznego, aktywizacja reprezentacji bodźca poprzedzającego emocję sama wyzwala tę emocję.
Wytwarzanie reakcji (lub schematów czynności) instrumentalnych to tworzenie reprezentacji działań zmieniających przeżywaną emocję w pożądanym kierunku. Po wytworzeniu się schematu działania instrumentalnego pojawienie się emocji aktywizuje reprezentacje różnych działań zmieniających tę emocje, w tym także reprezentacje działań zmieniających tę emocję w pożądanym kierunku. W rezultacie zwiększa się prawdopodobieństwo podjęcia działania, które zmieni emocję w pożądanym kierunku.
Powiązania między reprezentacjami stanowiącymi elementy Mechanizmu Popędowo-Emocjonalnego to powiązania między reprezentacją bodźca emocjogennego (wywołującego emocję) i reprezentacją własnej aktywności (reakcji, czynności). Powiązania te mają charakter jednokierunkowy, odzwierciedlają emocjonalną wartość zdarzeń i ich następowanie po sobie. Modyfikacje tych powiązań zależą wyłącznie od tego, czy to, co się dzieje w rzeczywistości, pozwala nasilić bądź utrzymać emocję pozytywną oraz osłabić emocję negatywną, a najlepiej wyeliminować ją lub przynajmniej nie nasilać.
*
Janusz Reykowski sformułował tezę, że doświadczenia małego dziecka kumulują się „wokół emocji” Napisał: „[Mechanizmy popędowo-emocjonalne] „powstają jako rezultat tworzenia się struktur, których „OGNIWEM CENTRALNYM” jest określona EMOCJA (...): WOKÓŁ tej emocji formują się schematy poznawcze i czynnościowe.” (Reykowski, 1975, s.783, wyróżnienia graficzne pochodzą ode mnie - A.G.).
Przedstawiona wyżej teza ma naturalnie charakter metafory.
Andrzej Gołąb oparł na tej metaforze hipotezę, że u dziecka każda emocja ma swój własny magazyn pamięciowy. Do takiego osobnego magazynu trafiają doświadczenia związane z daną emocją. Są to doświadczenia, które pozostawiają:
a) pamięciowe ślady bodźców i sytuacji wywołujących daną emocję
b) pamięciowe ślady działań, które zmieniają tę emocję w pożądanym lub niepożądanym kierunku (Gołąb, 2001).
O ile Mechanizmy Popędowo-Emocjonalne odzwierciedlają tylko czasowe uporządkowanie zdarzeń związanych z emocjami ( a więc tylko uporządkowanie zdarzeń w czasie), to Sieć Poznawcza odzwierciedla wszelkie możliwe relacje między zjawiskami.
*
Struktury poznawcze (reprezentacje) składające się na Sieć Poznawczą to zbiory informacji (w formie obrazów bądź zdań) mających wspólne odniesienie, wspólny przedmiot.
Metafora „sieci” ma swe uzasadnienie w tym, że między poszczególnymi reprezentacjami może powstać olbrzymia liczba powiązań. Niektóre powiązania są bezpośrednie a inne pośrednie. Dla każdych dwóch reprezentacji można znaleźć dłuższy lub krótszy łańcuch reprezentacji, przy pomocy których można „przejść od jednej do drugiej”. Przejawi się to w tym, że człowiek w danym momencie wykorzysta jednocześnie jakieś informacje z każdej z tych dwu reprezentacji.
Na przykład człowiek może powiedzieć coś sensownego na przysłowiowy temat „Koń a sprawa polska”, albo ustali coś, co wiąże jednak „Rzym” i „Krym” - mimo odległości dzielącej te tematy (i ich reprezentacje), zgodnie z powiedzeniem „Gdzie Rzym a gdzie Krym”. Zapisy w sieci poznawczej są wtórne wobec „strumienia przeżyć”, to znaczy są rezultatem przetwarzania informacji pojawiających się w polu uwagi w związku z uruchomionymi aktualnie procesami poznawczymi (spostrzegania, przypominania sobie, itd.).
Sieć Poznawcza kształtuje się stopniowo w ciągu życia a jej węzłami (którymi są reprezentacje) są najpierw podobne elementarne doznania czuciowe (nie związane z własnymi ruchami i związane z własnymi ruchami, te bowiem są składnikami mechanizmów popędowo-emocjonalnych), potem podobne obrazy przedmiotów (w tym własnego ciała), osób, miejsc, zjawisk, stanów rzeczy, a w końcu zdania.
Punktem zwrotnym w kształtowaniu się Sieci Poznawczej jest rozpoczęcie przyswajania języka. W tym okresie słowa stają się ważnymi ośrodkami kumulowania informacji, która stopniowo zaczyna być wyrażana w zdaniach. Zdania stają się też podstawową formą powiązań między informacjami zawartymi w Sieci.
Kolejny zwrotny punkt to początek procesu budowania pojęć ogólnych, tzn. przyswajania lub tworzenia słów powiązanych z dużymi obszarami Sieci Poznawczej (licznymi jej elementami). Poziom ogólności pojęć z czasem może osiągać bardzo duży stopień. W rezultacie Sieć Poznawcza może wchłonąć duże porcje wiedzy skumulowanej przez ludzkość. Wiedza ta ma różny charakter: część jej traktowana jest jako nie budząca wątpliwości (pewna), część jako przypuszczenia, cześć jako poglądy o nie znanej wartości. Sieć Poznawcza staje się wewnętrzną encyklopedią wiedzy o świecie, w tym o własnej osobie. Można ją też porównać do mapy lub zbioru map albo modeli. Przedmiotem wiedzy zawartej w Sieci Poznawczej są przebiegi zdarzeń (własne i cudze czynności, procesy, zjawiska), obiekty fizyczne i przestrzeń fizyczna (przedmioty, osoby, świat roślinny i zwierzęcy, bliższa i dalsza przestrzeń życiowa, mikrokosmos, makrokosmos), obiekty społeczne (relacje między osobami, grupy, organizacje, instytucje, zjawiska społeczne, normy, wartości, ideały, ideologie), wyróżnione wydarzenia (historia własnego życia, wydarzenia w życiu osób bliższych i dalszych, historia rejonów świata bliższych i dalszych, obraz historii świata jako całości, w tym prehistorii ), świat wierzeń (Istoty Nadprzyrodzone, wizje przyszłości własnej, świata itd.), obiekty intelektualne (świat liczb, reguł logicznych, teorie naukowe, koncepcje filozoficzne), itd.
W pierwszym okresie życia reprezentacje poznawcze kumulują głównie doświadczenia związane ze znaczeniem emocjonalnym tego, do czego się odnoszą. Dlatego mówi się, że Sieć Poznawcza funkcjonuje początkowo przede wszystkim jako tzw. Sieć Wartości (zbiór informacji o wartości różnych składników rzeczywistości). Najpierw Sieć Wartości ujmuje pozytywną lub negatywną wartość poszczególnych obiektów, potem porównawczą wartość różnych obiektów albo chwilowych stanów jednego obiektu, potem względną wartość różnych aspektów tego samego obiektu, następnie hierarchie wartości wynikające z porównywania wielu obiektów. U osób dojrzałych Sieć Wartości ujmuje dodatkowo wartości w sposób abstrakcyjny, co umożliwia refleksję nad rodzajami wartości, budowanie systemów porządkujących wartości, formułowanie ogólnych zasad ustalania wartości, zasad porównywania wartości, zasad rozstrzygania konfliktów między wartościami, itd.
Z biegiem życia rozwija się poznanie bardziej obiektywne. Większa obiektywność wynika najpierw z uwzględniania różnych punktów widzenia ma wartość. Potem pojawia się zdolność pomijania aspektu wartości. Sieć poznawcza może w coraz większym stopniu uwzględniać nie związane z wartościowaniem strony rzeczywistości, może być wykorzystywana w roli „obiektywnej mapy”. Sieć Poznawcza używana w roli źródła informacji nie zabarwionych wartościowaniem nazywana jest w RTO Siecią Operacyjną.
W Sieci Poznawczej znajdują się reprezentacje, które ujmują różne obiekty. Dla każdej osoby niezwykle ważnym obiektem jest ona sama. Te obszary Sieci Poznawczej, które ujmują własną osobę, w RTO nazywa się Strukturą Ja. Początkowo Struktura Ja jest zbiorem reprezentacji odczuć związanych z własnym ciałem i z własnymi czynnościami. Z biegiem lat gwałtownie rośnie liczba informacji, które należą do Struktury Ja.
Informacje składające się na dojrzałą Strukturę Ja odnoszą się do trzech aspektów Ja: tożsamości (kim jestem), samooceny (co potrafię) i własnej wartości (ile znaczę).
Na tożsamość Ja składa się obraz własnego ciała, poczucie własnej płci, świadomość wieku, pełnionych ról społecznych, relacji z innymi ludźmi, własnej historii życia, wyobrażenia o możliwej własnej przyszłości.
Samoocena wiąże się z informacjami dotyczącymi własnych możliwości: dotychczasowych osiągnięć, umiejętności, słabych stron, przewidywanych szans na sukces w wróżnych dziedzinach. Te informacje mają wpływ na kształtowanie się zarówno globalnej samooceny człowieka, jak też samoocen cząstkowych związanych z różnymi aspektami działań.
Trzeci aspekt Struktury Ja to poczucie własnej wartości. Może ono opierać się na samoocenie możliwości, ale może też mieć inne źródła. Pozytywne poczucie własnej wartości może być związane z odczuwaniem pozytywnego stosunku innych ludzi, albo też z przekonaniami światopoglądowymi (np. wiarą w to, że się jest kochanym przez Boga mimo własnej grzeszności, mimo braku zasług i sukcesów).
2.3. Poznawczo-doświadczeniowa Teoria Osobowości (CEST) EPSTEINA
Amerykański psycholog Seymour EPSTEIN [rozpowszechniona jest wymowa: Epsztajn, choć prawidłowa wymowa ma postać: Ypstejn] od roku 1973 pracuje mad teorią osobowości, której nadał nazwę Poznawczo - doświadczeniowa teoria ja (Cognitive - experiential self theory, w skrócie: CEST). Teoria ta ma wiele podobieństw z RTO J.Reykowskiego.
Epstein przyjmuje że osobowość składa się z dwu systemów: „systemu doświadczeniowego” i „systemu racjonalnego”.
„System doświadczeniowy” (zwany też „doznaniowym” lub „przeżyciowym”) to system, który operuje konkretnymi obrazami, jest ściśle związany z emocjami. Jest on wspólny ludziom i zwierzętom, obywa się bez słów, jest przedświadomy, działa szybko, bez wysiłku umożliwia automatyczne uczenie się w oparciu o doznane doświadczenia czyli przeżycia.
„System racjonalny” (inaczej: „system poznawczy”), operuje słowami, służy rozumowej analizie sytuacji. Występuje tylko u ludzi, wykorzystuje także pojęcia abstrakcyjne, umożliwia wyciąganie logicznych wniosków, jego działanie jest świadome, działa w zasadzie bez emocji. Jest powolny, wymaga namysłu, wysiłku.
Bardziej szczegółową porównawczą charakterystykę obu systemów zawiera Tabela 1 na stronie 11.
Tabela 1. Charakterystyka dwu systemów osobowości według Seymoura EPSTEIN'a
SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY (System automatycznego uczenia się) |
SYSTEM RACJONALNY (System świadomego myślenia) |
1. PRZEDŚWIADOMY |
1. ŚWIADOMY |
2. AUTOMATYCZNY |
2. REFLEKSYJNY |
3. KONKRETNY: UJMUJE RZECZYWISTOŚĆ W OBRAZACH, W METAFORACH I W NARRACJACH |
3. ABSTRAKCYJNY: UJMUJE RZECZYWISTOŚĆ: W SYMBOLACH W SŁOWACH I W LICZBACH |
4. CAŁOŚCIOWY |
4. ANALITYCZNY |
5. ASOCJACYJNY: PODSTAWA POWIĄZAŃ - PODOBIEŃSTWO I STYCZNOŚĆ |
5. [PRZYCZYNOWY] PODSTAWA POWIĄZAŃ - PRZYCZYNA I SKUTEK |
6. SILNIE ZWIĄZANY Z EMOCJAMI |
6. DZIAŁA PRAWIE BEZ EMOCJI |
7. DZIAŁA WEDŁUG ZASADY PRZYJEMNOŚCI (ważne jest to, co sprawia przyjemność) |
7. DZIAŁA WEDŁUG ZASADY RZECZYWISTOŚCI (ważne jest to, co jest logiczne i poparte dowodami) |
8. SPOSÓB MYŚLENIA JEST WYNIKIEM PRZEŻYĆ |
8. SPOSÓB MYŚLENIA JEST WYNIKIEM ROZUMOWANIA |
9. BARDZIEJ NASTAWIONY NA WYNIKI DZIAŁANIA |
9. BARDZIEJ NASTAWIONY NA PROCES DZIAŁANIA |
10. ZACHOWANIE JEST WYNIKIEM WPŁYWU WCZEŚNIEJSZYCH DOŚWIADCZEŃ |
10. ZACHOWANIE JEST WYNIKIEM ŚWIADOMEGO PRZEŻYWANIA [BIEŻĄCYCH] ZDARZEŃ |
11. SZYBSZE PRZETWARZANIE INFORMACJI, PO TO, ABY SZYBKO ZAREAGOWAĆ |
11. WOLNIEJSZE PRZETWARZANIE INFORMACJI, PO TO, ABY DZIAŁAĆ PO NAMYŚLE |
12. TRUDNO GO ZMIENIĆ: POTRZEBNE SĄ POWTARZAJĄCE SIĘ LUB INTENSYWNE DOŚWIADCZENIA |
12. ŁATWO GO ZMIENIĆ: SAMA REFLEKSJA MOŻE SPOWODOWAĆ ZMIANĘ „Z SZYBKOŚCIĄ MYŚLI” |
13. SŁABO ZRÓŻNICOWANY: ŁATWO ZACHODZI GENERALIZACJA, UJMOWANIE ZJAWISK W OSOBNE KLASY (KATEGORIE) |
13. SILNIE ZRÓŻNICOWANY: UJMOWANIE ZJAWISK JAKO RÓŻNIĄCYCH SIĘ STOPNIEM NASILENIA (OPISYWANIE NA WYMIARACH) |
14. SŁABIEJ ZINTEGROWANY: BARDZIEJ ZDYSOCJOWANY, BARDZIEJ ZWIĄZANY Z POSZCZEGÓLNYMI SYTUACJAMI, CZĘŚCIOWO ZORGANIZOWANY W OSOBNE JEDNOSTKI POZNAWCZO-EMOCJONALNE (MODUŁY) |
14. SILNIEJ ZINTEGROWANY,
CZĘŚCIOWO ZORGANIZOWANY WEDŁUG OGÓLNYCH ZASAD OBEJMUJĄCYCH RÓŻNE SYTUACJE |
15. DOZNANIA BIERNE I NIE W PEŁNI ŚWIADOME: „NASZE EMOCJE NAMI RZĄDZĄ” |
15. ODCZUWANIE WŁASNEJ AKTYWNOŚCI, ŚWIADOME DZIAŁANIE: KIERUJEMY WŁASNYMI MYŚLAMI |
16. POCZUCIE OCZYWISTOŚCI WŁASNYCH PRZEŻYĆ: „WIERZYMY TEMU, CZEGO DOŚWIADCZAMY” |
16. POCZUCIE, ŻE TO, CO SIĘ NAM WYDAJE, WYMAGA SPRAWDZENIA PRZEZ ZESTAWIENIE Z INNYMI DOWODAMI I KONTROLĄ POPRAWNOŚCI ROZUMOWANIA |
2.4. Sieciowa Teoria Osobowości (STO) KOZIELECKIEGO
W roku 2001 prof. Józef KOZIELECKI przedstawił zarys teorii osobowości, którą określił skrótem STO od Sieciowa Teoria Osobowości. Autor wyjaśnił, że jego teoria jest polemiką z ujęciem, w którym człowiek ma „centralny ośrodek dowodzenia” w postaci Struktury Ja. Zdaniem Kozieleckiego osobowość jest agregatem pięciu niezależnych „urządzeń” , które nazwał on Psychonami, jako że są składnikami psychiki. Zachowanie jest rezultatem gry sił między Psychonami.
Kozielecki wyróżnił Psychon Poznawczy, Emocjonalny, Motywacyjny, Instrumentalny i Osobisty.
a. Psychon poznawczy (PP) zawiera wiedzę (opisową i wartościującą), jaką ma człowiek na
temat:
-świata;
-siebie samego (samowiedza);
-relacji między światem a własną osobą.
b. Psychon emocjonalny (PE) zawiera układy, od których zależy powstawanie:
-stanów i procesów emocjonalnych,
-afektów i nastrojów.
c. Psychon motywacyjny (PM) zawiera potrzeby.
Stanowią one wewnętrzny wyznacznik kierunku, energii i wytrwałości działań.
Zdaniem Kozieleckiego trzy najważniejsze potrzeby człowieka to:
-potrzeba bezpieczeństwa,
-potrzeba poznawcza
-potrzeba własnej wartości.
d. Psychon instrumentalny (PI) złożony jest z umiejętności i sprawności.
Ważną rolę grają w nim inteligencja, inne zdolności oraz temperament.
Są trzy rodzaje umiejętności:
-elementarne (np. dostrzeganie różnic, łączenie),
-średnio złożone (reguły algorytmiczne i heurystyczne)
-najbardziej złożone (strategie i style działania).
e. Psychon osobisty (PO) zawiera poczucia związane z własną osobą:
-poczucie istnienia,
-poczucie wpływu,
-poczucie jedności,
-poczucie ciągłości,
-poczucie odrębności
-poczucie niepowtarzalności.
W charakterystyce psychonu osobistego widać analogie do charakterystyki Poczucia Ja u Allporta (zob. niniejsze MI 9-10, str.3).
Choć Autor STO przyznaje, że jest to wstępny zarys teorii, trzeba zauważyć, że na razie koncepcja ta nie wyszła poza pomysł wyjaśniania czegoś widocznego przez odwołanie się do czegoś niewidocznego, o czym wiadomo tylko tyle, że ma wyjaśniać coś, co widzimy. Przypomina to wyjaśnienie typu: przez radio słychać głos, bo w środku radia jest urządzenie do wydawania głosu. Póki o Psychonach wiemy tylko tyle, że nie poddają się one centralnemu kierownictwu, lecz wpływają wszystkie jednocześnie na zachowanie człowieka, założenie, że coś takiego jak Psychony istnieje, niewiele posuwa naprzód rozumienie konkretnych ludzi, czy człowieka w ogóle.
3. Osobowość jako zbiór cech w ujęciu wybranych zwolenników tego podejścia
Jak podałem w punkcie 1, za klasyka ujęcia osobowości jako zbioru względnie stałych cech uważa się Gordona W. ALLPORTA.
Allport rozróżniał kilka rodzajów cech. Biorąc pod uwagę to, że pewne cechy występują u wielu ludzi a inne tylko u nielicznych, Allport rozróżnił cechy wspólne i cechy jednostkowe. Jako przykłady cech wspólnych dla wielu ludzi można wskazać cenione wartości. Wzorując się na klasyfikacji wartości dokonanej przez niemieckiego psychologa Eduarda SPRANGERA (1882-1963), Allport podzielił ludzi na pięć typów, a mianowicie ceniących wartości (odpowiednio:) teoretyczne, estetyczne, społeczne, religijne i polityczne. W zależności od stopnia wyrazistości cech, łatwości zaobserwowania tych cech u osób posiadających je, Allport wyróżniał cechy kardynalne (najsilniej wyrażone, przenikające całą aktywność człowieka, np. lenistwo lenia, który siedzi „na tapczanie” i „nic nie robi cały dzień”, taką cechą może być czyjś egoizm), cechy centralne (widoczne w wielu działaniach, ale nie tak wyraziste jak kardynalne; np. skąpstwo przysłowiowego Szkota, małomówność Rejenta Milczka z „Zemsty”) i cechy drugorzędne (słabo widoczne, rzucające się w oczy dopiero przy długim kontakcie z człowiekiem) [por. Buksik, 2000].
Osobowość jako zbiór cech jest najczęściej badana przy pomocy kwestionariuszy
. Jedną z pierwszych książek na ten temat w Polsce opublikował Włodzisław SANOCKI (1976). Przykładem innych polskich prac na temat kwestionariuszy osobowości są: książka Radosława Łukasza DRWALA (1995) i książka Bogdana ZAWADZKIEGO (2006).
3.1. Osobowość w ujęciu CATELLA
Amerykański psycholog Raymond Bernard CATTELL (1905 - 1998) [przybliżona wymowa: Katel, niektórzy akcentują drugą sylabę, niektórzy pierwszą] na podstawie wieloletnich badań uznał, że osobowość najlepiej opisać przy pomocy 16 cech, które mierzy jego kwestionariusz nazwany skrótem „16 PF” lub „Kwestionariusz 16 PF” („16 Personality Factor Questionnaire” czyli „Kwestionariusz do badania 16 czynników osobowości”). Kwestionariusz ten nazywany jest w Polsce także mianem „Kwestionariusza Cattella”. Używany jest też żargonowy skrót „Cattell” {„zbadałem go Catellem”) . Pierwsze wydanie 16 PF pochodzi z roku 1949. Najnowsze, piąte amerykańskie wydanie Kwestionariusza 16 PF (o skrócie 16 PF- 5) opublikowano w z roku 1994, najświeższe normy amerykańskie wydano w listopadzie 2002 r. Pierwszą polską wersję Kwestionariusza 16 PF opracowała Maria NOWAKOWSKA (1970). Najnowszą wersję przetłumaczył i opracował Tomasz KUCHARSKI (2004).
W znajdującej się poniżej Tabeli 2 umieściłem nazwy owych 16 cech wraz z przymiotnikami opisującymi niskie i wysokie natężenie tych cech. Niestety nie wszystkie z tych cech dadzą się nazwać w sposób zarazem krótki i powszechnie zrozumiały, dlatego obok niektórych oryginalnych nazw podano określenia trochę jaśniej określające, o co chodzi. Cattell niektóre cechy nazwał przy pomocy neologizmów, w tym przypadku chodzi o słowa nie występujące w języku angielskim. Oto kilka przykładów: Threctia - Parmia, Harria - Premsia, Alaxia - Protension.
Tabela 2.
Cechy mierzone przy pomocy 16 czynnikowego Kwestionariusz Osobowości R.B. Cattella
Nazwa czynnika (cechy) i jego symbol |
Określenia biegunów |
1. Cyklotymia [Ciepło] A |
Ciepły - chłodny |
2. Inteligencja B |
Bystry - ociężały |
3. Silne ego [Dojrzałość emocjonalna] C |
Zrównoważony - chwiejny |
4. Dominacja E |
Władczy - uległy |
5. Ekspansywność [Żywość] F |
Ożywiony - zahamowany |
6. Silne superego [Sumienność] G |
Obowiązkowy - nierzetelny |
7. Odporność [Odwaga] H |
Odważny - ostrożny |
8. Wrażliwość I |
Delikatny - szorstki |
9. Podejrzliwość L |
Podejrzliwy - ufny |
10. Niekonwencjonalność M |
Niekonwencjonalny - konwencjonalny |
11. Racjonalizm [Spryt] N |
Sprytny - naiwny |
12. Niepewność O |
Niepewny - pewny siebie |
13. Radykalizm [Gotowość do zmian] Q1 |
Elastyczny - konserwatywny |
14. Samodzielność Q2 |
Samodzielny - naśladujący |
15. Wysoka samoocena [Samokontrola]Q3 |
Wytrwały - niewytrwały |
16. Napięcie Q4 |
Napięty - rozluźniony |
Przybliżę teraz kilka wybranych spośród powyższych czynników:
1. Czynnik A:
Cyklotymia (A+) - Schizotymia (
A-).
Obecne określenia: Ciepło (A+) - Rezerwa (A-)
Wysoki wynik w czynniku A (A+) [wysoka cyklotymia / duże ciepło] mają osoby łatwo nawiązujące kontakty z innymi ludźmi , „dążące ku ludziom”. O osobie cyklotymicznej mówi się cyklotymik, liczba mnoga: cyklotymicy).
Niski wynik w czynniku A, (A-) [niska cyklotymia, wysoka schizotymia / silna rezerwa] mają osoby
zamknięte w sobie, „stroniące od ludzi”. O osobie schizotymicznej mówi się schizotymik, liczba mnoga: schizotymicy).
Nazwy „cyklotymia” po raz pierwszy użył niemiecki psychiatra Karl Ludwig KAHLBAUM (1828-1899), a spopularyzował ten termin jego uczeń Ewald HECKER (1843 -1909) w artykule z roku roku 1898 (angielskie tłumaczenie - zob. Hecker, 2003).
Nazw cyklotymia - schizotymia używał też niemiecki psychiatra Ernst KRETSCHMER (1888 - 1964), który wiązał dążenie „ku ludziom” lub „od ludzi” u pacjentów psychiatrycznych z ich budową fizyczną. W dalszym ciągu dzisiejszego wykładu będzie jeszcze o tym mowa (punkt 3.1).
Współcześnie nazwy „cyklotymia” używa się dla określenia zaburzeń psychicznych polegających na powtarzających się (cyklicznych) zmianach nastroju od skrajnie nasilonego dobrego samopoczucia (tzw. hypomania) do depresji o słabym lub umiarkowanym nasileniu.
W obowiązującej w Polsce klasyfikacji psychiatrycznej (ICD-10) wymienia się tzw. osobowość schizoidalną (kod 60.01), cechującą się m.in. chłodem emocjonalnym i preferencją samotnictwa. W amerykańskiej klasyfikacji psychiatrycznej (DSM-IV) wśród zaburzeń osobowości oprócz osobowości schizoidalnej wymienia się osobowość schizotypową, cechującą się oprócz małej zdolności do zawierania znajomości i utrzymywania związków z innymi ludźmi także dziwacznymi zachowaniami i zaburzeniami percepcji.
3. Czynnik C: Silne ego (C+) - słabe ego (C-)
Obecne określenia: Stabilność emocjonalna (C+) - Zmienność emocjonalna (C-).
Wysokie wyniki w czynniku C (C+) mają osoby dojrzałe emocjonalnie, stałe w uczuciach, o realistycznym spojrzeniu na rzeczywistość, zdolne do samokontroli
Niskie wyniki w czynniku C (C-) mają osoby neurotyczne, dziecinne, lękliwe, mało odporne na frustrację.
Jednym z pionierów badań nad siłą ego był amerykański psycholog Frank BARRON (zmarł w 2002 r. w wieku 80 lat). Stworzył on w roku 1953 skalę do pomiaru siły ego (Barron, 1953). Był on także znany z badań nad twórczością i twierdził, że osoby twórcze mają silne ego.
4. Czynnik E: Dominacja (E+) - Uległość (E -)
Wysokie wyniki w czynniku E (E+) ma osoba pewna siebie, dążąca do rządzenia, agresywna.
Niskie wyniki w czynniku E (E-) ma osoba ustępująca, podporządkowująca się.
Jedną z pierwszych skal do pomiaru dominacji - uległości opracował w roku 1928 Gordon ALLPORT wraz ze swym bratem Floydem Henry'm ALLPORTEM (zob. Allport i Allport, 1928; Allport 1928).
Raymond CATTELL proponuje posługiwać się również pewnymi uogólnionymi charakterystykami, opartymi na matematycznej analizie korelacji między charakterystykami bardziej szczegółowymi. Te ogólniejsze cechy osobowości CATTELL nazywa czynnikami drugiego stopnia. Oto ich spis wraz z nazwami przeciwieństw:
Ekstrawersja (Extraversion) - Introwersja,
Lęk (Anxiety) - Brak lęku,
Twardość psychiczna (Tough-Mindedness) - Miękkość psychiczna,
Niezależność (Independence) - Zależność,
Samokontrola (Self-Control) - Brak samokontroli.
3.2. Osobowość w ujęciu EYSENCKA
Hans Jürgen EYSENCK [przyjęto czytać: Ajsenk] (1916 -1997), psycholog brytyjski, urodzony w Niemczech, jest autorem koncepcji osobowości jako kombinacji dwóch cech (w pewnych okresach twierdził, że trzech). Cechy te rozumiał jako określone położenie na wymiarze rozciągającym się pomiędzy dwoma biegunami. Inaczej mówiąc, cechą jest określone natężenie właściwości, której skrajne postaci są przeciwieństwami. Najpierw EYSENCK twierdził, każdego człowieka wystarczy opisać na dwóch wymiarach: ekstrawersja - introwersja oraz neurotyzm - równowaga emocjonalna. Potem do tych dwóch wymiarów dodał trzeci: psychotyzm - brak psychotyzmu. Do pomiaru wymienionych cech osobowości Eysenck (wraz z żoną Sybillą) opracował stosunkowo krótki kwestionariusz. Polska adaptacja najnowszej wersji kwestionariusza Eysencka określanego jako Kwestionariusz Osobowości Eysencka (EPQ-R) została opublikowana w roku 1995 (Brzozowski i Drwal, 1995). W tym liczącym 100 pytań narzędziu są cztery skale: Neurotyzmu (N), Ekstrawersji (E), Psychotyzmu (P) i Kłamstwa (K).
3.3. Osobowość w ujęciu autorów
kwestionariusza Wielkiej Piątki (COSTY i McCRAE)
Około 20 lat temu, w roku 1989 dwaj psycholodzy amerykańscy Paul T. COSTA, Jr., i Robert R. McCRAE opublikowali liczący 60 pytań kwestionariusz do badania ważnych pięciu cech osobowości. Cechy te zostały określone mianem „Wielkiej Piątki” (The Big Five). Są to następujące cechy: neurotyzm, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość [w istocie chodzi o „skłonność do współpracy” zob. mój komentarz na str. 16] i sumienność. Kwestionariusz nazywa się NEO Five-Factors Inventory (czyli Inwentarz Pięciu Czynników) w skrócie NEO - FFI (poszczególne litery tego skrótu oznaczają: N = Neuroticism czyli neurotyzm, E = Extraversion czyli ekstrawersja, O = Openness to experience czyli otwartość na doświadczenie, FFO = Five-Factors Inventory czyli Inwentarz Pięciu Czyników).
Nazwy pozostałych dwóch czynników to: Agreeableness oficjalnie przetłumaczona na język polski jako „ugodowość” oraz Conscientiousness (sumienność).
Costa i McCrae, twórcy kwestionariusza NEO-FFI nie odkryli „wielkiej piątki” cech; oni ją spopularyzowali dzięki swemu kwestionariuszowi. Cechy stanowiące „wielką piątkę” wyodrębnił na początku lat sześćdziesiątych Warren T. NORMAN (Norman, 1963). Warren dokonał ponownej analizy pewnych wyników uzyskanych przez dwóch innych autorów w badaniach przeprowadzonych przy pomocy Kwestionariusza 16 PF Cattella.
Polska adaptacja Kwestionariusza NEO-FFI została opublikowana w roku 1998 (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i Śliwińska, 1998; wcześniej opublikowano część wyników prac związanych z adaptacją, zob. Zawadzki, Szczepaniak, Strelau, 1995). W roku 2005 wydano w Polsce książkę McCrae i Costy (McCrae i Costa, 2005).
Poniżej znajduje się charakterystyka osób uzyskujących wysokie i niskie wyniki w kwestionariuszu NEO-FFI. Została ona opracowana na podstawie tekstu Zawadzkiego i in. (1998, s.86 -95).
DUŻA NEUROTYCZNOŚĆ:
reagowanie silnym lękiem, napięciem, zamartwianie się częste doświadczanie stanów wrogości i gniewu;
mała zdolność zmagania się ze stresem;
łatwe zniechęcanie się w trudnych sytuacjach;
słabe kontrolowanie swoich popędów
niskie poczucie wartości,
wstydliwość, zmieszanie w obecności innych.
mała neurotyczność:
emocjonalna stabilność, spokój, zrelaksowanie
zdolność do zmagania się ze stresem bez doświadczania obaw, napięć i rozdrażnienia.
DUŻA EKSTRAWERSJA (= mała introwersja):
przyjacielskość, serdeczność;
towarzyskość, rozmowność;
skłonność do zabawy i poszukiwania stymulacji;
tendencja do dominowania w kontaktach społecznych;
optymizm życiowy i pogodny nastrój;
życiowa aktywność i wigor
mała ekstrawersja (= DUŻA INTROWERSJA):
rezerwa w kontaktach społecznych,
brak optymizmu,
nieśmiałość,
chęć przebywania w samotności
DUŻA OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE:
ciekawość intelektualna,
kreatywność, żywa i twórcza wyobraźnia,
wrażliwość estetyczna,
niekonwencjonalność, kwestionowanie opinii autorytetów, niezależność w sądach,
dążenie do nowych idei
mała otwartość na doświadczenie:
konwencjonalność w zachowaniu,
konserwatyzm w poglądach,
uznawanie tradycyjnych wartości,
pragmatyczne zainteresowania,
preferowanie uznanych społecznie sposobów działania
DUŻA UGODOWOŚĆ (w sprawie tej nazwy zob. komentarz poniżej)
pomaganie innym, altruizm,
sympatyczność, uczuciowość
przypisywanie innym podobnych postaw do własnych, prostolinijność, prostoduszność, szczerość,
łagodność, skromność
mała ugodowość:
egocentryzm,
oschłość
powątpiewanie w dobre intencje innych,
rywalizacja,
agresywność
(Komentarz do nazwy cechy „ugodowość”): Charakterystyki cech, jakie przedstawia się osobom badanym są sformułowane tak, aby unikać określeń negatywnych. Wydaje mi się, że słowo „ugodowość” ma w języku polskim negatywny odcień znaczeniowy. Jako ugodowych określa się tych, którzy dla korzyści lub nie narażania się rezygnują z obrony własnego zdania, albo z walki o słuszną sprawę. Lepszym polskim określeniem byłoby, jak sądzę, słowo „ustępliwość” - gdyż brzmi ono bardziej pozytywnie - a najlepiej byłoby użyć trzech słów, np. „skłonność do zgody” lub „skłonność do współpracy”).
DUŻA SUMIENNOŚĆ:
silna wola i motywacja, wytrwałość,
skrupulatność, rzetelność, porządek, rozważność,
obowiązkowość, punktualność,
osiągnięcia w nauce i pracy,
pracoholizm, perfekcjonizm
mała sumienność:
brak jasnych celów w życiu, słabe dążenie do osiągnięć, mała skrupulatność w obowiązkach,
hedonizm, rozleniwienie,
impulsywność w decyzjach, spontaniczność w działaniu
3.4. Koncepcje sugerujące związek cech osobowości z budową ciała
(koncepcja KRETSCHMERA i koncepcja SHELDONA)
Niemiecki psychiatra Ernst KRETSCHMER [czytaj Kreczmer] (1888 - 1964) w pracy Budowa ciała i charakter (1921: Körperbau und Charakter) wyróżnił 3 podstawowe typy budowy ciała:
1. Budowa leptosomatyczna: leptosomatyk (astenik) jest szczupły, wysoki
2. Budowa pykniczna: pyknik (osoba krępa) jest otyły, niski
3. Budowa atletyczna: atletyk jest umięśniony, silny
Oprócz tych typów Kretschmer mówił jeszcze o typach dysplastycznych (zdeformowanych).
Zdaniem Kretschmera leptosomatycy cechują się charakterem schizotymicznym - są nietowarzyscy, mają ponury nastrój.
Ich przeciwieństwem są pyknicy, którzy mają charakter cyklotymiczny: są towarzyscy, pogodni.
Atletycy są według Kretschmera mało elastyczni, ale zrównoważeni. Ich charakter Kretschmer określał jako „wiskozyjny” (lepki).
Amerykański psycholog William Herbert SHELDON [czytaj: Szeldon] (1898-1977) także interesował się związkiem między budową ciała a cechami osobowości.
Podzielił on ludzi pod względem budowy ciała na trzy typy:
1. Ektomorficy - mało tkanki tłuszczowej i mięśniowej, chude ramiona i nogi,
2. Endomorficy - dużo tkanki tłuszczowej, wąskie ramiona, szerokie biodra,
3. Mezomorficy - rozwinięta tkanka mięśniowa, szerokie ramiona, wąskie biodra.
Zdaniem Sheldona tym typom budowy odpowiadają różne „temperamenty”.
Ektomorficy mają temperament cerebrotoniczny (cerebrum to po łacinie mózg) Cerebrotonik jest nerwowy, dość nieśmiały, skłonny do abstrakcyjnych rozważań.
Endomorficy mają temperament wiscerotoniczny. Wiscerotonik lubi jedzenie i wygodę, poszukuje towarzystwa.
Mezomorficy mają temperament somatotoniczny. Somatotonik jest aktywny, energiczny, sprawny fizycznie.
3.5. Wybrane cechy osobowości: inteligencja i inne zdolności
Gdy osobowość pojmuje się jako zbiór indywidualnych cech, do osobowości zalicza się takie cechy jak inteligencja oraz cechy temperamentu.
„Inteligencja” (intelekt) tak jak inne pojęcia psychologiczne nie ma powszechnie przyjętej definicji, ale najczęściej traktuje się ją jako najogólniejszy rodzaj zdolności, tzn. takich zdolności, które sprzyjają realizacji bardzo różnorodnych zadań.
3.5.1. Pomiar inteligencji - wybrane informacje
Za autorów pierwszych testów inteligencji uważa się Francuzów Alfreda BINET'a i Théodora SIMON'a (1905 rok).
Wskaźnik inteligencji zwany ilorazem inteligencji zaproponował Niemiec William STERN [wymawiaj Sztern] (1871-1938). Z czasem od angielskiego określenia Intelligence Quotient utworzono skrót IQ.
Początkowo iloraz inteligencji obliczano jako stosunek tzw. „wieku umysłowego” do „wieku życia” mnożąc rezultat przez 100.
Przyjęto umownie, że jeśli dziecko ma wiek umysłowy dokładnie równy wiekowi życia to jego iloraz inteligencji wynosi 100. Dzieci rozwijające się zgodnie z wyobrażeniami pedagogów o tym, co powinny umieć w swoim wieku, mają ilorazy zbliżone do 100.
„Wiek umysłowy” określano na podstawie rozwiązanych zadań. Dla każdego wieku życia przeznaczano pewną liczbę zadań. Rozwiązanie wszystkich zadań na dany wiek (np. na 10 lat) pozwalało przypisać dziecku wiek umysłowy równy temu wiekowi ( a więc wiek umysłowy 10 lat). Rozwiązanie pewnych zadań dla dzieci starszych pozwalało dodać do ustalonego wstępnie wieku umysłowego pewną liczbę dodatkowych miesięcy wieku umysłowego. „Wartość” zadania zależała od liczby zadań przeznaczonych na dany wiek. Np. jeśli dla dzieci 11- letnich przeznaczono 6 zadań, to rozwiązanie każdego miało wartość 2 dodatkowych miesięcy wieku umysłowego. Skoro bowiem różnica wieku między dzieckiem 10 a 11 letnim wynosi 12 miesięcy, i oczekuje się, że w tym okresie typowe dziecko poradzi sobie z 6 nowymi zadaniami, to przyjmując, że zadania mają zbliżoną trudność, uznaje się, że rozwiązanie każdego z nich odpowiada przyrostowi 2 miesięcy wieku umysłowego (jako że: 12: 6 = 2).
Od lat trzydziestych XX wieku, iloraz inteligencji jest wyliczany na podstawie ustalenia, w jakim stopniu wynik danej osoby odbiega od średniego wyniku w grupie porównawczej. Grupa porównawcza obejmuje dużą liczbę osób tej samej płci i w zbliżonym wieku. Odległość uzyskanego przez kogoś wyniku od wyniku średniego wyraża się w jednostkach uwzględniających wielkość tzw. „odchylenia standardowego”.
Ponieważ angielska nazwa „odchylenia standardowego” brzmi „standard deviation”, to iloraz inteligencji uzyskiwany taką metodą niektórzy nazywają „dewiacyjnym ilorazem inteligencji”. Za wynik dokładnie równy wynikowi średniemu (w odpowiedniej grupie porównawczej) przyznaje się iloraz inteligencji równy 100.
Proces ustalania wyników w grupach traktowanych jako porównawcze nazywa się „normalizacją testu”, ponieważ wyniki w grupie porównawczej traktuje się jako „normy” ustalone dla danego testu.
Autorem testów inteligencji do dziś najpowszechniej stosowanych na świecie był Amerykanin David WECHSLER [wymawiaj Weksler] (1896 -1981).
Wechsler podzielił zadania na wymagające operowania słowami i niewymagające operowania słowami. W rezultacie zaproponował, by uwzględniać oprócz ogólnego ilorazu inteligencji także iloraz inteligencji słownej i iloraz inteligencji bezsłownej.
Innym znanym konstruktorem testów inteligencji był Brytyjczyk John Carlyle RAVEN [wymawiaj: Rejwen] (1902 - 1970). Jego test, którego nazwę przetłumaczę w tym miejscu jako „Macierze postępujących zmian” („Progressive Matrices”), bada ten rodzaj inteligencji, który można określić jako zdolność wykrywania reguł kryjących się za przekształceniami.
3.5.2. Historia ujmowania istoty inteligencji i zdolności - wybrane podejścia
Brytyjski psycholog Charles E. SPEARMAN [przybliżona wymowa: Spirmen] (1863-1945), obliczając korelacje między wynikami ludzi w różnych zadaniach starał się dowieść, że są dwa typy składników (czynników) inteligencji: jeden ( w znaczeniu „pojedynczy”) czynnik - „g” ( od general = ogólny) i wiele czynników „s” (od special = specyficzne, specjalne). Sformułowano potem przypuszczenie, że czynnik „g” ma źródła dziedziczne, a czynniki „s” są uwarunkowane środowiskowo, tzn. zależą od warunków życia, od ćwiczenia.
Amerykanin Louis Leon THURSTONE [przybliżona wymowa: Serstołn] (1887 -1955) na podstawie swoich analiz wyróżnił siedem zdolności intelektualnych:
S - czynnik przestrzenny („S” od „spatial visualization” = „wyobraźnia przestrzenna”) - wyobrażanie sobie relacji przestrzennych i operowanie nimi w myśli;
P - czynnik spostrzeżeniowy („P” od „perceptual speed” = „szybkość spostrzegania”) - ujmowanie szczegółów wzrokowych i dostrzeganie w przedmiotach różnic oraz podobieństw;
M - pamięć - („M” od „associative memory” = „kojarzenie pamięciowe”) - łatwość zapamiętywania i odtwarzania materiału pamięciowego.
V - rozumienie słów („V” od „verbal comprehension” = „rozumienie słów”) - znajomość słów;
W - płynność słowna - („W” od „word fluency” = „płynność mówienia słów”) - łatwość wypowiadania się (w tym również na piśmie);
N - czynnik liczbowy („N” od „number facility” = „umiejętność operowania liczbami”) - łatwość wykonywania zadań arytmetycznych;
R - rozumowanie („R” od „reasoning” = „rozumowanie”) - logiczne myślenie za pomocą symboli, wyciąganie wniosków z przesłanek;
Model intelektu, jaki opracował w roku 1959 amerykański psycholog Joy P. GUILFORD [przybliżona wymowa: Gilford] (1897 -1987) zakładał, że istnieje bardzo duża liczba zdolności intelektualnych. W pracy z roku 1967 (polskie wydanie: Guilford, 1978) uznał, że jest ich 120, ponieważ tyle wynosi liczba równa iloczynowi 4 x 5 x 6.
Poszczególne cyfry tworzące iloczyn oznaczają:
a) Cztery rodzaje treści, których dotyczą operacje umysłowe;
b) Pięć rodzajów operacji umysłowych, jakich wymagają zadania umysłowe,
c) Sześć rodzajów wytworów (wyników), do jakich prowadzą operacje umysłowe w trakcie wykonywania zadań umysłowych.
Poniżej znajduje się wyszczególnienie poszczególnych elementów składających się na wskazane powyżej trzy aspekty operacji umysłowych.
a) CZTERY RODZAJE TREŚCI, NA KTÓRYCH WYKONYWANE SĄ OPERACJE UMYSŁOWE:
- Figuralne (kształty, obrazy)
- Symboliczne (znaki)
- Semantyczne (słowa, zdania)
- Behawioralne (miny, gesty)
b) PIĘĆ RODZAJÓW OPERACJI UMYSŁOWYCH:
- Poznawanie (odbiór informacji)
- Pamięć
- Ocenianie
- Myślenie konwergencyjne (myślenie „zbieżne” - szukanie rozwiązań „jedynie dobrych” tzn. takich, poza którymi nie ma dobrych)
- Myślenie dywergencyjne (myślenie „rozbieżne” - szukanie jak największej liczby dobrych rozwiązań, których może być bardzo wiele). Ten rodzaj myślenia utożsamia się często z myśleniem twórczym.
c) SZEŚĆ RODZAJÓW WYTWÓRÓW OPERACJI UMYSŁOWYCH
- Jednostki (pojedyncze elementy)
- Klasy (grupy elementów)
- Systemy (grupy grup)
- Transformacje (wyniki przekształceń)
- Implikacje (konsekwencje)
Współczesny psycholog amerykański Howard GARDNER (polskie wydania prac - zob. Gardner, Kornhaber i Wake, 2001; Gardner, 2002) uważa, że jest siedem rodzajów inteligencji, w związku z czym mówi o wielu inteligencjach (Multiple Intelligencies). Wydaje się, że klasyfikacja rodzajów inteligencji GARDNERA może być traktowana jako jego klasyfikacja zdolności. Oto rodzaje inteligencji według GARDNERA:
Językowa [Linguistic]
Muzyczna [ Musical ]
Logiczno-matematyczna [ Logical-mathematical ]
Przestrzenna [ Spatial ]
Czucia ruchów ciała [ Bodily-kinesthetic ]
Relacji z innymi ludźmi [ Interpersonal ]
Kontaktu z samym sobą [ Intrapersonal ]
Wprowadzanie takich terminów jak niektóre wymienione powyżej (inteligencja muzyczna, czucia ruchów ciała, relacji z innymi, kontaktu z samym sobą) uważam za nierozsądne. Jest to „rozmywanie” klasycznego rozumienia pojęcia inteligencji. Jest ono widoczne także w rozszerzaniu zakresu pojęcia inteligencji na takie dziedziny życia jak seksualność czy duchowość. Są obecnie autorzy, którzy operują pojęciami inteligencji seksualnej (sexual intelligence, zob. Cattrall, 2006) czy inteligencji duchowej (spiritual intelligence, zob.Khavari, 2004).
Chociaż jestem przeciwny łączeniu wspomnianych powyżej określeń z pojęciem inteligencji, to nie kwestionuję tego, że można mówić o odpowiadających tym określeniom zdolnościach (czy uzdolnieniach).
3.5.3. Modny współcześnie aspekt inteligencji: inteligencja emocjonalna
Pojęcie „inteligencji emocjonalnej” wprowadzili amerykańscy psycholodzy Peter SALOVEY i John D. MAYER w swym artykule opublikowanym w roku 1990 (zob. Salovey i Mayer 1990). Jedną z książek Saloveya przetłumaczono na język polski (Salovey i Sluyter, 1999).
Propagatorem pojęcia inteligencji emocjonalnej stał się dziennikarz (o wykształceniu psychologicznym) Daniel GOLEMAN, autor przetłumaczonych na około 30 języków książek na ten temat (oryginały: Goleman 1995, 1998, 2003; wydania polskie odpowiednio: Goleman, 1997, 1999, 2004).
Jak pisze Urszula Lamczak (2001) [uwaga: jest to długi cytat]: „W ujęciu Daniela Golemana na inteligencję emocjonalną składa się pięć podstawowych kompetencji emocjonalnych i społecznych. Są to :
- samoświadomość - wiedza o swoich stanach wewnętrznych, preferencjach, możliwościach i ocenach intuicyjnych, czyli świadomość emocjonalna, poprawna samoocena, wiara w siebie, tj. silne poczucie własnej wartości i świadomość swoich możliwości i umiejętności;
- samoregulacja - panowanie nad swoimi stanami wewnętrznymi, impulsami i możliwościami czyli samokontrola, utrzymywanie norm uczciwości i prawości, sumienność, elastyczność w dostosowywaniu się do zmian, innowacyjność;
- motywacja - skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów lub ułatwiają ich osiągnięcie, czyli dążenie do osiągnięć, zaangażowanie, inicjatywa, optymizm;
- empatia - uświadamianie sobie uczuć, potrzeb i niepokojów innych osób, czyli rozumienie innych, doskonalenie innych, nastawienie usługowe, świadomość polityczna, tj. rozpoznawanie emocjonalnych prądów grupy i stosunków wśród przedstawicieli władzy;
- umiejętności społeczne - umiejętność wzbudzania u innych pożądanych reakcji, czyli wpływanie na innych, porozumienie, łagodzenie konfliktów, przewodzenie, tworzenie więzi, współpraca i współdziałanie, umiejętności zespołowe”. [Uwaga: wszystkie wyróżnienia w tym cytacie pochodzą ode mnie - A.Gołąb].
Podsumowując powyższą charakterystykę inteligencji emocjonalnej, Urszula Lamczak (2001) stwierdziła, że „inteligencja emocjonalna według Daniela Golemana są to zdolności rozpoznawania przez nas naszych własnych uczuć i uczuć innych [osób], (...) kierowania emocjami zarówno naszymi własnymi, jak i [innych] osób (...)”. Według Urszuli Lamczak inteligencję emocjonalną można określić krótko jako intelektualne panowanie nad własnymi emocjami, tak by je wykorzystać do osiągnięcia sukcesu.
3.6. Wybrane cechy osobowości: cechy temperamentalne (temperament)
3.6.1. Historia ujmowania temperamentu - wybrane podejścia
Do najstarszych koncepcji temperamentu należy ujęcie greckiego lekarza HIPPOKRATESA (460 - 370 p.n.e.) i kontynuacja tego ujęcia przez rzymskiego lekarza GALENUSA (129-200). Ci dwaj lekarze głosili pogląd, że usposobienie człowieka zależy od tego, jaki płyn dominuje w jego organizmie: śluz (u flegmatyków), krew (u sangwiników), żółć (u melancholików) czy czarna żółć (u choleryków, prawdopodobnie chodziło o ciemną krew żylną).
Rosyjski fizjolog Iwan Piotrowicz PAWŁOW (1849-1936) twierdził, że temperament człowieka zależy od trzech cech układu nerwowego.
Pierwsza i najważniejsza z nich to siła procesu pobudzenia, która według Pawłowa wpływa na szybkość procesu warunkowania. Osoby o dużej sile procesu pobudzenia dzielą się na dalsze podgrupy zależnie od jakości dwóch kolejnych cech układu nerwowego. Osoby o słabej sile procesu pobudzenia to melancholicy.
Druga cecha układu nerwowego to równowaga procesu pobudzenia i hamowania.
Osoby o dużej sile układu nerwowego i procesach nerwowych cechujących się ich równowagą dzielą się na dwie podgrupy zależnie od jakości trzeciej cechy układu nerwowego. Osoby o dużej sile pobudzenia cechujące się brakiem równowagi (osoby silne, niezrównoważone) to cholerycy.
Trzecia cecha to ruchliwość procesów nerwowych (czyli łatwość przechodzenia od pobudzenia do hamowania i odwrotnie).
Osoby o dużej sile układu nerwowego, cechujący się równowagą procesów nerwowych a zarazem dużą ich ruchliwością to sangwinicy.
Osoby o dużej sile układu nerwowego, cechujący się równowagą procesów nerwowych a zarazem małą ich ruchliwością to flegmatycy.
3.6.2. Współczesna polska koncepcja temperamentu:
STRELAUA Regulacyjna Teoria Temperamentu
Do wybitnych badaczy temperamentu należy polski psycholog Jan STRELAU (ur. w 1931 r.) [prawidłowa wymowa: Strelał, wymowa dopełniacza i celownika: Strelała, Strelałowi, itd. Stosunkowo często ludzie nie związani z psychologią mylą nazwisko Jana Strelaua z nazwiskiem działacza sportowego Andrzeja Strejlaua].
Początkowo Strelau był znany przede wszystkim jako autor kwestionariusza do badania temperamentu opartego na koncepcji PAWŁOWA. W tym okresie rozwoju swojej koncepcji Strelau przywiązywał szczególną wagę do pojęcia siły układu nerwowego (utożsamianej z siłą procesu pobudzenia) i akcentował różnice między osobami o silnym typie układu nerwowego oraz osobami o słabym typie układu nerwowego.
Z biegiem czasu Strelau zaproponował jako główne pojęcie charakteryzujące temperament pojęcie reaktywności.
Strelau rozróżnił osoby wysokoreaktywne i niskoreaktywne.
Osoby wysokoreaktywne zwane też silnie reaktywnymi to osoby bardzo wrażliwe i mało wytrzymałe.
Osoby niskoreaktywne zwane też słabo reaktywnymi to osoby mało wrażliwe i bardzo wytrzymałe.
Osób ściśle odpowiadających powyższym charakterystykom nie jest wiele, ponieważ większość ludzi ma średnie natężenie cechy zwanej reaktywnością.
Strelau opracował z czasem rozbudowaną teorię temperamentu, którą nazwał Regulacyjną Teorią Temperamentu (RTT).
Narzędziem służącym obecnie do pomiaru cech temperamentalnych według RTT jest kwestionariusz opracowany w roku 1997 o nazwie: Formalna Charakterystyka Zachowania, Kwestionariusz Temperamentu (Skrót: FCZ-KT). Autorami tego kwestionariusza są Bogdan ZAWADZKI i Jan STRELAU (Zawadzki i Strelau, 1997). Kwestionariusz ten ma 120 pozycji (stwierdzeń, pytań) wymagających odpowiedzi "tak" lub "nie". Wynikiem badania Strelau wyróżnia obecnie 6 cech temperamentalnych. Ich nazwy to: Aktywność, Reaktywność emocjonalna, Wrażliwość sensoryczna, Wytrzymałość, Żwawość i Perseweratywność.
W Internetowej Encyklopedii Wikipedia można znaleźć następujący zwięzły opis RTT (cytuję):
„W koncepcji tej temperament jest pojęciem dwuwymiarowym - na poziomie energetycznym i czasowym. Na poziomie energetycznym temperament charakteryzują cztery cechy: aktywność, reaktywność, wrażliwość sensoryczna oraz wytrzymałość.
Aktywność (AK), w teorii Strelaua, jest rozumiana jako tendencja do zachowań o wysokiej wartości stymulacyjnej (dostarczających wysokiej stymulacji zewnętrznej).
Reaktywność emocjonalna (RE) to tendencja do intensywnego reagowania na bodźce, wywołujące emocje, czyli wrażliwość (↑ RE) lub odporność (↓ RE) emocjonalna. [Strzałki są graficznymi symbolami słów: „wysoka” (↑) i „niska” (↓) - wyjaśnienie moje - A.G.] Poziom reaktywności warunkuje styl działania jednostki, czyli typowy sposób wykonywania czynności.
Wrażliwość sensoryczna (WS) to zdolność reagowania na bodźce o niskiej wartości sensorycznej
W wymiarze czasowym temperament można opisać następującymi cechami:
Żwawość (ŻW) to tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności oraz łatwej zmiany reakcji,
Strelau wyróżnił dwa style działania:
Wspomagający - taki styl charakteryzuje osoby wysokoreaktywne; przeważają u nich czynności pomocnicze nad zasadniczymi, przy wysokiej stymulacji spada ich efektywność działania, preferują zachowania o niskiej wartości stymulacyjnej, a w sytuacjach szczególnej mobilizacji organizmu ponoszą wysokie koszty psychofizyczne.
Prostolinijny - to styl charakteryzujący osoby niskoreaktywne; u których występuje równowaga czynności zasadniczych i pomocniczych (bądź przewaga tych pierwszych), efektywność działania takich osób spada przy niskiej stymulacji; przy pozbawieniu możliwości podwyższenia poziomu stymulacji, preferują zatem zachowania o wysokiej wartości stymulacyjnej” (koniec cytatu).
Źródło: "http://pl.wikipedia.org/wiki/Regulacyjna_teoria_temperamentu" Cytat jest podany zgodnie z brzmieniem hasła „Regulacyjna teoria temperamentu” w dniu 17.04.2007).
Ostatnio Strelau zastąpił pojęcie reaktywności pojęciem aktywowalności (Strelau, 2002).
Osoby o skrajnym nasileniu tej cechy można scharakteryzować następująco:
Osoby o wysokim poziomie aktywowalności (poprzednio nazywane wysokoreaktywnymi) - są stale pobudzone wewnętrznie, w związku z czym są wrażliwe i mało wytrzymałe, silnie reagują emocjonalnie, są mało żwawe i mało aktywne.
Osoby o niskim poziomie aktywowalności (poprzednio nazywane niskoreaktywnymi) - mają stały niedobór wewnętrznego pobudzenia, są mało wrażliwe, ale wytrzymałe, słabo reagują emocjonalnie, są żwawe i aktywne.
3.7. Kwestia zmienności sytuacyjnej cech człowieka
Amerykański psycholog Walter MISCHEL [czytaj: Miszel] (ur. 1930) opublikował w roku 1969 doniosły artykuł pt. Ciągłość i zmiana w osobowości (Continuity and change in personality). Zakwestionował w nim sens używania pojęć dotyczących osobowości, np. sens przypisywania człowiekowi cechy lękowości.
Zwrócił uwagę, że korelacje między pomiarami cech osobowości a pomiarami zachowania w różnych sytuacjach rzadko przekraczają 0,30. Według poglądu, jaki Mischel głosił w latach siedemdziesiątych, ważniejszą od osobowości determinantą zachowania jest sytuacja.
W późniejszych latach Mischel złagodził swe stanowisko. Sformułował hipotezę, że (...) „zmienne osobowościowe będą miały największy wpływ na zachowanie, kiedy sygnały sytuacyjne są słabe lub wieloznaczne. Kiedy sytuacje są jasne i wyraźne, indywidualna zmienność reakcji będzie mniejsza. Na przykład w windzie większość z nas zachowuje się całkiem podobnie pod wpływem wyraźnych, niezwerbalizowanych wymagań sytuacyjnych. Natomiast na przyjęciu, gdzie gama stosownych [w znaczeniu „możliwych” - interpretacja moja A.G.] zachowań jest szeroka, zmienne osobowościowe doprowadzą do znacznych różnic w zachowaniu” (cytat według Zimbardo 1999, s. 538).
3.8. Kwestia tzw. osobowości mnogiej i tzw. wieloosobowości
W MI 7-8 , s. 13-14 (punkt 4.5 poświęcony amnezji) wspomniałem o tzw. „dysocjacyjnym zaburzeniu tożsamości” zwanym w Polsce „osobowością mnogą”.
Jest to zaburzenie psychiczne pojawiające się u niektórych spośród osób, które we wczesnym dzieciństwie doświadczały urazowych przeżyć polegających na wykorzystywaniu seksualnym, maltretowaniu fizycznym, długotrwałym pozostawaniu bez opieki dorosłych, itp. Doświadczenia związane z tymi przeżyciami stały się zaczątkiem tworzenia się w ich psychice pewnych osobnych wewnętrznych postaci niezintegrowanych z resztą doświadczeń. Postaci te u wspomnianych osób czasem „ożywają” tzn. zaczynają kierować zachowaniem człowieka. Potem, kiedy wewnętrzna postać „wycofuje się”, człowiek nie pamięta, co się z nim działo. W związku z tym pacjenci chorzy na osobowość mnogą nie wiedzą, że „noszą w sobie” jakieś wewnętrzne, alternatywne postaci. Wśród tych wewnętrznych postaci najczęstszą jest postać zalęknionego dziecka. Inne typy wewnętrznych postaci często występujące u pacjentów chorych na osobowość mnogą to: agresor (postać atakująca innych), obrońca (postać troszcząca się o pacjenta). Nieco rzadziej występują u wspomnianych pacjentów postaci przeciwnej płci, jeszcze rzadziej postać demona i inne.
Prawie 10 lat temu napisałem artykuł (Gołąb, 2001), w którym wyraziłem pogląd, że twierdzenie J. Reykowskiego o kumulowaniu się w najwcześniejszym okresie życia doświadczeń dziecka „wokół” emocji, pozwala zrozumieć sposób, w jaki tworzą się wewnętrzne postaci. U dzieci, które były często narażone na przeżycia, o których nikomu nie mogły mówić, te wewnętrzne postaci nie miały szans na integrację z tymi częściami dziecięcego „ja”, w których skupiały się „zwyczajne” przeżycia tych dzieci (związane z zabawą, nauką, kontaktami koleżeńskimi itd.).
Niektórzy psycholodzy są zwolennikami tezy, że normalnym stanem rzeczy jest występowanie w prawie każdym człowieku różnych wariantów „ja” związanych na przykład z różnymi rolami, jakie pełni niemal każdy człowiek w swoim życiu. Niektórzy autorzy (Rowan, 2008) mówią o „subosobowościach” (czyli o „podosobowościach”), inni o „wielogłosowym, polifonicznym Ja” (Hermans, 2008), jeszcze inni o „wieloosobowości” (Carter, 2008).
Osobiście sądzę, że to wielorakie Ja, które jest w zasadzie czymś normalnym i bardzo rozpowszechnionym, również może początkowo tworzyć się zgodnie z zasadą kumulowania doświadczeń wokół emocji. Jednakże u większości ludzi w toku dalszego rozwoju rozwija się „łączność” między poszczególnymi odmianami Ja. Dzięki temu człowiek może być w pełni świadom różnych wariantów swego Ja. Tak więc istnieje zasadnicza różnica między tą wielorakością Ja która jest zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym a wielością Ja w psychiatrycznym zaburzeniu osobowości mnogiej.
3.9. Studia nad wybranymi typami osobowości
Niektórzy psycholodzy poświęcali swe wysiłki badawcze osobom o pewnym typie cech. Poniższe informacje mają jedynie charakter przykładów.
Niemiecki filozof, który studiował także psychologię, Theodor ADORNO (1903-1969) wydał w roku 1950 wraz z kilkoma współautorami książkę, w której rozważał , jaki typ osobowości reprezentowali zwolennicy faszyzmu. Autorzy doszli do wniosku, że ten typ osobowości można nazwać „osobowością autorytarną”. Ludzie tego typu są ulegli wobec osób silniejszych a władczy wobec osób słabszych. W omawianej publikacji została opisana skala do badania tendencji autorytarnych, tzw. Skala F (od słowa „faszyzm”). Książka pt. „Osobowość autorytarna” (The Authoritarian Personality) ukazała się w roku 1950. Nie była tłumaczona na język polski.
Richard CHRISTIE [wymowa: Kristi] i Florence Geis w latach siedemdziesiątych publikowali badania nad makiawelistami czyli osobami wykorzystującymi innych ludzi, skłonnymi do traktowania ich w sposób przedmiotowy, nie liczącymi się z potrzebami innych. Niedawno polski naukowiec z Uniwersytetu Poznańskiego Szymon Emilia DRAHEIM [czytaj Drahajm] (2004) wykazał, że są dwa typy makiawelistów: „zimni” (wykorzystujący innych z „zimną krwią”) i „gorący” (neurotyczni, załamujący się w sytuacjach stresu). Draheim jest zdania, że makiawelizm ma wiele wspólnego z psychopatią.
W latach siedemdziesiątych zaczęto interesować się tzw. „zachowaniami prospołecznymi” (udzielanie pomocy, dzielenie się, opiekowanie się, itd.). W związku z tym w różnych analizach i badaniach stawiano sobie pytanie, czy istnieje tzw. „osobowość prospołeczna”. Polski badacz Jerzy KARYŁOWSKI pracujący obecnie w USA (ale wykładający także w Polsce, w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej) rozróżnił dwa typy bezinteresownych osób prospołecznych: tzw. endocentryków i egzocentryków (Karyłowski,1982). Endocentrycy pomagają, ponieważ realizują w ten sposób swoje wewnętrzne zasady (podtrzymują we własnych oczach pozytywny obraz siebie samego). Egzocentrycy bardziej zwracają uwagę na stan i potrzeby drugiego człowieka. Karyłowski wykazał, że dużą rolę w egzocentryzmie odgrywa odczuwanie przez osobę, która może pomóc, że osoba potrzebująca pomocy jest do niej podobna.
Innym kierunkiem badań byłu studia nad cechą o nazwie umiejscowienie kontroli (locus of control). Amerykański psycholog Julian ROTTER opracował skalę pozwalającą rozróżniać osoby o „wewnętrznym umiejscowieniu kontroli” od osób o „zewnętrznym umiejscowieniu kontroli”. Osoby o „wewnętrznym umiejscowieniu kontroli” uważają, że to, co je spotyka, zależy od ich starań, wysiłku umysłowego, wkładu pracy itp. Osoby o „zewnętrznym umiejscowieniu kontroli” uważają, że nie mają wpływu na swoje sukcesy i porażki, ponieważ zależą one od czynników zewnętrznych (od szczęścia, od stosunku innych ludzi do nich).
Bywa, że posługujemy się określeniami oznaczającymi pewien charakterystyczny zbiór cech psychiki i zachowania. Niektórzy posługują się dla oznaczenia takiego zbioru cech pojęciem mentalności. Pojęcie to używane było do niedawna wyłącznie w języku potocznym.
Od kilkunastu lat mentalność jest przedmiotem rozważań i badań psychologów (Reykowski, Skarżyńska i Ziółkowski, 1990; Reykowski, 1993; Koralewicz i Ziółkowski, 2003; Cierniak-Szóstak, 2006).
Jednym z ważnych rozróżnień w zakresie rodzajów mentalności jest podział ludzi (i całych społeczeństw) na ceniących indywidualizm i ceniących kolektywizm. W Polsce badania preferencji ludzi w tym zakresie prowadziła między innymi Maria Urban (2006, 2008).
Bibliografia
Allport, G.W., Allport F. H (1928). The A-S reaction study ; a scale for measuring ascendance-submission in personality ; manual for directions, scoring values, and norms. Boston: Houghton-Mifflin.
Allport, G. W. (1928). A test for ascendance-submission. Journal of Abnormal and Social Psychology, 23, 118-136. (za: http://psycnet.apa.org/journals/abn/23/2/118/ [4.12.2009])
Allport, G.W. (1937). Personality. A psychological interpretation. New York: Henry Holt and Company.
Barron, F. (1953). An Ego strength scale which predicts response to psychotherapy. Journal of Consulting Psychology, 17, 5, 327-333.
Brzozowski, P. Drwal, R.Ł (1995). Adaptacja Kwestionariusza Osobowości Eysencka (EPQ-R - autorzy: Sybil Eysenck, Hans J. Eysenck, Paul Barrett).Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Beisert, M. (1985). Wpływ osobowości i przygotowania zawodowego doradcy na interakcję lekarz- pacjent [Rozdział 2 w:] M. Kozakiewicz (red.). Wybrane zagadnienia poradnictwa małżeńskiego i rodzinnego. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Bettelheim, B. (1948). Przypadek Harry'ego. Psychologia Wychowawcza, 13, nr 3/4,59-89. [Przedruk w: Maria Szostak (red.), (1981). Kliniczne studia przypadków, s. 83-122, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego; [W drugim wydaniu książki (z roku 1984) redagująca książkę Maria Szostak występuje (po przyjęciu nazwiska męża) jako Maria Sokolik].
Bettelheim, B. (1955). Truants from life. The rehabilitation of emotionally disturbed children. Glencoe, Ill.: Free Press of Glencoe.
Zawartość książki można obejrzeć wchodząc na stronę:
W wydaniu książki z roku 1964 życie Harry'ego opisane jest na str. 389-472 w części V zatytułowanej: „`I never knew thet you cared so much': Harry, a delinquent boy”.
Boski, P. (1999). Co stałe a co zmienne w dorobku naukowym Janusza Reykowskiego. Studia Psychologiczne, 37, zeszyt 2, 11-34.
Buksik, D. (2000). Wybrane psychologiczne teorie cech osobowości. Seminare, 16.
(Tekst uzyskany ze strony: http://www.seminare.pl/16/buksik1.htm) (Dostępność sprawdziłem 4.12.2009).
Cattrall, K. (2006 - wyd.polskie). Inteligencja seksualna. Warszawa: Santorski & CO.
Carter, R. (2008). Wieloosobowość. Warszawa: Wydawnictwo Amber.
Cierniak-Szóstak, E. (2006). Mentalność ekonomiczna jako czynnik prorozwojowy, [W:]
Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Zeszyt nr 8 cz. 1 - Problemy globalizacji i regionalizacji, cz.1. (Materiały konferencyjne.).
Tekst dostępny na stronie: http://www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/Zeszyt8/14_cierniak-szostak.pdf [1.12.2009]
Draheim, S. E. (2004). Makiaweliczna osobowość niepełnoletniego świadka. Poznań: Wydawnictwo UAM.
Drwal, R. Ł.(1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki.[Red.: P.Brzozowski, P.Oleś] Warszawa: PWN.
Epstein, S. (2003). Cognitive-experiential self-theory: An integrative, psychodynamic theory of personality.Bulletin of the American Academy of Clinical Psychology, 9, 5-10.
Hecker, E. (1898 - ang. tłum. 2003). Cyclothymia, a Circular Mood Disorder. History of Psychiatry, 14, 3, 377-390. (Wykorzystałem streszczenie ze strony: http://hpy.sagepub.com/cgi/content/abstract/14/3/377 ]
[Dostępność sprawdziłem 4.12.2009]).
Gardner, H. (2002 - wyd. polskie). Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Poznań : Media Rodzina.
Gardner, H., Kornhaber, M.L., Wake, W.K. (2001 - wyd. polskie). Inteligencja. Wielorakie perspektywy. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Gerstmann, S. (1987). Podstawy psychologii konkretnej. Warszawa: PWN.
Golczyńska, M. i Stankiewicz, S. (2006). Spór o osobowość mnogą: zagadnienie teoretyczne, czy praktyczne. Psychiatria Polska, tom XL, 2, 233-243.
[Tekst w formie elektronicznej można uzyskać pisząc na adres: andgolab@gmail.com ]
Goleman, D. (1995, 1997 - wyd. polskie). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina.
Goleman, D. (1998, 1999 - wyd. polskie). Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: Media Rodzina.
Goleman, D (2003, 2004 - wyd. polskie). Emocje destrukcyjne. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Gołąb, A. (1978). Geneza procesów wartościowania, W: J. Reykowski (red.). Teoria osobowości a zachowania prospołeczne. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN (Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk).
Gołąb, A. (2001). Metafora „formowania się doświadczeń WOKÓŁ emocji” jako klucz do rozumienia osobowości wielorakiej. Studia Psychologiczne, 2001, Tom 39, zeszyt 1, s. 59-71.
[Tekst w formie elektronicznej można uzyskać pisząc na adres: andgolab@gmail.com ]
Guilford, J. P. (1967, 1978 - wyd.polskie). Natura inteligencji człowieka,Warszawa: PWN.
Hermans, H. J. M. (2008). Polifonia umysłu: wielogłosowe i dialogowe Ja, [W:] J. Rowan i M. Cooper (red.). Jekyll i Hyde. Wielorakie Ja we współczesnym świecie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Jarymowicz, M. (1979). Modyfikowanie wyobrażeń dotyczących „Ja” dla zwiększania gotowości do zachowań prospołecznych. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Karyłowski, J. (1982). O dwóch typach altruizmu: Badania nad endocentrycznymi i egzocentrycznymi źrodłami bezinteresownych działań na rzecz innych ludzi. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Keyes, D. (2001 - wydanie polskie). Billy Milligan. Poznań: Wydawnictwo Zysk i Ska.
Khavari, K A. (2004 - wyd. polskie). Inteligencja duchowa. Wydawnictwo Medium.
Kofta, M. (1999, 2009). Regulacyjna Teoria Osobowości Janusza Reykowskiego a poznawcza psychologia osobowości lat dziewięćdziesiątych. [Pierwodruk ukazał się w:] Studia Psychologiczne, 37, zeszyt 2, 35-62 [Przedruk został opublikowany w:] J. Kozielecki (red.) (2009). Nowe idee w psychologii. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne).
Kolańczyk, A. (1999). Czuję - myślę - jestem. Świadomość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Koralewicz J., Ziółkowski M. (2003). Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988-2000. Warszawa: Wyd. Naukowe Scholar / Collegium Civitas Press.
Kozakiewicz, M. (red.) (1985). Wybrane zagadnienia poradnictwa małżeńskiego i rodzinnego. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Kozielecki, J. (2001). Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Żak.
Kucharski, T. (2004).
Wprowadzenie do kwestionariusza 16 PF-5.
Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Lamczak, U. (2001). Co to jest inteligencja emocjonalna? Edukacja i Dialog, 5 (128)
Oleś, P. (2005, 1 wyd. 2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Seria: Wykłady z psychologii pod red. J.Brzezińskiego, Tom 11.
McCrae R.R., Costa, P.T. (2005 - wyd.polskie). Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa teorii pięcioczynnikowej. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Norman, W.T. (1963). Toward an adequate taxonomy of personality attributes: replicated factor structure in peer nomination personality ratings. Journal of Abnormal and Social Psychology, 66, 574-583. (według informacji ze strony: http://en.wikipedia.org/wiki/Big_Five_personality_traits#cite_note-33
[Dostępność danych sprawdziłem 4.12.2010]).
Nowakowska, M. (1970). Polska adaptacja 16-czynnikowego Kwestionariusza Osobowościowego R. B. Cattella. Psychologia Wychowawcza, 13, 478-500.
Nowakowska, M. (1971). Krytyczna analiza strategii badawczej R.B. Cattella. Przegląd Psychologiczny, 21, 13-32.
Oxnam, R. (2008). 11 x ja (jedenaście razy ja). Moje życie z osobowością mnogą. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Reykowski, J. (1973 a). Postawy a osobowość, W: S. Nowak (red.) Teorie postaw. Warszawa: PWN (Państwowe Wydawnictwo Naukowe).
Reykowski, J. (1973 b). Przedmiot diagnozy psychologicznej. W: A. Frączek (red.). Podstawy diagnozy psychologicznej w klinice psychiatrycznej i klinice ogniskowych uszkodzeń mózgu, (s. 20-42), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Reykowski, J. (1974). Teoria osobowości: Tezy. Opracowane na podstawie materiałów i dyskusji prowadzonych przez Seminarium pt. Diagnoza osobowości. Białowieża- Warszawa. Niepublikowany powielony manuskrypt.
Reykowski, J. (1975). Osobowość [w:] Tadeusz Tomaszewski (red.) Psychologia. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (1976). O rozwoju osobowości. Psycholog ia Wychowawcza, 3, 323-339.
Reykowski, J. (1979, 1986 - wyd. 2 zmienione). Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość. Warszawa: PWN (Państwowe Wydawnictwo Naukowe).
Reykowski, J. (1993). Zmiany systemowe a mentalność polskiego społeczeństwa, [w:] J. Reykowski (red.). Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Reykowski, J., Kochańska, G. (1980). Szkice z teorii osobowości. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Reykowski, J., Skarżyńska, K., Ziółkowski M. (red.) (1990). Orientacje społeczne jako element mentalności. Poznań: (Wydawnictwo) Nakom.
Ross, C. (2008). Kontinuum dysocjacji, [W:] J. Rowan i M.Cooper (red.) Jekyll i Hyde. Wielorakie Ja we współczesnym świecie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Rowan, J. (2008). Normalny rozwój subosobowości, [W:] J. Rowan i M. Cooper (red.). Jekyll i Hyde. Wielorakie Ja we współczesnym świecie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Rowan, J. i Cooper, M. (2008). Jekyll i Hyde. Wielorakie Ja we współczesnym świecie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Salovey, P., Mayer, J.D. (1990). Emotional intelligence. Imagination, cognition and personality, 9, 185-211. (Artykuł jest dostępny [4.12.2010] w formie pliku pdf na stronie o poniżej podanym adresie:)
Salovey, P. Sluyter, D.J. (1999 - wyd. polskie). Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Sanocki, W. (1976). Kwestionariusze osobowości w psychologii. Warszawa: PWN.
Strelau, J. (2002). Od teorii regulacji Tadeusza Tomaszewskiego do regulacyjnej teorii temperamentu.W: I. Kurcz, D. Kądzielawa (red.) (2002). Psychologia czynności. nowe perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
Tomaszewski, T. (red.) (1975, 1982 - wyd. 6). Psychologia ogólna. Warszawa: PWN (Państwowe Wydawnictwo Naukowe).
Trzebińska, E. (1998). Dwa wizerunki własnej osoby. Studia nad sposobami rozumienia siebie. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Urban, M (1997). Indywidualizm i kolektywizm młodzieży, Psychologia Wychowawcza, 4.
Urban, M. (2008). Indywidualizm i kolektywizm w świadomości młodzieży. Studium psychologiczno-politologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Elipsa.
Spis treści tej książki dostępny jest na stronie: http://elipsa.pl/_var/files/170-indywidualizm-7151-811-9.pdf [4.12.2010]
West, C. (2003 - wydanie polskie). Pierwsza osoba liczby mnogiej. Poznań: Wydawnictwo Zysk i Ska.
Zawadzki, B.(2006). Kwestionariusze osobowości. Strategie i procedura konstruowania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania, Kwestionariusz Temperamentu. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Zawadzki, B., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). Diagnoza psychometryczna pięciu wielkich czynników osobowości: adaptacja kwestionariusza NEO-FFI Costy i McCrae do warunków polskich. Studia Psychologiczne, 33, 1-2, 189-225.
Osoby te zostały wymienione w kolejności alfabetycznej. Byli to: Paweł Boski, Janusz Czapiński, Hanna Eliasz, Sonia Geller, Andrzej Gołąb, Lidia Grzesiuk, Helena Grzegołowska (obecnie Grzegołowska-Klarkowska), Krystyna Hilchen, Maria Jarymowicz, Marta Kamińska (obecnie Kamińska-Feldman), Grażyna Kochańska, Mirosław Kofta, Zbigniew Kość, Krzysztof Korzeniowski, Tomasz Kowalewicz, Paweł Lewicki, Barbara Milewska, Danuta Mokrzycka, Andrzej Nowak, Piotr Pacewicz, Elżbieta Paszkiewicz, Zofia Santorska (obecnie Milska-Wrzosińska), Zuzanna Smoleńska, Anna Strzałkowska, Anna Szubert (obecnie Praszkier), Teresa Szustrowa, Zuzanna Toeplitz, Ewa Trzebińska, Jerzy Trzebiński, Danuta Wiewióra.
Skrót RTO używany był często w zespole współpracowników J. Reykowskiego. Pierwszym autorem, który użył tego skrótu w druku, byłem - jak mi się wydaje - ja sam (Gołąb, 1978). Był to artykuł na temat rozwoju procesów wartościowania w życiu człowieka. Przeglądając publikacje J. Reykowskiego stwierdziłem, że on sam bardzo rzadko wykorzystywał ten skrót. Na przykład w książce na temat zachowań prospołecznych (Reykowski, 1979) skrót ten występuje wyłącznie w indeksie rzeczowym (na str. 448), w książce Reykowskiego i Kochańskiej (1980) w ogóle nie został użyty. Niektórzy autorzy, którzy publikowali omówienia koncepcji J. Reykowskiego w ostatnich latach (Boski, 1999; Kofta, 1999,2009) posługują się jednak tym skrótem.
Kofta dostrzega walory RTO głównie w jej tezach na temat Sieci Poznawczej.
Osobliwością Regulacyjnej Teorii Osobowości było traktowanie inteligencji (i zdolności) oraz temperamentu jako cech nie należących do osobowości. J.Reykowski często podkreślał, że osobowość jest wewnętrzną organizacją, która służy wyborowi kierunku działań. J. Reykowski traktował inteligencję i zdolności jako tzw. cechy instrumentalne, określające sprawność działań. Temperament był dla J.Reykowskiego zbiorem cech wyznaczających ekspresyjne cechy działań (ich natężenie, tempo, itd.).
Terminologia amerykańska obowiązująca od 1994 r. („Dissociative identity disorder” - w skrócie DID). Szacuje się, że w USA zdiagnozowano pod koniec XX wieku ok. 40 tysięcy przypadków DID. Wśród amerykańskich psychiatrów toczą się spory o zasadność rozpoznawania DID (zob. Carter, 2008, s. 24). W języku polskim można przeczytać tekst jednego z wybitnych teoretyków i terapeutów DID Colina ROSSA (Ross, 2008). Ukazały się także trzy książki przedstawiające osoby cierpiące na DID (osobowość mnogą). Ich autorami są: Keyes (2001), West (2003) i Oxnam (2008).
W Polsce obowiązuje tzw. „Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób” . Polscy psychiatrzy wykazują rezerwę w rozpoznawaniu osobowości mnogiej. Pierwszy przypadek opisały w swym artykule: psychiatra Maria Golczyńska i psycholog Sylwia Stankiewicz (Golczyńska i Stankiewicz, 2006).
1
Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: andgolab@gmail.coml Materiały informacyjne do wykł.: Wprowadzenie do psychologii
studia zaoczne, rok akadem. 2010 / 2011, sem.zimowy Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
Spotkanie 9 i 10, Wykłady 25-30, 4.12..2010 Osobowość Strona 1 z 1