1. Bł. kom. - postać płynnej mozaiki. Zbud z lipidów i białek. Lipidy maja charakter amfipatyczny, posiadaja dwa bieguny o odmiennych wlasciwosciach: hydrofilowy (wyk powinowadztwo do wody), hydrofobowy (nie wiazacy się z woda). W wodzie hydrofilowe czesci kieruja się w jej strone co tworzy albo micelle albo dwuwarstwy. Białka mogą albo przechodzic przez cala dlugosc blony lub wyst na zewn lub wewn czesci blony. Składniki chem blon - Lipidy blonowe: fosfolipidy (aminowe: fosfatydyloseryna, fosfatydyloetanolamina oraz holinowe: lecytyna, sfingomielina), cholesterol (stabilizuje blone), glikolipidy (stanowia skladnik warstwy zewn i uczestnicza w tworzeniu otoczki cukrowej wogol komorek glikokaliksu). Białka błonowe: integralne (można je oddzielic od pozostalych skladnikow blony tylko przy rownoczesnym zniszczeniu jej struktury), bialka powierzchniowe (można oddzielic od blony poprzez dzialanie lagodniejsze).

2.Transport przez błony: bierny - gdy czasteczki transportowane rozpuszczaja się w blonie i dyfundują na drugą strone zgodnie z gradientem steżen, bez zuzycia energii i bez pomocy bialek. Np. subst rozpuszczalne w tluszczach, którymi sa rozpuszczalniki organiczne, steroidy, niektóre leki, gazy (O2, N2, CO2) i mocznik. Jest to efekt malych rozmiarow czasteczek i braku ladunku elektrycznego. Transport ułatwiony - zgodny z gradientem stezen, biora w nim udzial bialka transportowe obecne w blonie. Nie wymaga nakladu energii. Bialka transportowe mogą wystepowac w postaci kanałów i białek nosnikowych. Kanaly sa to obszary hydrofilowe w obrebie bialek transmembranowych, przez które przenika woda i niewielkie czasteczki majace ladunek elektryczny np. jony. Kanaly wodne lub k jonowe mogą być stale otwarte lub czesciej otwieraja się pod wplywem zmiany pot blonowego. Transport aktywny - polega na przeniesienu czast przez blone w kierunku przeciwnym gradientowi stezen za posrednictwem bialek nosnikowych zużywajacych energię pochodzaca z hydrolizy ATP. Przykladem takiego transportu jest transport jonow Na+ z kom do srodowika oraz jonow K+ do kom w polaczenieu z enzymem ATP-azą. Uklad ten nazywany jest pompa sodowo-potasowa.

3.Transport pecherzykowy - czyli cytoza. Istota tego transportu sa pecherzyki zawierajace w swym wnetrzu transportowana substancje. Egzocytoza - to wydzielanei zawartosci pecherzyka na zewnatrz komorki z wbudowaniem się blony otaczajacej pecherzyk w blone komorkowa. Może zachodzic ciagle egozcytoza konstytucyjna, lub może być wynikiem dzialania okreslonego bodzca hormonu czy neuromediatora - egzocytoza regulowana. Endocytoza - transport do srodka kom. Pinocytoza to endocytoza substancji plynnych. Do procesu tego niezbedna jest energia. Odmiana pinocytozy jest transcytoza wyst w srodblonku naczyn krwionosnych polega na przetransportowaniu przez cytoplazme pobranych na powiechni kom substancji i wydzieleniu jej po drugiej stronie kom. Inna odmiana jest endocytoza przy udziale receptorow. W procesie tym biora udzial receptory blonowe, które wraz z wychwyconymi substancjami (ligandami) skupiaja się i zaglebiaja, tworzac doleczek okryty. Nastepnie pecherzyki okryte lacza się tworzac tzw endosomy. W ten sposób pobierane sa przez kom niektóre substancje odzywcze, hormony i ferrytyna z zelazem. Fagocytoza odmiana endoctozy - w wyniku której transportowane do wnetrza sa ciala stale np. bakterie. Pochlaniane cialo przylega do blony komorkowej, która wysuwanymi wypustkami otacza je błoną, tworzac fagosom. Proces ten wymaga zuzycia energii i udziału cytoszkieletu, zachodzi głównie w wyspecjalizowanych kom np. makrofagach.

4 .Siateczka śródplazmatyczna szorstka - system spłaszczonych cystern i rozgałęzionych tubul pokrytych rybosomami. Marker - glukozo -6-fosfataza. Białka błony s.s.sz. tworza kompleks w sklad którego wchodza: białko dokujące, ryboforyny, eznymy modyfikujace syntetyzowany peptyd (peptydazy, transferazy). Wyst: kom. intensywnie sysntetyzujace bialka (np. kom plazmatyczne wytwarzajaca immunoglobuliny, gr mlekowego, egzokrynowe trzustki).Gładka - system anatomozujacych kanalików łączących się często z kanalikami siateczki szorstkiej. Funkcje: synteza lipidów (gł. fosfolipidów bł kom), pewnych etapów syntezy i przemiany hormonów steroidowych. Ponadto uczestniczy w przemianie glukozy oraz odpowiada za modyfikacje i segregacje białek dostarczanych z siateczki szorstkiej (uczestniczy tez w detoksykacji trucizn i leków). Wyst: kom. prod. hormony steroidowe (np. kom srodmiazszowe jadra i jajnika, kory nadnerczy). Zmodyfikowana siateczka gladka wyst w miesniach szkieletowych, gdzie nazywana jest siateczka sarkoplazmatyczna i pełni tam rolę magazynu Ca+2.

5.Aparat Golgiego - struktura błoniasta, zbud ze spłaszczonych ułożonych równolegle cystern i towarzyszących im pęcherzyków. Marker - pirofosfataza tiaminowa TPPaza, transferaza glikozydowa. Aparat Golgiego może być utworzony z jednego lub diktiosomów. Każdy diktiosom tworzy 5-8 spłaszczonych równolegle, ułożonych względem siebie cystern: trans (dalsze biegun dojrzewania), posrednie i cis (biegun formowania). Wśród cystern diktiosomow i dookoła nich sa liczne male pecherzyki transportujace blony pomiedzy siateczka srodplazmatyczna, cysternami diktiosomow i blona komorkowa - tzw pecherzyki transportujace. Na biegunie formowania do diktiosomu dochadza pecherzyki transportujace które oprocz blon transportuja bialka. Na powierzchni dojrzewania pecherzyki transportujace odrywaja się od cyster diktiosomow tworzac pecherzyki hydrolazowe lub wakuole zageszczajace. Cysterny cis oraz cysterny posrednie uczestnicza w procesach modyfikacji białek i lipidów przez dołączanie grup funkcjonalnych np. cukrowych, fosforanowych lub siarkowych, dzieki czemu powstaja np. glikoproteiny i glikolipidy. Cysterny trans natomiast rozdzielają zawartość cystern do odpowiednich pęcherzyków.

6.Lizosom - (markery - kwasna fosfataza lub B-glikuronidaza) --pęcherzyki otoczone błoną w których zachodzą procesy rozkładu związków wielkocząsteczkowych przy udziale enzymów hydrolitycznych działających w kwaśnym pH. Powstają przez fuzję wytwarzanych w aparacie Golgiego pecherzyków hydrolazowych (lizosomy pierwotne) z innymi pęcherzykami zawierającymi materiał do strawienia. Błony zawieraja pompe protonowa umozliwiajaca utrzymanie niskiego pH, optymalnego dla działania kwaśnych hudrolaz, sa nieprzepuszczalne dla enzymów lizosomalnych. Lizosomy trawiace nazywane wtórnymi dziela się na heterolizosomy (lizosom pierwotny + endosom z materiałem pozakomórkowym) oraz autolizosomy (trawia materiał własny komórki). Lizosomy wtórne to również ciała wielopęcherzykowe - trawiące nadmiar błon komórkowych, oraz ciała resztkowe czyli pozostalosci po lizosomach wtornych, zawierajace materiał nie dający się strawic. Funkjce: uczestnicza w trawieniu wewnatrzkomorkowym, przebudowie struktur komorkowych i usuwaniu zuzytych lub uszkodzonych organelli komorkowych. Proces trawienia przebiega w srod kwasnym i jest katalizowany przez 3 podstawowe grupy enzymów: esterazy - lipazy i nukleazy trawiace odpowiednio tluszcze i kw nuklei, peptydazy - rozszczepiajace wiazania peptydowe, glikozydazy - rozkladaja wiazania glikozydowe.

7.Peroksysomy - (marker - katalaza) nazywane również mikrocialami, kuliste pecherzyki zawierające enzymy oksydacyjne (m. in. peroksydaza i katalaza) i w odróżnieniu od lizosomów nie łączą się z innymi pęcherzykami. Peroksysomy powstają przez podział, a ich enzymy syntezowane sa w cytoplazmie. Funkcje: utlenianie wielu substancji, redukcja ndtlenku wodoru, współudział w B-oksydacji kw tluszczowych, sunteza niektórych lipidów i metabolizm cholesterolu. Wystepuja licznie w komorkach z inensywnym metabolizmem lipidów (watroba, kom syntetyzujace steroidy).

8.Mitochondrium - centrum energetyczne komorki, otoczone jest dwiema blonami, wnetrze mitochondrium wypelnia macież. Nowe mit powstaja w wyniku podzialu już istniejacych. Bł wewnetrzna wpokla się wglab maciezy mitochondrialnej i tworzy grzebienie. Zawira 80 % białek. Marker to oksydaza cytochromowa. Z błony wewnetrznej w kierunku macierzy stercza grzybki mitochondrialne. Zawiera białka zaliczane do trzech grup: b transportujace metabolity przez blone, kompleks enzymów łańcucha oddechowego (dehydrogenazy i oksydazy cytochromowej), kompleks bialek tworzacych syntetaze ATP=grzybki mitochondrialne. Błona zewnetrzna - zawiera wyspecjalizowane białka transportowe (poryny), pełni role sita molekularnego łatwo przepuszczajacego małe czasteczki. Bł zewn ma ponadto receptory dla białek mitochondrialnych syntetyzowanych w cytoplazmie i transportowanych do mitochondrium. Marker - oksydaza monoaminowa. Przestrzen miedzyblonowa - szeroka w mitochondriach aktywnych metabolicznie. Znajduja się tu substancje transportowane z cytoplazmy do macieży oraz ATP z procesu fosforylacji oksydacyjnej. Macierz mitoch - zawiera enzymy uczestniczace w B-oksydacji kw tluszczowych, oraz enzymy cyklu Krebsa. Znajduja się tu koliste mitochondrialne DNA, rybosomy oraz wszystkie enzymy i substraty konieczne do replikacji, transkrypcji i translacji. Funkcja: wytwarzanei ATP. Energia wytwarzana w wyniku utl kw pirogronowego i utleniania krótkich łańcuchów kw tłuszczowych do acetylo CoA i dalszych jego przemian w cyklu Krebsa i na łańcuchu transportu elektronów.

9 Receptory dla hormonów: hormony drobnocząsteczkowe np. steroidowe łatwo przenikają do wnętrza komórki. Receptory dla nich znajdują się w jądrze (a być może także w cytoplaźmie). W komórce hormon wiąże się z receptorem, a kompleks hormon receptor wiąże się z kolei z akceptorem na DNA, uczynniając odpowiednie geny. Uczynnione geny biorą udział w syntezie białek potrzebnych do produkcji, segregacji i transportu wydzieliny. hormony wysokocząsteczkowe np. białkowe, polipeptydowe czy glikoproteinowe wiążą się ze swoistymi receptorami powierzchni kom gruczołowej. Po związaniu hormonu receptor śródbłonowy zmienia swoją konformację i oddziaływuje na śródbłonowe białko G. Uczynnia lub hamuje ono leżącą obok cząsteczkę enzymu - cyklazy adenylowej. Cyklaza adenylowa syntetyzuje cAMP z ATP, zwiekszając jego stezenie w cytosolu. To z kolei uczynnia kinazy białkowe (enzymy katalizujące fosforylację białek). Kaskadowe reakcje fosforylacji prowadza do uczynnienia genów struktury i produkcji enzymów potrzebnych do wydzielania. Niektóre hormony np. endotelina po zwiazaniu przez receptory przekazują sygnał przez błonę komórki, pobudzając metabolizm fosfatydyloinozytolu. Za pośrednictwem białka G uczynnia się fosfolipaza C (fosfodiesteraza), która rozkłada difosforan fosfatydyloinozytolu do diacyloglicerolu i trofosforanu inozytolu. Te związki są informatorami II rzędu. Aktywują kinazy białek A,C,G i inne, które fosforylują białka enzymatyczne biorące udział w wydzielaniu.

10 .Jądro kom - DNA + RNA + białka (histony - b.zasadowe, niehistonowe - zas. lub kwaśne) + substancje nieordaniczne + lipidy. Otoczka jadrowa oddziela jadro od cytoplazmy. Otoczka zbud z dwoch błon: wewnetrznej i zewnetrznej (szorstka bo rybosomy), miedzy blonami przestrzen okołojądrowa. Pod wewnetrzna błoną jest blaszka jądrowa (w nukleoplazmie) zbud z sieci cienkich włókien polipeptydowych. Łączy chromatyne z otoczka, bierze we fragmentowaniu i odbudowie otoczki w czasie mitozy. Kompleks pora - otwór pora w otoczce z białkami i przylegającą blaszką jądrową. Transport zw. rozpuszczalnych w H2O, makrocząsteczki tylko przez pory. Macierz jądra - utrzymuje podst. skł. jądra, wchodzi w skład chromosomów mitotycznych. Zbudowana z białek niehistonowych + DNA. +RNA + matrycyna (białko niehistonowe) + rybonukleoproteid (inne białka niehistonowe + RNA). Chromatyna - składnik interfazowego jądra kom., barwi się barwnikami zasadowymi. Skład: DNA (gen odcinek DNA kodujący jeden polipeptyd lub strukturalna czast. RNA = tRNA lub rRNA: geny struktury - dł. kilku tys par zasad. Budowa: na przemian sekwencje nukleotydów kodujące polipeptyd (egzony) i introny - nie kodują polipeptydu. Protoonkogeny - z egzonów i intronów, kodują białka o aktywności kinaz, wyst. w błonie kom. Regulują proliferacje i roznicowanie się komorek. Geny regulacyjne - odcinki DNA, nie podlegaja transkrypcji ale regulują.Geny rRNA i tRNA - odcinki rDNA, na nich transkrypcja rRNA i tRNA, nie podlegaja translacji. Wystepuja w genomie w wielu kopiach histony + białka niehistonowe (aktyna, b. ochraniajace hnRNA, tubuliny, białka regulujące czynność genow. Nukleosom - DNA dł ok. 200 par zasad + dwa tetramery histonów. Taka superspirala tworzy III rz. strukturę DNA. Szereg nukleosomów przypomina sznur korali - nukleofilament. Heterochromatyna konstytucyjna - zbite obszary ramion obu chromosomów homologicznych (struktura DNA - więcej par AT niż w euchromatynie). Zawiera satelitarny DNA - duża powtarzalność sekwencji nukleotydów, bez genów struktury w konstytucyjnej, jednak z tymi genami w fakultatywnej. Funkcje udzial w transkrypcji rRNA i tRNA, ustala strukturę chromosomów, reguluje crossing-over, transportu przez otoczke, procesow rozmnazania. Euchromatyna - rozluźniona, sprawna transkrypcyjnie chromatyna. Chromatyan płciowa - tylko u kobiet, ciemna grudka w sąsiedztwie błony jądrowej. Powstaje z heterochromosomu X (tego, który ma wyrazna pyknoze), ale przy obecnosci drugiego chrom X. Jąderko - chromatyna jąderkowa + ziarna (rybonukleoproteiny) + włókienka. Syntezuje rRNA. Perychromatyna - pozachromatynowy skladnik jądra, występuje na obwodzie chromatyny przylegającej do błony jądrowej. Składa się głównie z RNA otoczone białkami + ziarna (rybonukleoproteid = informosomy). Interchromatyna - miedzy wł chromatyny ziarna z RNA i białek, podjedn. rybosomow. Transkrypcja DNA na hnRNA (z intronami) ->mRNA (bez) w jadrze zachodzi. Matryca sa odcinki DNA w euchromatynie. Transkrypcja: Proces przepisywania informacji genetycznej z DNA na tworzące się mRNA. Przy tworzeniu się mRNA działają ligazy i polimerazy. Redagowanie to tworzenie wycinanie się z hnRNA intronów i łączenie się egzonów. mRNA ma zabezpieczone końce (guaninowa czapeczka i adenylowy ogonek). Translacja: Proces tłumaczenia kodu genetycznego na sekwencje aminokwasów. Polisomy - na jednej nici mRNA pracuje kilka rybosomów. Translacja ma 3 etapy. Inicjacja - rozpoznanie tripletu inicjującego i wniesienie do rybosomu pierwszego aminokwasu. Elongacja - wydłużenie cząsteczki. Rybosom przesuwa się wzdłuż mRNAzawsze o jeden triplet. Pomiędzy aminokwasami tworzy się wiązanie peptydowe. Terminacja - Zakończenie budowy cząsteczki wynikające z rozpoznania tripletu nonsensownego. Replikacja - w fazie S interfazy. Semikonserwatywna, tj podwujna spirala DNA zostaje rozdzielona, synteza dwoch nowych nici na wzor by pasowaly do starych. Udział polimerazy DNA, helikazy DNA, ligazy, ATP azy. Synteza w punkcie inicjującym (helikaza DNA rozrywa wiazania wodorowe i łączy się z DNA, topoizomerazy rozkręcają spiralę, a białko HD utrzymuje nici w pozycji widelek replikacyjnych.

11. Rozrost - składnik wzrostu szczególnie w rozwoju zarodkowym i płodowym, aż do okresu pokwitania. Zwiększenie liczby kom. na drodze podziałów do pewnej stałej już ich liczby. Przerost - zwiększenie masy lub objętości kom, ale liczba kom wchodzących w nskał narządu jest stała. Związane z różnicowaniem (np. mięśnie szkieletowe trening). Akrecja - zwiększenie masy subst miedzykomórkowej (liczba i masa kom stała). W późniejszych fazach rozwoju płodowego i 1 okresie pozapłodowym.

Rodzaje populacji (grupa kom o podobnej charakterystyce wzrostu). 1. rozrastajace się - szybko się rozmnażające (tylko we wczesnych stadiach rozwoju zarodkowego, nowotwory we wczesnej fazie). 2. wzrastające - wzrost masy i obj. narządów do okresu pokwitania. Na poczatku szybkie rozmnazanie, nastepnie srednia wartosc przyrostu liczby komorek. 3. odnawiajaca się - populacja w dynamicznym stanie stacjonarnym, czesc kom. opuszcza populacje, a na jej miejsce inna grupa komorek drogą rozrostu. np. szpik, nablonki. 4.statyczna - nie dziela się, specjalizuja się i starzeja (np. ukl nerwowy, siatkowka, soczewka, mm. szkieletowe).

13. Miesnie - W organizmach wielokomórkowych istnieje wyspecjalizowana grupa komórek, które dają możliwość silnego kurczenia się, co umożliwia poruszanie się całego organizmu, jego części, a także prawidłowe funkcjonowanie ważnych dla życia narządów. Komórki te tworzą tkankę mięśniowa. Wszystkie tkanki mięśniowe pochodzą z mezodermy. Ze wzglądu na istotne zróżnicowanie budowy i pełnione czynności tkankę mięśniową dzieli się na: poprzecznie prążkowaną(mięśnie szkieletowe, mięsień sercowy), gładką. Niektóre elementy komórek mięśniowych określa się inaczej niż w pozostałych komórkach: błona komórkowa - sarkolema, cytoplazma - sarkoplazma, mitochondrium - sarkosom. siateczka śródplazmatyczna - siateczka sarkoplazmatyczna. Mięsień szkieletowy- zbudowany jest z równolegle ułożonych włókien mięśniowych, które są zespólniami (syncytiami) wielojądrzastymi, gdyż powstały w wyniku fuzji wielu mioblastów. Włókna maja 10-100 um średnicy i do 40 cm długości oraz zawsze obwodowe ułożone jądra. Organizacja mięśnia szkieletowego- Mięsień szkieletowy otoczony jest tkanka łączna zwaną namięsną, której pasma wnikają do wnętrza, rozdzielając włókna mięśniowe na pęczki. Tkanka łączna otaczająca pęczki nazywa się omięsną. Każde pojedyncze włókno mięśniowe otoczone jest blaszką zewn.(bł. podstawną zwaną też śródmięsną) z licznymi włóknami retikulinowymi. Tkanka łączna odgrywa w mięśniu bardzo ważną rolę - łączy włókna mięśniowe, prowadzi naczynia i nerwy oraz wiąże miesień z kością za pomocą ścięgien. Ścięgna zbudowane są głównie z włókien kolagenowych, które z jednej strony łączą się z okostną i kością, z drugiej zaś z integrynami sarkolemy włókien mięśniowych. Integryny z kolei łączą się z miolibrylami wewnątrz włókien mięśniowych. Wszystkie włókna mięśniowe otoczone są siecią naczyń włosowatych, Do każdego włókna dochodzi zakończenie nerwu ruchowego zwane płytką motoryczną lub połączeniem nerwowo-mięśniowym. Ogólna zasada budowy płytki motorycznej jest podobna do budowy synapsy nerwowej. Mediatorem jest tu acetylocholina. Jedno włókno nerwowe ruchowe może unerwiać od 1 do ok. 160 włókien mięśniowych. Grupa włókien mięśniowych unerwionych przez jedno włókno nerwowe nazywa się jednostką motoryczną. W mięśniach wykonujących ruchy mniej precyzyjne, np. w kończynie dolnej, jedno włókno nerwowe dochodzi do ponad 100 włókien mięśniowych. W mikroskopie świetlnym na przekrojach podłużnych widoczne jest poprzeczne prążkowanie włókien, co wynika z uporządkowanego układu prążkowanych mikrofibryl. Występują prążki ciemne (anizotropowe, czyli prążki A) oraz jasne (izotropowe, czyli prążki I). Miofibryle- tworzą pęczki, biegną równolegle do osi długiej włókna i wypełniają prawie całą komórkę. Mają ok. 1-2 um średnicy. Jednostka strukturalna miofibryli jest sarkomer czyli odcinek miofibryli między dwiema liniami Z. Linia Z przebiega przez środek prążka I. W skład sarkomeru wchodzi więc linia Z, połowa prążka I, prążek A, połowa prążka I i linia Z. W mikroskopie elektronowym w prążku A można zaobserwować jeszcze przejaśnienie zwane prążkiem H, a w nim linie M. Wszystkie te prążki i linie widoczne w mikroskopach świetlnym lub elektronowym są wynikiem charakterystycznego ułożenia miofilamentów, czyli włókienek budujących miofibryle. Wyróżnia się dwa rodzaje miolilamentów: miofilament cienki (aktynowy) ma ok. l urn długości i zbudowany jest z trzech białek - aktyny, tropomiozyny i troponiny. Aktyna G jest białkiem globularnym i łącząc się tworzy aktynę F, czyli aktynę fibrylarną. Dwie spiralnie skręcone aktyny F tworzą rdzeń miofilamentu cienkiego. Na ten aktynowy rdzeń nawinięte są fibryle tropomiozyny.. W pewnych odstępach przyczepiona jest globularna troponina. Białko to może się łączyć z jonami wapnia, co powoduje zmianę położenia tropomiozyny na aktynie. Ma to ważne znaczenie czynnościowe, ponieważ dzięki temu na aktynie odsłonięte zostają miejsca wiążące miozynę. Miofilament gruby(miozynowy), ma ok. 1,5 um długości i zbudowany jest z białka fibrylaarnego zwanego miozyną oraz białka C, które spaja cząsteczki miozyny. Każda cząsteczka miozyny zbudowana jest z dwóch łańcuchów ciężkich tworzących części wydłużone. Na jednym z końców tworzą się po dwie główki zbudowane z łańcuchów lekkich. Główki połączone są z resztą cząsteczki za pomocą szyjki, która może zmieniać położenie główki. Każda główka ma miejsce wiązania aktyny oraz ATP. Rdzeń miofilamentu grubego zbudowany jest ze skręconych łańcuchów ciężkich miozyny, a główki wystają na ze wietrz lego rdzenia. Cząsteczki miozyny w miofilamencie grubym są tak ułożone, że główki znajduje się jedynie na obu jego końcach. Uporządkowane położenie miofilamentów grubych w sarkomerze utrzymywane jest przez miomezynę tworzącą linie M. Miofilamenty cienkie występują w prążku I i A, a grube tylko w prążku AA. Miofilamenty cienkie zakotwiczone są w liniach Z. Połączenie to zachodzi dzięki alfa-aktynie i winkulinie. Miofilamenty grube połączone są także z liniami Z za pomocą bardzo delikatnych włókienek zbudowanych z białka titiny.. Ponadto w mięśniach występują także filamenty pośrednie desminowe, które pełnią bardzo ważną rolę w utrzymaniu spoistości miofibryli i ich ułożeniu. Włókienka desminowe oplatają całą miofibrylę, a dodatkowo jeszcze na wysokości linii Z tworzą gęstą sieć, która utrzymuje miofibrylę na równej wysokości. Włókienka desminowe przyczepiają się także do błony komórkowej. Dlatego też uważa się, że linie Z i utrzymująca je sieć desminowa są odpowiedzialne za automatyczny rozkurcz miofibryli. Każda miofibryla zakończona jest na obu końcach liniami Z, które łącza się z integrynami sarkolemy, a te z kolei z włóknami kolagenowymi ścięgien. Triada mięśniowa-tworzą ją kanalik T oraz dwie cysterny brzeżne. Kanaliki T są rurkowatymi wpukleniami sarkolemy przebiegającymi poprzecznie w stosunku do miofilamentów na granicy każdego prążka A i I. Utworzona więc zostaję w sarkoplazmie gęsta sieć kanalików docierającą do każdego sarkomeru. Obok każdego kanalika T biegną 2 cysterny brzeżne,które są wyspecjalizowaną częścią siateczki sarkoplazmatycznej gładkiej otaczającej wszystkie miofibryle. Cysterny brzeżne mają zdolność gromadzenia jonów wapnia dzięki pompie wapniowej wmontowanej w błonę cystern. Jony wapnia mogą być uwalniane do cytoplazmy przez kanały wapniowe, które otwiera depolaryzacja kanalików. Mechanizm skurczu mięśnia- Bodziec nerwowy w postaci uwolnionej w płytce motorycznej acetylocholiny powo­duje depolaryzację sarkolemy, w tym wszystkich kanalików T. Depolaryzja kanalików T powoduje otwarcie kanałów wapniowych cystern brzeżnych, prowadzać do tysiąckrot­nego wzrostu stężenia jonów wapnia w cytoplazmie. Jony wapnia łączą się z troponiną, która przemieszcza tropomiozynę, odsłania­jąc miejsca wiążące miozynę na aktynie. Obie główki miozyny rozkładają ATP, dzięki czemu wykonują naprzemienne ruchy i główki miozyny „kroczą" (jak nogi) po aktynie. W efekcie miofilamenty cienkie wsuwają się pomiędzy miofilamenly grube, co powoduje skracanie sarkomerów; skracają się leż lub zanikają prążek I oraz prążek II. Dzięki silnie rozgałęzionej triadzie zjawisko to przebiega jednocześnie we wszystkich sarkomerach wszystkich miofibryli całego włókna, powodując jego skurcz. Po depolaryzacji sarkolemy dochodzi do jej repolaryzacji, w tym także repolaryzacji kanalików T i zamknięcia kanałów wapniowych cystern brzeżnych. Pompa wapniowa wypompowuje jony wap­nia z sarkoplazmy do wnętrza cystern. Stęże­nie jonów wapnia w sarkoplazmie spada, tropomiozyna wraca na swoje miejsce, miozyna traci kontakt z aktyna i dzięki charaktery­stycznemu ułożeniu włókienek desminy do­chodzi do powrotu położenia miofilamentów cienkich względem grubych, czyli do rozkurczu sarkomerów i całego włókna. Inne składniki włókien mięśni szkieletowych- Poza. miofibrylami i triadami, we włóknach mięśniowych istotne znaczenie funkcjonalne mają także składniki związane z produkcją energii. Energia do skurczu może być dostarczona bezpośrednio jedynie z ATP. W mięśniach nie ma możliwości magazyno­wania ATP, ale pewna ilość energii może być magazynowana w formie szybko lub wolno dostępnej. Tworzenie ATP z ADP może nastę­pować szybciej dzięki przekazywaniu fosfo­ranów z fosfokreatyny, a wolniej z beztleno­wej glikolizy glikogcnu w mitochondriach. Podstawowa część energii wytwarzana jest w mitochondriach i pochodzi z fosforylacji tle­nowej dzięki wykorzystaniu metabolitów i tlenu krążących we krwi. W sarkoplazmie występuje mioglobina podobna w budowie i funkcji do hemoglobiny, która wiąże tlen. Mioglobina umożliwia więc komórce zdepo­nowanie pewnej ilości tlenu do szybkiego wykorzystania. Rodzaje włókien mięśni szkieletowych- Ze względów morfologicznych i funkcjonal­nych można wyróżnić trzy typy włókien mię­śniowych: Włóknu czerwone zawierają dużo mioglobiny (stad ich barwa), wiele mitochondriów i mniej miofibryli. Są to więc włók­na zaopatrzone w dobrze rozwinięty sy­stem wytwarzania energii, a tym samym przygotowane do dłuższej pracy. Włókna białe mają mniej mioglobiny i mitochondriów, a więcej miofibryli. Włókna te kurczą się szybko i efektywnie, ale też szybko się męczą ze względu na słabiej rozwinięty mechanizm pozyskiwa­nia energii. Włókna pośrednie maja budowę i cechy pośrednie obu opisanych typów. Mięsień sercowy- Włókna mięśnia sercowego tworzą przestrzenną sieć, tzn. przeplatają się wzajemnie, łączą się i rozdzielają. Każde włókno składa się z komórek. Komór­ka jest fragmentem włókna oddzielonego dwiema wstawkami, które w mikroskopie) optycznym można uwidocznić jedynie za po­moce specjalnych barwień, np. solami srebra. Komórki mięśnia sercowego mają ok. 100 um długości, są poprzecznie prażkowane z jednym lub dwoma centralnie położonymi jądrami. Tkanka łączna otacza włókna, tworząc dobrze unaczynioną, deli­katną śródmięsną. Struktura wewnętrzna komórek- struktura komórek mięśnia sercowego jest podobna do struktury włókien mięsni szkieletowych. Miofibryle są mniej liczne, układają ię bardziej obwodowo. Pewne różnice obserwuje się w budowie triady mięśniowej. Kanaliki T są dłuższe i przebiegają na wysokości linii Z. Siateczka sarkoplazmatyczna jest słabiej rozwinięta i obok kanalików T najczęściej wytwarza tylko jedną cysternę końcowa. Dlatego powstaje układ zwany diadą. Mięsień sercowy pracuje w sposób ciągły, ma zatem olbrzymie zapotrzebowanie energetyczne, energia ta tworzona jest w mitochondriach, które zajmują prawie połowę objętości komórki. Podstawowym materiałem energetycznym są trójglicerydy, które często obserwuje się w postaci drobnych kropli lipidowych. W okolicy jądra znajdują się aparat Golgiego i małe ziarna wydzielnicze. Ziarna występują przede wszystkim w komórkach prawego przedsionka i zawierają przedsion­kowy czynnik natriuretyczny (ANF), który zwiększa wydalanie sodu i wody w nerkach, czyli działa antagonistycznie w stosunku do aldosteronu i hormo­nu antydiuretycznego(ADH). Wstawki- Wstawki są najbardziej charakterystyczną strukturą mięśnia sercowego. Są one dobrze widoczne w mikroskopie elektronowym, a w mikroskopie świetlnym jedynie dzięki specjalnym barwieniom. Wstawki są złożonymi połączeniami międzykomórkowymi łączącymi komórki we włókna. We wstawkach wyróżnia się część poprzeczną(biegnącą poprzecznie do przebiegu miofibryli, zawsze w linii Z) oraz podłużną (biegnąca równolegle do miofibryli). W czę­ściach poprzecznych występują połączenia będące mechanicznym zespoleniem komórek. Są to plamki przylegania (desmosomy) i stre­fy przylegania (łączące miofibryle sąsiednich komórek). W częściach podłużnych występują głównie połączenia typu nexus umożliwiające przekazywanie jonów między komórka­mi. Ma to duże znaczenie dla jednoczesnego skurczu wszystkich komórek we włóknie. Unerwienie i układ bodźcowo-przewodzący. Mięsień sercowy może sam generować skur­cze dzięki obecności wyspecjalizowanych komórek układu bodźcowo-przewodzącego. Komórki te tworzą węzeł zatokowo-przedsionkowy i węzeł przedsionkowo-komorowy, z którego odchodzą komórki w postaci pęcz­ków rozgałęziających się dalej w pęczki Hisa przechodzące do mięśnia komór. Pęczki Hisa zbudowane są z zespołów komórek tworzą­cych włókna Purkiniego. Impulsy generuje węzeł zatokowo-przedsionkowy, dalej pobu­dzenie, dzięki włóknom Purkiniego, rozchodzi się po całym sercu, powodując jego rytmiczne skurcze. Układ wegetatywny unerwiający ser­ce może jedynie przyspieszać lub hamować ten rytm, ale nie może go generować. Włókna Purkiniego są zbudowane z ko­mórek podobnych do włókien mięśnia serco­wego. Komórki te mają większa średnicę, za­wierają dużo ziaren glikogenu oraz niewiele obwodowe ułożonych miofibryli. Mięsień gładki- Komórki mięśni gładkich są wrzecionowate i nic mają poprzecznego prążkowania. Otoczone są blaszka zewnętrzną (błoną podstawną) i siecią włókien retikulinowych odgrywających istotną rolę podczas rozkurczu komórek. Obok cech kurczliwości komórki mięśniowe gładkie mają właściwości fibroblastów i mogą produkować m.in. kolagen, elastynę oraz proteoglikany. Komórki mięśniowe gładkie mogą wystę­pować pojedynczo, ale najczęściej tworzą zwarte błony w ścianach np. naczyń, różnych przewodów, jelit i w macicy. Wytwarzają licz­ne połączenia typu nexus i są słabo unerwio­ne przez włókna wegetatywne. Uważa się, że komórki te kurczą się spontanicznie, a siła skurczu zależy od hormonów lub układu ner­wowego. Bogato unerwione i precyzyjne w skurczu są tylko nieliczne mięśnie gładkie, np. tęczówki oka. Komórki mięśniowe gładkie mają 20-500 um długości, centralnie położone, wydłużone jądro i skupione obok jądra organella komórkowe (aparat Golgiego, siateczka sarkoplazmatyczna szorstka, wolne rybosomy i mitochondria). Nie mają triad, lecz wyspecjalizowany system błon gładkich pod sarkolemą. Miofilamenty tworzą krzyżującą się sieć pęczków. W skład tych pęczków wchodzą głównie miofilamenty cienkie i nieliczne miofilamenty grube. Miofilamenty cienkie zbudowane są z aktyny i tropomiozyny, a rolę troponiny przejmuje rozproszona w cytoplazmie kalmodulina. Miofilamenty grube zbudowane są z miozyny, ale główki miozyny występują tylko na jednym z końców filamentu. Mimo tych różnic ogólna zasada skurczu jest podob­na do skurczu w mięśniach szkieletowych i polega na przesuwaniu się główek miozyny na aktynie. Skurcz zapoczątkowany jest przez fosforylację główek miozyny przez kinazę miozynową. Enzym ten może być ak­tywowany przez kalmodulinę (impulsy nerwo­we zwiększają koncentrację wapnia cytoplazmatycznego przez otwarcie kanałów wapnio­wych, co aktywizuje kalmodulinę) lub cAMP (np. estrogeny aktywujące cyklazę adenylową). Cechą charakterystyczną komórek mię­śniowych gładkich są ciałka gęste występujące w cytoplazmie lub płytki mocujące (podobne do ciałek gęstych) przyłączone do sarkolemy. Są one, podobnie jak linie Z w mięśniach poprzecznie prążkowanych, zbudowane z alfa-aktyniny i są miejscami przy­czepiania się miofilamentów cienkich i filamentów pośrednich. Po­nadto w komórkach mięśniowych gładkich występują włókienka pośrednie desminowe. Odmiana komórek mięśniowych gładkich są ko­mórki mioidalne (np. w letniczkach doprowa­dzających ciałek nerkowych), które zatraciły właściwości kurczliwe i pełnią inną rolę. Z kolei komórki mioepitalialne (np. w odcinkach wydzielniczych gruczołów) są pochodzenia ektodermalnego i mają silne właściwości kurczliwe. Właściwości kurczliwe są także charakterystycz­ną cechą miofibroblastów (pojawiających się w dużej liczbie w bliznach łącznotkankowych) oraz pericytów (występujących w ścianie drob­nych naczyń krwionośnych). Regeneracja tkanek mięśniowych- Komórki mięśnia sercowego nigdy się nie regenerują. Uszkodzenie, np. po zawale serca, prowadzi jedynie do wytworzenia łącznotkankowej blizny upośledzającej funkcję mięśnia sercowego. Mięśnie szkieletowe mogą się regenero­wać dzięki obecności komórek satelitarnych. Normalnie są to nieaktywne mioblasty otaczające włókna mięśniowe, widoczne jedynie w mikroskopie elektro­nowym. Z komórek tych może powstawać syncytium i mogą odtwarzać się włókna mięśniowe. Komórki mięśniowe gładkie także maja możliwości regeneracyjne, ponieważ po­zostałe nieuszkodzone komórki mogą się dzielić mitotycznie.

14. Komórki nerwowe- DendrytySą częściami postsynaptycznymi, co oznacza, że dochodzą do nich aksony innych komórek nerwowych tworzących synapsę.. Neurotubule mają uk­ład uporządkowany, rozmieszczone są rów­nolegle do długiej osi wypustki. Znacznie mniej jest neurofilamentów, które leżą poje­dynczo. Akson jest pojedynczą wypustką, której długość może wynosić do 1,5 m. Na całej swej długości ma stałą średnicę. Nieliczne boczne odgałęzienia (kolateralia) odchodzą od aksonu pod kątem prostym. Dopiero one się rozgałęziają, tworząc tak zwane drzewko końcowe (telodendron), którego elementy wchodzą w skład synaps. Miejsce wyjścia neurytu z perikarionu nazywa się wzgórkiem aksonalnym W ośrodkowym układzie nerwowym osłonka rdzenna (mielinowa) jest produktem oligodendrocytów. Wypustki cylo­plazmatyczne tych komórek owijając się spi­ralnie wokół aksonu tworzą osłonkę złożoną z wielu blaszek. We wczesnym okresie roz­woju osobniczego między blaszkami wystę­puje cytoplazma, która zanika w 12 r.ż. Licz­ba warstw w osłonce jest różna, ale szerokość blaszek stała. Pod względem chemicznym osłonka mielinowa jest tworem białkowo-lipidowym. Osłonka rdzenna nie jest ciągła, lecz skła­da się z segmentów. Każdy z nich mielinizuje odrębna komórka gleju. Segmenty oddzie­lone są odcinkami bezmielinowymi, zwany­mi przewężeniami Ranviera (węzłami Ranviera). W pobliżu węzła zanikają po­szczególne blaszki osłonki, w związku z tym włókno osiowe okryte jest tu tylko aksolemą. Segmenty między przewężeniami Ranviera noszq nazwę międzywęźli. W obwodowym układzie nerwowym włókna nerwowe aż do najdrobniejszych roz­gałęzień okryte sq oslonką zwaną neurolemą (osłonką Schwanna). Włókna o średnicy przekraczające l mm mają dodatkowq osłonkę leżącą pod neurolemą. Jest to osłonka rdzenna (mielinowa). Obydwie otoczki są wytworem komórek Schwanna (lemocytów). Każdy lemocyt wytwarza osłonkę na wysoko­ści tego odcinka aksonu, do którego przylega. Ten fragment włókna nazywa się międzywęźlem, a między nimi znajdują się przewężenia Ranviera. Najdłuższe międzywęźla mają grube włókna nerwowe. Osłonka Schwanna powstaje pierwsza. Wspomaga ona swoim metabolizmem wypu­stkę komórki nerwowejSynapsa- Jest to połączenie czynnościowe, w którym następuje przekazywanie impulsu nerwowego z jednej komórki nerwowej do drugiej. Ze względu na sposób przekazywania bodźców synapsy dzieli się na: • chemiczne, • elektryczne. W każdym połączeniu synaptycznym wyróżnią się dwie części: presynaptyczną (przedsynaplyczną) i postsynaptyczną (zasynaptyczną). W synapsie chemicznej odci­nek prcsynaptyczny to kolbkowato rozdęte końcowe rozgałęzienie aksonu. Zawiera ono mitochondria, neurotubule oraz charakterys­tyczne liczne pęcherzyki synaptyczne z neuromediatorami. Klasycznymi neuroprzekaźnikami są serotonina, noradrenalina, dopamina, acetylocholina, a także duża grupa peptydów (motylina, VIP, somatostatyna, endorfina). W błonie pęcherzyków znajdują się białka biorące udział w procesie egzocytozy, są to synaptofizyna i synaptotagmina. Odcinek postsynaptyczny to błona ota­czająca perikarion, dendryt lub akson. W od­cinku tym pod błoną występują drobne filamenty, tworząc rąbek postsynaptyczny. Na powierzchni błony natomiast, znajdują się re­ceptory wiążące mediatory. Obie części synapsy oddziela szczelina synaptyczna wypełniona mostkami utworzo­nymi z kadheryn obu błon. Ułatwiają one umocowanie części pre- do postsynaptycznej. Po dojściu impulsu nerwowego do części presynaptycznej błony pęcherzyków synap­tycznych łączą się z aksolemą. Neuromediator w wyniku egzocytozy przedostaje się przez szczelinę do błony postsynaptycznej, gdzie reaguje z odpowiednimi dla siebie re­ceptorami, które otwierają kanały jonowe. W synapsach pobudzających powoduje to przepływ jonów i powstanie impulsu ner­wowego, czyli depolaryzacji. W synapsach hamujących otwierają się kanały chlorowe i napływające do komórki jony chlorowe wy­wołują hiperpolaryzację, czyli zmniejszają wrażliwość komórki na bodźce pobudzające. W synapsie elektrycznej wskutek zredu­kowania szczeliny synaptycznej, błony oby­dwu biegunów stykają się ze sobą.Ten rodzaj synaps ma charakter połączenia typu nexus. Tkanka glejowa-, dwa podstawowe rodzaje gleju różnią­ce się histogenezą: • neuroektodermalny (neuroglej), • mezodermalny (mezoglej). Charakterystyczne i typowe wyłącznie dla gleju są w ośrodkowym układzie nerwo­wym cztery typy komórek: • astrocyty (komórki gwiaździste), • oligodendrocyty (komórki skąpowypustkowe), • ependymocyty (komórki wyściółki), • komórki mezogleju (mikroglej). Typowe i charakterystyczne dla obwodo­wego układu nerwowego są natomiast: • komórki satelitarne (amficyty), • lemocyty (komórki Schwanna). Glej ośrodkowego układu nerwowego: Astrocyty to największe komórki glejowe w ośrodkowym układzie nerwowym. W za­leżności od położenia, struktury i funkcji dzieli się je na: Astrocyty protoplazmatyczne są więk­sze, mają bardzo gęstą sieć krótkich grubych wypustek przylegających do ścian naczyń krwionośnych, ciał komórek nerwowych lub opony miękkiej. Zlokalizowane są przede wszystkim w istocie szarej. Astrocyty włókniste są mniejsze i mają mniej wypustek wypełnionych licznymi gliofilamentami. Układają się one wokół jądra tworząc sieć, a w obrębie wypustek równole­gle pęczki. Astrocyty te występują przede wszystkim w istocie białej. Niezależnie od typu astrocyty charaktery­zują się nieregularnym kształtem, odchodzą od nich promieniście we wszystkich kierun­kach silnie rozgałęziające się wypustki. W obrębie wypustek występują swoiste filamenty pośrednie - gliofilamcnty zbudowane z białka kwaśnych włókienck glejowych oraz wimentyny. Wypustki astrocytów tworzą sieć, będącą szkieletem ośrodkowego układu nerwowego (oba rodzaje tych komórek Łączą się ze sobą wypustkami z połączeniami typu nexus i przylegania). W oczkach tej sieci zawieszone są elementy komórek nerwowych. Układ wypustek astro­cytów w okolicach naczyń śródmózgowych i na powierzchni mózgu jest morfologicznym potwierdzeniem ich udziału w mechanizmach barierowych, a co za tym, idzie w transporcie substancji do neurocytów. Pełnią także ważną rolę w zabezpieczeniu przewodnictwa i recep­cji bodźców oraz wykazują pewne możliwo­ści reparacyjne (wypełnianie ubytków tkanko­wych, np. po zniszczeniu neuronów). Oligodendrocyty (komórki skąpowypustkowe) mają takie samo pochodzenie jak astrocyty, a ich wyodrębnienie stało się możliwe dzięki zastosowaniu impregnacji solami sre­bra, co pozwoliło uwidocznić ciało komórki wraz z wypustkami. Są to najliczniejsze ko­mórki glejowe. Cechą charaktery styczną oligodendrocytów jest to, że mają niewielką liczbę cienkich i delikatnych wypustek zakoń­czonych kolbkowatymi zgrubieniami przy­legającymi do komórek nerwowych lub do mielinowych osłonek włókien nerwowych. W mikroskopie elektronowym wi­doczna jest charakterystyczna cecha oligodendrocytów - ścisły kontakt ich cytoplazmy z osłonkami mielinowymi włókien nerwowych. Podstawową funkcją gleju skąpowypustkowego jest wytwarzanie osłonek mielinowych oraz udział w metabolizmie komórki nerwowej. Ependymocyty (komórki wyściółki) maja cechy komórek nabłonkowych. Nie spoczywa­ ją jednak (jak inne komórki nabłonkowe) na błonie podstawnej, lecz wytwarzają wypustki. Komórki te pokrywają ściany układu komoro­wego mózgowia oraz kanału środkowego rdzenia kręgowego. Komórki wyściółki mogą być spłaszczone, sześcienne lub cylindryczne. Cechą charakterystyczną, typową wyłącznie dla komórek sześciennych i cylindrycznych, jest obecność mikrokosmków na powierzchni zwróconej do światła komór. Między mikrokosmkami występują rzęski (obfite w życiu płodowym i mniej liczne u ludzi dorosłych). W układach wielowarstwowych tylko warstwa zwrócona do światła komór ma mikrokosmki. Za pośrednictwem komórek wyściółki od­bywa się transport produktów metabolizmu tkankowego z mózgu do plynu mózgowo-rdzeniowego. Ependymocyty biorą udział w tworzeniu bariery płyn mózgowo-rdzeniowy-mózg. Mezoglej (mikroglej lub komórki Hortegi) ma pochodzenie mezodermalne i występu­je praktycznie we wszystkich strukturach ośrodkowego układu nerwowego, przy czym liczniej w istocie białej niż w istocie szarej u noworodków, a u dorosłych odwrotnie. Ko­mórki mikrogleju są najmniejsze spośród wszystkich komórek glejowych. Kształt zależy od liczby wypustek cytoplazmatycznych. Przy zastosowaniu metod immunocytochemicznych okazało się, że komórki te mają silnie rozbudo­wane delikatne wypustki i tworzą zespoły wy­stępujące w obrębie całego mózgu. Funkcja mikrogleju ujawnia się w stanach pa­tologicznych, np. po uszkodzeniu ośrodkowe­go układu nerwowego, i jest związana ze zdolnością tych komórek do migracji i wła­ściwości żernych. Komórki mikrogleju to makrofagi centralnego układu nerwowego. Mają one identyczne pochodzenie i pełnią podobną funkcję jak pozostałe makrofagi tkankowe. Glej obwodowego układu nerwowego- Komórki satelitarne (amficyty) tworzą to­rebkę wokół komórek nerwowych zwojów czaszkowych i międzykręgowych. Pełnią rolę podobną do astrocytów w ośrodkowym ukła­dzie nerwowym. Torebka ta bardziej zwarta w zwojach rdzeniowych i współczulnych, a mniej szczelna w obrębie zwojów przywspółczulnych tworzy rodzaj bariery dla ko­mórek zwojowych. Ich funkcja polega na two­rzeniu płaszcza jonowego wokół pobudliwej komórki nerwowej oraz regulacji transportu substancji do komórek nerwowych zwoju. Lemocyty, czyli komórki Schwanna wchodzą w skład nerwów obwodowych za­równo somatycznych, jak i wegetatywnych. Otaczając włókna nerwowe tworzą osłonkę o charakterze mielinowym lub bezmielinowym. Są to komórki różnej wielkości i w miejscu łączenia się z innymi lemocytami wytwarzają wypustki zazębiające się palczasto. Wielkość komórek zależy od średnio otaczających je włókien. Zadaniem lemocytów jest tworzenie osłonki, która zapewnia prawidłowe funkcjonowanie włókien nerwowych. Polega to na udziale w metabolizmie włókien, a także zdolności wytwarzania osłonki mielinowej. Bardzo ważną rolę speł­niają komórki Schwanna w procesie regeneracji włókien nerwowych. Możliwość pochłaniania produktów rozpadu włókna, jak i jego osłonek upadabnia je do mikrogleju. Komórki te mogą tworzyć również zrąb umożliwiający regenerację włókien.

12. Odpowiedz immunologiczna

Antygeny - substancje które maja zdolnosc do wywolania przeciw sobie odpowiedzi immunologicznej, zdolnosc do swoistej reakcji z immunoglobulinami. Determinanty antygenowe - fragmenty antygenu, które wiazane sa przez przeciwciala lub receptory limfocytów T. Na jedna czasteczke antygenu, może być wiele determinant. Interleukiny - subst. uwalniane przez limfocyty i mikrofagi (stymulują limfocyty do różnicowania w kom. efektorowe. Kom docelowa - ma antygeny, jest obiektem ataku przeciwcial lub limfocytów Tc. Limfokiny - uwalniane przez limfocyty w kontakcie z antygenem. Są mediatorami odp. typu komórkowego. Monokiny - przez monocyty i makrofagi w trakcie odp. immunologicznej. Przeciwciala - subst białkowe, zdolne do swoistego łączenia się z antygenem. Rozwój zdolności do odpowiedzi immunologicznej - prekursory limfocytów w ż. płodowym w ścianie pęcherzyka żółtkowego, później do wątroby, następnei szpiku. Nabycie kompetencji w grasicy (limfocyty T ->odp typu kom), lub szpiku (B - odpowiedz typu humoralnego).

Odpornosc nieswoista - wiaze się z wystepowaniem naturalnych barier ochronnych dla czynników chorobotwórczych (naskórek, nabłonek, ukł pokarmowy, oddechowy) i mechanizmami fizjologicznymi np. niskie pH na powierzchni skóry, przez pot, bakteriobójcze składniki wydzielin (lizozym), łzy, wydzielina nosa, ślina, kaszel, wymioty, kichanie, fagocytoza niespecyficzna - niewybiórcze pochłanianie przez kom żerne (makrofagi, granulocyty obojętnochłonne, kwasochłonne).

Typy odpowiedzi immunologicznej: W odpowiedzi humoralnej realizowanej przez limf. B tylko niektóre antygeny bakteryjne (tzw. T-niezależne) są rozpoznawane przez te komórki. Produkują one przeciwciała klasy IgM. Zaletą tego procesu jest szybkość pojawiania się przeciwciał a wadą ich niskie stężenie. W odniesieniu do większości antygenów tzw. T-zależnych uruchomienie produkcji przeciwciał wymaga współpracy kom. prezentujących antygen, limf. Th, limf. B. Kom. APC wychwytują antygen konwencjonalny który po częściowej degradacji przyłączany jest do własnego antygenu klasy II a powswtały kompleks jest nast. deponowany na powierzchni i prezentowany limf. Th. Pobudzone limf. Th aktywują limf. B. Immunoglobuliny są to substancje białkowe produkowane w odpowiedzi na wprowadzony antygen i wykazująceb zdolność swoistego łaczenia się z nim i jego eliminacji w fazi wykonawczej odpowiedzi humoralnej. Immunoglobulina o określonej swoistości nosi nazwę przeciwciała. Wyróżniamy 5 klas immunoglobulin: IgA, IgD, IgE, IgG, IgM. Każda zawiera odcinki wiążące antygen Fab i fragment Fc którym może przyłączać się do receptorów błonowych określonych kom. ukł. odpornościowego. Odpowiedż komórkowa wymaga rozpoznania antygenu przez limf. T. W tym przypadku rolę prezentera antygenu spełniaja zakażone kom. które przedstawiają go w kompleksie z własnym MHC klasy I. Następuje przekształcenie limf. T w limf. Tc produkujące limfokiny 2 i interferon. W fazie wykonawczej limf. Tc przylega do niszczonej kom. i jego aparat Golgiego wydziela perforyny które tworzą otwarte kanały powodujące niekontrolowany przepływ jonów i śmierć kom. Część długo żyjących uczulonych limf. T i limf. B pełni rolę kom. pamięci dziąki którym ponowne zetknięcie się ustoju powoduje szybką i silną odpowiedż immunologiczną.

Etapy odpowiedzi immunologicznej: faza indukcji - kom immunologicznie kompetentne łączą się z antygenem i rozrastają się (proliferują). Kooperują z makrofagami i innymi populacjami limfocytów. 2. faza efektorowa - liczne, nowo wytworzone kom efektorowe odpowiadaja na antygen (limfocyty B - przeciwciala, limfocyty T - łączą się z antygenem i wywołuja limfokiny).

15. tk nablonkowa

Tk. nabł. Wyróżnia się dwa rodzaje nabłonków: nabłonki pokrywające lub wyściełające oraz nabłonki gruczołowe. Nabłonki mogą pochodzić ze wszystkich trzech listków zarodkowych: ekto-, mezo- i endodermy. Nabłonek pochodzenia mezodermalnego, wyściełający naczynia krwionośne i limfatyczne, nazywa się śródbłonkiem, a wyściełający jamy ciała (np. jamy otrzewnej) — nabłonkiem surowiczym. Nabłonek pochodzenia ektodermalnego wyścieła jamy ośrod­kowego układu nerwowego i nazywa się wyściółką. Główne funkcje nabłonków polegają na: 1) mechanicznej ochronie tkanek leżących pod nabłonkiem (np. nabłonek skóry pokrywający ciało); 2) izolowaniu różnych środowisk od siebie, dzięki czemu zachowane są różnice chemiczne i fizyczne między tymi środowiskami.3) wchłanianiu (absorpcji) różnych związków chemicznych i gazów. Jest to podstawa przyswajania substancji odżywczych i wymiany gazowej i odbywa się dzięki wykorzystaniu transportu przez błony; 4) wydzielaniu (secretio) licznych związków chemicznych, produkowanych lub modyfikowanych w komórkach nabłonkowych, w tym także polipep-tydowych antybiotyków nazywanych defenzynami oraz cytokin (czynników wzrostu i różnicowania) pobudzających rozmnażanie i różnicowanie ko­mórek. BŁONA PODSTAWNA- Nabłonki znajdują się na podłożu tkanki łącznej właściwej, z którą się łączą przez wyspecjalizowaną strukturę zwaną błoną podstawną. Za pomocą błony podstawnej nabłonek: 1) łączy się z podłożem mechanicznie, co jest szczególnie ważne dla nabłonków, na które działają siły mechaniczne, jak np. naskórek; 2) transportuje substancje odżywcze i metabolity do i z tkanki łącznej. Jest to sposób odżywiania nabłonka, który nie ma naczyń krwionośnych (wyjątek stanowi unaczyniony nabłonek prążka naczyniowego narządu ślimaka); 3) zachowuje kształt swoich komórek. W pełni wykształcona błona podstawną składa się z trzech warstw: blaszki jasnej, blaszki gęstej oraz warstwy wlókienek kolagenowych lub warstwy siateczkowej . W skład blaszki jasnej wchodzą subtelne wypustki podstawnej powierzchni komórek nabłonkowych oraz makrocząsteczki glikoprotein — laminin, które są wytwarzane przez te komórki. Znajdują się tu także białka — nidogen mininę z kolagenem typu IV), białko BM-40 i fibuliny. W tej blaszce znajdują się także proteoglikany, a głównie perlekan i agryna. Blaszka gęsta składa się z kolagenu typu IV. Między cząsteczki tego kolagenu, które układają się w regularną sieć, wnikają fibrylarne makrocząsteczki zbudo­wane z kolagenu typu VII nazywane wlókienkami kotwiczącymi, które mechani­cznie przytwierdzają błonę podstawną i nabłonek do tkanki łącznej podłoża. Kolagen i fibronektyna są wytwarzane przez komórki tkanki łącznej. Błona podstawną może mieć różną grubość i budowę w zależności od rodzaju nabłonka.

Struktury powierzchni kom nabl - W celu wykonywania funkcji wchłaniania, transportu i oddzielania od siebie różnych środowisk komórki nabłonkowe wykształcają na swoich powierzch­niach: wolnej, bocznych i podstawnej specjalistyczne struktury. Powierzchnie komórek nabłonka, a szczególnie wolną powierzchnię, pokrywa warstwa białek i oligosacharydów, wytwarzająca glikokaliks (ryć. 3.2). Na powierzchni wolnej komórki nabłonkowe wykształcają wypustki w postaci mikrokosmków, rzęsek, stereocylii lub kinetocylii. Na powierzchniach bocznych wytwarzają one spec­jalistyczne połączenia, które spajają komórki między sobą oraz mogą służyć przenikaniu jonów i cząsteczek między sąsiadującymi komórkami. Wreszcie na powierzchni podstawnej komórki nabłonkowe mogą wytwarzać wgłobienia oraz struktury spajające je z podłożem — hemidesmosomy (półdesmosomy). Mikrokosmki są wypustkami cytoplazmy na wolnej powierzchni komórek wielu rodzajów nabłonków—pełniących funkcję wchłaniania, np. nabłonka jelita czy nabłonka kanalików I rzędu nerki. Ich długość w tych nabłonkach waha się od 0,5 do 1,0 am, szerokość — ok. 0,1 urn, a liczba na wolnej powierzchni jednej komórki może dochodzić do 3000. W innych rodzajach nabłonków wymiary mikrokosmków mogą być kilkakrotnie większe. Mikrokosmki zwiększają wydatnie powierzchnię chłonną komórki. Pojedynczy mikrokosmek otacza błona komórkowa (ryć. 6.3; 6.5). Rdzeń mikrokosmka jest zbudowany z pęczka ok. 30 równoległych do siebie i do osi długiej mikrokosmka mikrofilamentów aktynowych. Koniec cytoplazmatyczny pęczka kończy się w siateczce granicznej (część wierzchołkowa komórek). Makrocząsteczki miozyny I i kalmoduliny (białka wiążącego jony Ca) tworzą kompleksy przylegające do błony komórkowej bocznych powierzchni mikrokos­mków i oddziałują z mikrofilamentami aktynowymi. Dlatego mikrokosmki mogą wykonywać ograniczone ruchy zgodnie z mechanizmem ślizgowym, jak w mięśniu. Mikrofilamenty aktynowe przesuwają się względem związanych z błoną kompleksów miozyna I-kalmodulina. Na powierzchni komórek nabłon­ka wyściełającego przewód najądrza oraz komórek zmysłowych przedsionka i ślimaka (w uchu wewnętrznym) znajdują się szczególnie duże mikrokosmki, nazywane stereocyliami. Rzęski i witki- Rzęski są ruchomymi wypustkami niektórych rodzajów komórek nabłonkowych, np. w nabłonkach wyściełających jajowód lub tchawicę. Za­zwyczaj mają długość 5—10 urn i szerokość o k. 0,2 urn, a ich liczba na wolnej powierzchni jednej komórki nabłonkowej może dochodzić do 300. Ogólna powierzchnia urzęsionych nabłonków u człowieka wynosi ok. 0,6 m². Witki mają długość do 80 urn i występują zazwyczaj jako pojedyncze struktury, nadające ruch plemnikom. Budowa rzęsek i witek jest podobna. Otoczone są błoną komórkową i zawierają cytosol. Aparat ruchowy rzęski jest położony w jej części środkowej i nosi nazwę aksonemy. Aksonema jest zbudowana z 9 par częściowo połączonych z sobą mikrotubuli, które się układają promieniście, tworząc walec. W środku walca znajdują się jeszcze dwie mikro-tubule nie połączone z sobą (ryć. 6.4). Daje to charakterystyczny układ mikrotubuli w aksonemie: 9 par + 2 mikrotubule. Obwodowe pary mikrotubuli są z sobą powiązane białkiem — neksyną. Wzdłuż par mikrotubuli, w odstępach 20 nm, znajdują się ramiona — dyneiny — białka motorowego mającego aktywność ATP-azy. Od par mikrotubuli odchodzą promieniście, ku środkowi, aksonemy białkowe struktury przypominające wyglądem szprychy. Aksonema zagłębia się do cytoplazmy i łączy się z ciałkiem podstawowym (kinetosomem). W miejscu połączenia do par mikrotubuli dodawana jest jeszcze jedna mikrotubula, która, która tworzy trójkę mikrotubuli. Rola ciałka podstawowego polega na przyspieszaniu polimeryzacji dimerów tubuliny a i b oraz wytwarzamiu mikrotubuli aksonemy. Prawdopodobnie bierze ono także udział w synchronizacji wielu rzęsek. Ruch rzęsek i witek odbywa się według mechanizmu ślizgowego. Białko motorowe — dyneina (ATP-aza) ślizga się wzdłuż sąsiednich par mikrotubuli. Ponieważ sąsiednie pary mikrotubuli są powiązane z sobą neksyną, a ich podstawa jest ustalona w ciałku podstawowym, ruch ślizgowy dyneiny względem pary mikrotubuli powoduje zginanie rzęski lub witki. Rzęski wykonują ok. 20 ruchów na minutę, prędkość ich zakończeń dochodzi do 500 |-im sekundę. Odmianą rzęsek są kinetocylia znajdujące się na powierzchni komórek zmysłowych przedsionka. Wiele rodzajów komórek ma pojedyncze rzęski, o budowie aksonemy 9 par + O mikrotubuli. Takie rzęski mają pituicyty, komórki zwojowe mózgu, nerki, trzustki, serca, naskórka, tkanki łącznej właściwej, chrząstki i wątroby. Ich znaczenie nie jest znane, chociaż się przypuszcza, że są one wyrazem zakończenia aktywności podziałowej przez komórkę.

Połączenia między kom nabłonkowymi: połączenia zamykające, połączenia przylegające i połączenia komunikujące jonowo-metaboliczne. Połączenia zamykające- obwódka zamykająca. Jest to szczelne połączenie między sąsiednimi komórkami nabłonkowymi, biegnące wzdłuż obwodu komórek i nieprzepuszczalne dla jonów i cząsteczek. Występuje w nabłonkach, których funkcja polega na wchłanianiu. W ten sposób jest uruchamiany transport przez błony i cytoplazmę komórek nabłonkowych Połączenia tego typu występują w nabłonkach szczelnych pęcherza moczowego, zapobiegając ucieczce wody tkankowej do hipertonicznego moczu. Szczelność połączenia zamykającego wynika z częściowej fuzji błon komórek przylegających do siebie. Fuzja błon jest dodatkowo wspomagana przez białka błonowe tworzące rodzaj sznurów równoległych do powierzchni nabłonka. Połączenia zamykające znajdują się w wierzchołkowych częściach komórek nabłonka i biegną wzdłuż bocznych ścian komórki. Połączenia przylegające są typem połączeń komórek bardzo opornych na rozrywanie. Występuje zatem przede wszystkim w nabłon­kach, które są poddawane dużym siłom mechanicznym, jak naskórek, nabłonek pochwy szyjki macicy. Występują także między komórkami innych tkanek, np. mięśnia sercowego. Połączenia przylegające występują w trzech postaciach, jako obwódki przylegania, desmosomy, czyli plamki przylegania, oraz hemidesmosomy. Obwódki przylegania- Są rodzajem połączenia między komórkami nabłonka biegnącym wzdłuż ich bocznych powierzchni, w części wierzchołkowej komórek. Jednak poniżej poł. Zamykających. W obrębie połączenia .błony komórkowe znajdują się w odległości ok. 50 nm od siebie. W przestrzeni między błonami znajduje się glikoproteina—kadheryna(rodzaj białka śródbłonowego), która łączy błony komórkowe przylegających do siebie komórek. Cząsteczki kadheryny niejako ,,zszywają” komórki w miejscu połączenia. Wzdłuż połączenia cytoplazma każdej łączącej się komórki jest zagęszczona, a na obrzeżu zagęszczenia biegną pęczki włókienek aktynowych. Te ostatnie odgrywają ważną rolę w modulowaniu kształtu błony nabłonkowej. Powodują powstawanie rynienek, cewek i pęcherzyków nabłonkowych. Desmosomy czyli plamiki przylegania- Są połączeniami, w których błony przylegających komórek łączą się na ograniczonych, plamkowych powierzchniach, odgrywając rolę nitów. W obrębie połączenia-plamki błony komórek przylegających do siebie komórek znajdują się w odległości ok. 50 nm od siebie. W przestrzeni między błonami znajduje się glikoproteina- desmogleina(rodzaj białka śródbłonowego), łącząca błony przylegających do siebie komórek j zszywająca te błony z sobą. W desmosomie od strony cytoplazmy znajduje się krążek zbudowany z białka —desmoplakiny, do którego przylegają filamenty pośrednie typu I i II (cytokeratynowe), nazywane również tonofilamentami. Tonofilamenty biegną przez cytoplazmę ku desmosomom przeciwległych ścian komórek i stanowią składnik pasm włókienkowych, biegnących poprzez sąsiednie komórki nabłonka. Pasma takie wzmacniają mechanicznie nabłonek jako całość. Hemidesmosomy, czyli półdesmosomy. Znajdują się na podstawnych pow. komórek nabłonkowych i łącza się z blaszką podstawną. Hemidesmosom składa się z krążka zagęszczonej cytoplazmy od którego odchodzą tonofilamenty ku wnętrzu komórki j nie zidentyfikowane filamenty do blaszki jasnej błony podstawnej. Połłączenia komunikujące(nexus) jest najczęstszym typem połączeń między komórkami. Nazwa wywodzi się stąd, że przez to połączenie mogą przenikać jony(w postaci prądu jonowego) oraz związki drobnocząsteczkowe, o masie cząsteczkowej do 1500, rozpuszczalne w wodzie, prowadząc do komunika­cji miedzy komórkami. Przepływ jonów powoduje występowanie różnic potencjałów elektrycznych między komórkami i dlatego połączenia tego typu także nazywane są synapsami elektrycznymi.. Ten typ połączeń istnieje nie tylko między komórkami nabłonkowymi, lecz także między wielu innymi rodzajami komórek. Połączenia momunikujące mają najczęściej kształt pasm, biegnących wzdłuż bocznych ścian kom. W obrębie połączenia błony komorek łączących się leżą w odległości ok. 3 nm od siebie, a w ich skład wchodzą makrocząsteczki białka śródbłonowego—koneksyny. Jego cząsteczki tworzą kompleksy białkowe, zwane koneksonami. Konekson jest zbudowany z 6 podjednostek leżących w błonach komórkowych obu komunikających się kom. ma długość ok. 20 nm a w jego -środkowej części znajduje się kanał o średnicy ok. 1,5 nm. Transport przez połączenia komunikujące wymaga energii ATP i zależy od stężenia-Ca2+ i H+ w cytosolu. Zwiększenie stężenia tych jonów hamuje transport. Ten typ transportu jonów i związków chemicznych między komórkami ma szczególnie duże znaczenie w tkankach aktywnych elektrycznie. Połączenia komunikujące między komórkami mięśnia sercowego synchronizują skurcz tkanki jako całości, a połączenia takie między kom nerwowymi są szybkim sposobem rozchodzenia się pobudzenia. Powierzchnia podstawna-Na powierzchni podstawnej wszystkich komórek nabłonkowych znajdują się niewielkie wypustki cytoplazmatyczne, które zagłębiają się w blaszce jasnej błony podstawnej. Komórki nabłonkowe specjalizujące się w czynnym transporcie jonów"(przede wszystkim Na+)mają specjalnie ukształtowaną powierzchnię podstawną. Na tej powierzchni znajdują się liczne i długie wgłębienia i wybrzuszenia, w których leży wiele mitochondriów (np. kanalik I i II rzędu nerki kórki okładzinowe, komórki przewodów prążkowanych ślinianek i in.).Zwiększają powierzchnię transportu oraz ustawia źródła energii —mitochondria na szlaku transportu jonów. Klasyfikacja Nabłonków- Nabłonki klasyfikuje się na podstawie ich wyglądu na skrawkach histologicz­nych prostopadłych do ich powierzchni. Do klasyfikacji używa się dwóch kryteriów: a) kształtu komórek i jąder oraz b) liczby warstw komórek. Nabłonki składające się z komórek wydłużonych, leżących równolegle do ich powierzchni, noszą nazwę nabłonków płaskich. Komórki mające na przekroju kształt zbliżony do kwadratu wchodzą w skład nabłonka sześciennego, czyli kuboidalnego. Natomiast komórki wydłużone, leżące prostopadle do powierzchni, wchodzą w skład nabłonka walcowatego, czyli cylindrycznego. Jednak w rutynowych preparatach histologicz­nych nie widać granic komórek i dlatego nie można stosować w praktyce mikroskopowania kryterium kształtu komórek. Zamiast tego stosuje się kryterium kształtu jąder komórkowych. Nabłonek płaski ma jądra komórkowe owalne, wydłużone, leżące równolegle do powierzchni. Nabłonek sześcienny ma jądra komórkowe okrągłe, a nabłonek walcowaty — jądra owalne, wydłużone, leżące prostopadle do powierzchni. Nabłonki składające się z jednej warstwy komórek są nazywane nabłonkami jednowarstwowymi, natomiast nabłonki składające się z kilku lub wielu warstw komórek nazywa się nabłonkami wielowarstwowymi. Nazwa — nabłonek wielowar­stwowy, wynikająca z kształtu komórek, pochodzi od kształtu powierzchniowej warstwy komórek. Jeśli zatem powierzchniowa warstwa nabłonka wielowarst­wowego składa się z komórek o jądrach wydłużonych, leżących równolegle do powierzchni, to nabłonek nazywa się nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, jeśli zaś jądra są okrągłe lub wydłużone (leżą prostopadle do powierzchni), nabłonek jest wielowarstwowy sześcienny lub walcowaty. Nabłonek jednowarstwowy płaski. Składa się z komórek, których jądra są grubsze niż cienka cytoplazma. Jest przystosowany do pełnienia funkcji filtracyj­nych, dializacyjnych, biernego transportu gazów (CO2;O2) oraz transportu substancji przez endo- i egzocytozę. Dlatego występuje w nerce, pokrywając kłębuszki nerkowe, wyścieła naczynia krwionośne i jamy ciała, czy też wchodzi w skład ścian pęcherzyków płucnych. Komórki tego nabłonka nie wykazują biegunowości ułożenia składników cytoplazmy. Nabłonek jednowarstwowy sześcienny. Składa się z komórek, których wysokość na przekroju jest równa szerokości. Nabłonek sześcienny pełni często funkcje wydzielnicze lub funkcje czynnego transportu jonów. Dlatego też składniki jego cytoplazmy mają ułożenie biegunowe. Pod jądrem, w części podstawnej komórki, są zgromadzone mitochondria, natomiast nad jądrem, w części wierz­chołkowej komórki, jest aparat Golgiego, siatka endoplazmatyczna oraz pęcherzy­ki wydzielnicze. Występuje w częściach wydzielniczych wielu gruczołów i w kanali­kach nerkowych. Komórki transportujące (pompujące) jony mają na wolnej powierzchni mikro-kosmki, a na podstawnej — wgłębienia. Mają także bardzo liczne mitochondria. Nabłonek jednowarstwowy walcowaty. Komórki tego nabłonka są wysokie i wyraźnie spolaryzowane w ułożeniu ich składników cytoplazmatycznych. Podłuż­ne jądra leżą bliżej podstawy komórek. Na ogół powyżej jąder znajduje się aparat Golgiego, większość siateczki śródplazmatycznej gładkiej oraz pęcherzyki wydziel­nicze i endocytarne, natomiast poniżej jąder znajduje się większość szorstkiej siateczki śródplazmatycznej i mitochondriów. Ten rodzaj nabłonka pełni przede wszystkim funkcje wchłaniania i wydzielania. Wyścieła przewód pokarmowy od żołądka do odbytu. Nabłonek wielorzędowy. Jest także nazywany nabłonkiem rzekomowielowarstwowym. Składa się z komórek o różnych wysokościach, których jądra leżą na różnych poziomach nabłonka. Wszystkie komórki tego nabłonka mają styczność z błoną podstawną. Niektóre nabłonki wielorzędowe mają na wolnej powierzchni rzęski lub stereocylia, np. nabłonek wyściełający przewody od­dechowe, jajowód czy przewód najądrza. Nabłonek wielowarstwowy płaski. Oddziela tkankę łączną od środowiska zewnętrznego. Pokrywa zatem całą pow. Ciała, wyściela jamę ustną, przełyk, odbytnicę itp. Składa się z 6 — 20 warstw komórek. Liczba warstw komórek oraz grubość nabłonka zależą na ogół od sil mechanicznych działających na nabłonek. Liczba warstw komórek i grubość nabłonka po­krywającego skórę podeszwy jest znacznie większa niż grubość nabłonka po­krywającego skórę np. grzbietu. Nazwa nabłonka wywodzi się od kształtu komórek warstwy powierzchniowej, które są płaskie. Głębsze warstwy nabłonka wielowarst­wowego płaskiego składają się z komórek sześciennych, a warstwa podstawna z komórek walcowatych. Niekiedy powierzchowne warstwy nabłonka wielowarstwowego płaskiego są zrogowaciałe (komórki są wypełnione białkiem — keratyną, filagryną i inwolukryną), jak np. w nabłonku pokrywającym skórę. Taki nabłonek nazywa się nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. Wśród komórek walcowa­tych warstwy podstawnej (leży na blaszce podstawnej) są komórki macierzyste, które przez całe życie człowieka mają zdolność dzielenia się. Podziały zwiększają liczbę komórek nabłonkowych, przechodzenie z warstwy podstawnej do warstw wyższych, aż do warstwy powierzchniowej. Zużyte komórki warstwy powierzch­niowej nabłonka ulegają złuszczeniu. Nabłonek przejściowy. Wyścieła pęcherz moczowy i przewody wypr. mocz. Nazwa wywodzi się stąd, ze nabłonek ten może zmieniać grubość w zależności od stopnia wypełnienia pęcherza moczem. U człowieka jest nabłon­kiem wielowarstwowym sześciennym, który się składa z 3 — 6 warstw komórek (u niektórych zwierząt doświadczalnych jest uważany za nabłonek wielorzędowy). Powierzchniowe komórki nabłonka przejściowego są duże, sześcienne i nazywa się je komórkami baldaszkowatymi. Błona komórkowa ich wolnych powierzchni ma szczególną budowę. Składa się głównie z cerebrozydów oraz wytwarza charakterys­tyczne wgłębienia. Dzięki temu komórki baldaszkowate nie przepuszczają wody tkankowej do hipertonicznego moczu, a nabłonek może się rozpłaszczać. Nabłonek wielowarstwowy walcowaty. Nazwa nabłonka wywodzi się od powierzchniowej warstwy komórek walcowatych. Składa się zazwyczaj z kilku warstw komórek. Wyścieła dużego kalibru przewody wyprowadzające ślinianek i innych gruczołów zewnątrz wydzielniczych. Pokrywa także fragmenty błony śluzowej spojówki. Gruczoły (glandulae) są strukturami wydzielniczymi, składającymi się z nabłonkowych komórek receptorowo- wydzielniczch. Komórki wydzielnicze mają receptory, za pomocą których reagują na bodźce zewn- nerwowe lub hormonalne, zwiększając lub zmniejszając wydzielanie. Wydzielanie(secretio) jest procesem, w którym z substratów dostających się do komórki są syntetyzowane drobno lub wielocząsteczkowe związki. Związki te są segregowane w aparacie Golgiego, zagęszczają się w pęcherzykach wydzielniczych i uwalniają na zewn. kom. Gruczoły występują w dwóch postaciach, jako: l) zgrupowania komórek zajmujących wspólne terytorium i nazywanych gruczołami zwartymi. Należy do nich większość gruczołów człowieka, jak np. ślinianki, tarczyca, gruczoły łojowe itp.; 2) pojedyncze komórki receptorowo-wydzielnicze, rozproszone wśród innych komórek; Takie narządy są nazywane gruczołami rozproszonymi. Przykładami takich gruczołów są komórki endokrynowe przewodu pokarmowego (komórki układu APUD i in.). Gruczoły zwarte powstają w następujący sposób. Nabłonek wrasta w głąb tkanki łącznej, tworząc wysepki, połączone z nim odnogą. W dalszym rozwoju z wysepki tworzy się część wydzielnicza gruczołu, a z odnogi nabłonka — przewód wyprowadzający wydzielinę na powierzchnię narządu. Gruczoły mające przewody wyprowadzające noszą nazwę gruczołów zewnątrz-wydzielniczych, czyli egzokrynowych (glandulae exocrinae). Kiedy w czasie roz­woju odnoga nabłonkowa łącząca wysepkę z nabłonkiem powierzchniowym zanika, wysepka nabłonkowo-gruczołowa nie ma kontaktu z powierzchnią, a wydzielina przedostaje się do istoty międzykomórkowej. Takie gruczoły są nazywane gruczołami wewnątrzwydzielniczymi, czyli endokrynowymi (glandulae endocrinae). Gruczoły zewnątrzwydzielnicze- Części wydzielnicze gruczołów zewnątrzwydzielniczych mogą mieć kształt cewek lub pęcherzyków. Gruczoły składające się z cewek noszą nazwę gruczołów cewkowych, a gruczoły składające się z pęcherzyków — gruczołów pęcherzykowych. Niektóre gruczoły składają się z pęcherzyków i cewek i są nazywane gruczołami cewkowo-pęcherzykowymi. Gruczoły mogą się składać z prostych lub rozgałęzionych cewek i pęcherzyków. Cewki mogą mieć przebieg prosty, ale mogą też być na końcu zwinięte ślimakowato. Komórki nabłonkowe cewek i pęcherzyków są spolaryzowane pod względem ułożenia składników cytopiazmy. W wierzchołkowych częściach cytoplazmy, nad jądrem znajdują się pęcherzyki wydzielnicze, większość siateczki śród plazmatycznej oraz aparat Golgiego, natomiast poniżej jądraznajduje się większość mitochondriów. Do podstawnej(lub niekiedy do bocznych) powierzchni komórek dochodzą włókna nerwowe, które wytwarzają z nimi synapsy, regulujące proces wydzielania. Przewody wyprowadzające gruczołów zewnątrzwydzielniczych mogą być w po­czątkowych częściach przestrzeniami między przylegającymi kom. wydzielniczymi i nie mieć własnej ściany. Jednak najczęściej są wysłane nabłonkiem i subtelną warstwą tkanki łącznej. Przewody wyprowadzające większego kalibru mają oprócz nabłonka grubą warstwę tkanki łącznej, a często także błonę mięśniową.

Na powierzchni komórek pęcherzyków i cewek wydzielniczych gruczołów egzokrynowych leżą zazwyczaj komórki mioepitelialne, czyli komórki kurczliwe, podobnego komórek nabłonkowych. Mają one w cytoplazmie liczne filamenty aktyny i miozyny, dzięki czemu mogą się kurczyć i wyciskać wydzielinę do przewodów odprowadzających. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze- Komórki wydzielnicze zwartych gruczołów wewnątrzwydzielniczych mogą występować w trzech postaciach: l) Jako komórki o spolaryzowanej budowie cytoplazmy otaczające jamkę i tworzące pęcherzyk; taką bud. Ma tarczyca; 2) jako komórki o biegunowej budowie cytoplązmy układające się w sznury lub grupy. Taką budowę ma gruczoł przytarczyczny;3) jako komorki nie mające biegunowej budowy cytoplazmy i układające się w grupy, np. przysadka mózgowa. Sposoby wydzielania- Tradycyjnie odróżnia się trzy sposoby wydzielania: l) merokrynowe, czyli ekrynowe; 2) apokrynowe i 3) holokrynowe. Wydzielanie merokrynowe czyli ekrynowe- Jest sposobem wydzielania, istniejącym w gruczołach endokrynowych oraz niektórych egzokrynowych, np. śliniankach. Ten sposób wydzielania odbywa się przez fuzje pęcherzyków wydzielniczych z zewnętrzną błoną kom i uwalnianie wydzieliny. Proces wy­dzielania nie zmienia budowy komórki oglądanej pod mikroskopem świetlnym. Wydzielanie apokrynowe- Jest sposobem wydzielania tylko niektórych gruczołów egzokrynowych, np. mlekowego lub potowego wonnego. Odbywa się przez fuzję dużych pęcherzyków wydzielniczych z zewnętrzną błoną komórkową i uwalniania ich zawartości. Powoduje to skracanie się komórki przez ubytek jej wierzchołkowej części. Przesącz z krwi. - Wydzielaniu mero- i apokrynowemu towarzyszy zazwyczaj przesączanie płynu z krwionośnych naczyń włosowatych do światła gruczołu. Taki płyn miesza się z wydzieliną komórek gruczołowych, np. białkiem, tłuszczami lub proteoglikanami. W ten sposób powstaje ślina, mleko, pot i inne wydaliny. Wydzielanie holokrynowe- Jest sposobem wydzielania istniejącym w w gruczole łojowym. Ten sposób wydzielania polega na przemianie całej komórki w wydzielinę i jej wydaleniu. Ciągłość procesu wydzielania jest zachowana przez proliferację obwodowych komórek gruczołu i przesuwanie się nowych komórek ku światłu. Ze względu na drogi rozchodzenia się wydzieliny wyróżnia się: l) wydzielanie zewnętrzne, czyli egzokrynowe- Wydzielina przechodzi do przewodów odprowadzających i przez nie wydostaje się na zewnątrz ciała (np. gruczoły potowe) lub do światła różnych narządów (np. gruczoły Brunnera uchodzące do światła dwunastnicy); 2) wydzielanie wewnętrzne, czyli endokrynowe, które może być dokrewne (hemokrynowe). Wydzielina przedostaje się do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po całym organizmie; 3) wydzielanie wewnętrzne, parakrynowe. Wydzielina przedostaje się do płynu tkankowego i z nim do pobliskich komórek; 4) wydzielanie wewnętrzne, autokrynowe- wydzielina opuszcza komórkę wydzielniczą i oddziałuje na tę samą komórkę. Cytofizjologia nabłonka gruczołowego- Regulacja wydzielania- Wydzielanie gruczołowe jest regulowane za pomocą układu nerwowego i hor­monalnego. Czynność niektórych gruczołów jest głównie kontrolowana przez układ nerwowy, np. ślinianek, a czynność innych — przez układ hormonalny np. gruczołów wewnątrzwydzielniczych. Oba rodzaje regulacji wydzielania odbywają się za pośrednictwem związków chemicznych, zwanych informatorami l rzędu. W regulacji nerwowej informatorami I rzędu są neuromediatory (neuroprzekażniki) synaps chemicznych, np. noradrenalina, acetylocholina, kwas gamma-aminomasłowy, glicyna czy dopamina, a w regulacji hormonalnej — hormony lub inne związki. Glikoproteiny i glikolipidy błony zewnętrznej komórek gruczołowych od­grywają rolę swoistych receptorów^ wiążących jeden, a niekiedy kilka informatorów I rzędu. Receptory znajdujące się na podstawnej, a niekiedy na bocznych ścianach komórki gruczołowej lub w synapsie, wiążą neuromediatory i przekazują sygnał. Receptory znajdujące się na wolnej powierzchni komórki (np. komórki endokrynowe przewodu pokarmowego) lub podstawnej (np. komórki nabłonkowe pęcherzyków tarczycy) wiążą hormony lub inne związki. Receptory mogą być również rozrzucone na całej powierzchni komórki (np. komórki wydzielnicze gruczołowej przysadki). Wydzielanie po pobudzeniu nerwowym- Pobudzenie nerwowe synapsy (depolaryzacja presynaptycznej błony) otwiera białka kanałowe dla Ca2+, które zgodnie z gradientem stężeń przenikaj ą,do cytosolu włókna nerwowego. Zwiększenie stężenia Ca²⁴" w cytosolu prowadzi do fuzji pęcherzyków wydzielniczych, zawierających neuromediator z błoną presynaptyczną włókna nerwowego, i uwalniania neuromediator a w okolicy błony komórki wydzielniczej, zawierającej receptory. Neuromediator wiąże się z receptorem, a sygnał jest przekazywany przez błonę komórkową do cytoplazmy komórki gruczołowej. Wydzielanie po pobudzeniu hormonalnym- a. Hormony drobnocząsteczkowe (np. steroidy) łatwo przenikają do wnętrza komórki. Receptory dla nich znajdują się w jądrze (a by ć może także w cytoplazmie) W komórce hormon wiąże się z receptorem, a kompleks hormon-receptor wiąże się z kolei z akceptorem na DNA, uczynniając odpowiednie geny. Uczyn­nione geny biorą udział w syntezie białek potrzebnych do produkcji, segregacji i transportu wydzieliny. b. Hormony wysokocząsteczkowe (np. białkowe, polipeptydowe czy glikoproteinowe) wiążą się ze swoistymi receptorami powierzchni komórki gruczołowej). Po związaniu hormonu receptor śródbłonowy zmienia swoją konforma­cję i oddziałuje na śródbłonowe białko G. Uczynnią lub hamuje ono leżącą obok cząsteczkę enzymu — cyklazy adenylanowej (niekiedy guanylanowej lub cytydyla-nowej). Cyklaza adenylanowa syntetyzuje cAMP z ATP, zwiększając jego stężenie w cytosolu. To z kolei uczynnią kinazy białkowe (enzymy katalizujące fosforylację białek). Kaskadowe reakcje fosforylacji prowadzą do uczynnienia genów struktury i produkcji enzymów potrzebnych do wydzielania. Niektóre hormony (np. endotelina) po związaniu przez receptory przekazują sygnał przez błonę komórki, pobudzając metabolizm fosfatydyloinozytolu. Za pośrednictwem białka G uczynnia się fosfolipaza C (fosfodiesteraza), która rozkłada difosforan fosfatydyloinozytolu do diacyloglicerolu (DG) i trifosforanu inozytolu (IP3). DG, IP3, c-AMP, c-GMP, c-CMP oraz Ca2+ są informatorami II rzędu. Aktywują kinazy białek A, C, G i inne, które fosforylują białka enzymatyczne biorące udział w wydzielaniu. Odnowa komórek nabłonkowych- Komórki nabłonkowe pełnią intensywne funkcje transportu przez błony, wydzielania i wchłaniania. Dlatego szybko się zużywają, opuszczają nabłonek przez zniszczenie i są zastępowane nowymi komórkami. Odnowa nabłonków dokonuje się przez podziały komórek i mogą w niej brać udział komórki macierzyste. Są to komórki mające nieograniczoną zdolność do dzielenia się i dlatego są uważane za nieśmiertelne. W jednowarstwowych nabłonkach pokrywających i wyściełających komórki macierzyste są rozrzucone wśród komórek zróżnicowanych, natomiast w gruczołach występują w ograniczonych miejscach, np. w kryptach jelitowych znajdują się w pobliżu dna. W nabłonkach wielowarstwowych komórki macierzyste znajdują się w warstwie podstawnej. Cykl komórkowy komórek macierzystych trwa stosunkowo długo — do 2 dni. Dzięki temu krótkotrwałe działanie czynników uszkadzających na komórki w cyklu (np. promieniowanie X) uszkadza tylko część komórek macierzys­tych. W wyniku podziału z komórki macierzystej powstaje jedna komórka macierzysta i jedna komórka różnicująca się. Średni czas życia komórek nabłonkowych jest różny: od ok. 3 dni w nabłonku jelita do 15—30 dni w naskórku i powyżej 50 dni w nabłonku trzustki. Liczba komórek każdego nabłonka jest stała, a liczba komórek złuszczających się jest równoważona taką samą liczbą nowo powstających komórek z dzielących się komórek macierzystych. W nabłonkach wielowarstwowych liczba warstw komórek (zależna od stopnia złuszczania) określa częstość podziałów komórek macierzys­tych. Chorobliwe zmniejszenie liczby warstw komórek naskórka, np. w łuszczycy, powoduje nadmierną częstotliwość podziałów komórek macierzystych. Leczenie takiej choroby polega m.in. na hamowaniu podziałów komórkowych. Odnowa komórek w niektórych nabłonkach jest zadziwiająco intensywna, np. w nabłonku jelita powstaje i zniszczą się taka liczba komórek w ciągu ok. 2 miesięcy, która jest równa liczbie komórek całego organizmu. Organizm wraz ze znisz­czonymi komórkami nabłonkowymi jelita traci w ciągu doby ponad 20 g białka (część tego białka jest po strawieniu ponownie wchłaniana).MODULACJA I METAPLAZJA NABŁONKOWA- Budowa i funkcja nabłonka rzadko mogą się zmieniać samoistnie, a częściej ulegają zmianom chorobowym. Modulacja to przejściowa zmiana budowy i funkqi nabłonka. Charakter nabłonka (kształt komórek, liczba warstw) jest określany przez błonę podstawną oraz znajdującą się pod nią tkankę łączną. Naskórek małżowiny usznej składa się z kilku warstw komórek i jest słabo zrogowacialy, natomiast naskórek podeszwy składa się z wielu warstw komórek, a warstwa zrogowaciała jest gruba. Przeszczepienie naskórka z małżowiny usznej na tkankę łączną skóry właściwej podeszwy powoduje modulację stanu zróżnicowania naskórka małżowiny i jego upodobnienie się do naskórka podeszwy. Modulacja pojawia się stosunkowo często jako wynik procesów chorobowych. Metaplazja (zwana niekiedy transdyferencjacją) jest to trwała zmiana budowy i funkcji nabłonka (lub innej tkanki), np. pod wpływem dymu tytoniowego nabłonek wielorzędowy walcowaty urzęsiony przewodów oddechowych ulega metaplazji do nabłonka wielowarstwowego płaskiego.

16. Tk laczna

Tkanka łączna- Na tkankę łączną składa się wiele tkanek po­chodzenia mezenchymalnego, mających zbli­żone cechy morfologiczne. Komórki w tkan­ce łącznej nie przylegają ściśle do siebie, dla­tego dominuje między nimi substancja międzykomórkowa. W niej z kolei wyróżnia się istotę podstawowa i włókna. Tkankę łączna tworzą: tkanka łączna właściwa, tkanka łączna włóknista luźna, tkanka łączna włóknista zwarta, tkanka tłuszczowa żółta i brunatna, tkanka łączna siateczkowa, tkanka galaretowata, tkanka chrzestna, tkanka kostna, krew i szpik. Różnorodność wchodzących w skład tkan­ki łącznej tkanek określa wielość funkcji, ja­kie pełni ona w organizmie. Tworzy ruszto­wanie dla narządów, otacza torebką nadając im kształt, wnika w postaci pasm łącznotkankowych wnosząc naczynia i nerwy. Pełni funkcję materiału zapasowego, chroni narzą­dy przed urazami mechanicznymi i przed utratą ciepła (tkanka tłuszczowa). Oprócz funkcji mechanicznej (tkanka kostna) odgry­wa rolę w gospodarce mineralnej organizmu. Dzięki obecności substancji międzykomórko­wej uczestniczy w wymianie substancji odżywczych i metabolitów między krwią a narządami. Część komórek tkanki łącznej jest obdarzona właściwościami żernymi, bio­rąc w ten sposób udział w reakcjach obron­nych organizmu (układ makrofagów jednojądrzastych). Mogą one zarówno fagocytować substancje obce, jak i niszczyć własne niepra­widłowe komórki. Funkcje tkanki łącznej wpływają na jej budowę, a zatem na stosunek liczby komórek do substancji międzykomór­kowej. Tkanki o właściwościach mechanicz­nych (głównie podporowych) mają szczegól­nie dużo substancji międzykomórkowej, a tkanki spełniające funkcje odżywcze (np. krew) - znaczną liczbę komórek. Substancja międzykomórkowa- Substancja międzykomórkowa zbudowana jest z części upostaciowanej, czyli włókien, oraz istoty (substancji) podstawowej. Włókna tkanki łącznej- Należą do nich włókna: kolagenowe, siateczkowe, sprężyste. Są one wytworami fibroblastów, chociaż inne komórki, np. komórki mięśniowe gład­kie, mogą również wytwarzać włókna kola­genowe i sprężyste. Włókna kolagenowe (klejodajne)- Włókna te występują w organizmie w naj­większej ilości. Zbudowane są z białka kola­genu i bardzo odporne na rozerwanie, nie rozciągają się. Grupują się zazwyczaj w pęcz­ki, wyjątkowo rzadko mogą się rozgałęziać. Zabarwione hematoksyliną-eozyną przybie rają kolor różowy, pod wpływem zaś błękitu anilinowego stają się niebieskie. Obserwowane w mikroskopie elektronowym wykazują prążkowanie jasne i ciemne. W organizmie występuje kilkanaście typów kolagenu, które różnic się między sobą budową, miejscem występowania oraz, właściwościami tworze­nia struktur włóknistych. Kolagen włóknisty tworzą kolageny typu I, II i III, w których stwierdza się obecność włókienek. Z kolei kolagen typu IV, występujący jedynie w bło­nie podstawnej, nie tworzy włókien, lecz strukturę siateczki. Występowanie poszczególnych typów kolagenu w organizmie: typ I - najczęstszy - skóra, kość, zębina, więzadła, ścięgna, typ II - chrząstka szklista, jądro miażdżyste dysków międzykręgowych, typ III - tkanka siateczkowa, warstwa brodawkowa skóry, naczynia krwionośne, typ IV - błona podstawiła, typ V - błona podstawna w niewielkiej ilości, łożysko, mięśnie, typ VII - błona podstawiła głównie na­błonka wielowarstwowego płaskiego. Włókna kolagenowe zbudowane są z białka kolagenu. Główne aminokwasy wchodzące w skład kolagenu to glicyna, lizyna oraz hydroksylizyna i hydroksyprolina (te dwa ostatnie są charakterystyczne dla kolagenu). Synteza kolagenu - Prekursorem kolagenu jest białko prokolagen, syntetyzowane w obrębie siateczki szor­stkiej fibroblastów w postaci tzw. łańcucha alfa. Ważnym etapem w tworzeniu kolagenu jest przebiegający w komórce proces hydroksylacji, w którego wyniku powstają aminokwasy: hydroksyprolina i hydroksylizyna. Dzieje się to przy udziale odpowiednich hydroksylaz. Powstające między trzema łańcuchami prokolagenu mostki dwusiarczkowe prowadzą do wytworzenia tzw. potrójnej helisy. Tak utworzone cząsteczki prokolagenu zostają wydzielone do przestrzeni pozakomórkowej w wyniku egzocytozy. Obecne tam enzymy - proteazy prokolagenu, odcinają końcowe fragmenty prokolagenu i przekształ­cają go w tropokolagen. Cząsteczki tropokolagenu polimeryzując tworzą włókienka ko­lumnowe (fibryle), które łącząc się budują włókna kolagenowe. Cha­rakterystyczne naprzemienne prążkowanie włókien kolagenowych widoczne w mikro­skopie elektronowym jest wynikiem układu cząsteczek tropokolagenu. W obrębie włókienka kolagenowego cząsteczki tropokolagenu ułożone są szeregowo w ten sposób, że każdy szereg jest przesunięty w stosunku do poprze­dniego. Nadmiar lub uszkodzony kolagen zostaje strawiony przez enzym kolagenazę, wytwarzana m.in. przez niektóre bakterie oraz komórki typu makrofagów. Kolagenaza rozcina cząsteczkę kolagenu na frag­menty, które są nadal trawione przez inne en­zymy proteolityczne. Włókna siateczkowe- Określa się je też jako włókna retikulinowe lub srebrochłonne ze względu na wybarwianie się za pomocą soli srebra na czarno. Są to cienkie włókna zbudowane z kolagenu typu III. Tworzą one układ krat (włókna kratkowe) lub sieci w wielu tkan­kach podporowych. Dużo tych włókien wy­stępuje w błonach podstawnych, wokół ko­mórek nabłonkowych wątroby, narządów dokrewnych, w zrębie narządów limfatycznych (węzły chłonne, śledziona), ponadto w skórze oraz błonie śluzowej żołądka i jelit, stanowiąc rusztowanie dla komórek. Włókna siateczko­we wytwarzane są przez fibroblasty lub ich odpowiedniki, np. komórki siateczki. Włókna sprężyste (elastyczne)- Włókna te przebiegają pojedynczo, mogą się też rozdzielać, a następnie łączyć tworząc sieć o różnych oczkach. Wybarwiają się orceiną na brązowo lub rezorcyną-fuksyna na stalowoniebiesko, nie wybarwiają się w reak­cji H-E. Specyficzną cechą włókien spręży­stych jest ich zdolność do rozciągania i duża odporność na rozrywanie. W miarę starzenia się organizmu następuje ich zwyrodnienie, stąd m.in. utrata sprężystości skóry. Występują w skórze, chrząstce sprężystej, w dużych sprę­żystych naczyniach krwionośnych (aorta), w niektórych więzadłach (więzadło karkowe) oraz w ścianach pęcherzyków płucnych i oskrzeli. Włókno sprężyste składa się z amor­ficznej części centralnej zbudowanej z elastyny oraz włókienek, tzw. mikrofibryli, wystę­pujących na obwodzie włókna. Elastyna to białko z grupy skleroprotein, odporne na goto­wanie oraz kwasy, zasady i pepsynę. Trawione jest pod wpływem elastazy, a wytwarzane przez fibroblasty i komórki mięśniowe gład­kie. Prekursorem elastyny jest białko zwane tropoelastyną. Wydzielone do przestrzeni międzykomórkowej cząsteczki tropoelastyny tworzą wiązania krzyżowe między łańcuchami białkowymi dzięki oksydazie lizynowej, która wytwarza umożliwiające te wiązania amino­kwasy - desmozynę i izodesmozynę. Następ­nie tropoelastyna w szkielecie utworzonym przez mikrofibryle przekształca się w elastynę. Mikrofibryle (drugi składnik włókien spręży­stych) zbudowane są z glikoproteiny zwanej mikrofibryliną. W obecności jonów wapnia następuje agregacja białka w walcowate włókienka. Mikrofibrylina zawiera duże ilości cysteiny, a skład aminokwasowy różni ją od elastyny i kolagenu. Istota (substancja) podstawowa- Istota podstawowa będąc drugą składowa substancji międzykomórkowej wypełnia przestrzeń między włóknami a komórkami tkanki łącznej. Barwi się metodą PAS. Jej skład chemiczny to polisacharydy i białka. Polisacharydy występujące w substancji pod­stawowej to glikozaminoglikany (GAG). Glikozaminoglikany występują w postaci łań­cuchów złożonych, zbudowanych z powtarzających się cząsteczek dwucukrowych (aminocukier i kwas sjalowy). Maja właści­wości wiązania jonów dodatnich, np. sodu oraz wody, co nadaje sprężystość tkance, za­pobiegając w ten sposób trwałym jej znie­kształceniom pod wpływem działania sil ści­skania. Ponadto wykazują one specyficzna zdolność do wybarwiania się, określana mia­nem metachromazji. Najważniejszymi glikozaminoglikanami w tkance łącznej są: kwas hialuronowy (pępowina, maź sta­wowa, rogówka, skóra), siarczan chondroityny A (chrząstka, ro­gówka, kości, skóra), siarczan chondroityny C, siarczan dermatanu (skóra, ścięgna, więzadła), siarczan keratanu (chrząstka, kości, ro­gówka), siarczan heparanu. GAG cechuje duża ilość grup anionowych (z reszt kwasów s jałowych i siarczanów), dlatego mówi się, że są polianionami. Poszcze­gólne GAG różnią się właściwościami i w różnych rodzajach tkanek łącznych wy­stępują w różnych ilościach. Glikozaminoglikany (prócz kwasu hialuronowego) połączone są białkiem łączącym o krótkim łańcuchu, tworząc proteoglikany. Białko to stanowi rdzeń, do którego przyłą­czone są długie łańcuchy glikozaminoglikanów. Podstawowym elementem proteoglikanów są monomery proteoglikanów, które połączone kwasem hialuronowym tworzą wielkocząsteczkowe agregaty. Róż­ny skład GAG w proteoglikanach powoduje zróżnicowanie ich właściwości. Najczęściej występujące proteoglikany to agrekan, syndckan i dekoryna. Proteoglikany tworze ro­dzaj żelu, w którym są zawieszone włókna. Ułożenie proteoglikanów może być nieregu­larne (na włókienkach kolagenowych i mię­dzy nimi) lub uporządkowane - w określo­nych odstępach wzdłuż włókienek kolageno­wych, odgrywając prawdopodobnie rolę w formowaniu tych włókien. Ponadto pełnia funkcję mechaniczną dzięki swej specyficz­nej budowie przestrzennej, co ma znaczenie zwłaszcza w tkance chrzestnej. Umożliwiają też dyfuzję składników między komórkami a krwią. W istocie podstawowej występują także białka niekolagenowe (laminina, fibronektyna). Należą one do glikoprotein, czyli dużych białek z niewielką ilością cukrów. Fibronektyna występuje w surowicy jako białko oso­cza, w tkankach łącznych zaś przyjmuje for­mę białek włókienkowych. Ma ona zdolność wiązania się z różnymi składnikami tkanek, m.in. z kolagenem oraz cząsteczkami adhezji komórkowej. Wiążąc się z kolagenem może oddziaływać na organizację nowo powstają­cych fibryli kolagenowych. Laminina jest głównym składnikiem błony podstawnej. Wytwarzana jest przez komórki nabłonka i śródbłonka. Przybiera kształt krzyża, ma miejsca wiążące dla kolagenu IV, białek adhezyjnych, komórek i siarczanu heparanu. Laminina jest główną cząsteczką zewnątrzkomórkową łączącą komórki z substancją mię­dzykomórkową. Tkanka łączna obejmuje grupę tka­nek pochodzenia mezenchymalnego zbudowanych z komórek i substancji międzykomórkowej, w której wyróż­nia się włókna i istotę podstawową. Wśród włókien wyróżnia się włókna kolagenowe, siateczkowe i spręży­ste. W organizmie najwięcej jest włókien kolagenowych. Zbudowane są one z białka kolagenu. Każde włókno złożone jest z włókienek ko­lagenowych (fibryli). którego podsta­wowym elementem jest tropokolagen. Występują różne typy kolagenu, które mogą tworzyć różne układy, np. grube pęczki, drobne włókna lub sie­ci. Włókna siateczkowe (retikulinowe), zwane też srebrochłonnymi, składają się z kolagenu typu III. Two­rzą delikatny układ krat lub sieci w wielu tkankach podporowych. Włókna sprężyste występują jako włókna pojedyncze, mogą się też rozdwajać tworząc nieregularne oczka sieci. Mają zdolność do roz­ciągania. Zbudowane są z elastyny oraz włókienek. tzw. mikrofibryli. Istota podstawowa wypełnia przestrzeń między włóknami a ko­mórkami tkanki łącznej. Zbudowana jest z glikozaminoglikanów (GAG) i białek. GAG łącząc się z białkiem tworzy proteoglikany. cząsteczki zdolne do wiązania wody i kationów. W substancji międzykomórkowej wy­stępują również białka niekolageno-we, m.in. laminina i fibronektyna, ma­jące zdolność wiązania się z różnymi składnikami tkanek. Komórki tkanki łącznej- Należą do nich: fibroblasty i fibrocyty oraz ich odpowie­dniki, swoiste dla poszczególnych rodza­jów tkanek łącznych (np. osteocyty, chondrocyty, komórki tłuszczowe), makrofagi (histiocyty), mastocyty (komórki tuczne), komórki plazmatyczne (plazmocyty), komórki przydanki (perycyty), komórki krwi (neutrofile, eozynofile, lim­focyty, monocyty). Jedynym stałym elementem komórkowym są fibroblasty (fibrocyty) lub ich odpowiedni­ki. Tylko te komórki są zdolne do tworzenia charakterystycznej substancji międzykomór­kowej. Pozostałe komórki (o elementy niesta­łe, nic wytwarzające substancji międzykomór­kowej, lecz pełniące określone funkcje. Fibroblasty- Jest to najliczniejsza grupa komórek tkanki łącznej luźnej. Fibroblasty produkują włókna kolagenowe, elastyczne i siateczkowe oraz wszystkie składniki istoty podstawowej (ma­cierzy). Komórki te są wydłużone oraz mają wypustki leżące w jednej płaszczyźnie. Jądro jest owalne, ma kilka jąderek. Cytoplazma za­wiera dobrze wykształconą siateczkę śródplazmatyczna szorstka, aparat Golgiego, wakuole wydzielnicze oraz liczne mitochondria. Pod błoną komórkową występują filamenty akty­nowe, które umożliwiają przemieszczanie się komórki. Utrzymanie wydłużonego kształtu komórki możliwe jest dzięki obecności w cytoplazmie licznych włókienek pośrednich wimentynowych oraz mikrotubuli. Cytoplazma fibroblastów barwi się zasadochłonnie, co świadczy o aktywnej syntezie białka. Po zakończeniu produkcji składników substancji międzykomórkowej zmniejsza się w fibroblastach ilość cytoplazmy i staje się ona kwasochłonna, słabo barwliwa. Jądro komórkowe i jąderko stają się mniejsze, co ozna­cza, że zmniejsza się transkrypcja DNA i w konsekwencji synteza białek. Spoczynkowe formy fibroblastów nazywane są fibrocytami. Fibrocyty mogą jednak ponownie prze­kształcić się w aktywne fibroblasty. Makrofagi- Należą do systemu fagocytów jednojądrzastych, który tworzą monocyty oraz różne ko­mórki powstałe z monocytów. Monocyty pochodzą z komórki macierzystej szpiku (formy pośrednie to monoblasty i promonocyty). Monocyty krążące we krwi przechodzą po pewnym czasie z naczyń krwionośnych do tkanek i różnicują się w makrofagi. W zależności od miejsca pobytu (tkanka łączna, wątroba, płuca, węzły chłonne, śledziona, błony surowicze, tkanka kostna, układ nerwowy) komórki te różnią się budową morfologiczną i czynnościami. Wspólną cechą budowy makrofagów, niezależ­nie od miejsca pobytu, jest dobrze rozwinięty aparat lizosomalny, aparat Golgiego i pofałdo­wana błona komórkowa. Makrofagi osiadłe w tkance licznej właściwej nazywane są histiocytami.. Są to komórki o nieregu­larnym kształcie, często z wypustkami. Cytoplazma zawiera liczne lizosomy, wakuole ze sfagocytowanym materiałem, aparat Golgiego. W innych tkankach łącznych nazy­wane są odpowiednio -osteoklastami i chondroklastami, w wątrobie - komórkami Browicza-Kupfera, a w mózgu - mikroglejem. Głównym zadaniem makrofagów jest udział w mechanizmach obronnych organi­zmu poprzez fagocytozę i trawienie pochłoniętych substancji, a także produkcja i wy­dzielanie biologicznie czynnych substancji wpływających na działanie innych komórek. Są to cytokiny, np. interleukiny. Charakterystyczną cechą makrofagów jest zdolność fagocytozy bakterii i zużytych lub uszkodzonych komórek oraz fragmentów tka­nek. Makrofagi mogą fagocytować w dwoja­ki sposób: nieswoiście, przy udziale przeciwciał(immunofagocytoza). Fagocytoza nieswoista zachodzi bez udziału przeciwciał i dotyczy np. bakterii, drożdży, cząstek pochłanianego pyłu przez makrofagi płucne. W procesie immunofagocytozy (fagocytozy specyficznej, czyli profesjonalnej) bakterie lub inne komórki zostają opłaszczone immunoglobulinami. Zjawisko opłaszczania prze­ciwciałami materiału podlegającego fagocytozie nazywa się opsonizacją czyli przysposabianiem obcych czystek do wychwytywania przez makrofagi. Makrofagi rozpoznają frag­ment Fc przeciwciała za pomocą receptorów błonowych. Sfagocytowane bakterie zostaje strawione. Makrofagi mogą również zabijać bakterie i komórki nowotworowe bez ich fagocytowania, wywołując efekt cytotoksyczny, np. wy­dzielają czynnik martwicy nowotworów (TNF), który jest proteiną działającą cytotoksycznie w stosunku do komórek nowotwo­rowych. Ponadto komórki te, w zależności od miejsca występowania, mogą wytwarzać i wydzielać do przestrzeni międzykomórko­wej liczne substancje - enzymy (hydrolazy lizosomalne, kolagenaza, elastaza), lizozym, niektóre białka układu dopełniacza, interfe­ron, interleukiny (II-1, II-6), a2-makroglobulinę, apolipoproteinę E, leukotrieny i prostaglandyny. Lizozym trawi ściany komórkowe wielu mikroorganizmów, dzięki czemu działa bakteriobójczo. Interferon ma właściwości przeciwwirusowe oraz wpływa na układ im­munologiczny, wzmagając cytotoksyczność limfocytów T. Mastocyty(komórki tuczne) -Występują licznie w okolicy naczyń krwiono­śnych, w błonie śluzowej i podsluzowej prze­wodu pokarmowego, w błonach surowi­czych, w skórze i narządach limfatycznych. Są to duże (20-30 um), okrą­głe lub wrzecionowate komórki, których cytoplazma wypełniona jest ziarnistościami zasadochłonnymi. Ziarnistości otoczone błoną zawierają heparynę, histaminę, czynnik chemotaktyczny dla granulocytów obojętnochłonnych, czynnik chemotaktyczny dla granulucytów kwasochłonnych, chymazę(lub tryptazę) i arylosulfatazę A. Komórki tuczne poza tym wytwa­rzają prostaglandyny, leukotrieny, czynnik aktywujący płytki, aktywne rodniki tlenowe, hydroksylowe oraz nadtlenek wodoru. Na powierzchni mastocytów znajdują się receptory dla przeciwciał klasy IgE. Jeśli do przeciwciał IgE związanych z receptorami mastocylów dołączą się antygeny, to zostaną wyzwolone jednocześnie dwa procesy . Z błony komórkowej komórek tucznych uwalniany jest kwas arachidonowy, z którego następnie są wytwarzane i wydziela­ne prostaglandyny oraz leukotrieny. Drugim procesem jest degranulacja, czyli uwalnianie zawartości ziarnistości do przestrzeni zewnątrzkomórkowej. Te wszystkie uwalniane sub­stancje nazywane są mediatorami anafilaksjii, gdyż wywołują miejscowe reakcje alergiczne zwane anafilaktycznymi. Heparyna hamuje krzepnięcie krwi, wiążąc się z antytrombina, oraz agregację płytek krwi zapobiegając powstawaniu skrzeplin. Histamina zwiększa przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, co powoduje przenikanie osocza z naczyń krwionośnych do tkanek. Wywołuje głównie skurcz mięśni gładkich dużych naczyń krwionośnych i trzewi oraz pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Reakcja anafilaktyczna polega na natychmia­stowej odpowiedzi organizmu na wprowadzony antygen, na który organizm jest nadmiernie wrażliwy („uczulony"). Przykładem tych reakcji są m.in. katar sienny, pokrzywka, obrzęk Quinkego, astma oskrzelowa atopowa. Wszystkie wymienione reakcje alergiczne powstają w wyni­ku sumarycznego działania mediatorów wydzie­lanych z komórek tucznych. Komórki tuczne odgrywają też ważną ro­lę w zakażeniach pasożytami jelitowymi. Wy­dzielają czynnik chemotaktyczny dla granulocytów kwasochłonnych, powodując przyciąganie i gromadzenie tych komórek w miejscach degranulacji mastocytów. Współdziałanie komórek tucznych i granulocytów kwasochłonnych prowadzi do zni­szczenia wielu pasożytów jelitowych. Wyróżnia się dwie odmiany mastocytów: komórki tuczne tkanki łącznej, występują­ce w całym organizmie, komórki tuczne błon śluzowych, występu­jące w błonie śluzowej przewodu pokarmo­wego i dróg oddechowych. Mastocyty tkanki łącznej zawierają chyrnazę (enzym podobny do chymotrypsyny), a mastocyty błon śluzowych tryptazę (enzym podobny do trypsyny). Poza tym mastocyty błon śluzo­wych są mniejsze, zawierają mniej histaminy, a w ziarnistościach miejsce heparyny zajmuje proteoglikan zawierający chondroitynosiarczany. Komórki plazmatyczne (plazmocyty)- Występują najliczniej w narządach limfatycznych oraz w błonach śluzowych, zwłaszcza przewodu pokarmowego. Komórki plazmatyczne powstają z limfocytów B w procesie transformacji blastycznej. Są to komórki du­że (20 um), owalne z okrągłym jądrem umie­szczonym ekscentrycznie. Chromatyna w jądrze jest skondensowana w sposób charaktery­styczny, nadajqc mu wygląd szprychowaty. Cytoplazma plazmocytów jest wyraźnie zasadochłonna, zawiera silnie rozbu­dowaną siateczkę sródplazmatyczna szorstką i aparat Golgiego, co świadczy o intensywnej syntezie białka. Plazmocyty produkują prze­ciwciała (immunoglobuliny), odgrywają zatem ważna role w procesach obronnych organizmu. Komórki przydanki (perycyty)- Są to wrzecionowate komórki o właściwo­ściach zbliżonych do komórek mezenchymatycznych i mięśniowych gładkich. W pew­nych warunkach mają one prawdopodobnie zdolność różnicowania się w fibroblasty lub inne rodzaje komórek, np. osteoblasty. Wła­ściwości kurczliwe perycyty zawdzięczają obecności w cytoplazmie aktyny i miozyny. Perycyty leżą wzdłuż naczyń krwionośnych. Otaczają okrężnie niektóre naczynia włoso­wate, tętniczki i żyłki. Do komórek tkanki łącznej należą fi­broblasty i fibrocyty oraz ich odpo­wiedniki swoiste dla poszczególnych rodzajów tkanek łącznych (osteocyty, chondrocyty. adipocyty). Ponadto w tkance łącznej mogą występować makrofagi, mastocyty, plazmocyty. perycyty oraz komórki krwi (neutrof­ile. eozynofile, limfocyty, monocyty). Fibroblasty najliczniej występują w tkance łącznej luźnej. W tkance łącznej zwartej o utkaniu regularnym nazywane są one komórkami ścięgnistymi, a w tkance siateczkowej ko­mórkami siateczki. Produkują skła­dniki substancji międzykomórkowej. Makrofagi biorą udział w proce­sach obronnych organizmu przez fagocytozę (nieswoistą i profesjonalną) i trawienie pochłoniętych substancji oraz produkcję i wydzielanie biolo­gicznie czynnych substancji (hydrolazy lizosomalne, kolagenaza, elastaza, lizozym, iterferon, interleukiny, niektóre białka układu dopełniacza, a2-makroglobulina, apolipoproteina E, leukotrieny, prostaglandyny). W cytoplazmie mastocytów znaj­dują się zasadochłonne ziarnistości zawierające histaminę, heparynę, czynniki chemotaktyczne dla granulocytów obojętnochłonnych i kwasochłonnych, chymazę (lub tryptazę), arylsulfatazę A. Poza tym mogą wy­twarzać prostaglandyny, leukotrieny, czynnik aktywujący płytki, aktywne rodniki tlenowe, hydroksylowe, nad­tlenek wodoru. Sumaryczne działa­nie tych substancji (mediatorów anafilaksji) prowadzi do wywołania reak­cji alergicznych (anafilaktycznych). Komórki plazmatyczne powstają z limfocytów B w procesie transfor­macji blastycznej. Występują w na­rządach limfatycznych i błonach ślu­zowych (przewód pokarmowy). Pro­dukują przeciwciała. Perycyty mają cechy komórek mezenchymatycznych l mięśniowych gładkich. Występują w okolicy na­czyń krwionośnych. Rodzaje tkanki łącznej: Tkanka galaretowata: Tkanka galaretowata niedojrzała- Występuje tylko w życiu płodowym. Jest zbu­dowana z komórek o kształcie gwiaździstym, łączących się ze sobą wypustkami i tworzących sieć. Komórki te przekształca się później w fibroblasty i ich odpowiedniki, właściwe dla da­nego typu tkanki łącznej. W oczkach sieci znaj­duje się substancja międzykomórkowa zawierająca galaretowatą, silnie uwodnioną istotę podstawową oraz niewidoczne w mikroskopie świetlnym włókna prekolagenowe. Tkanka ta różnicuje się w inne rodzaje tkanek łącznych. Tkanka galaretowata dojrzała -Zbudowana jest z fibroblastów i substancji międzykomórkowej zawierającej dużą ilość proteoglikanów oraz pęczki włókien kolagenowych. Występuje w sznurze pępowinowym, a w dojrzałym organizmie w miazdze zęba. Tkanka łączna właściwa- Jest to najpowszechniejszy rodzaj tkanki łącznej. W zależności od składu substancji międzykomórkowej oraz wzajemnych pro­porcji istoty podstawowej i włókien wyróżnia l się jej dwie odmiany : Tkanka łączna luźna (wiotka)- Jest to materiał wypełniający przestrzenie między innymi tkankami i narządami. Występuje w tkance podskórnej, między włóknami mięśniowymi, w otoczeniu naczyń krwionośnych, limfatycznych i nerwów. Jest składni­kiem blaszki właściwej błon śluzowych oraz błon podśluzowych układu oddechowego i pokarmowego, błony surowiczej (krezki) oraz zrębu wielu narządów. Tkanka łączna luźna zawiera - w silnie uwodnionej substancji podstawowej, o niskim stopniu agregacji makrocząsteczek -pęczki włókien kolagenowych, sieć włókien sprężystych oraz pojedyncze włókna siateczkowe. Obecne są tu wszystkie typy komórek tkanki łącznej (fibroblasty, makrofagi, komórki plazmatyczne, mastocyty, nieliczne ko­mórki tłuszczowe) oraz komórki migrujące z krwi (neutrofile, eozynofile, limfocyty, mo­nocyty). Tkanka łączna zwarta (włóknista, zbita)- Liczba fibroblastów jest w niej znacznie mniejsza niż w tkance łącznej luźnej. W sub­stancji międzykomórkowej dominują włókna kolagenowe nad istotą podstawową. Cechą charakterystyczną tej tkanki jest wytrzyma­łość na rozciąganie. W zależności od przebiegu włókien kolagenowych w substancji mię­dzykomórkowej wyróżnia się dwa rodzaje utkania: nieregularne i regularne. • Tkanka łączna zwarta o utkaniu nieregularnym- Charakteryzuje się obecnością grubych pęczków włókien kolagenowych przebiegajacych w różnych kierunkach, tworzących sieć przestrzenną. Mogą tu również występować włókna sprężyste. Tkanka ta występuje w skórze właściwej, powięźlach i rozścięgnach(włókna kolagenowe tworzą tutaj sieć tylko w jednej płaszczyźnie), torebkach włóknistych narządów oraz w twardówce gałki ocznej. Tkanka łączna zwarta o utkaniu regu­larnym- Ten rodzaj tkanki buduje ścięgna i więzadła. Szczególnie grube pęczki włókien kolagenowych przebiegają równolegle wzdłuż długiej osi ścięgien i więzadeł. Pomiędzy pęczkami włókien kolagenowych leżą fibrocyty, zwane komórkami ścięgnistymi lub skrzydełkowatymi (ze względu na obecność charakterystycznych wypustek cytoplazmatycznych - ,,grzebieni” Ranviera). Komórki scięgniste układają się w szeregi (szeregi Ranviera) leżących blisko siebie komórek. Na przekroju poprzecznym maja one kształt trój­kątny lub gwiazdkowaty, a na przekroju podłużnym prostokątny. Budowa ścięgna - Pęczki rów­nolegle ułożonych włókien kolagenowych po­przedzielane szeregami fibrocytów grupują się w pęczki pierwotne, które otoczone są tkanką łączną luźną tworzącą ościęgną wewnętrzną. Na zewnątrz ścięgna znajduje się ościęgna zewnętrzna zbudowana z tkanki łącznej zwartej. Tkanka otaczająca ścięgno może tworzyć dwie warstwy, pomiędzy którymi powstaje jama zawierająca lepki płyn. Jest to pochewka maziowa ścięgna. Tkanka tłuszczowa- Tkanka tłuszczowa zbudowana jest zasadni­czo z komórek tłuszczowych (lipocytów). Substancji między komórkowej jest stosunko­wo mało. Wyróżnia się dwa rodzaje tkanki tłuszczowej, które różnią się budową ko­mórek, funkcja oraz występowaniem: tkankę tłuszczowa żółta, tkankę tłuszczowa brunatną Tkanka tłuszczowa żółta- Komórki tłuszczowe żółte zawierają jedna du­ża kroplę tłuszczu. Cytoplazma zepchnięta jest na obwód, tworząc wąski rąbek. W najszerszej części rąbka cytoplazmy leży jądro i organella komórkowe. Kształt komórki w przekroju po­przecznym jest bardzo charakterystyczny i przypomina wyglądem sygnet. Cytoplazma zawiera liczne mitochondria, aparat Golgiego, siateczkę śródplazmatyczną ziarnista oraz wolne rybosomy. Tkanka tłuszczowa żółta występuje w tkance podskór­nej jako tzw. podściółka tłuszczowa, wokół ne­rek, serca, naczyń krwionośnych, w sieci więk­szej i mniejszej. Rozkład tkanki w podściółce tłuszczowej jest różny u obu płci. U kobiet większe nagromadzenie tkanki tłuszczowej występuje w sutkach, pośladkach i na udach. U mężczyzn tkanka tłuszczowa podskórna gromadzi się na karku, w okolicy barku oraz w okolicy lędzwiowo-krzyżowej. Tkanka tłu­szczowa żółta pełni funkcję magazynu ener­getycznego i izolatora termicznego oraz amor­tyzuje urazy mechaniczne. Tkanka tłuszczowa brunatna- Cyloplazma komórek tłuszczowych brunat­nych zawiera liczne, drobne, równomiernie rozmieszczone krople tłuszczu oraz mitochondria z dobrze wykształconymi grzebieniami. Jądro zlokalizowane jest central­nie. Ten rodzaj tkanki występuje pod skóra w okolicy międzyłopatkowej, w sródpiersiu, na szyi, wzdłuż tętnic szyjnych i podobojczykowych, w dole pachowym, w okolicy nerek i nadnerczy. Tkanka tłuszczowa brunatna wy­stępuje w dużej ilości u noworodków i dzieci, potem stopniowo zanika, przekształcając się w tkankę tłuszczowa żółta. Kolor brunatny tej tkanki spowodowany jest obecnością cytochromów zlokalizowanych w bardzo licznych mitochondriach. Tkanka tłuszczowa brunatna uczestniczy w termoregulacji ustroju dzięki wytwarzaniu ciepła. Energia powstająca w cy­klu kwasów trójkarboksylowych, podczas oksydacji kwasów tłuszczowych i w łańcuchu oddechowym nie jest magazynowana w wy­sokoenergetycznych wiązaniach ATP (brak możliwości oksydacyjnej fosforylacji), ale rozpraszana w postaci ciepła. Wytwarzanie ciepła regulowane jest przez układ nerwowy (głównie noradrenalinę) i hormonalny (głów­nie hormony tarczycy).Tkanka siateczkowa- Jest to szczególny rodzaj tkanki łącznej. Bu­dują ją fibroblasty nazywane komórkami siateczki oraz włókna siateczkowe. Fibroblasty te są duże i maja nieregularny kształt. Wypo­sażone są w liczne wypustki, którymi łącza się między sobą, tworząc sieć. Dla­tego zostały nazwane komórkami siateczki. Komórki te wytwarzają włókna siateczkowe przebiegające na ich powierzchni, stabilizu­jące całą tkankę. Z tkanki siateczkowej zbudowany jest zrąb narządów limfatycznych- szpiku, śledziony, węzłów chłonnych i migdałków. Tk podporowe - tk chrzestna chrzastka i kostna kosc. Tk chzrestna - zbud z kom - chondrocytów oraz dobrze rozwinietej substancji miedzykomorkowej, skladajacej się z wlokien i istoty podstawowej zwanej macieza. Chrzastka nie zawiera naczyn krwionosnych ani limfatycznych i nie jest unerwiona. Pokryta jest dobrze unaczyniona tk wloknista zwarta - ochrzestna. Odzywianie chodrocytów nastepuje w wyniku dyfuzji z naczyn ochrzestnej lub z plynu stawowego. Do macierzy łatwo wnikaja drobnocząsteczkowe białka, cukry, woda i elektrolity. Chrzastka należy do tk o bardzo niskim metabolizmie. W zaleznosci od budowy substancji miedzykomorkowej oraz pelnionej funkcji rozroznia się trzy rodzaje tk chrzestnej: szklista, wloknista, sprezysta. Chrzastka szklista - w okresie ztowrzy pierwotny szkielet będący podłożem, na którym przebiega kostnienie kości długich. W okresie rozwojowym chrząstka występuje na granicy nasady i trzonu, co warunkuje wzrost kosci na dl. W organizmie dojrzalym pokrywa powierzchnei stawowe , tworzy wiekszosc chrzastek krtani, pierscienie chrzestne tchawicy i oskrzeli oraz czesci chrzestne zeber i pzregrode nosa. Chrzastka szklista jest twarda sprezysta tk o barwie niebieskobialej. Pod ochrzestna lezy strefa podochrzestnowa chrzastki, w ktorej leza wrzecionowate, pojedyncze, ukladajace się w kilka warstw chondrocyty. W glebi chrzastki chondrocyty przyjmuja ksztalty kuliste, sa wieksze i tworza grupy (chondrony). Kom jednego chondronu wywodza się z tej samej komorki macierzystej i nosza nazwe grup izogenicznych. W obrebie grupy izogenicznej chondrocyty oddzielone sa od siebie cienka warstwa substancji miedzykomorkowej. Chondrocyty - sa aktywnymi metabolicznie kom, które syntetyzuja skladniki substancji miedzykomorkowej. Maja jedno lub dwa pecherzykowate jadra, zawieraja organella typowe dla komorek syntetyzujacych bialka wydzielnicze: siateczke sródplazmatyczna szorstka i aparat Golgiego, oraz substancje zapasowe w postaci glikogenu i kropli lipidowych. Syntetyzuja one kolagen typu II, glikozaminoglikany, i bialka, wydzielane nastepnei do istoty miedzykomorkowej jako proteoglikany. Synteza tych zwiazkow oraz zdolnosc do podzilow podlega reg hormonalnej. Hormon wzrostu, somatomedyny, testosteron i tyroksyna pobudzaja, a estrogeny i kortyzon hamuja proliferacje chondrocytów. Substancje miedzykomorkowa chrzastki szlistej tworza wlokna kolagenowe oraz substancja podstawowa. Wł kolagenowe stanowia ok. 40 % suchej masy chrzastki. Zbud z kolagenu typu II wystepuja w postaci cienkich wlokien (fibryli), ulozonych w formie gestej nieregularnej sieci. Uklad wlokienek kolagenowych jest bardziej upozadkowany i zgodny z kierunkiem dzialania sil na chrzastke w chrzastce szklistej stawowej. Podstawowymi skladnikami substancji podstawowej sa kw hialuronowy oraz proteoglikany. Subst podstaw jest zasadochlonna ze względu na obecnosc silnie kwasnych grup siarczanu chondroityny. W chrzastkach u osob mlodych substancja miedzyk jest zasadochlonna ze względu na przewage substancji podstawowej, w chrzastkach osob starszych wzrasta liczba wlokienek kolagenowych i substancja miedzykomorkowa staje się kwasochlonna.

Chrzastka wloknista - wyst w krazkach miedzykregowych, lakotkach. Wystepuja w niej wlokna kolagenowe, majace jodelkowaty przebieg, miedzy nimi leza male hondrony. Maciez chrzastki wloknistej jest odporna na rozciaganie, patologia chrzastki prowadzi do chondrokalcynozy. Chrzastka sprezysta - wyst w malzowienie, treabce sluchowej, naglosni. Tworza ja chondrony, rozmieszczone w malej ilosci substancji miedzykomorkowej, posiada gesta siateczke wlokien elastycznych. Chondrogeneza - chrzastka powstaje z mezenchymy ->chondroblasty, które prod wlokna kolagenowe i skladniki substancji podstawowej. Chondroblasty dziela się na chondrocyty. Obwodowe kom mezenchymy zas dziela się na fibroblasty a te daja wlokna kolagenowego, budujace ochrzestna.

Tk kostna - zbud jest z substancji miedzykomorkowej, na ktorej czesc organiczna skladaja się wlokna kolagenowe (typu I) i istota podstawowa. Istota podstawowa to proteoglikany, sjaloproteiny, fosfoproteiny lipidy. Zwiazki mineralne tworzace kosc to fosforany wapnia, cytryniane, magnez, sod, chlor, potas. Kom tk kostnej: kom osteogenne - powstaja z mezenchymy pierwotnej. Roznicowanie się kom osteogennych w chondroblasty lub osteoblasty jest zalezne od cisnienia parcjalnego tlenu. Lezace blisko naczyn krwionosnych kom osteogenne, daja osteoblasty, a oddalone od naczyn chondroblasty. Osteoblasty - uczestnicza w syntezie maciezy kosci, mineralizacji tk kostnej. Sa to okragle kom z zasadochlonna cytoplazma. Po zakonczeniu syntezy substancji miedzykomorkowej osteoblasty zostaja w niej zamurowane i staja się osteocytami. Osteocyty - nie maja zdolnosci produkowania substancji miedzykomorkowej, ich funkcja to utrzymanie i odnowienie macierzy organicznej kosci. Maja ksztalt sliwki, leza w jamkach kostnych, kontaktuja się ze soba dzieki wypustka bedacym w kanalikach kostnych. W jamkach kostnych leza tez osteocyty powierzchni kostnej, miedzy nimi zas leza osteoklasty. Funkcja osteocytow to regulacja gospodarki wapniowo-fosforanowej. Osteoklasty - kom kosciogubne, wielojadrzaste, liczne lizosomy, maja zdolnosc rozpuszczania i przebudowywania kosci. Kom te pobudzane sa do resorbcji kosci przez parathormon, a hamuje kalcytonina. Resorbcja tk kostnej - osteoklast przylegajac do kosci zakwasza srodowisko i wydziela protony. Ulatwia to rozpuszczanie zwiazkow mineralnych i sprzyja penetracji enzymow lizosomalnych wydzielanych przez komorke. Hydrolizuja one kolagen. Ostatnim etapem jest fagocytoza zw organicznych. Typy tk kostnej - tk kostna splotowata - grube peczki o nieregularnym przebiegu, w czasie rozwoju kosci zostaje ona zastapiona przez tk kostna blaszkowata. Wystepuje jedynie w wyrostkach zebodolowych, szwach kostnych. Tk kostna blaszkowata - tworza ja blaszki kostne, w których wystepuja pojedyncze wlokna kolagenowe. Dzielimy ja na tk laczna gabczasta i zbita. Gabczasta - jest w nasadach kosci dlugich i we wnetrzu kosci krutkich. Zbud jest z beleczek kostnych, biegnacych w roznych kierunkach i tworzacych siec, ktorej uklad zalezy od sil mechanicznych dzialajacych na kosc. Tk kostna zbita - tworzy trzony kosci dlugich i pokrycia kosci plaskich. Sklada się z 4 rodzajow blaszek: blaszka podstawowa zewnetrzna, wewnetrza, blaszki osteonu, blaszki miedzysystemowe. Jednostka architektoniczna tej kosci jest osteon, skladajacy się z kanalu osteonu i koncentrycznie ulozonych blaszek osteonu. Zmineralizowana substancja miedzykomorkowa, uniemozliwia dyfuzje substancji odzywczych i ich transport jest za posrednictwem sieci kanalikow. Wszsytkie powierzchnie kosci pokrywa okostna, która jest blona zbud z warstw: zewnetrznej - zbita, uboga w elementy komorkowe, wewnetrzna - unaczyniona z kom osteogennymi. Rozwoj kosci - mamy dwa typy kostnienia: na podlozu mezenchymalnym i chrzestnym. Kos na podl mezenchym - powstaja tak kosci plaskie. Osteoblasty produkuja osseomukoid i wlokna kolagenowe o nieregularnym ukladzie. Zamurowane osteoblasty aja osteocyty i powstaja beleczki kostne zbud z tk kostnej grubowloknistej. Na powierzchni beleczek ukladaja się kolejna osteoblasty. Powstawanie nastepnych warstw substancji kostnej, powoduje pogrubianie beleczek - to tzw wzrost apozycyjny. Wzrost apozycyjny powoduje laczenie się beleczek. Pozostaja kanaly naczyniowe wokół których odklada się substancja kostna tworzac osteony. Powstaje tk kostna zbita. W czesci srodkowej kosci wzrost apozycyjny jest zachamowany i powstaje tk kostna gabczasta. Kostnienie na podlozu chrzestyn - powstaja w ten sposób kosci konczyn i kregi. Kom ochrzestnej roznicuja się w osteoblasty. Kom te na obwodzie tk chrzestnej wytwarzaja mankiet kostny okolochrzestny, który zostaje otoczony okostna. W wyniku zaburzen, w dyfuzji substancji odzywczych w centralnej czesci trzonu dochodzi do degeneracji kom chrzestnych i powstaje pierwotny punkt kostnienia. Od okosntej do wapniejacej chrzastki wnika peczek naczyniowy zawierajacy prekursory osteoklastow, naczynia krwionosne, kom osteogenne. Czesc kom osteogennych roznicuje się w osteoblasty, które syntetyzuja substancje miedzykomorkowa, która ulega zmineralizowaniu. Kostnienie od wewnatrz to kosntnienie śródchrzestne. Miedzy trzonem a nasada jest chrzastka wzrostowa. Bezposrednio do nasady przylega chrzastka spoczynkowa, zas po niej wystepuja warstwa proliferacyjna i hipertoficzna i wapniejaca. W srodkowej czesci chrzastek tworacych nasady powstaja wtorne punkty kostnienia. Tkanka chrzestna jest jedynie w obrebie chrzastek wzrostowych. Podzialy kom chrzestnych umozliwiaja wzrost kosci na dlugosc. Pogrubianie mankietu kostnego i niszczenie kosci od wewnatrz daje wzrost kosci na grubosc.

17. KREW

Krew- pośredniczy w wymianie gazowej, rozprowadza substan­cje odżywcze i hormony, ciała odpornościo­we, produkty przemiany materii oraz komór­ki. Znajduje się w ciągłym ruchu i krąży w układzie zamkniętym. Objętość krwi wy­nosi 5-5,5 l, co stanowi 7% wagi ciała. Krew zawiera ok. 45% elementów komórkowych i 55% osocza. Osocze krwi(plazma krwi) składa się z wody (75-80%), substancji organicznych (17-24%) i z substancji nieorganicznych (1%). Substan­cje organiczne to roztwór białek (albuminy, globuliny i fibrynogen) oraz cukry, substan­cje lipidowe i witaminy. Albumina jest globularnym białkiem osocza krwi syntetyzowa­nym przez hepatocyty. Utrzymuje ciśnienie onkotyczne krwi, reguluje jej objętość, a tak­że jest nośnikiem niektórych jonów. Globuli­ny występują w kilku frakcjach. Najważniej­szą są gamma-globuliny (immunoglobuliny) synte­tyzowane przez limfocyty B i komórki plazmatyczne, których rola polega na wiąza­niu się z antygenami. Fibrynogen jest biał­kiem włóknistym, biorącym udział w proce­sie krzepnięcia krwi, tworząc nierozpuszczal­ny włóknik (fibrynę). Osocze pozbawione fibrynogenu, to surowica krwi. Do substan­cji nieorganicznych osocza należą składniki mineralne: chlor, sód, wapń, potas, magnez, niewielka ilość żelaza i jodu oraz śladowe ilo­ści innych pierwiastków. Osocze utrzymuje stale parametry środo­wiska wewnętrznego (pH, temperatura, skład chemiczny, ciśnienie osmotyczne, lepkość, napięcie powierzchniowe). Zawiera czynniki utrzymujące krew w stanie płynnym, a dzięki zawartości immunoglobulin chroni ustrój przed inwazją drobnoustrojów. Z ogólnych badań krwi najczęściej wyko­nuje się oznaczanie szybkości opadania krwi­nek czerwonych (OB), objętości krwi krą­żącej, ciężaru właściwego i lepkości. Odwi­rowanie krwi umożliwia oddzielenie składników morfotycznych od osocza, a sto­sunek objętości krwinek do objętości osocza określa się mianem hematokrytu (norma wynosi ok. 45%). Spośród licznych metod barwienia roz­mazu krwi najszersze zastosowanie w bada­niach rutynowych znalazła metoda Pappenheima, barwienie roztworem May-Grunwalda i Giemsy. Elementy komórkowe krwi: Erytrocyty -Krwinka czerwona ma kształt okrągłego, dwuwklęsłego dysku o średnicy 7,7 um. Erytrocyty o takim kształcie i średnicy noszą nazwę normocytów. Kształt ten zapew­nia im duży nadmiar powierzchni w stosunku do objętości, dzięki czemu jest ona elastyczna, odkształcania i oporna na uszkodzenia. Wiel­kość, kształt i elastyczność decydują o ideal­nym przystosowaniu tych komórek do speł­nianej funkcji. Polega ona głównie na zdol­ności odwracalnego wiązania tlenu, zależnej od jego ciśnienia parcjalnego. To zadanie spełnia erytrocyt dzięki zawartej w nim hemo­globinie. Białko to jest głównym składnikiem erytrocytów i stanowi ok. 33% masy całkowi­tej (90% suchej masy krwinki). Hemoglobina jest kompleksem białka globiny z hemem, którego głównym składnikiem jest pierścień protoporfirynowy połączony z żelazem. W rozmazach krwi stwierdza się dość znaczne zróżnicowanie wielkości erytrocy­tów, które określa się anizocytozą. Erytrocy­ty większe od normocytów to makrocyty, a mniejsze od normocytów to mikrocyty. Zróżnicowanie zaś erytrocytów ze względu na ich kształt nazywane jest poikilocytozą. Niedobór hemoglobiny wywołuje chorobę nazywaną niedokrwistością (anemia). Jej przyczyną może być zmniejszenie liczby krwinek czerwonych np. po krwotokach czy w zaburzeniach erytropoezy, może też być wynikiem wad wrodzonych w budowie he­moglobiny. Rzadziej natomiast występuje zwiększenie liczby erytrocytów nazywane nadkrwistościa. Dojrzały erytrocyt jest pozbawiony jądra i organelli komórkowych. Otoczony jest bło­ną komórkową pokrytą glikokaliksem, w którym znajdują się ugrupowania antyge­nowe decydujące o grupie krwi. Zagęszczona cytoplazma krwinki czerwonej tworzy tzw. zrąb, w którym bezpośrednio pod błoną ko­mórkową znajduje się włókniste białko szkie­letowe - spektryna, tworzące sieć utrzymu­jącą kształt komórki. Wśród licznych białek integralnych błony komórkowej występują glikoforyny (A, B, C, y) oraz białko prążka III pełniące rolę transportera anionowego (umożliwiające wymianę jonów dwuwęglanowych na chlorkowe), a także białko trans­portujące glukozę. Około 1-2% erytrocytów to retikulocyty będące niedojrzałą postacią tych komórek. Charakteryzują się one obecnością substancji ziamisto-siateczkowo-włóknistej będącej po­zostałością szorstkiej siateczki sródplazma-tycznej. Komórki te po 2-3 dniach przekształ­cają się w krwiobiegu w dojrzały erytrocyt po­zbawiony już wymienionych struktur. W warunkach fizjologicznych, w plazmie krwi erytrocyty zachowują swój normalny kształt. W roztworach hipertonicznych krwin­ki kurczą się i przybierają kształt morwowaty. W roztworach hipotonicznych natomiast pęcz­nieją i pękają, co powoduje uwolnienie hemo­globiny. Zjawisko to nazywane jest hemolizą. Krwinki czerwone dzięki zawartości he­moglobiny barwią się metodą Pappenheima na kolor czerwony. Leukocyty (krwinki białe) są elementami morfotycznymi krwi, ich liczba wynosi 5-9 tyś. w l mm³ (tab. 4.1). Różnią się od krwinek zerwonych brakiem barwnika oraz obecno­ścią jąder. Ogólną cechą wszystkich krwinek białych jest zdolność do ruchu pełzakowatego. W warunkach chorobowych liczba krwinek może się zmniejszać i wtedy mówi­my o leukopenii bądź też zwiększać, co okre­śla się mianem leukocytozy. Leukocyty stanowią niejednorodną populację komórek o odrębnych cechach morfolo­gicznych. Na podstawie mikroskopowej ana­lizy barwionego rozmazu krwi obwodowej można określić procentową zawartość leuko­cytów i wyodrębnić następujące ich rodzaje: • krwinki białe ziarniste - granulocyty, • granulocyty obojętnochlonne - neutrofile (45-65%), • granulocyty kwasochłonne - eozynofile (2-5%), • granulocyty zasadochlonne - bazofile (0,5-1%); • krwinki białe nieziarniste - agranulocyty, • limfocyty (28--ł2%), • monocyty (4-8%). Zasadniczym kryterium podziału na gra­nulocyty i agranulocyty są rodzaj i liczba zia­renek występujących w cytoplazmie. Granulocyty- Granulocyty obojętnochłonne są najczęstszą postacią morfologiczną krwinek białych. Ich średnica wynosi 12-15 um. Są to komórki ma­jące wyraźne jądro o zbitej chromatynie podzielone najczęściej na 2-5 segmentów, czyli płatów. Liczba płatów jądra wzrasta w miarę dojrzałości komórek. Jądra jednopłatowe (pałeczkowate) występują u form najmłodszych a w miarę doj­rzałości krwinki następuje ich segmentacja. Uszeregowanie neutrofilów w zależności od liczby segmentów jądra komórkowego (płatowości) można ustalić wg tzw. skali Arnetha: 1 płat -12%, 2 płat-25%, 3-46%, 4-15%,5-2%; W stanach chorobowych może nastąpić przesunięcie na tej skali w lewo (więcej jąder z małą liczbą płatów), np. w przebiegu ostrej i przewlekłej białaczki szpikowej lub przesu­nięcie obrazu w praw o ('pojawienie się więk­szej liczby jąder wielopłatowych), co najczę­ściej występuje w niedoborze witaminy b]; Cytoplazma neutrofilów jest słabo kwasochłonna, zawiera liczne ziarenka azurochłonne zwane pierwotnymi, które stanowią ok. 20% wszystkich ziarenek, oraz ziarenka swo­iste dla tego typu granulocytów zwane specy­ficznymi lub wtórnymi. Ziarenka zawierają między innymi białka, z których duża grupa to enzymy, najczęściej zlokalizo­wane w ziarenkach pierwotnych i znacznie rzadziej w ziarenkach specyficznych. Ziaren­ka azurochłonne wypełnione są homogennym, gęstym elektronowo materiałem i oto­czone pojedynczą błoną. Zawierają między innymi fosfatazę kwaśną, lizozym, elastazę, mieloperoksydazę i białka zwiększające przepuszczalność błon. W ziarenkach specyficznych wyodrębnio­no między innymi kolagenazy, laktoferrynę, białka wiążące witaminę B12 i białka o ak­tywności przeciwbakteryjnej (naturalne an­tybiotyki - defenzyny). W cytoplazmie neu­trofilów można wykazać obecność fosfatazy zasadowej zlokalizowanej w strukturach przypominających drobne pręciki lub kanali­ki. Oznaczenie aktywności tego enzymu ma duże znaczenie diagnostyczne. W niektórych schorzeniach (szpiczaki, zakażenia, zawał mięśnia sercowego) aktywność fosfatazy za­sadowej się zwiększa, a np. w mononukleozie zakaźnej lub białaczkach szpikowych zmniej­sza się. Oprócz opisanych ziarenek cytopla-zma granulocytów obojętnochłonnych zawie­ra także liczne ziarna glikogenu, stosunkowo mało mitochondriów i elementy aparatu Gol-giego. Połowa granulocytów obojętnochłonnych znajduje się we krwi, pozostałe zaś w tkance łącznej. Okres przebywania tych komórek we krwi wynosi kilka godzin, a w tkankach 4-5 dni. Podstawową funkcją tych komórek jest udział w procesach zapalnych i fagocytoza drobnoustrojów. Metabolizm granulocytów obojętnochłonnych zależy od tego, czy znaj­dują się one w stanie spoczynku, czy też w stanie aktywacji. Aktywacja następuje w wyniku zakażenia lub uszkodzenia tkanki. Migrują one do miejsc infekcji (chemotaksja), a następnie fagocytują uszkodzone ko­mórki lub bakterie. Neutrofile mają receptory dla fragmentu Fc IgG, dzięki którym opłaszczane przez IgG bakterie zostają związane na powierzchni komórki i sfagocytowane w wyniku endocytozy. Najpierw powstaje fagosom, czyli obłoniony pęcherzyk zawierający sfagocytowane bakterie. Do fagosomu dołączone zostają zia­renka specyficzne, które uwalniając swoją za­wartość poddają sfagocytowany materiał działaniu mieszaniny enzymów. W tak po­wstałej wakuoli zachodzi wiele procesów prowadzących ostatecznie do zabicia sfagocytowanych bakterii. Zabijanie drobnoustro­jów zachodzi na dwa sposoby: szybko, ² udziałem tlenu, oraz wolniej, tzn. tlenoniezależnie. Szybkie zabijanie drobnoustrojów Polega na działaniu chloru i jodu oraz aktyw­nych nadtlenków i rodników, które inaktywują białka sfagocytowanych mikroorganizmów. Tworzenie aktywnych rodników oraz nadtlenku wodoru warunkującego aktywność mieloperoksydazy wymaga również aktywacji licznych oksydaz rejestrujących zmianę w uformowaniu błony komórkowej granulocyta. Tlenoniezależnie działają efenzyny - białka kationowe, które wbudowują się w błonę bakterii tworząc otwarte kanały, co powoduje niekontrolowany przepływ jonów i wody, a w konsekwencji śmierć. Lizozym rozkłada ścianę bakterii, a laktoferryna wiąże żelazo niezbędne do prawidłowego funkcjonowania bakterii. Ziarenka specyficzne zawierają w błonie pompę protonową, która dołączona do wakuoli transportuje jony wodorowe, obniżając pH do ok. 4. Cały ten mechanizm powoduje zabicie bakterii i ich rozłożenie na proste substancje (np. aminokwasy, cukry proste), które mogą być potem zużyte jako substancje odżywcze. Neutrofile uwalniają do środowiska leukotrieny i lipoksyny (pochodne kwasu arachidonowego) działające jako mediatory procesu zapalnego (rozszerzają naczynia krwionośne, zwiększają ich przepuszczalność, wpływają chemotaktycznie na inne leukocyty). Wydzielają również wiele cytokin pobudzających do proliferacji inne komórki. Masowo ginące w procesach fagocytozy neutrofile są jednym z podstawowych składników ropy. Granulocyty kwasochłonne mają średnicę nieco większą od neutrofilów (ok. 14 pm) i stanowią 2-5% wszystkich leukocytów. Jądra eozynofilów zawierają najczęściej dwa płaty połączone wąskim pasmem chromatyny, dając obraz tzw. jądra okularowego. W cytoplazmie znajdują się duże ziarenka (0,5-1,5 urn) barwiące się kwasochłonnie. Ziarenka eozynofilów, podobnie jak neutrofilów, są otoczone błoną i zawierają gęsty elektronowo materiał o strukturze krystalicznej składający się z białek i fosfolipidów. Ponad 25% zawartości ziarenek to białka wyjątkowo zasadowe: główne białko zasadowe(MBP), białko kationowe eozynofilów (ECP) oraz eozynofilowa neurotoksyna (EDN), których obecność może tłumaczyć kwasochłonność ziarenek. Ponadto ziarenka te za­wierają m.in. fosfatazę kwaśną, peroksydazę(odmienną od neutrofilowej). Pozostałe. mniejsze ziarenka (0,1-0,5 um), określane ja­ko pierwotne, zawierają arylosulfatazę. Ważną rolą tych komórek jest udział w re­akcjach alergicznych, w których obserwuje się zwiększoną ich liczbę. Unieczynniają one mediatory produkowane przez komórki tucz­ne (np. histaminę), co związane jest z obecno­ścią w ich ziarenkach histaminazy i arylosulfatazy. W miejscach odczynów alergicz­nych eozynofile fagocytują rozpuszczalne kompleksy antygen-przeciwcialo, a ich zdol­ność do fagocytozy (np. bakterii) jest mniej­sza niż neutrofilów. Szczególnie dużą zawartość granulocytów kwasochłonnych spotyka się w chorobach pa­sożytniczych, zwłaszcza w pierwszym okre­sie zakażenia. Istotną rolę odgrywa tu białko MBP, które po uwolnieniu na powierzchnię komórki ułatwia jej przyleganie do pasożyta i jego niszczenie. Białka ECP natomiast dzia­łają podobnie jak defenzyny (uwalniane przez neutrofile), wbudowując się w błony tworzą otwarte kanały. Eozynofile żyją ok. 12 dni i częściej ani­żeli granulocyty obojętnochłonne następuje ich wysiew do tkanki łącznej, np. błony ślu­zowej układu oddechowego i pokarmowego. Granulocyty zasadochłonne są najmniej­sze ze wszystkich granulocytów (średnica ok. 9-12 um). Ich cytoplazma wypełniona jest prawie całkowicie dużymi ziarenkami zasadochłonnymi barwiącymi się metodą Pappenheima na kolor niebie skogranatowy. Jądro naj­częściej ma postać jednego lub trzech seg­mentów i często jest niewidoczne, gdyż przysłonięte jest ziarenkami. Ziaren­ka otoczone są pojedynczą błoną, zawierają materiał ziarnisty, krystaliczny i strefy jasne elektronowo. Oprócz ziarenek w cytoplazmie obecne są cysterny aparatu Golgiego, pęche­rzyki, wolne rybosomy i elementy siateczki śródplazmatycznej. W ziarenkach bazofilów wykryto obe­cność kwaśnych śluzowielocukrowców (siar­czan heparyny), które warunkują ich meta-chromatyczne zabarwienie. Ponadto zawierają wiele substancji biologicznie czynnych (hi­staminę, serotoninę i heparynę), a także eozynofilowy czynnik hemotaktyczny ECF-A i ECF-C. Na powierzchni komórki występu­ją receptory dla fragmentu Fc immunoglobuliny IgE. Związanie immunoglobuhn z anty­genem (alergenem) powoduje stymulację ba­zofilów i uwolnienie zawartości ziarenek o silnym działaniu biologicznym. Mówi się wtedy o swoistej (immunologicznej) degra-nulacji bazofilów. Degranulację nieswoi­stą, (nieimmunologiczną) wywołują np. czynniki ułatwiające przepływ jonów wap­niowych, substancje mitogennne i niektóre detergenty. Uwalniane z krwinek substancje mogą wywoływać reakcje alergiczne miej­scowe (zob. komórki tuczne) lub też ogólno-ustrojowe (w tym groźny dla życia wstrząs anafilaktyczny). Agranulocyty- Limfocyty stanowią 28-42% wszystkich krwinek białych. Są komórkami małymi, ku­listymi o średnicy 8-15 urn. Swoistą cechą limfocytów jest duże jądro ze stosunkowo małą ilością otaczającej go słabo zasado-chłonnej cytoplazmy (ryć. 4.1). Limfocyty te­go typu określa się jako małe. W limfocytach dużych o średnicy ok. 15 pm cytoplazma two­rzy nieco szersze pasmo, czasami wyraźniej-sze na jednym z biegunów komórki (ryć. 229, 231, 234, 241). W cytoplazmie limfocytów stwierdzono obecność nielicznych, drobnych ziarenek azurochlonnych, małą ilość organel-li komórkowych i nieliczne, wolne rybosomy. Biorąc pod uwagę miejsce dojrzewania w ośrodkowych narządach układu odporno­ściowego, skład antygenów powierzchnio­wych a także rolę w odpowiedzi immunolo­gicznej limfocyty dzieli się na: • limfocyty B, • limfocyty T, • komórki NK. Limfocyty B u człowieka powstają w szpiku kostnym, u ptaków natomiast w bursie Fabrycjusza i stąd pochodzi ich na­zwa. Odpowiedzialne są za odporność typu humoralnego, tzn. z udziałem przeciwciał. Charakteryzują się obecnością receptorów im-munoglobulinowych, za pomocą których roz­poznają antygeny. Po pobudzeniu przez anty­gen różnicują się w komórki plazmatyczne, które intensywnie produkują przeciwciała. Limfocyty T powstają w grasicy i stano­wią 50-80% wszystkich limfocytów. Uczest­niczą w odporności typu komórkowego (bez udziału przeciwciał). Poszczególne typy tych komórek pełnią odmienne funkcje i różnią się receptorami powierzchniowymi. Limfocyty cytotoksyczne Te wydzielają perforyny i w len sposób bezpośrednio zabijają komórki zaka­żone wirusem, a także komórki nowotworo­ motaksję w stosunku do obumarłych tkanek, drobnoustrojów i mediatorów procesu zapalne­go, mają bardzo dużą zdolność do fagocytozy. Płytki krwi- Są tworami morfotycznymi powstającymi w wyniku odszczepienia fragmentów cytoplazmy megakariocytów, komórek macie­rzystych występujących w szpiku. Płytki krwi mają różne kształty, często owalne. Wielkość ich wynosi 2—4 |Lim. W l mm³ znaj­duje się ich 200-400 tyś. Pod względem struktury cytoplazma pły­tek jest dość zróżnicowana. Obwodowa jej część jest przejrzysta, bezziamista i nosi na­zwę hialomeru. W części środkowej - granulomerze, wyodrębniono kilka typów ziare­nek o różnej gęstości elektronowej. Najlicz­niejsze są ziarenka a (odpowiednik ziarenek azurochłonnych), które zawierają płytkowy czynnik krzepnięcia III, białko von Willebranda, a także inne białka biorące udział w procesie krzepnięcia krwi. Ziarenka elek­tronowo gęste y zawieraj ą histaminę, seroto-ninę (nie syntetyzowaną przez płytki, lecz absorbowaną z osocza krwi), ADP i jony wapnia. Ziarenka będące odpowiednikiem lizosomów zawierają kwaśne hydrolazy i ary-losulfatazę. Ponadto w obrębie granulomeru widoczne są mitochondria i niekiedy elemen­ty aparatu Golgiego (ryć. 242). W obrębie hialomeru występują dwa systemy kanaliko­we: otwarty, dzięki któremu wyprowadzane są na powierzchnię płytki uwalniane z ziare­nek substancje, oraz zamknięty, w którym między innymi obecna jest cyklooksygenaza, enzym niezbędny do tworzenia prostanoidów (tromboksanów). W obwodowej części cytoplazmy wystę­pują liczne, okrężnie biegnące mikrotubule, a tuż pod błoną komórkową warstwa mikrofilamentów aktynowych i miozynowych (w płytkach nieaktywnych aktyna i miozyna są rozproszone). Obecność tych struktur ma duże znaczenie zarówno dla utrzymania struktury płytek, jak i ich zdolności do pełnie­nia funkcji wydzielniczej. Podstawową funkcją trombocytów jest ochrona śródbłonka naczyń krwionośnych oraz zahamowanie krwawienia dzięki tworze­niu skrzepu. W miejscu uszkodzenia naczynia tworzą one agregaty zwane czopem płytko­wym. Podczas tworzenia czopu płytki krwi łączą się za pomocą swoistych receptorów glikoproteinowych a także za pośrednictwem czynnika von Willebranda z odsłoniętym ko­lagenem. Następuje aktywacja i uwalnianie ADP będącego silnym czynnikiem agregują­cym. Aktywowane w ten sposób trombocyty przylegają do powierzchni uszkodzenia, a występujące w cytoplazmie aktyna, miozy­na i mikrotubule powodują odwracalną zmia­nę ich kształtu. Przez układ kanalików otwar­tych uwalniana jest zawartość ziarenek, a w kanalikach zamkniętych syntetyzowane są niektóre prostanoidy (tromboksany) wspo­magające proces agregacji. W końcowym eta­pie przy udziale czynników osoczowych, płytek krwi i zawartego w nich czynnika płytko­wego fibrynogen pod wpływem trombiny przekształca się we włóknik (fibrynę). W ten sposób tworzy się sieć, która wraz ze związa­nymi erytrocytami umacnia i powiększa skrzep. Procesem przeciwstawnym do krzepnię­cia jest fibrynoliza. Czynną substancją tego procesu jest plazmina powstająca w wyniku aktywacji plazminogenu. Współdziałanie obu mechanizmów umożliwia utrzymanie krwi w stanie płynnym. Rozwój komórek krwi- Hemopoeza (krwiotworzenie) jest procesem, w którego wyniku powstają wyspecjalizowa­ne komórki krążące we krwi. W okresie życia płodowego narządami hemopoetycznymi są kolejno: • pęcherzyk żółtkowy, w którym krwiotwo­rzenie rozpoczyna się już w 6 tygodniu życia płodowego, • wątroba, • śledziona. W ostatnim trymestrze ciąży funkcję tę przejmuje szpik kostny, aby po urodzeniu, w warunkach fizjologicznych, pozostać jedy­nym narządem krwiotwórczym. Budowa szpiku kostnego została opisana przy oma­wianiu układu immunologicznego. Hemopoezę charakteryzują następujące okresy: • proces odnowy (zdolność do rozmnaża­nia), dzięki któremu z komórek macierzy­stych powstają komórki potomne o jedna­kowym genotypie, morfologii i funkcji, • proces różnicowania, w którego wyniku komórka syntetyzuje charakterystyczne białka warunkujące pełnienie przez nią określonych funkcji biologicznych, • proces dojrzewania polegający na magazy­nowaniu związków powstałych w procesie różnicowania i wytworzeniu charaktery­stycznych struktur niezbędnych do wyspe­cjalizowania komórki (np. ziarenka w granulocytach) lub zanikania struktur, które w dalszym jej życiu stają się zbędne (np. usunięcie jądra w procesie erytropoezy). Za pomocą tzw. kolonizacji śledziony po­znano mechanizmy regulacji hemopoezy i przemian zachodzących w komórkach krwiotwórczych. Okazało się, że wstrzyknię­cie myszom, uprzednio napromieniowanym dawką niszczącą układ krwiotwórczy, zawie­siny szpiku zdrowego dawcy prowadzi do po­wstania w śledzionie tych zwierząt kolonii krwiotwórczych. Stwierdzono, że zdolność do kolonizowania śledziony mają tzw. ko­mórki macierzyste krwiotworzenia i każda kolonia powstaje z jednej takiej komórki. Ta­ka komórka macierzysta daje początek dwóm dalszym typom komórek: • komórce linii szpikowej (mieloidalnej -CFU-s), której cały cykl dojrzewania wy­stępuje w szpiku, • komórce linii limfocytarnej (limfoidalnej), która kontynuuje swój rozwój także poza szpikiem. Pod wpływem różnych bodźców wyzwa­lających różnicowanie z komórki rodzi­cielskiej linii szpikowej powstają komórki macierzyste ukierunkowane (komórki proge-nitorowe) na poszczególne linie układu krwio­twórczego, a więc: • układu czerwonokrwinkowego (erytro-cytamego, CFU-e), • układu ziarnistokrwinkowego (granulocytamego i monocytamego CFU-GM), • układu płytkowego (megakariocytamego CFU-Meg). Komórki macierzyste krwiotworzenia, zwane też hemocytoblastami, wyglądem zbliżone są do limfocytów i stanowią ok. 1% wszystkich komórek jądrzastych szpiku. Większość z nich znajduje się w fazie spo­czynkowej i jest rezerwą komórek macierzy­stych szpiku, uruchamianą stopniowo (w sta­nie fizjologicznej równowagi ustroju) lub gwałtownie w razie potrzeby. Jak wykazano, zainicjowanie ukierunkowania tych komórek polega na wytworzeniu na powierzchni błony komórkowej swoistych receptorów wiążą­cych czynniki regulujące, co wyzwala w ko­mórce syntezę związków charakterystycz­nych dla danej linii rozwojowej. Układ czerwonokrwinkowy - erytropoeza- Pierwszą komórką tego układu jest proerytroblast - komórka duża, kulista, o średnicy 15-20 urn i silnie zasadochłonnej cytoplazmie. Duże jądro z luźną chromatyną położo­ne jest centralnie i zawiera zazwyczaj 1-3 wyraźne jąderka. W wyniku podziału proerytroblastu powstaje erytroblast zasadochłonny o silnie zasadochłonnej cytoplazmie (za­wiera liczne polirybosomy). W niektórych z tych komórek widoczne są obszary przeja­śnienia będące objawem zapoczątkowania syntezy hemoglobiny. W następnej postaci erytroblastów wzrasta stężenie kwasochłonnej hemoglobiny, a zmniejsza się liczba rybosomów, wskutek czego cytoplazma barwi się i barwnikami zasadowymi, i kwaśnymi. W ten sposób powstają erytroblasty wielobarwliwe (polichromatofilne). Później na­stępuje redukcja rybosomów i silna konden­sacja chromatyny jądrowej. W następstwie podziału tych komórek powstają erytrobla­sty kwasochłonne (ortochromatyczne) z pyknotycznym jądrem, o wyraźnie kwasochłonnej cytoplazmie (duża ilość hemoglobi­ny), barwą zbliżone do dojrzałej krwinki. Uważa się, że na tym etapie ustaje już synte­za hemoglobiny. Małe pyknotyczne jądro wy­kazuje tendencję do lateralizacji (przesunię­cia), aż w końcu, przy przenikaniu przez ścia­nę zatok szpiku, zostaje wraz z niewielkim rąbkiem cytoplazmy usunięte z komórki. Pierwszą formą komórkową pozbawioną ją­dra jest retikulocyt. Charakteryzu­je się on obecnością w cytoplazmie skupisk niebiesko barwiących się pozostałości rybo­somów, zwanych substancją siateczkowo-ziamisto-wlóknistą. Po zaniku tych struktur retikulocyt przybiera kształt dwuwklęsłego krążka i przekształca się w dojrzałą krwinkę czerwoną - erytrocyt. Mechanizm uwalniania retikulocytów ze szpiku do układu krążenia nie jest jeszcze ostatecznie wyjaśniony. Okazało się, że jed­nym z ważnych czynników jest zdolność ko­mórki do odkształcania się. Retikulocyty i dojrzałe erytrocyty są znacznie mniejsze i bardziej elastyczne od ich prekursorów, co umożliwia im łatwe przenikanie przez ścianę zatok szpiku. Bodźcem dla erytropoezy są czynniki hor­monalne (erytropoetyna) i mikrosrodowiskowe (np. niskie stężenie tlenu w tkance). Układ ziarnistokrwinkowy- granulocytopoeza- Najmłodszą opisaną komórką spośród granulocytów jest mieloblast. Jest to ko­mórka duża, kulista o zasadochłonnej cyto­plazmie, podobna do proerytroblasta. Jądro okrągłe o luźnej chromatynie wypełnia nie­mal całą komórkę. W mikroskopie elektrono­wym zwracają uwagę dobrze rozwinięte, pęcherzykowate jąderko, brak swoistych zia­renek i słabo rozwinięta siateczka śródplazmatyczna. Następny etap dojrzewania mieloblastu to promielocyt, komórka większa, z jądrem o delikatnej budowie siateczki. W tym stadium dojrzewania cytoplazma jest mniej zasadochłonna, pojawiają się w niej na­tomiast ziarenka nadające komórce swoisty wygląd. Liczba i wielkość ziarenek wzrastają w miarę dojrzewania komórki. Wśród ziare­nek promielocytu wyróżnia się dwa typy, tj. specyficzne ziarenka lizosomalne (uważane za lizosomy wtórne) i ziarenka azurochłonne odpowiadające lizosomom pierwotnym. Do etapu promielocytu linie rozwojowe wszyst­kich rodzajów granulocytów przebiegają identycznie. Postacią bardziej dojrzałą jest mielocyt. Na tym etapie rozwoju następuje już różnicowanie ziarenek wtórnych w szereg obojętne-, kwaso- i zasadochłonny. Cytoplazma mielocytów barwi się mniej intensywnie, jądro jest duże o dość zbitej chromatynie. Ko­lejną formą komórkową jest metamielocyt, który w przeciwieństwie do poprzednich już się nie dzieli. Dalszy jego rozwój to dojrze­wanie, pomniejszanie i zmiany w obrębie ją­dra. Jądro staje się bardziej zbite i przewężo­ne, przybierając postać nerkowatą, a następ­nie pałeczki, w miarę dojrzewania komórek następuje jego segmentacja. Ostatnią dojrzałą i w pełni wykształconą komórką tego układu jest granulocyt. Podczas dojrzewania komórek szeregu granulocytamego stopniowo zmniejsza się zasadochłonność cytoplazmy, zanikają ziarenka pierwotne (z wyjątkiem granulocytów obojętnochlonnych), a pojawiają się ziarenka wtórne. Zmieniają się także struktura i kształt jądra. Barierę szpikową pokonują jedynie for­my dojrzałe z jądrem pałeczkowatym i seg­mentowanym. Opisano różne rodzaje sub­stancji pobudzających i hamujących granulopoezę. Do pierwszych należą substancje stymulujące, określane ogólnie jako CSA, (np.granulopoetyna) lub czynniki wzrostowe - CSF. Do substancji wpływających hamują­co na granulopoezę zaliczono inhibitory tkan­kowe, tzw. Chalony. Układ monocytowo—makrofagowy- Z grupy komórek szeregu granulocytów obojętnochłonnych i monocytarnych, część ko­mórek różnicuje się w szpiku w monocyty, które dalej różnicują się w makrofagi tkan­kowe. Najmłodszą formą komórkową tego ukła­du jest monoblast. W rozmazach szpiku ko­stnego jest bardzo podobny do mieloblasta. Są to również duże komórki o ciemno bar­wiącej się zasadochłonnej cytoplazmie z du­żym okrągłym jądrem. Wykazują znaczną ruchliwość i małą zdolność do fagocytozy. Promonocyt jest kolejnym stadium prze­kształcającego się monoblastu. Ma jądro z wyraźnym wpukleniem i luźnym utkaniem chromatyny. Promonocyty wykazują zdol­ność fagocytozy i aktywność niespecyficznej esterazy, co jest wykorzystywane do ich wy­krywania. Monocyt jest dojrzałą już komórką charakteryzującą się dużym polimorfizmem. Jądro ma zwykle położone ekscentrycznie, kształtu nerkowatego lub podkowiastego, ubogie w chromatynę. Zasadochłonna cytoplazma barwi się szaroniebiesko, zawiera nie­liczne ziarenka azurochłonne. Dojrzałe mo­nocyty wykazują ruchliwość i zdolność do fa­gocytozy. Monocyty we krwi obwodowej przebywają 1-2 dni, po czym przedostają się do tkanek, stając się makrofagami tkankowy­mi. W zależności od umiejscowienia i potrzeb wykazują zróżnicowanie kształtu i wielkości. Są zdolne do wykonywania ruchu po wytwo­rzeniu wypustek cytoplazmy - pseudopodiów. Mają receptory powierzchniowe umoż­liwiające im rozpoznanie i przyłączenie, a w kolejnej fazie fagocytowanie obcych an­tygenów i substancji. Udowodniono, że monocyty i makrofagi są źródłem wzrostu kolonii granulocytów i monocytów (CSF), są także zdolne do syn­tetyzowania jednej z prostaglandyn antagonistycznej do CSF. Układ płytek krwi- - megakariocytowy- Podobnie, jak wcześniej opisano, komórki prekursorowe tego układu wywodzą się z ko­mórek mieloidalnych. Pierwszą komórką te­go szeregu jest megakarioblast. Jest to ko­mórka duża o średnicy 20-40 um z dużym, często nieregularnego kształtu jądrem zawie­rającym liczne jąderka i pasmem silnie zasadochłonnej, bezziamistej cytoplazmy. W mia­rę dojrzewania komórki jądro staje się płato­wate i pyknotyczne, cytoplazma bardziej kwasochłonna z ziarenkami. W ten sposób powstaje kolejna forma ko­mórkowa - promegakariocyt. Komórką w pełni dojrzałą jest megakariocyt, zwany też komórką olbrzymią szpiku kostnego (o średnicy do 100 urn). Jądro jest wielopłatowe - poliploidalne, i w miarę dojrzewania ko­mórki następują jego kolejne podziały, którym nie towarzyszy podział cytoplazmy. W kwasochłonnej i obfitej cytoplazmie są wi­doczne ziarenka azurochłonne, które wraz z wiekiem komórki skupiają się w formy granulomeru, oddzielając się bezziamistą czę­ścią cytoplazmy, zwaną hialomerem. Te czę­ści odrywają się od megakariocytu, przenika­ją do naczyń i stają się płytkami krwi. Każdy megakariocyt uwalnia prawdopodobnie kilka tysięcy płytek, po czym zanika, a jego funk­cję podejmują nowo powstałe komórki. Przyjmuje się, że istnieje humoralny czyn­nik regulujący produkcję płytek krwi, który nazwano trombopoetyną. Prawdopodobnie przyspiesza on dojrzewanie megakariocytów i różnicowanie się komórek macierzystych szpiku w kierunku linii megakariocytarnej

18. Tk miesniowa:

Tk. mięśniowa pochodzi z mezodermy. Dzielimy na: poprzecznie prążkowaną(mięśnie szkieletowe, mięsień sercowy), gładką. Mięsień szkieletowy- zbudowany jest z równolegle ułożonych włókien mięśniowych, które są zespólniami (syncytiami) wielojądrzastymi, gdyż powstały w wyniku fuzji wielu mioblastów. Włókna maja 10-100 um średnicy i do 40 cm długości oraz zawsze obwodowe ułożone jądra. Organizacja mięśnia szkieletowego- Mięsień szkieletowy otoczony jest tkanka łączna zwaną namięsną, której pasma wnikają do wnętrza, rozdzielając włókna mięśniowe na pęczki. Tkanka łączna otaczająca pęczki nazywa się omięsną. Każde pojedyncze włókno mięśniowe otoczone jest blaszką zewn.(bł. podstawną zwaną też śródmięsną) z licznymi włóknami retikulinowymi. Tkanka łączna odgrywa w mięśniu bardzo ważną rolę - łączy włókna mięśniowe, prowadzi naczynia i nerwy oraz wiąże miesień z kością za pomocą ścięgien. Ścięgna zbudowane są głównie z włókien kolagenowych, które z jednej strony łączą się z okostną i kością, z drugiej zaś z integrynami sarkolemy włókien mięśniowych. Integryny z kolei łączą się z miolibrylami wewnątrz włókien mięśniowych. Wszystkie włókna mięśniowe otoczone są siecią naczyń włosowatych, Do każdego włókna dochodzi zakończenie nerwu ruchowego zwane płytką motoryczną lub połączeniem nerwowo-mięśniowym. Ogólna zasada budowy płytki motorycznej jest podobna do budowy synapsy nerwowej. Mediatorem jest tu acetylocholina. Jedno włókno nerwowe ruchowe może unerwiać od 1 do ok. 160 włókien mięśniowych. Grupa włókien mięśniowych unerwionych przez jedno włókno nerwowe nazywa się jednostką motoryczną. W mięśniach wykonujących ruchy mniej precyzyjne, np. w kończynie dolnej, jedno włókno nerwowe dochodzi do ponad 100 włókien mięśniowych. W mikroskopie świetlnym na przekrojach podłużnych widoczne jest poprzeczne prążkowanie włókien, co wynika z uporządkowanego układu prążkowanych mikrofibryl. Występują prążki ciemne (anizotropowe, czyli prążki A) oraz jasne (izotropowe, czyli prążki I). Miofibryle- tworzą pęczki, biegną równolegle do osi długiej włókna i wypełniają prawie całą komórkę. Mają ok. 1-2 um średnicy. Jednostka strukturalna miofibryli jest sarkomer czyli odcinek miofibryli między dwiema liniami Z. Linia Z przebiega przez środek prążka I. W skład sarkomeru wchodzi więc linia Z, połowa prążka I, prążek A, połowa prążka I i linia Z. W mikroskopie elektronowym w prążku A można zaobserwować jeszcze przejaśnienie zwane prążkiem H, a w nim linie M. Wszystkie te prążki i linie widoczne w mikroskopach świetlnym lub elektronowym są wynikiem charakterystycznego ułożenia miofilamentów, czyli włókienek budujących miofibryle. Wyróżnia się dwa rodzaje miolilamentów: miofilament cienki (aktynowy) ma ok. l urn długości i zbudowany jest z trzech białek - aktyny, tropomiozyny i troponiny. Aktyna G jest białkiem globularnym i łącząc się tworzy aktynę F, czyli aktynę fibrylarną. Dwie spiralnie skręcone aktyny F tworzą rdzeń miofilamentu cienkiego. Na ten aktynowy rdzeń nawinięte są fibryle tropomiozyny.. W pewnych odstępach przyczepiona jest globularna troponina. Białko to może się łączyć z jonami wapnia, co powoduje zmianę położenia tropomiozyny na aktynie. Ma to ważne znaczenie czynnościowe, ponieważ dzięki temu na aktynie odsłonięte zostają miejsca wiążące miozynę. Miofilament gruby(miozynowy), ma ok. 1,5 um długości i zbudowany jest z białka fibrylaarnego zwanego miozyną oraz białka C, które spaja cząsteczki miozyny. Każda cząsteczka miozyny zbudowana jest z dwóch łańcuchów ciężkich tworzących części wydłużone. Na jednym z końców tworzą się po dwie główki zbudowane z łańcuchów lekkich. Główki połączone są z resztą cząsteczki za pomocą szyjki, która może zmieniać położenie główki. Każda główka ma miejsce wiązania aktyny oraz ATP. Rdzeń miofilamentu grubego zbudowany jest ze skręconych łańcuchów ciężkich miozyny, a główki wystają na ze wietrz lego rdzenia. Cząsteczki miozyny w miofilamencie grubym są tak ułożone, że główki znajduje się jedynie na obu jego końcach. Uporządkowane położenie miofilamentów grubych w sarkomerze utrzymywane jest przez miomezynę tworzącą linie M. Miofilamenty cienkie występują w prążku I i A, a grube tylko w prążku AA. Miofilamenty cienkie zakotwiczone są w liniach Z. Połączenie to zachodzi dzięki alfa-aktynie i winkulinie. Miofilamenty grube połączone są także z liniami Z za pomocą bardzo delikatnych włókienek zbudowanych z białka titiny.. Ponadto w mięśniach występują także filamenty pośrednie desminowe, które pełnią bardzo ważną rolę w utrzymaniu spoistości miofibryli i ich ułożeniu. Włókienka desminowe oplatają całą miofibrylę, a dodatkowo jeszcze na wysokości linii Z tworzą gęstą sieć, która utrzymuje miofibrylę na równej wysokości. Włókienka desminowe przyczepiają się także do błony komórkowej. Dlatego też uważa się, że linie Z i utrzymująca je sieć desminowa są odpowiedzialne za automatyczny rozkurcz miofibryli. Każda miofibryla zakończona jest na obu końcach liniami Z, które łącza się z integrynami sarkolemy, a te z kolei z włóknami kolagenowymi ścięgien. Triada mięśniowa-tworzą ją kanalik T oraz dwie cysterny brzeżne. Kanaliki T są rurkowatymi wpukleniami sarkolemy przebiegającymi poprzecznie w stosunku do miofilamentów na granicy każdego prążka A i I. Utworzona więc zostaję w sarkoplazmie gęsta sieć kanalików docierającą do każdego sarkomeru. Obok każdego kanalika T biegną dwie cysterny brzeżne, które są wyspecjalizowaną częścią siateczki sarkoplazmatycznej gładkiej otaczającej wszystkie miofibryle. Cysterny brzeżne mają zdolność gromadzenia jonów wapnia dzięki pompie wapniowej wmontowanej w błonę cystern. Jony wapnia mogą być uwalniane do cytoplazmy przez kanały wapniowe, które otwiera depolaryzacja kanalików. Mechanizm skurczu mięśnia- Bodziec nerwowy w postaci uwolnionej w płytce motorycznej acetylocholiny powo­duje depolaryzację sarkolemy, w tym wszystkich kanalików T. Depolaryzja kanalików T powoduje otwarcie kanałów wapniowych cystern brzeżnych, prowadzać do tysiąckrot­nego wzrostu stężenia jonów wapnia w cytoplazmie. Jony wapnia łączą się z troponiną, która przemieszcza tropomiozynę, odsłania­jąc miejsca wiążące miozynę na aktynie. Obie główki miozyny rozkładają ATP, dzięki czemu wykonują naprzemienne ruchy i główki miozyny „kroczą" (jak nogi) po aktynie. W efekcie miofilamenty cienkie wsuwają się pomiędzy miofilamenly grube, co powoduje skracanie sarkomerów; skracają się leż lub zanikają prążek I oraz prążek II. Dzięki silnie rozgałęzionej triadzie zjawisko to przebiega jednocześnie we wszystkich sarkomerach wszystkich miofibryli całego włókna, powodując jego skurcz. Po depolaryzacji sarkolemy dochodzi do jej repolaryzacji, w tym także repolaryzacji kanalików T i zamknięcia kanałów wapniowych cystern brzeżnych. Pompa wapniowa wypompowuje jony wap­nia z sarkoplazmy do wnętrza cystern. Stęże­nie jonów wapnia w sarkoplazmie spada, tropomiozyna wraca na swoje miejsce, miozyna traci kontakt z aktyna i dzięki charaktery­stycznemu ułożeniu włókienek desminy do­chodzi do powrotu położenia miofilamentów cienkich względem grubych, czyli do rozkurczu sarkomerów i całego włókna. Inne składniki włókien mięśni szkieletowych- Poza. miofibrylami i triadami, we włóknach mięśniowych istotne znaczenie funkcjonalne mają także składniki związane z produkcją energii. Energia do skurczu może być dostarczona bezpośrednio jedynie z ATP. W mięśniach nie ma możliwości magazyno­wania ATP, ale pewna ilość energii może być magazynowana w formie szybko lub wolno dostępnej. Tworzenie ATP z ADP może nastę­pować szybciej dzięki przekazywaniu fosfo­ranów z fosfokreatyny, a wolniej z beztleno­wej glikolizy glikogcnu w mitochondriach. Podstawowa część energii wytwarzana jest w mitochondriach i pochodzi z fosforylacji tle­nowej dzięki wykorzystaniu metabolitów i tlenu krążących we krwi. W sarkoplazmie występuje mioglobina podobna w budowie i funkcji do hemoglobiny, która wiąże tlen. Mioglobina umożliwia więc komórce zdepo­nowanie pewnej ilości tlenu do szybkiego wykorzystania. Rodzaje włókien mięśni szkieletowych- Ze względów morfologicznych i funkcjonal­nych można wyróżnić trzy typy włókien mię­śniowych: Włóknu czerwone zawierają dużo mioglobiny (stad ich barwa), wiele mitochondriów i mniej miofibryli. Są to więc włók­na zaopatrzone w dobrze rozwinięty sy­stem wytwarzania energii, a tym samym przygotowane do dłuższej pracy. Włókna białe mają mniej mioglobiny i mitochondriów, a więcej miofibryli. Włókna te kurczą się szybko i efektywnie, ale też szybko się męczą ze względu na słabiej rozwinięty mechanizm pozyskiwa­nia energii. Włókna pośrednie maja budowę i cechy pośrednie obu opisanych typów. Mięsień sercowy- Włókna mięśnia sercowego tworzą przestrzenną sieć, tzn. przeplatają się wzajemnie, łączą się i rozdzielają. Każde włókno składa się z komórek. Komór­ka jest fragmentem włókna oddzielonego dwiema wstawkami, które w mikroskopie) optycznym można uwidocznić jedynie za po­moce specjalnych barwień, np. solami srebra. Komórki mięśnia sercowego mają ok. 100 um długości, są poprzecznie prażkowane z jednym lub dwoma centralnie położonymi jądrami. Tkanka łączna otacza włókna, tworząc dobrze unaczynioną, deli­katną śródmięsną. Struktura wewnętrzna komórek- struktura komórek mięśnia sercowego jest podobna do struktury włókien mięsni szkieletowych. Miofibryle są mniej liczne, układają ię bardziej obwodowo. Pewne różnice obserwuje się w budowie triady mięśniowej. Kanaliki T są dłuższe i przebiegają na wysokości linii Z. Siateczka sarkoplazmatyczna jest słabiej rozwinięta i obok kanalików T najczęściej wytwarza tylko jedną cysternę końcowa. Dlatego powstaje układ zwany diadą. Mięsień sercowy pracuje w sposób ciągły, ma zatem olbrzymie zapotrzebowanie energetyczne, energia ta tworzona jest w mitochondriach, które zajmują prawie połowę objętości komórki. Podstawowym materiałem energetycznym są trójglicerydy, które często obserwuje się w postaci drobnych kropli lipidowych. W okolicy jądra znajdują się aparat Golgiego i małe ziarna wydzielnicze. Ziarna występują przede wszystkim w komórkach prawego przedsionka i zawierają przedsion­kowy czynnik natriuretyczny (ANF), który zwiększa wydalanie sodu i wody w nerkach, czyli działa antagonistycznie w stosunku do aldosteronu i hormo­nu antydiuretycznego(ADH). Wstawki- Wstawki są najbardziej charakterystyczną strukturą mięśnia sercowego. Są one dobrze widoczne w mikroskopie elektronowym, a w mikroskopie świetlnym jedynie dzięki specjalnym barwieniom. Wstawki są złożonymi połączeniami międzykomórkowymi łączącymi komórki we włókna. We wstawkach wyróżnia się część poprzeczną(biegnącą poprzecznie do przebiegu miofibryli, zawsze w linii Z) oraz podłużną (biegnąca równolegle do miofibryli). W czę­ściach poprzecznych występują połączenia będące mechanicznym zespoleniem komórek. Są to plamki przylegania (desmosomy) i stre­fy przylegania (łączące miofibryle sąsiednich komórek). W częściach podłużnych występują głównie połączenia typu nexus umożliwiające przekazywanie jonów między komórka­mi. Ma to duże znaczenie dla jednoczesnego skurczu wszystkich komórek we włóknie. Unerwienie i układ bodźcowo-przewodzący. Mięsień sercowy może sam generować skur­cze dzięki obecności wyspecjalizowanych komórek układu bodźcowo-przewodzącego. Komórki te tworzą węzeł zatokowo-przedsionkowy i węzeł przedsionkowo-komorowy, z którego odchodzą komórki w postaci pęcz­ków rozgałęziających się dalej w pęczki Hisa przechodzące do mięśnia komór. Pęczki Hisa zbudowane są z zespołów komórek tworzą­cych włókna Purkiniego. Impulsy generuje węzeł zatokowo-przedsionkowy, dalej pobu­dzenie, dzięki włóknom Purkiniego, rozchodzi się po całym sercu, powodując jego rytmiczne skurcze. Układ wegetatywny unerwiający ser­ce może jedynie przyspieszać lub hamować ten rytm, ale nie może go generować. Włókna Purkiniego są zbudowane z ko­mórek podobnych do włókien mięśnia serco­wego. Komórki te mają większa średnicę, za­wierają dużo ziaren glikogenu oraz niewiele obwodowe ułożonych miofibryli. Mięsień gładki- Komórki mięśni gładkich są wrzecionowate i nic mają poprzecznego prążkowania. Otoczone są blaszka zewnętrzną (błoną podstawną) i siecią włókien retikulinowych odgrywających istotną rolę podczas rozkurczu komórek. Obok cech kurczliwości komórki mięśniowe gładkie mają właściwości fibroblastów i mogą produkować m.in. kolagen, elastynę oraz proteoglikany. Komórki mięśniowe gładkie mogą wystę­pować pojedynczo, ale najczęściej tworzą zwarte błony w ścianach np. naczyń, różnych przewodów, jelit i w macicy. Wytwarzają licz­ne połączenia typu nexus i są słabo unerwio­ne przez włókna wegetatywne. Uważa się, że komórki te kurczą się spontanicznie, a siła skurczu zależy od hormonów lub układu ner­wowego. Bogato unerwione i precyzyjne w skurczu są tylko nieliczne mięśnie gładkie, np. tęczówki oka. Komórki mięśniowe gładkie mają 20-500 um długości, centralnie położone, wydłużone jądro i skupione obok jądra organella komórkowe (aparat Golgiego, siateczka sarkoplazmatyczna szorstka, wolne rybosomy i mitochondria). Nie mają triad, lecz wyspecjalizowany system błon gładkich pod sarkolemą. Miofilamenty tworzą krzyżującą się sieć pęczków. W skład tych pęczków wchodzą głównie miofilamenty cienkie i nieliczne miofilamenty grube. Miofilamenty cienkie zbudowane są z aktyny i tropomiozyny, a rolę troponiny przejmuje rozproszona w cytoplazmie kalmodulina. Miofilamenty grube zbudowane są z miozyny, ale główki miozyny występują tylko na jednym z końców filamentu. Mimo tych różnic ogólna zasada skurczu jest podob­na do skurczu w mięśniach szkieletowych i polega na przesuwaniu się główek miozyny na aktynie. Skurcz zapoczątkowany jest przez fosforylację główek miozyny przez kinazę miozynową. Enzym ten może być ak­tywowany przez kalmodulinę (impulsy nerwo­we zwiększają koncentrację wapnia cytoplazmatycznego przez otwarcie kanałów wapnio­wych, co aktywizuje kalmodulinę) lub cAMP (np. estrogeny aktywujące cyklazę adenylową). Cechą charakterystyczną komórek mię­śniowych gładkich są ciałka gęste występujące w cytoplazmie lub płytki mocujące (podobne do ciałek gęstych) przyłączone do sarkolemy. Są one, podobnie jak linie Z w mięśniach poprzecznie prążkowanych, zbudowane z alfa-aktyniny i są miejscami przy­czepiania się miofilamentów cienkich i filamentów pośrednich. Po­nadto w komórkach mięśniowych gładkich występują włókienka pośrednie desminowe. Odmiana komórek mięśniowych gładkich są ko­mórki mioidalne (np. w letniczkach doprowa­dzających ciałek nerkowych), które zatraciły właściwości kurczliwe i pełnią inną rolę. Z kolei komórki mioepitalialne (np. w odcinkach wydzielniczych gruczołów) są pochodzenia ektodermalnego i mają silne właściwości kurczliwe. Właściwości kurczliwe są także charakterystycz­ną cechą miofibroblastów (pojawiających się w dużej liczbie w bliznach łącznotkankowych) oraz pericytów (występujących w ścianie drob­nych naczyń krwionośnych). Regeneracja tkanek mięśniowych- Komórki mięśnia sercowego nigdy się nie regenerują. Uszkodzenie, np. po zawale serca, prowadzi jedynie do wytworzenia łącznotkankowej blizny upośledzającej funkcję mięśnia sercowego. Mięśnie szkieletowe mogą się regenero­wać dzięki obecności komórek satelitarnych. Normalnie są to nieaktywne mioblasty otaczające włókna mięśniowe, widoczne jedynie w mikroskopie elektro­nowym. Z komórek tych może powstawać syncytium i mogą odtwarzać się włókna mięśniowe. Komórki mięśniowe gładkie także maja możliwości regeneracyjne, ponieważ po­zostałe nieuszkodzone komórki mogą się dzielić mitotycznie.

19. Nerwowa:

Komórki nerwowe- Przeważnie są duże, ale ich wielkość może być różna w granicach 5-150 um. Najwięk­sze z nich znajdują się w korze mózgowej (komórki Betza), w móżdżku (komórki Purkinjego) i w istocie szarej rdzenia kręgowego (komórki ruchowe). Wypustki cytoplazmatyczne neurocytów to liczne i rozgałęzione dendryty oraz poje­dyncza wypustka osiowa, czyli akson. Ob­szar komórki obejmujący jądro i cytoplazmę okołojądrową nosi nazwę perikarionu. Jednostka morfologiczno-funkcjonalną jest neuron, czyli neurocyt z wypustkami cytoplazmatycznymi i wyspecjalizowanymi zakończeniami nerwowymi. W zależności od kształtu perikarionu wy­różnia się komórki: • piramidalne - w korze mózgu, • gruszkowate - w korze móżdżku. • wieloboczne, • gwiaździste, • owalne. Komórki nerwowe mogą mieć różną ilość wypustek cytoplazmatycznych , w związku z tym dzielą się na: • jednobiegunowe(unipolarne), • dwubiegunowe (bipolarne), • wielobiegunowe (multipolarne). Komórki mające tylko jedną wypustkę osiową pojawiają się w życiu zarodkowym, a w organizmie dojrzałym występują w nie­których jądrach podwzgórza. Komórki dwubiegunowe maja dwie wy­pustki, z których jedna jest aksonem a druga dendrytem. Tego rodzaju komórki są również nieliczne i występują np. w siatkówce oka. Odmianą tego typu są komórki rzckomojednobiegunowe (pseudounipolarne) zwojów czuciowych obwodowego układu nerwowe­go. Obydwie wypustki biegną blisko siebie tworząc wspólny pień, który potem rozdziela się na akson i dendryt. Najpowszedniejszą odmianą są komórki wielobiegunowe z duża ilością wypustek z których jedna jest aksonem, a pozostałe dendrytami. Zgodnie z inną klasyfikacją, opierająca się na długości wypustki osiowej, komórki ner­wowe dzieli się na: • komórki z długim aksoncm (Golgiego I typu), • komórki z krótkim aksonem (Golgiego II typu). Komórki pierwszego typu są elementami ośrodkowego lub obwodowego układu ner­wowego lub łączą oba układy z receptorami lub efektorami. Drugi typ komórek to neurony wstawkowe łączące komórki nerwowe w złożonym systemie czynnościowym. We wszystkich wymienionych podziałach morfologicznych każda komórka nerwowa ma jeden akson. Jedynymi komórkami po­zbawionymi aksonu są komórki amakrynowe oka i komórki ziarniste opuszki węchowej. W klasyfikacji czynnościowej wyróżnia się neurony: • ruchowe, które nadzorują działalność efektorów (mięsni, gruczołów), • czuciowe, które odbierają bodźce ze śro­dowiska zewnętrznego i wewnętrznego, • wstawkowe, które łączą różne rodzaje ko­mórek nerwowych. Składniki neuroplazmy- Perikarion to centrum metaboliczne neuronu. W środku perikarionu znajdują się duże okrą­głe lub czasem owalne jądro. Jego wnętrze wypełnia karioplazma, w której rozproszona jest eu- i heterochromatyna. Stałym składnikiem nukleoplazmy jest jąderko. W komórkach nerwo­wych samic w okolicy jąderka występuje grud­ka chromatyny płciowej, tworząca ciałko Barra. W perikarionie szczególnie dobrze rozwi­nięta jest siateczka śródplazmatyczna ziarni­sta. Skupiska tych błon wraz z licznymi rybosomami cytoplazmatycznymi, tworzą tygroid (ciałka Nissla). Tygroid wnika również do dendrytów, nie ma go jednak w aksonie. Ciał­ka Nissla uczestniczą w syntezie białek struk­turalnych, białek błonowych, cytoszkieletu i neuromediatorów. Związki te transportowa­ne są do aksonu i synaps. W stanach chorobowych, pod wpływem działania substancji toksycznych i w przy­padkach przerwania ciągłości aksonu obraz tygroidu się zmienia. Dochodzi wtedy do tygrolizy, czyli do zaniku ciałek Nissla. W neurocytach mogą występować także elementy siateczki śródplazmatycznej gład­kiej. Jest ona szczególnie dobrze rozbudowa­na w neuronach móżdżku. W okolicy jądra leży aparat Golgiego bio­rący udział w procesach wydzielniczych. Zbudowany jest on z kilku diktiosomów, przy czym wyraźnie widoczne są w nich bieguny cis i trans. Liczne pęcherzyki przez wypustkę osiową docierają do zakończeń nerwowych jako pęcherzyki synaptyczne. Mitochondria rozmieszczone są nierówno­miernie w neuroplazmie. O dużym zapotrze­bowaniu energetycznym komórki nerwowej świadczą liczne grzebienie rnitochondrialne. Charakterystycznym składnikiem cytoszkieletu neuronu są twory włókienkowe: Neurofilamenty to filamenty pośrednie o średnicy ok. 10 nm. Zbudowane są z podjednostek białkowych o dużej masie cząstecz­kowej, zwanych neurokeratynami. Neurofilamenty występują w perikarionie i w wypustkach neurocytu, w których biegną równolegle do siebie. Taki uporządkowany układ nadaje kształt i wzmacnia mechaniczne wypustki. Neurotubule mają średnicę 20-25 nm. Na ich powierzchni występują liczne, różnej długości boczne wypustki. Wiążą one ze sobą elementy, cytoszkieletu. Głównym białkiem tych włókienek jest tubulina oraz grupa białek MAP. W mózgu ssaków wyo­drębniono białko MAP-2 wchodzące w skład bocznych wypustek łączących ze sobą neurotubule. Inne białko z tej samej grupy, białko tau zlokalizowano natomiast w wypustkach łączących ze sobą wiązki neurotubul. Zaburzenia w stabilizacji neurotubul pro­wadzą do zaburzeń w transporcie aksonalnym. Jest to jedna z przyczyn wystąpienia choroby Alzheimera. Oprócz opisanych stałych struktur neuro­plazmy mogą występować w niej także twory niestałe. Ziarna lipofuscyny są prawdopodobnie pochodzenia lizosomalnego. Ich liczba wzra­sta z wiekiem, a także wskutek zaburzeń metabolizmu komórki. Zajmują one obszar perikarionu. W ich skład wchodzą lipidy, białka i niewielkie ilości węglowodanów. Innym barwnikiem pojawiającym się w niektórych neurocytach jest melanina. Po­jawia się ona we wczesnym okresie życia i jej ilość rośnie z wiekiem. W komórkach jąder podwzgórza można znaleźć ziarna neurosekrecyjne zawierające neurohormony - wazopresynę i oksytocynę. Wypustki neurocytu- Miejscem receptorowym bodźców jest błona komórkowa (neurolema) otaczajqca perikarion i wypustki cytoplazmatyczne. Dendryty przekazują sygnały dochodzące z zewnątrz do ciała komórkowego, a akson prowadzi im­puls odśrodkowo, to znaczy do następnego neuronu lub efektora. Dendryty są często na całej długości bo­gato rozgałęzione. Na ich powierzchni można zauważyć drobne uwypuklenia zwane pącz­kami (kolcami) dendrytycznymi. Są one częściami postsynaptycznymi, co oznacza, że dochodzą do nich aksony innych komórek nerwowych tworzących synapsę. Neuroplazma dendrytów zawiera liczne błony RER, których ilość maleje w miarę oddalania się od perikarionu. Występują tu także liczne wolne rybosomy, mitochondria i czasami elementy aparatu Golgiego. Neurotubule mają uk­ład uporządkowany, rozmieszczone są rów­nolegle do długiej osi wypustki. Znacznie mniej jest neurofilamentów, które leżą poje­dynczo. Akson jest pojedynczą wypustką, której długość może wynosić do 1,5 m. Na całej swej długości ma stałą średnicę. Nieliczne boczne odgałęzienia (kolateralia) odchodzą od aksonu pod kątem prostym. Dopiero one się rozgałęziają, tworząc tak zwane drzewko końcowe (telodendron), którego elementy wchodzą w skład synaps. Miejsce wyjścia neurytu z perikarionu nazywa się wzgórkiem aksonalnym. Od tego miejsca w aksoplazmie tygroid nie występuje. W aksonie znajdują się nieliczne mito­chondria i kanaliki siateczki śródplazmatyczncj gładkiej. Zasadniczym składnikiem aksoplazmy są neurotubule i neurofilamenty. Neurotubule odpowiadają za transport sub­stancji syntetyzowanych w perikarionie, ele­mentów cytoszkieletu, fragmentów błon, nie­których organelli. Przepływ tych związków odbywa się dwukierunkowo - do zakończeń nerwowych (transport odśrodkowy) i odwrot­nie (transport dośrodkowy). Zjawisko to zachodzi przy udziale kinezyny i dyneiny i nazywane jest transportem aksonalnym. Włókna nerwowe- Włókno jest wypustką komórki nerwowej, zwaną włóknem osiowym. Jest to akson lub rzadziej długi dendryt. Od zewnątrz otaczają go jedna lub dwie osłonki - rdzenna, czyli mielinowa, oraz glejowa, czyli neurolema. Obie są wytworami komórek glejowych. Osłonki dobrze izolują włókno osiowe od środowiska zewnętrznego, zapewniając tym samym korzystne warunki do przewodzenia bodźców. W pewnych okolicach ośrodkowego układu nerwowego oraz w zakończeniach nerwowych można spotkać włókna bezrdzenne (bezmielinowe), pozbawione osłonki rdzennej. Z reguły jednak akson jest okryty osłonką rdzenną (mielinową) Tego typu włókna okre­śla się mianem włókien rdzennych (mielinowych). W ośrodkowym układzie nerwowym osłonka rdzenna (mielinowa) jest produktem oligodendrocytów. Wypustki cylo­plazmatyczne tych komórek owijając się spi­ralnie wokół aksonu tworzą osłonkę złożoną z wielu blaszek. We wczesnym okresie roz­woju osobniczego między blaszkami wystę­puje cytoplazma, która zanika w 12 r.ż. Licz­ba warstw w osłonce jest różna, ale szerokość blaszek stała. Pod względem chemicznym osłonka mielinowa jest tworem białkowo-lipidowym. Wśród białek wyróżnia się białka zasadowe, glikoproteiny, np. MAG o właściwościach antygenowych, a wśród glikolipidów liczne galaktocerebrozydy. Osłonka rdzenna nie jest ciągła, lecz skła­da się z segmentów. Każdy z nich mielinizuje odrębna komórka gleju. Segmenty oddzie­lone są odcinkami bezmielinowymi, zwany­mi przewężeniami Ranviera (węzłami Ranviera). W pobliżu węzła zanikają po­szczególne blaszki osłonki, w związku z tym włókno osiowe okryte jest tu tylko aksolemą. Segmenty między przewężeniami Ranviera noszq nazwę międzywęźli. W obwodowym układzie nerwowym włókna nerwowe aż do najdrobniejszych roz­gałęzień okryte sq oslonką zwaną neurolemą (osłonką Schwanna). Włókna o średnicy przekraczające l mm mają dodatkowq osłonkę leżącą pod neurolemą. Jest to osłonka rdzenna (mielinowa). Obydwie otoczki są wytworem komórek Schwanna (lemocytów). Każdy lemocyt wytwarza osłonkę na wysoko­ści tego odcinka aksonu, do którego przylega. Ten fragment włókna nazywa się międzywęźlem, a między nimi znajdują się przewężenia Ranviera. Najdłuższe międzywęźla mają grube włókna nerwowe. Osłonka Schwanna powstaje pierwsza. Wspomaga ona swoim metabolizmem wypu­stkę komórki nerwowej. Włókna osiowe wy­stępują w zagłębieniu cytoplazmy zwanym lożą. Z reguły w jednej loży jest jeden akson, ale w niektórych przypadkach może być ich kilka. Osłonka rdzenna powstaje jako wtórna struktura włókna wskutek zagłębiania się aksonu w komórkę Schwanna. Z bło­ny komórkowej lemocytu tworzy się mezakson wewnętrzny. Wskutek spiralnych ru­chów cytoplazmy lemocytu powstaną z niego kolejne blaszki. Końcowa blaszka to mezakson zewnętrzny. Cytoplazma komórki glejowej zostanie zachowana w skośnych szczeli­nach w mielinie. W punktach tych następuje rozwarstwienie blaszek osłonki. Są to wcięcia mieliny(wcięcia Schmidta-Lantermanna). Zwiększają one elastyczność osłonki rdzennej, a także uczestniczą w jej odżywianiu. We włóknach nerwowych o dużej średnicy jest icli znacznie więcej niż we włóknach drobnych. Mechanizm przewodzenia impulsów nerwowych jest odmienny we włóknach mielinowych i bezmielinowych. Aksolema, podobnie jak błona całego neu­ronu, cechuje się polaryzacja elektryczna. Wy­nika to z nierównomiernego rozmieszczenia jonów sodu i potasu po obu stronach błony. Na zewnątrz przeważają jony sodowe, a wewnątrz cyloplazmy jony potasowe. Za przewodzenie odpowiadają sródbłonowe białka aksolemy tworzące kanały sodowe. Otwarcie ich pod wpływem bodźców i nagły przepływ jonów sodowych do aksolemy wywołuje lokalną de­polaryzację, która w postaci fali przenosi się z prędkością 0,5-3m/s na sąsiednie obszary błony (przewodnictwo ciągle). Obecna tam pompa Na+/K+ przywraca pierwotne różnice w rozmieszczeniu obu jonów i wytwarza po­nownie polaryzację błony. Ten sposób przepły­wu impulsu nerwowego jest charakterystyczny dla włókien bezmielinowych. We włóknach mielinowych osłonka rdzen­na pełni rolę izolatora. Kanały dla jonów N+ zlokalizowane są w przewężeniu Ranviera. Tutaj powstaje pole elektryczne, które przeno­si się z prędkością l5-120 m/s do następnego węzła. Ten sposób przekazywania impulsów nazywany jest przewodnictwem skokowym. Synapsa- Jest to połączenie czynnościowe, w którym następuje przekazywanie impulsu nerwowego z jednej komórki nerwowej do drugiej. Ze względu na sposób przekazywania bodźców synapsy dzieli się na: • chemiczne, • elektryczne. W każdym połączeniu synaptycznym wyróżnią się dwie części: presynaptyczną (przedsynaplyczną) i postsynaptyczną (zasynaptyczną). W synapsie chemicznej odci­nek prcsynaptyczny to kolbkowato rozdęte końcowe rozgałęzienie aksonu. Zawiera ono mitochondria, neurotubule oraz charakterys­tyczne liczne pęcherzyki synaptyczne z neuromediatorami. Klasycznymi neuroprzekaźnikami są serotonina, noradrenalina, dopamina, acetylocholina, a także duża grupa peptydów (motylina, VIP, somatostatyna, endorfina). W błonie pęcherzyków znajdują się białka biorące udział w procesie egzocytozy, są to synaptofizyna i synaptotagmina. Odcinek postsynaptyczny to błona ota­czająca perikarion, dendryt lub akson. W od­cinku tym pod błoną występują drobne filamenty, tworząc rąbek postsynaptyczny. Na powierzchni błony natomiast, znajdują się re­ceptory wiążące mediatory. Obie części synapsy oddziela szczelina synaptyczna wypełniona mostkami utworzo­nymi z kadheryn obu błon. Ułatwiają one umocowanie części pre- do postsynaptycznej. Po dojściu impulsu nerwowego do części presynaptycznej błony pęcherzyków synap­tycznych łączą się z aksolemą. Neuromediator w wyniku egzocytozy przedostaje się przez szczelinę do błony postsynaptycznej, gdzie reaguje z odpowiednimi dla siebie re­ceptorami, które otwierają kanały jonowe. W synapsach pobudzających powoduje to przepływ jonów i powstanie impulsu ner­wowego, czyli depolaryzacji. W synapsach hamujących otwierają się kanały chlorowe i napływające do komórki jony chlorowe wy­wołują hiperpolaryzację, czyli zmniejszają wrażliwość komórki na bodźce pobudzające. W synapsie elektrycznej wskutek zredu­kowania szczeliny synaptycznej, błony oby­dwu biegunów stykają się ze sobą.Ten rodzaj synaps ma charakter połączenia typu nexus. Przez kanały białkowe przenikają jony i nie­wielkie cząsteczki. Dzięki temu fala depola­ryzacji przenoszona jest szybko, bez opóź­nień. Synapsy elektryczne u kręgowców wy­stępują o wiele rzadziej niż synapsy chemiczne, u człowieka natomiast wcale nie występują. Tkanka glejowa- Tkanka glejowa, czyli glej, jest obok komórek nerwowych podstawowym składnikiem utka­nia ośrodkowego i obwodowego układu ner­wowego. Pełni funkcje o charakterze podporo­wym, reparacyjnym, metabolicznym i ochron­nym w stosunku do komórek nerwowych. Są dwa podstawowe rodzaje gleju różnią­ce się histogenezą: • neuroektodermalny (neuroglej), • mezodermalny (mezoglej). Charakterystyczne i typowe wyłącznie dla gleju są w ośrodkowym układzie nerwo­wym cztery typy komórek: • astrocyty (komórki gwiaździste), • oligodendrocyty (komórki skąpowypustkowe), • ependymocyty (komórki wyściółki), • komórki mezogleju (mikroglej). Typowe i charakterystyczne dla obwodo­wego układu nerwowego są natomiast: • komórki satelitarne (amficyty), • lemocyty (komórki Schwanna). Glej ośrodkowego układu nerwowego: Astrocyty to największe komórki glejowe w ośrodkowym układzie nerwowym. W za­leżności od położenia, struktury i funkcji dzieli się je na: Astrocyty protoplazmatyczne są więk­sze, mają bardzo gęstą sieć krótkich grubych wypustek przylegających do ścian naczyń krwionośnych, ciał komórek nerwowych lub opony miękkiej. Zlokalizowane są przede wszystkim w istocie szarej. Astrocyty włókniste są mniejsze i mają mniej wypustek wypełnionych licznymi gliofilamentami. Układają się one wokół jądra tworząc sieć, a w obrębie wypustek równole­gle pęczki. Astrocyty te występują przede wszystkim w istocie białej. Niezależnie od typu astrocyty charaktery­zują się nieregularnym kształtem, odchodzą od nich promieniście we wszystkich kierun­kach silnie rozgałęziające się wypustki. W obrębie wypustek występują swoiste filamenty pośrednie - gliofilamcnty zbudowane z białka kwaśnych włókienck glejowych oraz wimentyny. Wypustki astrocytów tworzą sieć, będącą szkieletem ośrodkowego układu nerwowego (oba rodzaje tych komórek Łączą się ze sobą wypustkami z połączeniami typu nexus i przylegania). W oczkach tej sieci zawieszone są elementy komórek nerwowych. Układ wypustek astro­cytów w okolicach naczyń śródmózgowych i na powierzchni mózgu jest morfologicznym potwierdzeniem ich udziału w mechanizmach barierowych, a co za tym, idzie w transporcie substancji do neurocytów. Pełnią także ważną rolę w zabezpieczeniu przewodnictwa i recep­cji bodźców oraz wykazują pewne możliwo­ści reparacyjne (wypełnianie ubytków tkanko­wych, np. po zniszczeniu neuronów). Oligodendrocyty (komórki skąpowypustkowe) mają takie samo pochodzenie jak astrocyty, a ich wyodrębnienie stało się możliwe dzięki zastosowaniu impregnacji solami sre­bra, co pozwoliło uwidocznić ciało komórki wraz z wypustkami. Są to najliczniejsze ko­mórki glejowe. Cechą charaktery styczną oligodendrocytów jest to, że mają niewielką liczbę cienkich i delikatnych wypustek zakoń­czonych kolbkowatymi zgrubieniami przy­legającymi do komórek nerwowych lub do mielinowych osłonek włókien nerwowych. W mikroskopie elektronowym wi­doczna jest charakterystyczna cecha oligodendrocytów - ścisły kontakt ich cytoplazmy z osłonkami mielinowymi włókien nerwowych. Podstawową funkcją gleju skąpowypustkowego jest wytwarzanie osłonek mielinowych oraz udział w metabolizmie komórki nerwowej. Ependymocyty (komórki wyściółki) maja cechy komórek nabłonkowych. Nie spoczywa­ ją jednak (jak inne komórki nabłonkowe) na błonie podstawnej, lecz wytwarzają wypustki. Komórki te pokrywają ściany układu komoro­wego mózgowia oraz kanału środkowego rdzenia kręgowego. Komórki wyściółki mogą być spłaszczone, sześcienne lub cylindryczne. Cechą charakterystyczną, typową wyłącznie dla komórek sześciennych i cylindrycznych, jest obecność mikrokosmków na powierzchni zwróconej do światła komór. Między mikrokosmkami występują rzęski (obfite w życiu płodowym i mniej liczne u ludzi dorosłych). W układach wielowarstwowych tylko warstwa zwrócona do światła komór ma mikrokosmki. Za pośrednictwem komórek wyściółki od­bywa się transport produktów metabolizmu tkankowego z mózgu do plynu mózgowo-rdzeniowego. Ependymocyty biorą udział w tworzeniu bariery płyn mózgowo-rdzeniowy-mózg. Mezoglej (mikroglej lub komórki Hortegi) ma pochodzenie mezodermalne i występu­je praktycznie we wszystkich strukturach ośrodkowego układu nerwowego, przy czym liczniej w istocie białej niż w istocie szarej u noworodków, a u dorosłych odwrotnie. Ko­mórki mikrogleju są najmniejsze spośród wszystkich komórek glejowych. Kształt zależy od liczby wypustek cytoplazmatycznych. Przy zastosowaniu metod immunocytochemicznych okazało się, że komórki te mają silnie rozbudo­wane delikatne wypustki i tworzą zespoły wy­stępujące w obrębie całego mózgu. Funkcja mikrogleju ujawnia się w stanach pa­tologicznych, np. po uszkodzeniu ośrodkowe­go układu nerwowego, i jest związana ze zdolnością tych komórek do migracji i wła­ściwości żernych. Komórki mikrogleju to makrofagi centralnego układu nerwowego. Mają one identyczne pochodzenie i pełnią podobną funkcję jak pozostałe makrofagi tkankowe. Glej obwodowego układu nerwowego- Komórki satelitarne (amficyty) tworzą to­rebkę wokół komórek nerwowych zwojów czaszkowych i międzykręgowych. Pełnią rolę podobną do astrocytów w ośrodkowym ukła­dzie nerwowym. Torebka ta bardziej zwarta w zwojach rdzeniowych i współczulnych, a mniej szczelna w obrębie zwojów przywspółczulnych tworzy rodzaj bariery dla ko­mórek zwojowych. Ich funkcja polega na two­rzeniu płaszcza jonowego wokół pobudliwej komórki nerwowej oraz regulacji transportu substancji do komórek nerwowych zwoju. Lemocyty, czyli komórki Schwanna wchodzą w skład nerwów obwodowych za­równo somatycznych, jak i wegetatywnych. Otaczając włókna nerwowe tworzą osłonkę o charakterze mielinowym lub bezmielinowym. Są to komórki różnej wielkości i w miejscu łączenia się z innymi lemocytami wytwarzają wypustki zazębiające się palczasto. Wielkość komórek zależy od średnio otaczających je włókien. Zadaniem lemocytów jest tworzenie osłonki, która zapewnia prawidłowe funkcjonowanie włókien nerwowych. Polega to na udziale w metabolizmie włókien, a także zdolności wytwarzania osłonki mielinowej. Bardzo ważną rolę speł­niają komórki Schwanna w procesie regeneracji włókien nerwowych. Możliwość pochłaniania produktów rozpadu włókna, jak i jego osłonek upadabnia je do mikrogleju. Komórki te mogą tworzyć również zrąb umożliwiający regenerację włókien. Degeneracja i regeneracja w układzie nerwowym- Neurony ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego nie regenerują się. Uszkodzo­ne komórki giną i resztki są usuwane przez mikroglej. Wolne przestrzenie w układzie nerwowym po komórkach nerwowych zastępowane są komórkami astrogleju. Ostatnio twierdzono występowanie w mózgu komórek macierzystych, z których mogą po­wstawać nowe neurony, co wskazuje na moż­liwość procesów regeneracyjnych. Włókna w ośrodkowym układzie nerwo­wym, podobnie jak komórki nerwowe, nie mogą się regenerować. Obwodowe włókna nerwowe natomiast mogą się regenerować, jeśli ich perikarion nie zostanie uszkodzony. Nerwy, ze względu na ich wszechobecność w organizmie, są często narażone na uszkodzenia. Po przecięciu aksonu następują procesy degeneracyjne, po których mogą być wyzwolone procesy regeneracyjne. Część proksymalna utrzymująca łączność z perikarionem często degeneruje się jedynie do pierwszej kolaterali, część dystalna aksonu wraz z osłonką mielinową natomiast, oddzielone od ciała komórki nerwowej, degenerują się zupełnie i usuwane są przez makrofagi i uaktywnione komórki Schwanna. Po usunięciu resztek obu tych elementów wzdłuż pozostałych włókien tkanki łącznej proliferuja komórki Schwanna w postaci rów­noległych kolumn. Kolumny te wyznaczają drogę nowo powstającemu aksonowi. Akson regeneruje się od odcinka proksymalnego w postaci drobnych wypustek i jedynie te wy­pustki, które trafia w kolumny komórek Schwanna, będą wzrastać nadal aż do osią­gnięcia efeklora (np. zakończenie czuciowe, bólowe). W zranieniu nerwu mieszanego rosnące w kierunku płytki motorycznej włókna czuciowe, mimo prawidłowego procesu regene­racji, nigdy nie doprowadzą do wznowienia funkcji mięśnia. Czynność mięśnia powróci jedynie wtedy, gdy do płytki motorycznej podąży włókno ruchowe.

20. Krwionosny:

Serce - pompa zsaco - tloczaca. Zrab serca bedacy wzmocnieniem mechanicznym, na którym rozpostarte sa elementy funkcjonalne to szkielet serca. Zbudowany z tk łacznej zbitej zawierajacej duzo włokien kolagenowych. Szkielet buduja: przegroda błoniasta, pierscienie wlokniste i trojkaty wlokniste. Ściana serca - sklada się z 3 warstw: 1. Wsierdzie - wysciela wnetrze przedsionkow i komor oraz powierzchnie zastawek, strun sciegnistych i miesni brodawkowatych. Od strony jam serca wsierdzie wyslane jest srodblonkiem niskim ciaglym i zapewniajacym maksymalny przeplyw krwi przy minimalnym oporze. Pod srodblonkiem wsierdzia znajduje się tk laczna skladajaca się z: warstwy luznej z fibroblastami i niewielka iloscia wlokien sprezystych; warstwy miesniowo-sprezystej o zbitym utkaniu, zawierajacej glownie wlokna sprezyste, kolagenowe i kom miesniowe gladkie; warstwy podwsierdziowej łączącej wsierdzie ze śródsierdziem z dużą ilością naczyń krwionośnych i adipocytów (lipocytów). 2.Śródsierdzie - miesien sercowy jest zbudowane z tk miesniowej poprzecznie prazkowanej sercowej. Uwypuklenia śródsierdzia tworzą mieśnie brodawkowate napinajace platki zastawek za pomoca strun sciegnistych. 3. Nasierdzie łączy się z tk laczna srodsierdzia i czesciowo stanowi blaszke trzewna osierdzia. Pokrywa je nablonek jednowarstwowy plaski. Zbudowane jest z gesto unaczynionej i unerwionej tk lacznej wlasciwej. Uklad bodzco przewodzacy-serca - zdolny do automatycznego wytwarzania i przeworzenia bozdcow wywolujacych skorcz miesnia. Zastawki - serca zbud sa z 3 warstw, srodkowej zbud z tk lacznej zbitej zawierajacej wlokna kolagenowe i sprezyste oraz dwoch warstw zewnetrznych bedacych przedluzeniem wsierdzia. Osierdzie - Jest to lacznotkankowy worek otaczajacy serce. Sklada się z 2 warstw miedzy którymi znajduje się jama osierdziwa z niewielka iloscia plynu surowiczego: 1.osierdzie scienne zbudowane jest z zbitej tk lacznej wloknistej i pokryte od strony jamy osierdzia nablonkiem jednowarstwowym plaskim, 2. osierdzie trzewne - nablonek osierdzia sciennego zagina się i pokrywa nasierdzie. Unaczynienie i unerwienie serca - tetnice wiencowe....Unerwienie - nerwy pochodza z ukladu wspolczulnego i przywspolczulnego (nerw bledny). W okolicy aorty i tetnicy plucnej nerwy z tych ukladow tworza splot sercowy, z którego powstaja 4 sploty w roznych warstwach sciany serca. Naczynia krwionosne - sciana sklada się z 3 warstw - blony wewnetrznej, bl srodkowej, przydanki. Tetnice - rozsciagliwe i sprezyste dzieki obecnosci wlokien sprezystych i kom miesniowych gladkich. W sciane tetnic 3 warstwy: 1.bł wewnetrzna - korą tworzy warstwa kom srodblonka, warstwa podsrodblonkowych wlokien kolagenowych oraz blaszka sprezysta wewnetrzna zbudowana z wlokien sprezystych. 2.bl srodkowa - zbud glownie z okreznie przebiegajacych kom miesniowych gladkich oraz wlokien sprezystych tworzacych blaszke sprezysta zewnetrzna. 3. bl zewnetrzna - skladajaca się z tk lacznej luznej z licznymi wloknami kolagenowymi i sprezystymi wloknami podloznymi. W zaleznosci od kalibru i bud tetnic wyroznia się 3 rodzaje: t. sprezyste, miesniowe i tetniczki. 1. Tetnice sprezyste - duze naczynai o srednicy wiekszej od 1 cm, zawierajace duzo tk sprezystej. Aorta, tet szyjna wspolna, podobojczykowa, biodrowa wspolna, plucna oraz pien ramienno glowowy. W tych t w blonie wewnetrznej wysteopuje dobrze rozwinieta blaszka sprezysta wewnetrzna, zbud z warstwy wewn i zewnetrznej. Obfita warstwe podsrodblonkowa tworzy tk laczna luzna. Blone srodkowa tworza wl sprezyste ukladajace się w kilkadziesiat okreznych warstw zwanych blonami okienkowymi, miedzy którymi znajduuja się kom mieniowe gladkie. Blona zewnetrzna duzych tet jest unaczyniona i unerwiona od blony srodkowej oddzielona jest blaszka sprezysta zewnetrzna. 2. T miesniowe - sa odgalezieniami t sprezystych. Maja ciensze sciany a stosunek grubosci sciany do srednicy naczynia wynosi 1:3. W bl wewn wyst cienka warstwa podsrodblonkowa otoczona gruba, czasem podwujna blaszka sprezysta wewnetrzna skladajaca się z wlukien sprezystych. Bl srodkowa tworzy zwarta warstwa miesni gladkich o ukladzie okreznym lub spiralnym. Przydanka - utworzona jest z unaczynionej i zawierajacej liczne sploty nerwowe tkanki lacznej luznej. 3.Tetniczki - male tetniczki o stosunku greubosci sciany do srednicy 2:1. Bł wewn jest cienka, zbud ze srodblonka o scisle polaczonych komorkach oraz blaszki sprezystej wewnetrznej. Bl srodkowa sklada się z 1-5 warst kom miesniowych gladkich o ukladzie okreznym. Naczynia te pelnia funkcje oporowa. Na zewnatz wystepuje slabo rozwinieta przydanka. Naczynia włosowate - naczyniami posrednimi miedzy tetniczkami a naczyniami wlosowatymi sa tetrniczki przedwlosowate, maja niewielka srednice, posiadaja na zewnatrz srodblonka kom miesniowe gladkie o ukladzie okreznym. Naczynia wlosowate przedluzenia tetniczek przedwlosowatych. W narzadach i tkankach tworza silnie rozgaleziona siec. Umozliwiaja wymiane plynwow i substancki pomiedzy krwia a tkankami. Szczególnie dobrze rozwiniete sa w substancji szarej ukladu nerwowego, miesniach, brakuje ich natomiast w chrzastce, tk twarde zeba i nablonku. W poczatkowym odc wlosniczek wyst niewielkie skupisko kom miesniowych gladkich zwane zwieraczem przedwlosniczkowym, którego stopien skurczu warunkuje przeplyw krwi przez miejscowa siec naczyn wlosowatych. Wymiana substancji odbywa się na zasadzie dyfuzji, filtracji i resorbcji. Ściane wlosniczek buduja: srodblonek, blona podstawna, perycyty. 1. srodblonek - zbud z kom srodblonka najczesciej wielokatnych lub wydluzonych o srednicy. Ułożone sa osia dlug rownolegle do przeplywu krwi. W kom srodblonka wyst tez bardzo liczne pecherzyki pinocytarne. Markerami dla kom srodblonka sa: czynnik von Willebranda, enzym konwertujacy angiotensyne oraz selektyna E. Wyroznia się 3 typy histologiczne kom srodblonka:bezokienkowy - ciagly o scislych polaczeniach w: miesnie, o.u.n., siatkówka, grasica, gruczoly plciowe. Okienkowy - w kom sa otwarte okienka, tzw pory, lub okienka zamkniete przepona w: gruczoly dokrewne, kosmki jeslitowe, cialko zeskowe, splot naczyniowkowy. Nieciagly - sa okienka w kom oraz niepelna blona podstawna llub jej brak w: naczynia zatokowe watroby, szpiku i sledziony. Srodblonek bierze udzial w produkjcji skladnikow subst miedzykomorkowej tk lacznej np. kolagenu. Kom srodblonka uczestnicza tez w procesie krzepniecia krwi i fibrynolizy. Produkuja również tromboplastyne potrzebna do zapoczatkowania zewnatrzpochodnego toru krzepniecia oraz trombomoduline pobudzajaca proces krzepniecia. Bierze udzial w reakcjach immunologicznych. Prod liczne subst wplywajace na adhezje i proliferacje leukocytow. Oddzialywujac z cytokininami pelni funkcje regulatora reakcji immunologicznych. Również srodblonek jest pierwsza selektywna bariera dla przenikania i dalszej migracji w glab tk wszystkich kom krazacych we krwi. Kom srodblonka reguluja napiencie scian naczyn krwionosnych. Ponadto funkcja w transporcie miedzy srodowiskiem krwi a tkankami. 2.blona podstawna - podloze dla kom srodblonka, a także warunkuje przebieg filtracji i dyfuzji przez naczynia. Zbud jest najczesciej z dwuch blaszek. Blaszka podstawna jest jednorodna, gesta substancja zbud z kolagenu typu V oraz glikoprotein typu IV, kolagenu typu V oraz glikoprotein (fibronektyna i laminina). Druga blaszka - siateczkowa, utworzona jest z wlokien siateczkowych. 3.Perycyty - prawdopodobnie wplywaja na proliferacje kom srodblonka. Maja zdolnosc kurczenia się oraz fagocytozy. Biora tez udzial w procesach regeneracyjnych. Żyły - sa naczynaimi krwionosnymi o niskim cisnieniu. Przeplyw krwi przez naczynai zylne odbywa się zawsze w kierunku do serca, w czym pomocne sa skurcze miesni szkieletowych i zastawki zylne. Cienkie sciany zyl podobnie jak tetnic zbudowane sa z 3 wartw. Ich wiotkosc uwarunkowana jest mala liczba wlokien sprezystych oraz kom miesniowych gladkich. Charakterystyczne dla scian zyl sa zastawki. Wyrozniamy: żyly duże, żyly male i srednie oraz zylki. Żyly duze - zyla glowna gorna i dolna, zyla wrotna i naczynia bezposrednio dochodzace. W bl wewnetrznej pod warstwa podsrodblonkowa wyraznie widoczna jest blona sprezysta wewnetrzna. W bl srodkowej wyst stosunkowo nieliczne kom miesniowe gladkie. Najlepiej wyksztalcona jest blona zewnetrzna zbud z tk lacznej luznej. Obecne sa tu liczne peczki kom miesniowych gladkich o przebiegu podluznym. Żyły małe i srednie - maja dobrze rozwiniete zastawki, zwalsza w konczynach dolnych. Blona wewnetrzna jest slabo wyksztalcona. Oprocz warstwy kom srodblonka i cienkiej warstwy podsrodblonkowej wystepuje blona sprezysta wewnetrzna w postaci delikatnych wlokien sprezystych lub jednolitej blony okienkowej. Bł srodkowa - jest wyraznei ciensza od blony w tetnicach podobnego kalibru. Pojedyncze kom miesniowe gladkie ukladaja się okreznie, podobnie jak wlokna kolagenowe i sprezyste. Blona zewn zbud jest z peczkow wlokien kolagenowych jest tu najgrubsza. Żyłki - sa najmniejszymi zylami, które ostro odgraniczaja się od naczyn wlosowatych. Ich sciana sklada się z warstwy kom srodblonka i tk lacznej wloknistej z nielicznymi komorkami miesniowymi gladkimi. W scianie malych zylek wysepuja pory majace znacznie w procesach transportu krew - tkanki. W blonie srodkowej wiekszych zylek znajdują się nieliczne kom miesniowe gladkie. Zastawki zylne - sa faldami blony wewnetrznej zzbudowanymi z warstwy kom srodblonka lezacyh na blonie podstawnej oraz ze szkieletu wloknisto-kolagenowego. U podstawy zastawek leza silnei rozwiniete wlokna kolagenowe i sprezyste. W zrebie zastawek wystepuja również kom miesniowe gladkie. Zastawki znajduja się na tym samym poziomie naprzeciw siebie. Zastawki zamykaja się biernie pod wplywem sily ciezkosci krwi. Najwiecej zastawek jest w zylach konczyn dolnych. Nie ma ich w zylach watroby, nerek, pluc, mozgu, zylach glownych. Zespolenia tetniczo-zylne - sa bezposrednimi polaczeniami tetnicy z zyla bez udzialu naczyn wlosowatych. Pelnia wazna role w regulacji przeplywu krwi przez tkanki, np. w skorze - funkcje termoregulacyjna. Sa silnie unerwione wspolczulnie. Ich skorcz kieruje przeplyw krwi do sieci wlosniczek. Wyroznia się zespolenia proste (w skorze wlasciwej, plucach, nerkach, miesniu sercowym, gruczolach dokrewnych, jajnikach, macicy, łożysku), oraz zespolenia kłębkowe z silnie skręconymi naczyniami (w skórze dłoni, warg i małżowiny usznej). Naczynia limfatyczne - sa elementami ukladu limfatycznego. Transportuja chlonke skladajaca się z osocza zawierajacego wiecej tluszczow i mniej bialek oraz nielicznych komorek, glownie limfocytow. Przeplyw w ukladzie limfatycznym zalezy od pracy miesni szkieletowych, ujemnego cisnienia w klatce piersiowej i pracy zastawek naczyn limfatycznych. Naczynia limfatyczne wlosowate sa poczatkowymi odcinkami naczyn limfatycznych, co upodobnia je do naczyn krwionosnych. Maja jednak wieksza srednice. Pozostale naczynai limfatyczne maja podobna, ale jeszcze ciensza sciane niż zyly. Naczynia limfatyczne duze maja także zastawki i lacza się z ukladem zylnym w miejscu, w którym zyly podobojczykowe tworza kąt z szylami szyjnymi wewnetrznymi na poziomie zyl watrobowych.

ukl Immunologiczny

21. Limfatyczny - Antygen- substancja najczęściej białkowa, rozpoznawana przez organizm jako obca i wywołująca odpowiedź układu immu­nologicznego, w tym produkcję przeciwciał. O właściwościach antygenu, jego wysokiej swoistości decyduje obecność specjalnych ugrupowań chemicznych zwanych determi­nantą antygenową (epitop). Zasadniczym elementem, dzięki któremu układ odpornościowy może realizować swoje funkcje, są przeciwciała (immunoglobuliny). Potrafią one swoiście rozpoznać determinan­ty antygenowe, wiązać je i w konsekwencji powodować ich wyeliminowanie. Normalnie w organizmie przeciwciała są produkowane przez wiele klonów komórek plazmatycznych. Przeciwciała skierowane przeciw wielu determinantom antygenowym tego samego antygenu to przeciwciała poliklonalne. Prze­ciwciała produkowane przez jeden klon ko­mórek plazmatycznych i skierowane przeciw jednej determinancie antygenowej to prze­ciwciała monoklonalnc. Podstawową strukturą immunoglobuliny są cztery łańcuchy polipeptydowe: dwa lek­kie (L) i dwa ciężkie (H). Fragmenty łańcu­cha lekkiego i ciężkiego mają miejsca wią­zania antygenu (region zmienny Fab) wa­runkujące swoistość przeciwciała. Pozostałą częścią cząsteczki jest region stały Fc mający między innymi zdolność aktywacji dopeł­niacza, indukujący proces fagocytozy. W za­leżności od budowy łańcuchów ciężkich wyróżnia się pięć różnych strukturalnie klas immunoglobulin(IgA, IgG, IgD, IgM, IgE). Komórki ukł. immunologicznego: Limfocyty- rozróżnia się limfocyty T, limfocyty B oraz „ omórki NK (lab. o.2). Różnią się one skła­dem antygenów powierzchniowych, a przede wszystkim powstawaniem i czynnością. Limfocyty T biorą udział w odpowiedzi immunologicznej typu komórkowego (bez udziału przeciwciał). Powstają w gra­sicy i tam różnicują się na subpopulacje o różnych funkcjach. Mają na powierzch­ni receptory TCR rozpoznające obce anty­geny wspólnie z antygenami głównego kompleksu zgodności tkankowej MHC. Są trzy podtypy limfocytów T, które moż­na identyfikować badając obecność swoi­stych białek nazywanych markerami powierzchniowymi CD. Limfocyty Th stymulują limfocyty B do wytwarzania przeciwciał, akty­wują makrofagi poprzez produkcję limfokin. Wykazują ekspresję białka powierzchniowego CD4 wiążącego się z MHC klasy II. Limfocyty Ts kontrolują aktywność pozostałych limfocytów i innych ko­mórek układu odpornościowego, ha­mują reakcje immunologiczne, np. po wyeliminowaniu zakażenia. Wykazują obecność markera powierzchniowego CD8. Limfocyty Tc wykazują ekspresję mar­kera powierzchniowego CD8, który wiąże się z MHC klasy I. Zabijają one bezpośrednio komórki zakażone wiru­sami i komórki nowotworowe w wyni­ku tzw. efektu cytotoksycznego. Limfocyty B powstają w szpiku kostnym, u ptaków natomiast w bursie Fabrycjusza i stąd pochodzi ich nazwa. Charakteryzują się obecnością receptorów immunoglobulinowych umożliwiających rozpoznanie antygenów. Po pobudzeniu przez antygen po­wstają z nich komórki plazmatyczne, które intensywnie produkują przeciwciała. Biorą więc udział w odpowiedzi immunologicz­nej humoralncj (z udziałem przeciwciał). Nie wszystkie limfocyty T i B aktywowa­ne przez antygen pełnią swoje funkcje efektorowe. Niektóre z nich przekształcają się w długo żyjące komórki pamięci immuno­logicznej. Komórki te krążą w ustroju, pozo­stając w fazie spoczynkowej i jeżeli po ja­kimi czasie spotkają się z antygenem, który zainicjował pierwotną reakcję immunologicz­ną, następuje ich szybka proliferacja i akty­wacja. W ten sposób powstaje wtórna (naby­ta) odporność immunologiczna. Komórki NK- Komórki NK nie mają na swojej powierzchni receptorów limfocytów T ani limfocytów B, wykazują natomiast wyjątkowe właściwości cytotoksyczne w stosunku do komórek nowo­tworowych. Komórki prezentujące antygen (APCs)- Komórki prezentujące antygen pierwsze mają kontakt z antygenem i po odpowiednim jego przetworzeniu ułatwiają rozpoznanie struktur antygenowych zarówno przez limfocyty B, jak i limfocyty T. Wykazują obecność MHC klasy II, koniecznych do prezentacji przera­bianych antygenów. W narządach limfatycznych są dwa rodza­je APCs, czyli komórki palczyste występujące w grasicy i strefach grasiczozależnych węzłów chłonnych oraz śledziony, a także komórki dendrytyczne występujące na terenie grudek chłonnych. Cechy APCs mogą wykazywać także niektóre makrofagi, zwłaszcza słabiej fagocytujące. Do tej grupy zaliczane są ponadto komórki Langerhansa w naskórku, komórki welonowate krążące we krwi oraz komórki mikrogleju w ośrodkowym układzie nerwowym. Makrofagi pochodzą z monocytów, które po opuszczeniu łożyska naczyniowego zasiedlają tkankę łączną i różne narządy, leli główną funkcją jest udział w mechanizmach obron­nych organizmu, polegających na zdolności do fagocytozy i wytwarzania cytokin (monokin). Komórki zrębu- Zrąb narządów limfatycznych zbudowany jest z tkanki łącznej siateczkowej, która ma układ sieci utworzonej przez zmienione fibroblasty (komórki siateczki) wzmocnione włók­nami retikulinowymi. Jedynie zrąb grasicy jest pochodzenia nabłonkowego, co decyduje o odrębności tego narządu. Szpik kostny- Szpik kostny jest miejscem wytwarzania ele­mentów morfotycznych krwi, w tym ko­mórek układu immunologicznego, które po­chodzą od wspólnej komórki macierzystej krwiotworzenia. W organizmie dojrzałym wyróżnia się dwa rodzaje szpiku kostnego: czerwony i żółty. Szpik czerwony, czyli krwiotwórczy składa się z przedziału śródnaczyniowego i przedziału pozanaczyniowego. Zrąb prze­działu pozanaczyniowego stanowi tkanka siateczkowa, która pełni nie tylko funkcję pod­porowa, ale odgrywa także zasadnicza role w regulowaniu hemopoezy. W skład zrębu wchodzą leż makrofagi i pojedyncze komórki tłuszczowe. W oczkach sieci powstają i doj­rzewają różnorodne komórki będące rozmai­tymi stadiami rozwojowymi elementów morfotycznych krwi. Przedział śródnaczyniowy (zatokowy) tworzą szerokie naczynia zatokowe szpiku powstałe z odgałęzień tętnic odżyw­czych kości, naczyń pochodzących z okostnej i mięśni otaczających kości. Z połączenia na­czyń zatokowych powstają zatoki zbiorcze otwierające się do większych naczyń zwa­nych zatokami centralnymi, z których krew odpływa przez żyłę wypustową znajdującą się w kanale odżywczym. Zatoki szpiku mają budowę pośrednia między naczyniami włosowatymi typu okien­kowego a typowymi naczyniami zatokowy­mi. Płaskie komórki sródbłonka zatok ściśle do siebie przylegają dzięki połączeniom typu zamykającego. Błona podstawna sródbłonka jest delikatna, słabo zaznaczona lub całkowi­cie nieobecna. Komórki sródbłonka leżą bezpośrednio na nieciągłej warstwie komórek o charakterze siateczki, nazywanych komór­kami przydankowymi (perycyty). Licznie rozgałęzione wypustki tych komórek otaczają nie tylko ścianę zatok, ale także wnikają w głąb zrębu przedziału pozanaczyniowego. Mimo że wypustki komórek przydankowych łączą strukturalnie oba przedziały, to ściana zatok wyznacza między nimi barierę. Jej obecność decyduje o selektywnym przenika­niu odpowiednio dojrzałych komórek do krwi. Proces ten odbywa się w miejscach, gdzie w ścianie zatok nic ma komórek przydanko­wych. W tych miejscach okienka komórek sródbłonka mają zdolność przemieszczania się i zlewania w większe otwory (tzw. pory migracyjne), umożliwiające krwinkom przejście bariery i przedostanie się do światła za­tok. Mechanizm umożliwiający przenikanie dojrzałych komórek krwi do światła naczyń zatokowych regulują czynniki wzrostu, erytropoetyna, a także zależy on od charakteru glikokaliksu komórek sródblonka. Z wiekiem komórki siateczki wskutek gromadzenia się tłuszczu przekształcają się w komórki tłuszczowe, a szpik czerwony w szpik żółty, tracąc tym samym zdolność krwiotwórczą. W pewnych sytuacjach (np. po krwotokach) szpik żółty może jednak podjąć funkcję krwiotworzenia. Szpik kostny żółty wypełnia jamy szpikowe kości długich. Szpik kostny czerwony znajduje się między beleczkami tkanki kostnej gąbczastej kości krótkich i płaskich oraz w nasadach kości długich. Grasica- odgrywa szczególną funkcję w two­rzeniu systemu obronnego. Zrąb narządu roz­wija się z endodermalnego nabłonka trzeciej i czwartej kieszonki skrzelowej, dlatego na­zywa się go narządem limfatyczno-nabłonkowym. Grasica leży w sródpiersiu i w prze­ciwieństwie do węzłów chłonnych i śledziony jest w pełni rozwinięta w momencie urodze­nia. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej na­stępuje jej inwolucja (fizjologiczna atrofia). Grasica otoczona jest torebką łącznotkankową, od której w głąb narządu wnikają deli­katne przegrody, dzieląc narząd na niepełne płaciki. W płaciku rozróżnia się część koro­wą (obwodową) - ciemniejszą, i część rdzen­ną (środkową) - jaśniejszą. Cha­rakterystyczne jest to, że łącznotkankowe przegrody dochodzą tylko do granicy kory i rdzenia, pozostawiając wspólną dla całego narządu część rdzenną. Zrąb grasicy utworzony jest z sieci na­błonkowych komórek o kształcie gwiaździstym. Komórki te mają jasną, kwasochłonną cytoplazmę i typowe dla komórek nabłonko­wych filamenty cytokeratynowe. Ponadto w cytoplazmie obecne są ziarnistości, co oznacza, że pełnią funkcję wydzielniczą. Ziarnistości zawierają polipeptydy będące hormonami grasicy, które modulują czynnosć układu immunologicznego. Są to m.in. tymozyna, tymopoetyna, tymostymulina. W sie­ci utworzonej przez komórki gwiaździstej znajdują się tymocyty (limfocyty pochodzenia szpikowego), które w wyniku kontaktu z komórkami nabłonkowymi różnicują się w limfocyty T. Komórki nabłon­kowe kory, nazywane często komórkami opiekuńczymi, mają zdolność eliminowania niedojrzałych limfocytów T rozpoznających własne antygeny. Ze względu na cechy ultrastrukturalne i immunocytochemiczne, a także umiejsco­wienie wyróżnia się cztery typy komórek na­błonkowych: komórki nabłonkowe podtorebkowe tworzące ciągłą warstwę przechodzącą do wnętrza grasicy i pokrywającą przegrody łącznotkankowe i naczynia, • komórki korowe wewnętrzne, które w obrębie kory tworzą luźne przestrzenie gęsto zasiedlone przez limfocyty, komórki nabłonkowe rdzenia tworzące bardziej zwarty układ o mniejszych przestrzeniach zasiedlonych mniejszą liczbą limfocytów, • komórki ciałek Hassala to komórki na­błonkowe, które się degenerują i następu­je ich keratenizacja. Układają się koncen­trycznie, ściśle do siebie przylegają, two­rząc struktury nazywane ciałkami grasiczymi - Hassała. Ciałka grasicze występują wyłącznie w części rdzennej, nadając jej charakterystyczny wygląd, co ułatwia odróżnienie grasicy od innych narządów limfatycznych . Ciałka te pojawiają się już w życiu płodo­wym, a ich liczba wzrasta aż do okresu dojrzałości płciowej. Prawdopodobnie uczestniczą one w procesie wydzielniczym grasicy, ich funkcja nie jest jednak w pełni znana. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej nastę­puje stopniowa inwolucja polegająca na zmniejszeniu liczby tymocytów i komórek nabłonkowych zrębu części korowej. . Zostają one zastąpione tkanką tłuszczową . Grasica unaczyniona jest przez odgałęzie­nia tętnic tarczowych dolnych i tętnic piersiowych wewnętrznych. Na granicy kory i rdze­nia naczynia tętnicze rozgałęziają się w sieć naczyń włosowatych kory, otoczonych prze­strzenią okołonaczyniową i otoczką zbudo­waną z komórek nabłonkowych. Z sieci na­czyń włosowatych kory odchodzą odgałęzie­nia do rdzenia, gdzie przechodzą w żyłki pozawłosowate. W przestrzeni okołonaczyniowej często występują makrofagi, których liczba wzrasta w okresie inwolucji. Prze­strzeń okołonaczyniowa i otoczka nabłonko­wa tworzą barierę grasicy będącą przeszko­dą w kontakcie dojrzałych tymocytów z ob­cymi ustrojowi antygenami krążącymi we krwi. Bariery takiej nie ma w rdzeniu płacików, gdzie oprócz tymocytów i komórek na­błonkowych spotyka się elementy morfotyczne krwi, komórki palczyste, komórki tuczne, plazmocyty i makrofagi. Rola grasicy to przede wszystkim stwo­rzenie mikrośrodowiska do proliferacji i róż­nicowania limfocytów T. Mikrośrodowisko to tworzą komórki nabłonkowe zrębu części korowej. Ponadto w grasicy następuje tole­rancja immunologiczna limfocytów T, czyli selekcja i eliminowanie komórek T, mogą­cych atakować własne antygeny. Uważa się, że ponad 90% nowo powstałych limfocytów ginie w apoptozie, a następnie są fagocytowane przez makrofagi. Grasica wykazuje też czynność hormonalną. Tymozyna bierze udział w dojrzewaniu limfocytów T i tworze­niu stref grasiczozależnych. Tymopoetyna, podobnie jak erytropoetyna, stymuluje hemopoezę. Wyciąg hormonów polipeptydowych grasicy (polski preparat TFX)jest tzw. immunostymulatorem, czyli preparatem wzmagają­cym siły odpornościowe ustroju. Narządy obwodowe układu limfatycznego biorą bezpośredni udział w procesach immu­nologicznych. Zrąb tych narządów utworzo­ny jest przez tkankę łączną siateczkową, w której oczkach występują limfocyty B i T oraz komórki prezentujące antygen i liczne makrofagi. Grudki chłonne- Grudki chłonne są strukturami kulistymi lub owalnymi o średnicy 0,2-1 mm. Zrąb grudek chłonnych zbudowany jest z komórek siateczkowych z licznymi wypustkami i ko­mórek dendrytycznych tworzących sieć, w której oczkach występują limfocyty B. Rozróżnia się dwa rodzaje grudek chłon­nych: pierwotne i wtórne. • Grudki chłonne pierwotne spotyka się najczęściej u płodów i noworodków, których organizm nie zetknął się z obcymi antygenami. W grudce takiej występują małe limfocyty B równomiernie rozmie­szczone między wypustkami komórek sia­teczki i komórek dendrytycznych. • Grudki wtórne powstają w wyniku pobu­dzenia wskutek kontaktu z antygenami. W grudkach tych wyróżnia się część środ­kową - jaśniejszą, tzw. centrum reak­tywne, i część obwodową - ciemniejszą, tzw. pasmo zagęszczenia czyli mankiet. W części środkowej widoczne są limfoblasty, komórki bogate w cytoplazmę z ją­drem o rozluźnionej chromatynie, a także makrofagi i komórki dendrytyczne. Ta część grudki chłonnej nosi nazwę centrum reaktywnego lub ośrodka rozmnażania, którego pojawienie się jest objawem sty­mulacji antygenowej. W obwodowej czę­ści grudki chłonnej znajdują się dojrzale limfocyty B mające jądro ze zbitą chromatyną. Dlatego ta część grudki chłonnej barwi się intensywnie hematoksyliną. Grudki chłonne występują w różnych miejscach organizmu pojedynczo lub w sku­pieniu. Grudki chłonne pojedyncze najczę­ściej spotyka się w błonie śluzowej układu pokarmowego, oddechowego i moczopłciowego. Grudki chłonne skupione są zgrupo waniem większej liczby grudek chłonnych, są to np. kępki Peyera w jelicie cienkim lub ścianie wyrostka robaczkowego. W większej liczbie występują także w migdalkach, wę­złach chłonnych i śledzionie. Węzły chłonne są narządami leżącymi w przebiegu naczyń chłonnych, pełniącymi rolę biologicznych filtrów przepływającej chłonki. Są miejscem powstawania limfocy­tów w wyniku namnażania nowych pokoleń klonów. Biorą one także udział w recyrkula­cji limfocytów i produkują przeciwciała. Węzeł chłonny ma kształt nerkowaty i od zewnątrz otoczony jest torebką łącznotkankową. Charakterystyczny kształt po­zwala wyróżnić w nim część wypukłą i część wklęsłą, czyli wnękę. Pasma tkanki łącznej odchodzące od torebki wnikają w głąb narzą­du, tworząc rusztowanie dla miąższu. Miąższ węzła tworzy tkanka łączna siateczkowa, w której oczkach znajdują się limfocyty, makrofagi, plazmocyly, komórki prezentujące antygen (komórki palczyste i komórki dendrytyczne). W narządzie wyróżnia się część obwodową - korę, i część środkową - rdzeń węzła. Kora węzła. Przegrody łącznotkankowe biegnące od torebki dzielą część korową na komunikujące się ze sobą nisze. Znajdują się w nich zgrupowania limfocytów B tworzące grudki chłonne z wyraźnymi centrami reaktywnymi. W centrach tych aktywne limfocyty B przechodzą w immunoblasty, z których po­wstają komórki plazmatyczne. Doj­rzałe plazmocyty przesuwają się w kierunku rdzenia, gdzie wydzielają swoiste przeciwcia­ła. Ta część węzła chłonnego nazywana jest strefą grasiczoniezależną. Poniżej nisz moż­na wyróżnić (bez wyraźnej granicy) strefę przykorową utworzoną z rozproszonej tkanki limfoidalnej zawierającą grasiczozależne lim­focyty T. Ten obszar grasiczozależny nazy­wany jest też korą dyfuzyjną. Rdzeń węzła tworzą pasma tkanki limfo­idalnej, tzw. sznury rdzenne, odchodzące od grudek chłonnych i leżące w przestrzeniach między przegrodami łącznotkankowymi i za­tokami rdzennymi. Sznury rdzenne uważa się za miejsca dojrzewania komórek plazmatycznych produkujących przeciwciała. Miąższ węzła nie przylega ścisłe do toreb­ki łącznotkankowej oraz przegród od niej od­chodzących. W ten sposób powstają prze­strzenie wypełnione luźnym utkaniem tkanki siateczkowej, zwane zatokami . Ścianę zatok tworzą płaskie komórki śródbłonka, nie ma błony podstawnej, a między komórkami występują okienka. Ponadto ścia­na ta wzmocniona jest włóknami siateczkowymi. W świetle zatok, zwłaszcza brzeżnych i rdzeniowych, występują komórki (makrofagi, osiadłe limfocyty i wypustki komórek dendrytycznych), co zwalnia przepływ chlon­ki i powoduje jej zawirowania. Wyróżnia się zatokę brzeżną (leżącą pod torebką łącznotkankową), zatoki promieniste korowe i rdzenne, które biegną wzdłuż przegród łacznotkankowych. Zatoki w pobliżu wnęki łączą się ze sobą tworząc zatokę wnęki. Na­czynia chłonne doprowadzające wnikają do węzła od strony wypukłej i otwierają się do zatoki brzeżnej. Stąd chłonka przepływa przez zatoki promieniste kory i rdzenia, wni­ka do zatoki wnęki i opuszcza węzeł naczyniami odprowadzającymi. Przepływająca chłonka wolno i szerokim strumieniem prze­sącza się przez zatoki i dzięki temu ułatwiony jest jej kontakt z makrofagami. Naczynia krwionośne wnikają do węzła od strony wnę­ki. Rozgałęziają się w torebce, a następnie i wraz z przegrodami łącznotkankowymi wnikają do wnętrza. W grudkach chłonnych występują naczynia włosowate, z których wiele uchodzi do żyłek pozawłosowatych (HEVs), zlokalizowanych głównie w korze dyfuzyjnej. Światło żyłek pozawłosowatych wysłane jest nietypowym, wysokim śródbłonkiem, który odgrywa istotną rolę w krążeniu limfocytów. Limfocyty zawarte we krwi przenikają przez ścianę tych naczyń do kory dyfuzyj­nej, a następnie do grudek chłonnych kory lub zatok rdzennych i naczyń odprowadzających. Limfocyty węzłów chłonnych (podobnie jak innych narządów) znajdują się w ciągłym ruchu. Ruch limfocytów w węźle odbywa się zawsze w jednym kierunku - od kory do rdzenia. Nowe pokolenia komórek powstałe w ośrodkach rozmnażania grudek chłonnych przechodzą do części obwodowej, a następnie do zatok kory i rdzenia. W części rdzennej mogą pozostać dłużej lub naczyniami chłon­nymi wpłynąć do przewodu piersiowego, a potem do krwiobiegu. Do węzła limfocyty mogą napływać naczyniami limfatycznymi lub krwionośnymi. Przenikają one pomiędzy komórkami śródbłonka żyłek pozawłosowatych i dostają się do kory węzła. Część limfo­cytów natomiast opuszcza naczynia krwiono­śne przez ściany naczyń wlosowatych tkanki łącznej różnych części ciała i wraca do wę­złów chłonnych naczyniami doprowadzający­mi. Proces krążenia limfocytów nazywa się recyrkulacją. Recyrkulacja ma duże znaczenie czynnościowe, gdyż umożliwia limfocytom B i T kontrolowanie całego organizmu. Ponadto aktywne limfocyty mogą szybko osiągnąć narządy limfalyczne, gdzie tworzą klony komórek potomnych. Migdałki występują na skrzyżowaniu dróg oddechowych i przewodu pokarmowego w obrębie blaszki właściwej błony śluzowej. Są to skupiska tkanki limfoidalnej tworzące tzw. pierścień limfatyczny Waldeyera. Roz­różnia się parzyste migdałki podniebienne i trąbkowe oraz nieparzyste - migdałek języ­kowy i gardłowy. Pod względem funkcji wykazują one wie­le cech zbieżnych funkcją węzłów chłonnych. Są miejscem powstawania nowych pokoleń limfocytów oraz biorą udział w wytwarzaniu przeciwciał uczestniczących w miejscowych reakcjach obronnych. Leżą w obrębie tkanki łącznej błony śluzowej i od otaczających tka­nek oddzielone są często torebką łącznotkankową. Od zewnątrz pokryte są nabłonkiem, który wpukla się w głąb między grudki chłon­ne, tworząc liczne, często rozgałęzione kryp­ty. Bezpośrednio pod nabłonkiem występują grudki chłonne z typowymi centrami reak­tywnymi. Powstałe w grudkach chłonnych limfocyty przenikają przez nabłonek, dosta­jąc się do światła krypt, w których często można spotkać czopy utworzone ze złuszczonych komórek nabłonkowych, zdegenerowanych limfocytów, granulocytów i bakterii. W niektórych odcinkach krypt struktura na­błonka zanika wskutek obfitych nacieków limfocytów. Budowa wszystkich migdalków jest w za­sadzie podobna, różnią się one umiejscowie­niem, głębokością i rozgałęzieniem krypt, a także typem pokrywającego nabłonka. Migdałki podniebienne znajdują się w zatokach pomiędzy łukami podniebienia miękkiego a łukami podniebienno-gardłowymi i pokryte są nabłonkiem wielowarstwo­wym płaskim nierogowaciejącym. Głębokie i rozgałęzione krypty otoczone są tkanką limfoidalną w postaci pojedynczej warstwy gru­dek chłonnych. Od strony podłoża otoczone są torebką łącznotkankową, która oddziela je­go struktury od otoczenia. Poza obrębem torebki znajdują się gruczoły śluzowe, których przewody wyprowadzające uchodzą bezpośrednio na powierzchnię błony śluzowej lub do światła krypt. Migdałek językowy składa się z kilku wyniosłości położonych u nasady języka, zwanych mieszkami lub grudkami języko­wymi. Mieszki językowe pokryte są nabłon­kiem wielowarstowym płaskim, który wpukli się w głąb tkanki limfoidalnej, tworząc nie-rozgalęzione krypty. Migdałek gardłowy (tzw. migdałek trze­ci) znajduje się w błonie śluzowej tylnej ścia­ny gardła. Pokryty Jest nabłonkiem wiclorzędowym migawkowym, miejscami zaś wielowarstowym płaskim. Podobnie jak w innych migdałkach nabłonek naciecżony jest limfocytami. W migdalku tym nie występują kryp­ty, tylko płytkie wpuklenia nabłonka w posta­ci bruzd, na których dnie znajdują się ujścia gruczołów mieszanych. W obrębie błony śluzowej gardła znajdują się jeszcze skupiska tkanki łimfoidalnej two­rzące migdalek trąbkowy. Śledziona jest narządem krwiolimfatycznym włączonym w układ naczyń krwionośnych. U człowieka spełnia dwie podstawowe funk­cje: jest miejscem wytwarzania limfocytów i przeciwciał oraz biologicznym filtrem krwi. Od zewnątrz otoczona jest torebką łącz­notkankową, od której w głąb wnikają pasma tkanki łącznej tworzące rusztowanie dla miąższu w postaci ucieczek. Beleczki rozga­łęziają się i łączą między sobą przenikając ca­ły narząd. W torebce i beleczkach występują pojedyncze komórki mięśniowe gładkie, które wywołują obkurczanie się tych struktur, w ten sposób krew zalegająca w śledzionie może być transportowana do krwiobiegu. Zrąb narządu zbudowany jest z tkanki łącznej siateczkowej. W miąższu śledziony wyróżnia się dwie odrębne struktury o różnym typie utkania - miazgę białą i miazgę czerwoną. O budowie miazgi białej i czerwonej w śledzionie decyduje unaczynienie. Tętnica śledzionowa wnika przez wnę­kę, a następnie tworzy liczne rozgałęzienia w obrębie beleczek. Najmniejsze odgałęzie­nia tętnic beleczkowych wychodzą poza ich obręb, stając się tętnicami pozabeleczkowymi, a dalej tętnicami centralnymi, które oto­czone są gęsto ułożonymi limfocytami two­rzącymi okołonaczyniową osłonkę limfatyczną (tzw. PALS) i przebijają grudki chłonne. W dalszym przebiegu tętnice centralne rozga­łęziają się na kształt pędzelków, dając tęt­niczki pędzelkowate. Końcowe odcinki tych tętniczek otoczone są osłonką Schweigger-Seidla zbudowaną z koncentrycznie ułożo nych makrofagów bezpośrednio przylegających do komórek śródbłonka, od zewnątrz wzmocnionych włóknami retikulinowymi. W tych obszarach między komórkami śródbłonka, są przerwy umożliwiające migracje monocytów z krwi. Dzięki temu makrofagi osłonki są stale wymieniane. W końcu naczy­nia osłonkowe przechodzą w swoisty rodzaj szerokich naczyń włosowatych zwanych za­tokami śledzionowymi, a częściej otwierają się bezpośrednio do miazgi czerwonej właści­wej. Zatoki uchodzą do żył miazgi, a te prze­chodzą w żyły beleczkowe. Ściana zatok zbudowana jest z wydłużonych, wrze­cionowatych komórek śródbłonka, między którymi znajdują się przestrzenie, przez które krew z miazgi czerwonej właściwej może przenikać do światła zatoki, i odwrotnie. Na zewnątrz ściana zatok wzmocniona jest bie­gnącymi okrężnie włóknami siateczkowymi, łączącymi się z włóknami miazgi czerwonej. Miazga biała występuje w postaci grudek chłonnych i okołonaczyniowych osłonek limfatycznych dookoła tętnic centralnych. Po­chewki limfatyczne zawierają głównie limfo­cyty T (strefa grasiczozależna), grudki chłonne natomiast limfocyty B. Oprócz limfocytów w miąższu miazgi białej występują komórki plazmatyczne, dendrytyczne, palczyste i ma­krofagi. Na granicy miazgi białej i czerwonej występuje strefa brzeżna zbudowana z gęsto ułożonych zatok śledzionowych otoczonych makrofagami. Uważa się, że strefa brzeżna odgrywa znaczącą rolę w przenikaniu limfocy­tów B i T oraz w procesie filtracji krwi. Pozostała część miazgi śledziony to miazga czerwona, w której wyróżnia się miazgę czer­wona właściwą i zatoki żylne. Mia­zga czerwona właściwa zbudowana jest z tkan­ki siateczkowej, w której oczkach występują makrofagi, komórki plazmatyczne i wszystkie elementy morfotyczne krwi. Krwin­ki dostają się do miazgi czerwonej przez tęt­niczki pędzelkowate. Stare i uszkodzone krwinki (głównie erytrocyty) są rozpoznawane i fagocytowane przez makrofagi; Ta funkcja makrofagów określana jest monitorowaniem krwi. Reszta krwinek powraca do układu krą­żenia przez ścianę zatok śledzionowych. Inne narządy limfatyczne- Duża ilość tkanki limfoidalnej(poza opisany­mi narządami) znajduje się w ścianie dróg układów pokarmowego, oddechowego i mo­czowego. MALT- to tkanka limfoidalna związana z błona­mi śluzowymi, przybierająca najczęściej for­mę rozlanych nacieków lub grudek chłon­nych. GALT to tkanka limfoidalna związana z jelitem, która składa się z: migdałków (podniebiennych, językowe­go, gardłowego i trąbkowego), guzków w błonie śluzowej przełyku, kępek Peyera w jelicie cienkim, skupień w jelicie grubym i wyrostku ro­baczkowym, dużej liczby limfocytów i plazmocytów rozproszonych w blaszce właściwej jelita cienkiego i grubego. BALT to tkanka limfoidalna związana z błoną śluzową oskrzeli.

22. Skóra:

Skóra zbud z 3 warstw: naskorek poch ektodermalnego, skory wlasciwej mezoderm, tk podskorna mezoderma. Przydatki (wytwory skory) to: wlosy,gruczoly skory(potowe,lojowe,mlekowe,zapachowe), paznokcie. Naskórek-jest nabłonkiem wielowarstw płaskim rogowaciejącym,zbud z keranocytów produk keratynę, melanocytów,kom Merkla i kom Langerhansa. Składa się z 5 warstw:Warstwa podstawna-jest najbgłębszą warstwą,zbud z jednego rzedu keratynocytów połączonych desmosami, a z bloną podstawną za pomocą za pomocą hemidesmosomów,wśród nich są kom macierzyste,w cytoplazmie keratynocytów są filamenty pośrednie zbud z cytokeratyn. Warstwa kolczysta-zbud z kilku pokładów wielobocznych kom połączonych za pomocą desmosomów,keratynocyty syntetyzują cytokeratyny,które są w postaci filamentów pośrednich, rozpoczyna się tu synteza swoistych białek które wejdą w skł produktu procesu rogowacenia-płytki rogowej(inwolkuryna). Warstwa ziarnista-zbud z 1-2 lub kilku pokładów kom wrzecionowatych,cytoplazmą wypełniją ziarnistości, syntezowane są tu profilagryna, lorikryna,SPR oraz inwolukryna. Warstwa jasna zbud z kilku pokładów kom, cytoplazma keratynocytów wypełniona filamentami. Warstwa zrogowaciała skł się z 2 warstw: warstwa zbita i w złuszczająca się, w zbitej kom są spłaszczone ściśle do siebie przylegają w postaci tzw płytek rogowych,w w złuszczającej się kom ułożone są luźno i stale się złuszczają dzięki zanikowi połączeń międzykomórkowych. Płytka rogowa zbud z rdzenia i otoczki. Kom Langerhansa, wyst w gornych pokladach warstwy kol naskorka, zbud z kom gwiaździste z licznymi wypustkami, nie wytwarzają połączeń desmosomalnych z keratynocytami,w cytopl widoczne ziarna Birbecka. Na pow kom obecne są antygeny zgodności tk MHC klasy II,kom te należą do systemu APC. Kom Merkla-wyst w calym naskorku, swoiste receptory czucia, cytopl zawiera aparat Golgiego siateczkę gładka oraz rybosomy. Skóra wł warstwa brodawkowa-graniczy z naskórkiem i splotem naczyniowym,wyniosłości pomiędzy soplami naskórkowymi to brodawki skórne. Występują w nich naczynia krwionośne,włosowate,chłonne i kom mięśniowe gł,tk łączna luźna bud tą warstwe zawiera włókna kolagenowe, sprężyste, siateczkowe oraz fibroblasty, kom tuczne, kom krwi. Warstwa siateczkowa leży między splotem naczyniowym a tk łączną podskórną, zbud z tk łącznej zbitej,występ tu włókna kolagenowe. Gruczoły potowe: (wydz apokrynowe (uwalniana wydz z wiezcholka komorki)) 1.zwykłe- gruczoły cewkowe proste, ściana zbud z nabł 1warst sześciennego lub walcowatego w którym wyróżniamy 2 typy kom:ciemne i jasne,funkcje: produkcja potu(mechanizm termoregulacyjny) ,wydalenie zbędnych produktów przniany materii(mocznik, amoniak kw moczowy)2.zapachowe-większe od potowych mają bud rozgałęzioną, pęcherzykową,odcinek wydzielniczy zbud z 1 warstwy kom sześciennych i kom mioepitelialnych,w procesie wydzielania przyszczytowe fragmenty cytopl odrywają się wraz z zawartością (wydzielanie apokrynowe) gruczoły te występują w kroczu odbycie genitaliach,dole pachowym,gł w okolicach wtórnych cech płciowych. Gruczoły łojowe (holokrynowe cala kom)-powst z uwypuklenia się pochewki zewn włosa i wchodzą w skł tzw aparatu włosowo łojowego otwierając się do mieszka wł(gruczoł przywłośny)występ w obrębie skóry nieowłosionej(odbyt napletek brodawka sutka),mają postać rozgałęzionych pęcherzyków których wydzielina wydalana jest domieszka wł, cała kom przekształca się w wydzielinę łojową(wydzielanie holokrynowe),łój natłuszcza skórę i włosy chroniciąc przed wysychaniem. Gruczoł mlekowy - Anatomicznie tworzą dwie symetryczne półkule na mięśniu piersiowym większym, między III a VII żebrem. Na szczycie wypukłości znajduje się brodawka sutkowa obwiedziona otoczką sutkową, pokrytą delikatną, silnie pigmentowaną skórą. W gruczole mlekowym wyroznia się brodawke sutka i jego otoczke oraz cialko sutka. Tkanka gruczołowa składa się z 15-20 zrazów oddzielonych od siebie tkanką tłuszczową. Każdy zraz zawiera zraziki z gruczołami wydzielniczymi i przewodami mlecznymi, które łączą się w jeden wspólny dla każdego zrazu. Przewody mleczne rozszerzają się kolbowato przed ujściem do brodawki, po czym zwężają się bezpośrednio pod jej powierzchnią i znajdują ujście w otworach na szczycie.

23. Ukl dokrewny

Poziom hormonow we krwi regulowany na zasadzie sprzezenia zwrotnego, zaagarzowane w to sa gruczoly dokrewne oraz o. ukl nerwowy. Zwyczajowo jako najwyzsze pietro kontroli hormonalnej traktowane jest podwzgorze. Kontrole nad podwzgorzem, a zatem nad calym ukl dokrewnym ma o.u.n. Informacje naplywajace ze srodowiska zewnetrznego i wewnetrznego sa przez o.u.n. na bierzaco przetwarzane i sluza do kontroli czynnosci podwzgorza. Z kolei podwgorze wydziela hormony regulujace sekrecje hormonow przysadki, a te hormonów innych gruczołów dokrewnych. Podwzgórze - czesc miedzymozgowia. Znajduaj się tu dwa zespoly jader kom nerwowych wydzielajacych hormony. Głównie jst to pole hipofizjotropowe skladajace się z zespolu jader drobnokomórkowych, które wydzielaja hormony pobuzajace liberyny i hamujace statyny. Reguluja one wydzielanie hormonow przedniego plata przysadki. Aksony z kom pola hipofizjotropowego dochodzą do krążenia wrotnego przysadki. Na terenie podwgórza w wyniosłości pośrodkowej zakonczenia tych aksonów tworzą połączenia nerwowo-naczyniowe. W polaczeniu tym liberyny i statyny wydzielane sa do krwi i zylami wrotnymi dochodza do przedniego plata przysadki mozgowej, regulujac wydzielanie hormonow tropowych. W podwzgorzu wystepuja tez jadra wielkokomorkowe (nadwzgorzowe i przykomorowe), które wydzielaja neurosekret, skladajacy się z bialka nosnikowego i neurochormonow. Neurosekret transportowany jest aksonami do czesci nerwowje przysadki i tam magazynowany. W miare potrzeb neurohormony uwalniane sa do krwi. Caly ten proces zwyczajowo nazywany jest neurosekrecja. U czlowieka produkowane sa dwa neurohormony - hormon antydiuretyczny ADH czyli wazopresyna oraz oksytocyna. Przysadka mózgowa - lezy w siodle tureckim kosci klinowej. Rozwija się z uchylka dna komory III (rzysadka nerwowa) i uwypuklenia jamy ustnej tzw kieszonki Rathkego (przysadka gruczolowa). Przysadka nerwowa sklada się z wynioslosci posrodkowej, czesci nerwowe czyli wyroska lejkowatego i szypuły lejka, a przysadka gruczolowa z czesci dalszej (plat przedni) czesci posredniej i czesci guzowej. Czesc posrednia i czesc nerowa tworza razem plat tylny. Czesc dalsza - czyli plat przedni zbud jest z grup i pasm kom, miedzy którymi wystepuja naczynia wlosowate zatokowe. Wyroznia się 2 rodzaje kom - chromofoby i kom chromofilne. W sklad chromofobow, czyli kom niebarwliwych wchodzą kom niezroznicowane, zdegranulowane kom chromofilne i kom gwiazdkowate. Kom chromofilne maja bud typowa dla kom wydzielajacych hormony polipeptydowe. Wśród kom chromofilnych po wybarwieniu, można wyroznic kom kwasochlonne i zasadochlonne. W sklad kom kwasochlonnych wchodza kom produkujaec: prolaktyne - laktotrofy, somatotropine - somatotrofy. Do kom zasadochlonnych naleza kom produkujace: tyreotropine - tyreotrofy, kortykotropine - kotrykotrofy, gonadotropiny:folitropine i lutropine - gonadotrofy. Wszsytkie te hormony maja budowe polipeptydowa lub glikoproteidowa. Reguluja one czynność innych narzadow dokrewnych lub dzialaja bezposrednio na narzady dokrewne. Bezposrednio dzialaja prolaktyna i somatotropina. Czesc posrednia - u doroslego czlowieka jest szczatkowa. Zbud z kom zasadochlonnych często tworzacych pecherzyki. Czesc nerwowa - zbud z zakonczen aksonow pochodzacych z jader wielkokomorkowych podwgorza oraz pituicytow i tk lacznej z naczyniami. Aksony transportuja neurosekret i magazynuja go w swoich zakonczeniach. Wieksze skupiska ziaren neurosekretu nazywane kulami lub cialkami Heringa mogą być widoczne w mikroskopie świetlnym. Pituicyty maja budowe podobna do kom glejowych i najprawdopodobniej biorą udział w uwalnianiu neurochormonów. U człowieka wydzielane sa dwa neurochormony: hormon antydiuretyczny (ADH wazopresyna) działa na cewki zbiorcze w nerkach, ziwekszajac wchłanianie zwrotne wody, a w wysokich dawkach podnosi cisnienie krwi. Oksytocyna - wywoluje skorcze porodowe macicy oraz skorcz kom mioepitelialnych w odcinkach wydzielniczych gruczołu mlekowego. Szyszynka - czesc nadwzgórza, pokryta jest opona miekka, która wnika do gruczolu dzielac go na nieregularne płaciki. Płaciki zbudowane sa z pinealocytów i kom śródmiąższowych. Podstawowym typem kom sa pinealocyty, które maja dobrze rozwiniety aparat golgiego i ziarna wydzielnicze.Pinealocyty maja liczne wypustki krutkie oraz wypustki dlugie dochodzace do przestrzeni okołonaczyniowych. Z wiekiem zwieksza się ilosc pozakomorkowych cialek blaszkowatych zwanych piaskiem szyszynkowym, którego znaczenie jest nieznane. Hormonami szyszynki sa melatonina i hormony polipeptydowe. Melatonina jest najlepiej poznanym hormonem. Uwaza się ze wywoluje ona efekt antygonadotropowy wskutek hamowania wydzielania gonadoliberyn. Produkcja i wydzielanei melatoniny zaleza od cyklu dobowego, a dokladniej od bodzcow swietlnych docierajacych z siatkowki. Tarczyca - polozona z przodu i bocznie od krtani. U czl zbudowana jest z dwuch platow i laczacej je ciesni. Caly gruczol otoczony jest torebka lącznotkankowa, która wnikajac do miąższu narzadu wprowadza naczynia i nerwy. Tarczyca sklada się z duzej liczby pęcherzyków. Pęcherzyk otoczony jest błoną podstawna, na ktorej leza szescienne kom nablonkowe zwane kom pecherzykowymi. Wewnatrz pecherzyka znajduje się koloid. Wielkosc pecherzyka, wysokosc nablonka i ilosc koloidu zaleza od stanu funkcjonalnego. Pęcherzyki nieaktywne sa duze, maja duzo koloidu i nablonek plaski, a pecherzyki aktywne sa male, zawieraja malo koloidu i nablonek walcowaty. Pecherzyki otoczone sa niewielka iloscia tk lacznej i wyjatkowo gesta siecia naczyn wlosowatych. Kom pecherzykowe w czesci podjadrowej zawieraja duze ilosci siateczki szorstkiej, a w czesci nadjadrowej aparat golgiego i duze ziarna wydzielnicze. Hormony tarczycy - tarczyca produkuje hormony, które sa jodowanymi pochodnymi tyrozyny. Sa to trojjodotyronina i tyroksyna. W pierwszym etapie kom pecherzykowe syntetyzuja i wydzielaja do koloidu tyreoglobuline, która jest glikoproteina bogata w tyrozyne. Do koloidu wydzielana jest także tyreoperoksydaza i wychwytywane z krwi jodki. Dzieki tyreoperoksydazie jodki pzrechodza w jod atomowy, który joduje tyrozyne w tyreoglobulinie. Wytwarza się jodowana tyreoglobulina i w tej postaci magazynowane sa hormony tarczycy. Pod wplywem TSH kom pecherzykowe pobieraja ujodowana tyreoglobuline z koloidu. Do endosomu dolaczaja lizosomy, hydrolizujac ujodowana tyreoglobuline. Uwolnione zostaja hormony tarczycy, które wedruja do naczyn. Hormony tarczycy przenoszone sa we krwi przez bialka nosnikowe i w tej postaci docieraja do kom docelowych. Funkcje tarczycy - tarczyca kontrolowana jest przez TSH, który zwieksza wychwytywanie jodkow oraz endocytoze jTG, co prowadzi w efekcie do zwiekszonego uwalniania T3 i T4. Regulowane jest to na zasadzie sprzezenia zwrotnego. Wydzielanie TRH ziweksza uwalnianie TSH, który wzmaga produkcje oraz uwalnianie T3 i T4. Nadmierny wzrost hormonow tarczycy hamuje wydzielanie TSH I TRH. Dodatkowo jeszcze nadmierne stezenie TSH hamuje wydzielanie TRH. W ten sposób dochodzi do samoregulacji stezenia hormonow tarczycy. Regulacja ta zwiazana jest z o.u.n. Gdy do kory docieraja informacje o obnizonej temp ciala, stymulowane jest wydzielanie TRH i przez TSH wzrasta stezenie T3 i T4. Hormony tarczycy powoduja wzrost metabolizmu tkankowego i temp ciala. Ta ostatnia informacja dociera do o.u.n. i jego wplyw stymulujacy wydzielanie TRH maleje. St hormonow tarczycy wraca do normy. Aktywnym hormonem jest T3, a T4 jest prohormonem, który w tkankach docelowych metabolizowany jest do aktywngo T3. Kom parafolikularne (kom C tarczycy) - znajduja się w obrebie pecherzyka, miedzy blona podstawna i kom pecherzykowymi. Maja budowe komorek produkujacych hormony polipeptydowe. Podstawowym hormonem jest kalcytonina regulujaca gospodarke wapniowa. Przytarczyce - u czl wyst najczesciej 2 pary przytarczyc zlokalizowanych na tylniej powierzchni torebki tarczycy. Kazda przytarczyca otoczona jest wlasna torebka lacznotkankowa, która wnika do wnetrza dzielac gruczol na wieksze grupy komorek. Wyroznia się 2 typy kom: kom glowne i kom kwasochlonne (oksyfilne). Kom glowne produkuja hormon polipeptydowy zwany parathormonem PTH, który reguluje gospodarke wapniowa ustroju. Nadnercza - leza na gornych biegunach nerek i otoczone sa torebka lacznotkankowa. Zbudowane z dwóch czesci o odmniennym pochodzeniu. Część korowa pochodzi z mezodermy, a czesc rdzenna z neuroektodermy. Czesc korowa - sklada się z 3 warstw. Poczynajac od torebki sa to warstwa klebuszkowata, pasmowata i siateczkowata. Wszystkie warstwy produkuja hormony steroidowe. Kom warstwy pasmowatej maja wiecej wakuoli lipidowych, a mitochondria komórek poszczegolnych warstw roznia się nieznacznie ukladem grzebieni. U płodu kora zbud jest głownie z tzw warstwy plodowej, która wpsolpracuje razem z lozyskiem w wytwarzaniu hormonow steroidowych i dlatego mowi się, ze tworza one czynnosciowo tzw jednastkę płodowo-łożyskową. Zasadniczy wplyw na funkcje i budowe kory nadnerczy ma ACTH. Hormon ten wpływa głównie na warstwę pasmowatą, regulując sekrecję glikokortykoidów. Długotrwały nadmiar ACTH prowadzi do hiperplazji i hipertrofii warstwy pasmowatej, a długotrwały niedobór do jej atrofii. Hormony kory nadnerczy maja budowe steroidowa i dziela się na: 1.mineralokortykoidy, z których najważniejszy jest aldosteron, regulują gospodarke wodno-elektrolitowa i cosnienie krwi. 2.Glikokortykoidy - np. kortyzol, maja wielokierunkowe działanie wplywajac na wiekszosc komorek organizmu przez odpowiedni receptor cytoplazmatyczny. Glikokortykoidy wplywaja na hemopoeze, cisnienie krwi, prace serca, uklad nerwowy, sekrecje HCl i pepsyny w żołądku oraz resorpcje wody w jelicie grubym. Hormony te podnosza stezenie glukozy w surowicy krwi, wzmagajac katabolizm tk tluszczowej, kostnej i miesniowej oraz procesy glikoneogenezy. Ponadto glikokortykoidy sa niezbedne do funkcjonowania wielu innych hormonow np. katecholamin i glukagonu. Wazna funkcja tych hormonow jest wielokierunkowy wplyw na uklad immunologiczny głownie dzieki hamowaniu produkcji interleukin, leukotrienow i prostaglandyn, dlatego często sa stosowane jako leki przeciwzapalne i przeciwalergiczne. 3.Hormony plciowe nadnerczy (androgeny i estrogeny) wydzielane sa w ilosciach, które nie maja znaczenia fizjologicznego. Czesc rdzenna - zbud jest z kom chromafinowych tworzacych gniazda otoczone licznymi naczyniami wlosowatymi zatokowymi. W rdzeniu spotyka się tez nieliczne komorki nerwowe zwane komorkami zwojowymi. Kom chromafinowe sa unerwione przez nerwy cholinergiczne, kontrolujace wydzielanie katecholamin. Komorki te maja budowe charakterystyczna dla kom produkujacych hormony bialkowe. Ze względu na roznice w wielkosci i gestosci wyroznia się dwa typy kom chromafinowych - kom A wydzielajace adrenaline, oraz nieliczne u czlowieka kom NA wydzielajace noradrenaline. Oba te hormony zaliczane sa do katecholamin. Katecholaminy sa pochodnymi tyrozyny, klowna katecholamina u czlowieka jest adrenalina. Przemiana NA w A zachodzi przy udziale enzymu N-metylotransferazy, która jest stymulowana przez glikokortykoidy dochodzace do rdzenia naczyniami wlosowatymi kory, uchodzacymi do zatok rdzennych. Katecholaminy powoduja wzrost stezenia glukozy we krwi dzieki stymulacji rozkladu glikogenu w watrobie i miesniach oraz uwalniaja wolne kwasy tluszczowe z tkanki tluszczowej. Podnosza tez cisnienie krwi przy jednoczesnym rozkurczu tetnic wiencowych i miesni szkieletowych. Ponadto katecholaminy dzialaja na twor siatkowaty wzmagaja czujnosc mózgu. Wszystkie te efekty dzialania katecholamin widoczne sa podczas stresu i umozliwiaja organizmowi maksymalna koncentracje i wysilek. Paraganglia - czyli cialka przyzwojowe rozsiane sa w roznych okolicach, glownei w srodpiersiu i jamie brzusznej. Ich udowa i funkcjonowanie sa identyczne jak komorek chromafinowych rdzenia nadnerczy. Hormonu przewodu pokarmowego - hormony wydzielane przez kom dokrewne wystepujace w nablonku przewodu pokarmowego od zoladka do jelita grubego. Naleza one do ukladu APUD. Rola tych komorek polega na wspomaganiu ukl nerwowego w reg procesu trawienia. Wiekszosc kom dokrewnych to tzw kom otwarte które odbieraja ze swiatla jelita informacje o zawartosci tresci pokarmowej i wydzielaja hormony dzialajace parakrynowo lub stymulujace za posrednictwem kriw proces trawienia. Pozostale kom nie kontaktuja się ze swiatlem jelita i nazywane sa kom zamknietymi. Gastryna - pobudza wydzielanie HCl i pepsyny w zoladku. Wydzielanie jej jest stymulowane wypelnieniem zoladka, zwlaszcza pokarmem bialkowym. Cholecystokinina CCK zwieksza wydzielanie enzymow trzustkowych i obkurcza pecherzyk zolciowy. Wydzielanie CCK stymulowane jest pojawieniem się w dwunastnicy polipeptydow i kw tluszczowych. Sekretyna - powoduje zwiekszone wydzielanie dwuweglanow przez przewody wyprowadzajace trzustki i drogi żółciowe, co w konsekwencji neutralizuje kwasne pH w dwunastnicy. Stymulatorem wydzielania sekretyny jest pojawienie się w dwunastnicy kwasnej tresci pokarmowej. Wyspy trzustki - tworza dokrewna czesc trzustki. U czl wystepuje ponad milion wysp, z których kazda utworzona jest przez kilkadziesiat kom. Kazda wyspa oddzielona jest od czesci egzokrynowej tk laczna. Kom przylegaja scisle lub rozdzielone sa licznymi naczyniami krwionosnymi zatokowymi. W obrebie wysp spotyka się co najmniej 4 typy komorek wydzielajacych hormony polipeptydowe. Kom te sa w charakterystyczny sposób rozmieszczone w obrebie wyspy. Sa to: kom alfa - wydzielajace glukagon, kom beta - wydzielajace insuline, kom delta wydzielajace somatostatyne, kom PP wydzielajace polipeptyd trzustkowy (hamujacy dzialanie gastryny i sekretyny. Insulina - dziala poprzez receptory blonowe, które wystepuja w wiekszosci kom organizmu. Insulina w komorkach docelowych nasila wbudowywanie bialka transportujacego glukoze do blony komorkowej. Innymi slowy insulina umozliwia przyswajanie glukozy przez kom, czego efektem jest obnizenie stezenia glukozy we krwi i dostarczenie energii komorkom. Insulina wywoluje także wiele innych efektow, m.in. zwieksza transport potasu i aminokwasow do komorek, stymuluje synteze bialek i glikogenu oraz hamuje neoglukogeneze. Uklad APUD - sa to kom posiadajace zdolnosc do wychwytywania prekursorow amin i ich dekarboksylacji do aktywnych amin biogennych, czyli katecholamin lub serotoniny. Kom te nazywa się także kom paranerwowymi, gdyz maja wiele cech wspolnych z neuronami. Do kom ukladu APUD zalicza się m. in. kom dokrewne przewodu pokarmowego, wysp trzustki, kom parafolikularne tarczycy, kom rdzenia nadnerczy, kom przedniego plata przysiadki mozgowej i inne rozsiane komorki dokrewne, np. w drzewie oskrzelikowym. Z czynnosciowego punktu widzenia najwazniejsza cecha tych kom jest ich zdolnosc do produkcji hormonow polipeptydowych z jednoczesna mozliwoscia produkcji amin biogennych. Dlatego tez maja podobna strukture do kom prod hormony polipeptydowe. Gonady - produkuja hormony plciowe, które sa steroidami powstajacymi z cholesterolu. Hormony te produkowane sa w niewielkich ilosciach także przez kore nadnerczy. Wydzielanie hormonow plciowych kontrolowane jest na zasadzie sprzezenia zwrotnego przez gonadotropiny przysadkowe (FSH i LH). Wyroznia się 3 grupy hormonow plciowych:1.androgeny - testosteron, androsteron, dihydrotestosteron, 2.estrogeny - estradiol, estron i estriol, 3.gestageny - progesteron. U kobiet wydzielane sa glownie estrogeny i gestageny, u mezczyzn androgeny. Dzialanie hormonow plciowych omowione zostanie przy opisie gonad.

24. Oddechowy:

Ukł. oddechowy - jama nosowa: przedsionek nosa-pokryty skórą nabł wielowarstw pł rogowaciej gruczoły łojowe i potowe, okolica oddechowa: nabł wielorzęd migawk z kom. kubkowymi bł śluz zbud z tk łącznej luźnej pod nabł liczne sploty żylne powodujące ogrzewanie wdychanego pow oraz liczne kom plazmat limfocyty neutrofile eozynofile kom tuczne, w ścianie bocznej są 3 małżowiny nosowe, okolica węchowa-umiejscowiona w górnej cz jamy nosowej, wysłana nabł węchowym wielorzedowy ma 3 rodz kom: kom węchowe-są neuronami 2biegunowymi między kom podporowymi i podstawnymi odchodzą od nich 2 wypustki:dendryt i akson dendryty kierują się ku pow nabł gdzie tworzą pęcherzyki węchowe pęcherzyk pokryty jest rzęskami węchowymi, kom podporowe-kom walcowate pokryte licznymi mikrokosmkami jądra ich są blisko powierzchni obserwuje się ziarenka barwnika, kom podstawne-występują u podst nabł nie dochodzą do jego pow są one populacją rezerwową i regeneracyjną dla kom podporowych i węchowych. Błona śluz własciwa jamy ustnej zawiera gruczoły bowmana (gruczoły węchowe cewk-pęcherz)wydzielina jest produkowana przewodami wyprowadzającymi wydostaje się na pow nabł gdzie oczyszcza pow receptorowe włosków węchowych,w wydzielinie tej rozpuszczają się wdychane subst zapachowe co umożliwia odbiór wrażeń węchowych, Krtań - łączy gardło z tchawicą,zrąb zbud z płytek chrzęstnych połączony więzadłami i mięśniami,3 chrząstki nieparzyste:nagłośniowa tarczowata pierścieniowata, 3parzyste nalewkowate różkowate klinowate.W bł śluz występują fałdy głosowe i gruczoły surowiczo-śluz, nabł oddechowy ze zmienną liczbą gruczołów kubkowych, fałdy głosowe okryte nabł wielowarstw pł rogowaciej, w fałdach występ włókna elastyczne tw struny głos i mięśnie szkieletowe tw mięśnie głosowe. Tchawica zbud z pireścieni chrzęstnych, nabł wielorzed walcow migawk tzw nabł dróg oddechowych(od jamy nosowej po oskrzela). W nablonku 6 rodz kom:kom migawkowe-urzęsione posiadają na wolnej pow migawki których ruch umozliwia przesuwanie śluzu wiążącego zanieczyszczenia z pow,liczne mitochondria lizosomy i aparay golgiego, kom kubkowe wytwarzają śluz, otoczone siateczką szorstką, liczne mitochondria aparat golgiego, kom podstawne-macierzyste dla innych, kom szczoteczkowe-liczne mikrokosmki funkcje receptoryczne, kom dokrewne zawierają ziarnistości, wydzielają hormony(serotonina)-regulują czynność wydzielniczą kom kubkowych i gruczołów bł śluzowej,kom te należą do kom APUD, skupiska ich tworzą ciałka neuroepitelialne, kom langerhansa-należą do kom prezentujących antygen występują najliczniej w naskórku. Blaszka wł bł śluz-zbud z tk łącz lużnej z włóknami sprężystymi które tworzą pomiędzy bł śluz wł i podsluz blaszkę sprężystą. W bł śluz własciwej są limfocyty, kom plazmatyczne prod immunoglobuliny(IgA). Błona podśluz - zawiera gruczoły tchawicze śluz-surowicze wydzielina ich umożliwia ruchy migawek kom nabł i przesuwanie śluzu,są też kom mięśniowe gł tworzące mięsień tchawiczy. Drzewo oskrzelowe - tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne-wchodza do pluc i dziela się na osk płatowe-segmentowe-międzypłacikowe-oskrzeliki końcowe-oddechowe. Oskrzela-przy przejsciu w oskrzela płatowe pojawiają się płytki chrzęstne,wyst.nabł dróg oddech. Blaszka własciwa bł śluz zbud z tk łącznej lużnej z włóknami sprężystymi,limfocytami i gruczołami sluzowo-surowiczymi. Na granicy błony śluz i podśluz znajduje się blaszka sprężysta zbud z włókien elastycznych i miesni gładkich które tworzą błonę Reisessena, Oskrzeliki-sciana nie zawiera płytek chrzęstnych ani gróczołów,zbud z nabłonka,blaszki właściwej bł śluz,bł Reisessena i przydanki. Nabłonek początkowo to jednowarst walcowaty z kom kubkowymi,staje się sześcienny,w nabłonku pojawiają się kom oskrzelikowe(Clara),cytoplazma kom clara zawiera mitochondria,siateczke szorstką i gładką,ap Golgiego,kom te wydzielają białka swoiste i gromadzą antyproteazy i oksydazy,do f-cji ochronnej. Oskrzeliki końcowe-nabł 1-warstw szescienny z kom Clara,każdy dzieli się na 2 oddechowe,oskrzelik koncowy i jego odgalęzienia tworzą gronko płucne otoczone tk lączną luzną z włóknami sprężystymi, Oskrzeliki oddechowe-sciana utworzona z nabłonka 1-warstw szesciennego z kom Clara oraz z pęcherzyków płucnych,oskrzeliki oddech przechodzą w przewody pęcherzykowe. Prz pech kończy się lejkiem płucnym,przewody tworzą woreczki pęcherzykowe, Pęcherzyki płucne-rola-wymiana CO2 i O2 między powietrzem a krwią,pęcherzyki oddzielone są od siebie przegrodami miedzypęcherzykowymi, których zrąb zbud z tk lącznej luznej z fibroblastam oraz makrofagami lezacymi wsrod sieci włókien sprężystych i kolagenowych. Pęcherzyki łączą się przez pory międzypęcherzykowe. Nabłonek wysciel swiatlo zbud z 3 typ pneumatocytów: typ I-silnie spłaszczona cytoplazma,rola-szybki transport gazów przez cytoplazmę, typ II-kom ziarniste,zaokrąglone,liczne mitochondria,siateczka szorstka i głatka oraz ciałka blaszkowate będące ziarnami wydzielniczymi których wydzielina pokrywa pow komórek i tworzy wyściółkę zbud z 2 warstw: hydrofilna-zbud z białek i glikozminoglikanów, hydrofobowa-zbud z fibroblastów tworzących czynnik aktywny powierzchniowo,czyli surfaktant,rola-ochrona przed infekcją,regulator wilgotności powietrza oddechowego, typ III-f-cja chemoreceptorowa,podobne do kom szczoteczkowych. W pęcherzykach możemy tez wyróżnic makrofagi płucne, makr.śródmiąższowe-w przegrodach miedzypęcherzykowych,oraz makr.pęcherzykowe-wewn nabł płucnego,fagocytują one ciała obce oraz nadmiar surfaktantu prod przez pneumatocyty typu II, Bariera powietrze-krew: surfaktant, wypustka pneumat.typu I,błona podstawna nabłonka,bł podstawna śródbłonka naczynia włosowatego oraz wypustka cytoplazmy kom śródbłonka. Opłucna - zbud oplucna plucnej (pokrywa platy plucne) i sciennej (wysciela klatke piersiowa), pomiedzy jama oplucnej. Oplucne zbud z tk lacznej bloniastej pokrytej od strony jamy opl nabl jednow plaskim. Unaczynienie pluc - krew odzywcza z tetnic oskrzelowych, które po wejsciu do pluc dizela się na galazki. Krew czynnosciowa - z t plucnej.

25. Pokarmowy:

Czesc gorna: jama ustna i jej wyposazenie oraz gardlo, czesc dolna przelyk, zoladek, jelito cienkie, grube, jelito proste i kanal odbytniczy. Przelyk i kanal odbytniczy przewodza pokarm pozostale to czesci trawiace. Jama ustna - 1 odcinek prz pok, zachodza tu procesy pobierania i fragmentacji pokarmu, percepcji smaku, trawienia przez enzymy w slinie. Sciana jamy ustnej od wewnatrz utworzona jest z nastepujacyhc warst: blony sluzowej w ktorej wyroznia się 2 warstwy (nablonek wielowarstwowy plaski nierogowaciejacy lub rogowaciejacy, oraz blaszke wlasciwa blony sluzowej), blony podsluzowej, miesni poprzecznie prazkowanych szkieletowych. Nablonek wielowarstwowy plaski rogowaciejacy pokrywa blaszke wlasciwa blony sluzowej w okolicach narazonych na dzilanie bodzcow mechanicznych zwiazanych z zuciem. Wystepuje on na powierzchni dziasel, podniebienia twardego, oraz grzbietu jezyka. Nablonek ten jest zatem czescia blony sluzowej, która bierze udzial w rozdrabnianiu pokarmu w procesie zucia. Przypomina swa budowa naskorek, sklada się z 4 warstw, podstawnej, kolczystej, ziarnistej i rogowaciejacej. Nablonek wielowarst plaski nierogowaciejacy pokrywa wewnetrzna powierzchnei warg, policzkow i okolice podjezykowa. Sklada się z 3 warstw: podstawnej, posredniej (kolczystej) i powierzchownej (zluszczajacej się). Blaszka wlasciwa blony sluzowej - jest utworzona z tk lacznej wloknistej o luznym lub zwartym utkaniu. Wyst w niej male gruczoly slinowe cewkowo-pecherzykowe, cewkowe lub pecherzykowe. Ze względu na lokalizacje wyroznia się gruczoly wargowe, policzkowe, podniebienne, jezykowe. Ich wydzielina wydostaje się przewodami wyprowadzajacymi na powierzchnei sluzowki i wchodzi m. in. w sklad sliny. Blona sluzowa wlasciwa zawiera skupiska tk limfoidalnej tworzace migdalki oraz luzno lezace limfocyty. Blona podsluzowa - utworzona jest z tk lacznej luznej, jest slabo odgraniczona od blony sluzowej. Tu sa male gruczoly slinowe i skupiska tk limfoidalnej. Unaczynienie bl sluzowej jamy ustnej jest b obfite. Wargi - sa faldami skorno miesniowymi sciany jamy ustnej. Wyroznia się czesc skorna, sluzowa i srodkowa. Czesc skorna pokryta jest naskorkiem, pod którym znajduje się skora wlasciwa z jej wytworami. Czesc sluzowa - jest blona sluzowa z grubszym nablonkiem wielowarst plaskim nierogowaciejacym. Blaszka wlasciwa zbudowana jest z tk lacznej lluznej tworzacej niewysokie i rzadkie brodawki. W blaszce tej sa gruczoly wargowe produkujace wydzieline sluzowa-surowicza. W okolicach kacikow ust wystepuja pojedyncze gruczoly lojowe, których przewody wyprowadzajace otwieraja się na powierzchnei sluzowki. Miedzy zewnetrzna czescia skorna a wewnetrzna czesc sluzowa znajduje się czerwien wargowa. Jest to strefa przejsciowa, pozbawiona wytworow skornych. Przez cienki nablonek wielowarst plaski nierogowaciejacy przeswituja naczynia krwionosne, przebiegajace w obrebie brodawek lacznotkankowych wpuklajacych się w nablonek. Czesc srodkowa - zbud z miesni szkieletowych, tworzacych miesien okrezny ust. Policzki - blona sluzowa pokryta nablon wielo plaskim nierog, którego kom zawieraja glikogen. Blona podsluzowa zawiera peczki wlukien kolagenowych i i geste pasma wlokien sprezystych, miedzy którymi sa skupiska kom tluszczowych tzw gruczoly policzkowe. Dno jamy ustnej - bl sluzowa jest tu ciensza niż na policzkach, wysciela ja nablonek nierogowaciejacy. Wystepuja gruczoly podjezykowe mniejsze i wieksze. Gruczoly te tworza slinianke podjezykowa. Język - glowna mase tworza misenie, podluzny gorny i dolny oraz poprzeczny i pionowy jezyka. W jezyku dwie powirzchnie grzbietowa i brzuszna. Grzbietowa - wyspecjalizowana, pokryta nablonkiem wielowar plaskim rogowa, dzieli się na dwie czesci: cz przednia, czyli trzon 2/3 dlugosci jezyka i czesc tylna czyli nasade 1/3. Wystepuja brodawki okolone. Ze względu na pelnione funkcje brodawki jezyka dzieli się na mechaniczne i zmyslowe. Typy brodawek: 1.nitkowate - rozmieszczone na calej powierzchni, waskie i ostro zakonczone z haczykowatym zagieciem ku tylowi oraz pokryte szczególnie silnie zrogowacialym nablonkiem. Tworza na powierzchni jezyka rodzaj tarki umozliwiajacej rozcieranie pokarmu. Naleza do brodawek mechanicznych. 2.B. grzybowate - mniej liczne, rozrzucone wśród brodawek nitkowatych, najczesciej na grzbiecie i brzegach jezyka. Maja ksztalt grzyba. Przez cienki nablonek slabiej zrogowacialy przeswituja naczynia krwionosne tk lacznej. 3.B. okolone - naleza również do brodawek smakowych, sa najmniej liczne, lecz najwieksze. Zaglebienei nablonka wielowarstwowego plaskiego okalajacego brodawke tworzy rowek okolobrodawkowy. Do dna rowka uchodza przewody wyprowadzajace gruczolow surowiczych von Ebnera zaliczane do grucz jezykowych tylnich. 4. lisciaste - leza na brzegach tylnej czesci jezyka. U czlowieka w formie szczatkowej. Utworzone przez faldy blony sluzowej, pomiedzy którymi rowki. Miedzy kom nablonka znajduja się liczne kubki smakowe. Kubki smakowe - sa rozmieszczone nie tylko na zwmyslowych brodawkach jezyka, nieliczne sa tez w nablonku podniebienia ustnej czesci gardla. Najliczniej wystepuja w brodawkach okolonych jezyka. Maja one postac jasnych beczulek, zaglebionych w nablonku pokrywajacym brodawki smakowe. Sa utwworzone przez 40-60 zmodyfikowanych kom nablonka, zwanych kom nablonkowo-zmyslowymi. Kubki smakowe spoczywaja na blonie podstawnej, a czesdcia szczytowa, zaopatrzona w otworek smakowy, nie dochodza do powierzchni nablonka. W tym otworku tkwia peczki mikrokosmkow komórek smakowych, zwane peczkami smakowymi, zwane precikami smakowymi. Wyroznia się 4 typy kom budujacych kubki smakowe: 1.kom typu I sa najliczniejsze 60 %, pelnia role kom podporowych, ukladaja się podobnie jak klepki w beczce. Maja ksztalt wrzecionowaty, owalne jadro z wyraznym zrebem chromatynowym, ciemna cytoplazme z dobrze rozwinietym aparatem golgiego. W poblizu powierzchni szczytowej wystepuja ziarna wydzielnicze. 2.kom typu II - sa kom owalnymi, barwiacymi się blado. Maja dobrze rozwinieta gladka siateczke srodplazmatyczna. Szczytowe ich powierzchnie jak w kom typu I, sa zaopatrzone w mikrokosmki. 3.kom typu III - sa najmniej liczne 10%, wrzecionowate, maja jasna cytoplazme i liczne mikrotubule. Obecnosc pecherzykow synaptycznych w strefie podjadrowej wskazuje, ze sa tu produkowane i wydzielane neuromediatory. Do otworka smakowego wystaja pojedyncze i grube wypustki tych komorek. Naleza one do kom receptorowych. 4.kom IV typu - sa male, okragle, umiejscowione przy podstawie kubka, tworza populacje kom maciezystych. Kom kubkow smakowych sa zuzywane i co 10-14 dni z kom podstawnych roznicuja się opisane wyzej typy kom smakowych. Kubki smakowe odbieraja smak slodki, gorzki i slony, inne wrazenia smakowe natomiast zaleza od receptrow wechowych w jamie nosowej. Zapoczatkowanie transdukcji sygnalu drogi smakowej nastepuje w blonie kom wypustek cytoplazmatycznych kom smakowych. Tu znajduja się receptory odbierajace wrazenai smakowe. Smak jest bodzcem chemicznym, który jest przeksztalcany w impulsy nerwowe. Sa one przekazywane przez zakonczenia nerwowe, z którymi maja polaczenie kom receptorowe. Brzuszna pow jezyka - pokryta jest cienka i gladka blona sluzowa bez brodawek jezykowych i grudek chlonnych. Pomiedzy nia a miesniowym rdzeniem jezyka wystepuje blona podstawna. Gardlo - przestrzen miedzy ustami, nozdzami tylnymi i przelykiem. Czesc gorna gardla powyzej podniebienia miekkiego pokryta jest nablonkiem wielorzedowym migawkowym z kom kubkowymi. Czesc dolna znajduje się ponizej i wyroznia się w niej czesc ustna pokryta nablonkiem wielowarstwowym plaskim oraz czesc krtaniowa pokryta nablonkiem wielorzedowym migawkowym. W miejscu, gdzie w pozostalej czesci przewodu pokarmowego wystepuje blaszka miesniowa blony sluzowej, w scianie gardla znajduje się gruby poklad wlokien elastycznych. W blaszce wlasciwej blony sluzowej wystepuje wiele limfocytow, grudek chlonnych oraz male gruczoly mieszane i sluzowe. Skupienia grudek chlonnych tworza migdalki: gardlowy, przelykowy i trabkowe. Blona podsluzowa gardla jest slabo rozwinieta. Blone miesniowa tworza miesnie szkieletowe o przebiegu okreznym i podluznym. Gruczoly slinowe - w blonie sluzowej jamy ustnej zlokalizowane sa male gruczoly slinowe, duze gruczoly slinowe natomiast, zwane sliniankami, leza poza jama ustna, a do jej swiatla przekazuja wydzieline za pomoca glownych przewodow wyprowadzajacych. Do duzych gruczolow slinowych naleza slinianki przyuszne, podzuchwowe i pojezykowe. Male gruczoly slinowe w odruznieniu od slinianek nie maja torebki lacznotkankowej, nie maja tez budowy zrazikowej. Ich krotkie przewody ich krutkie przewody wyprowazdajace otwieraja się na powierzchni blony sluzowej. Budowa histologiczna slinianek - maja budowe zrazikowa. Torebka lacznotkankowa slinianek wnika pasmami w miazsz gruczolu dzielac go na zraziki. Miazsz kazdego zrazika zawiera odcinki wydzielnicze i przewody wyprowadzajace. Odc wydzielnicze slinianek mogą mieć budowe pecherzykowa, cewkowa lub cewkowo-pecherzykowa i sa glowna maja kazdego zrazika. Otaczaja one na ksztalt kisci winogron przewody wyprowadzajace. Wydzielina z odcinkow wydzielniczych najpierw jest transportowana do przewodow wyprowadzajacych śródzrazikowych (wstawki i przewody prązkowe), przebiegajacych w obrebie zrazika, nastepnie przewodami miedzyzrazikowymi, lezacymi w tk lacznej miedzzrazikowej, dostaje się do glownego przewodu wyprowadzajacego gruczolu. Odcinki wydzielnicze slinianek - pecherzyk surowiczy to odcinek wydzielniczy, ksztaltu kulistego, produkujacy wydzieline surowicza. Sciana pecherzyka jest utworzona z jednej warstwy piramidalnych kom surowiczych. Pecherzyki wydzielnicze maja male nieregularne swiatlo, do którego dochodza szczelinowate kanaliki wydzielnicze miedzykomorkowe., bedace przestrzeniami pomiedzy bocznymi powierzchniami sasiednich komorek. Kanaliki miedzykomorkowe ziwekszaja powierzchnie wydzielnicze kom. Kuliste jadro znajduje się blizej podstawy komorki, otoczone jest zasadochlonna cytoplazma z powodu dobrze rozwinietej siateczki srodplazmatycznej. W nadjadrowej czesci cytoplazmy znajduje się aparat golgiego i kwasochlonne ziarna wydzielnicze zwane ziarnami zymogenu. Wydzielina surowicza slinianek zawiera wode, jony, niektóre enzymy (amylaza slinowa, peroksydaza, lizozym), nablonkowy czynnik wzrost i IgA. Kom odcinkow wydzielniczych spoczywaja na blonie podstawnej. Pomiedzy nimi a blona podstawna znajduja się liczne gwiazdziste kom mioepitelialne (kom koszyczkowe). Kom mioepitelialne sa pochodzenia ektodermalnego, ale przypominaja kom miesniowe gladkie; maja zdolnosc kurczenia się i w ten sposób ulatwiaja oproznianie gruczołów. Cewka sluzowa - odc wydz sluzowe maja postac cewek, których sciana zbud jest z jednej warstwy kom szesciennych. Cewki maja szerokie swiatlo. Ziarna wydzielnicze tutaj ziarna mucynogenu, bardzo liczne w czesci przyszczytowej, spychaja ku podstawie jadra, które z tego powodu sa owalne, często nerkowate. Aparat golgiego, bardzo dobrze rozwiniety, znajduje się ponad jadrem. Dojrzala wydzielina zwiera mucyny (sluz), których glownymi skladnikami sa glikozaminooglikany i glikoproteidy. Cewko-pecherzyki - to odc wydzielnicze sluzowo-surowicze. Zbud sa w wiekszosci z cewekm których dno tworzy grupa kom surowiczych ukladajacych się na ksztalt czapeczki. Na preparatach struktury te przypominaja ksztalt polksiezycowaty na obwodzie cewek, dlatego tez nazywamy je polksiezycami surowiczymi. Kom surowicze tworzace polksiezyce przekazuja swoja wydzieline do swiatla cewek za posrednictwem kanalikow miedzykomorkowych. Przewody wyprowadzajace slinianek - wstawka:wyslana niskim nablonkiem jednowarstwowym szesciennym jest bezposrednim przedluzeniem pecherzyka lub cewki. Kom przewodu wstawkowego wydzielaja laktoferretyne i nablonkowy czynnik wzrostu. Wstawka przechodzi w przewod prazdkowany. Przewod prazkowany zwany cewka slinowa, ma wieksze i nieregularne swiatlo o zmiennej srednicy. Jest wyscielona jedna warstwa kom walcowatych o kwasochlonnej cytoplazmie. W czesci podstawnej kom przewodu prazkowanego wyst charakterystyczne prazkowanie przypodstawne. Prazkowanie to jest efektem ulozenia mitochondriow, które dluga osia ukladaja się rownolegle do wpuuklen blony komorkowej. Prazkowanie jest charakterystyczne dla komorek nablonkowych aktywnie transportujacych jony. W tym przypadku do swiatla przewodu sa transportowane jony potasu, a do krwi jony sodu. Kom prazkowane prod nablonkowy czynnik wzrostu, lizozym oraz IgA. Przewody meidzyzrazikowe - wyslane nablonkiem jednowarstwowym walcowatym. Przechodza one w glowny przewod wyprowadzajacy z nablonkiem dwuwarstwowym walcowatym lub dwurzedowym. Przy ujsciu do jamy ustnej przewod ten pokrywa nablonek wielowarstwowy plaski. Wszystkie przewody wyprowadzajace slinianek odgrywaja istotna role w ogolnoustrojowej regulacji wodno-elektrolitowej. Roznice slinianek - slinianka przyuszna - ma tylko odcinki wydzielnicze pecherzykowe, prod wydzieline surowicza. Powszechnie wystepuja w niej przewody prazkowane. Wstawki slinianek przyusznych sa najdluzsze i rozgalezione. Pomiedzy zrazikami znajduje się zmienna ilosc tk tluszczowej. Sliniaka podzuchwowa - ma odc wydzielnicze pecherzykowe, cewkowe lub mieszane i dlatego jej wydzielina ma charakter surowiczo-sluzowy. Kom surowicze stanowia ok. 80% wszystkich kom. Maja liczne cewki sluzowe maja bardzo dobrze wyksztalcone polksiezyce surowicze. Wstawki sa krukie i nierozgalezione. Przewody prazkowane sa najlepiej rozwiniete w porownaniu z innymi sliniankami. Slinianka podjezykowa zawiera odc wydzielnicze cewkowe, wydzielajace sluz lub mieszane, bardzo zadko pecehrzykowe. Również zadko spotyka się wstawki i przewody prazkowane. Kom sluzowe stanowia ok. 70 % a surowicze ok. 30 % wszsytkich kom gruczolowych. Slina - jest mieszanina wydzieliny wszystkich gruczolow slinowych. Slinianka podjezykowa i podzuchwowa produkuja lacznie 65 % obj sliny, przyuszna 30%, a male gruczoly jamy ustnej 5%. Glownymi skladnikami sliny sa woda 99%, zluszczone keratynocyty, leukocyty, baktere, enzymy trawienne (amylaza slinowa), enzymy bakteriobojcze i bakteriostatyczne (lizozym, histatyny, laktoferryna), glikoproteiny, kwasne bialka bogate w proteine, immunoglobuliny klasy IgG, IgA, IgM, albuminy, weglowodany, jony sodu, potasu, uklady buforujace pH 6,8-7,2, czynniki wzrostu: czynnik wzrostu nerwow NGF, czynnik wzrostu naskorka EGF, cytokiny. Slina zwilza blone sluzowa jamy ustnej, umozliwia formowanie kesow pokarmowych oraz odplukiwanie i usuwanie skladnikow bakteryjnych i pokarmowych. Dzieki zawartosci mucyn (sialomucyny i sulfomucyny) glikoprotein o duzej masie czasteczkowej, ma lepka konsystencje i pokrywa zęby oraz blone sluzowa, stanowiac bariere zabezpieczajaca przed penetracja toksyn i mikroorganizmow. Bardzo wazna funkcja sliny oprocz inicjowania procesu trawienia weglowodanow, jest ochrona przeciwzakazna orgazmu. Do najwazniejszych czynnikow antybakteryjnych naleza lizozym, który degraduje sciany bakterii, laktoferryna - substancja wiąząca zelazo. Dzialanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze maja histatyny i defenzyny, które naleza do naturalnych polipeptydow przeciwbakteryjnych. Ich dzialanie polega na zaburzeniu procesów metabolicznych bakterii i grzybów, np. przez wbudowywanie się w blony komorkowe bakterii czy eliminowanie pierscieni fenylowych i imidazolowych w strukturze grzybow. W slinie znajduja się także substancje modulujace budowe chemiczna, a zarazem obnizajace toksycznosc szkodliwych substancji np. garbnikow czy fenoli. Przewod pokarmowy dolny - naleza przewod, zoladek, dwunastnice, j cienkie i grube. Wszystkie te narzady maja budowe cewy, ktorej sciana sklada się z czterech warstw. Sa to: blona sluzowa, miesniowa, przydanka lub blona surowicza. Blona sluzowa - wysciela wszystkie narzady od wewnatrz i sklada się z nablonka, blaszki wlasciwej bl sluzowej, i blaszki miesniowej bl sluzowej. Nablonek wielowarstwowy plaski nierogowaciejacy wyst od jamy ustnej do przelyku i w odbycie, a nablonej jednowarstwowy walcowaty od zoladka do jelita grubego. Ten ostatni wykazuje duze zroznicowanie morfologiczne i czynnosciowe. Kom walcowate sa polaczone licznymi polaczeniami zamykajacymi, tworzacymi szczelna bariere oddzielajaca srodowisko zewnetrzen od wnetrza orgaznizmu. Wyst w nablonku oraz w blaszce wlasciwej gruczoly produkuja wydzieline, która chroni go oraz ulatwia pasaz tresci pokarmowej. W nablonku nastepuje także produkcja enzymow i hormonow oraz wchlanianie skladnikow odzywczych. Blaszka wlasciwa blony sluzowej zbud jest z tk lacznej luznej. Zawiera ona tutaj siec naczyn wlosowatych, nerwy oraz gruczoly. Charakterystycznymi uwypukleniami blony sluzowej sa kosmki. Faldy utworzone sa z uwypuklen blony podsluzowej. Obecnosc tych struktor jest typowa dla poszczegolnych odcinkow przewodu pokarmowego. Na uwage zasluguja wystepujace, zwlaszcza w obrebie jelita cienkiego, grudki chlonne i komorki plazmatyczne. Kom te produkuja immunoglobuliny, glownie immunoglobuline sekrecyjna IgA, która przedostaje się na powierzchnei nablonka. Immunoglobuliny te łączą się z antygenami pokarmowymi, wirusami lub bakteriami. W ten sposób unieczynniaja je, chroniac organizm przed uczuleniami i zakazeniami. Blaszka miesniowa blony sluzowej utworzona jest z kom miesniowych gladkich, ukladajacych się najczesciej w dwie warstwy: wewnetrzna - okrezna i zewnetrzna - podluzna. Blona podsluzowa - z tk lacznej luznej, lezacej miedzy blona sluzowa a bl miesniowa. W blonie tej wyst naczynia krwionosne i limfatyczne. Sploty nerwowe oraz grudki chlonne. Blona ta szczególnie dobrze rozwinieta jset w dwunastwnicy, w jej obrebie wystepuja gruczoly dwunastnicze. Blona miesniowa - zbud w wiekszosci z dwoch warstw kom miesniowych gladkich: warstwy wewnetrznej i zewnerznej. Warstwy te sa rozdzielone niewielka iloscia tk lacznej luznej, w ktorej wyst sploty nerwowe. Obie warstwy miesni przebiegaja podobnie do sprezyny, tzn otaczaja caly przewod. Warstwa wewnetrzna jest warstwa okrezna, zewnetrzna natomiast podluzna.W żołądku wystepuje dodatkowo trzecia warstwa kom miesniowych gladkich. W gornej czesci przelyku i koncowych odcinkach odbytu blona miesniowa zbud jest z wlokien miensiowych poprzecznie prazkowanych. Budowa bl miesniowej i szczególnie dobre jej unerwienie umozliwia tzw ruchy perystaltyczne. Przydanka i bl surowicza - przyd utw jest z tk lacznej luznej, pokrywa zewnetrzny poklad miesniowki przewodu pokarmowego. Zawiera naczynia tetnicze, żylne i limfatyczne oraz wlokna nerwowe. W czesci cewy pokarmowej wewnatrzotrzewnowej zewnetrzna warstwa przydanki pokryta jest na obwodzie warstwa plaskich kom nablonkowych pochodzenia mezenchymalnego - mezotelium. Jest przedluzeniem mezotelium wyscielajacego od wewnatrz jame otrzewnowa i pokrywajacego krezke mocujaca cewe pokarmowa do tylnej sciany jamy brzusznej. Przydanka nie pokryta mezotelium jest zrosnieta z otaczajacymi tkankami. Przelyk - cewa dl 25-30cm, odpowiadajaca za pasaz tresci pokarmowej pomiedzy gardlem a zoladkiem. Sciana przelyku ma typowa dla wszystkich odcinkow przewodu pokarmowego budowe warstwowa. Blona sluzowa i podsluzowa jest silnie pofaldowana, dlatego swiatlo przelyku ma ksztalt gwiazdkowaty. Przelyk pokryty jest nablonkiem wielowarstwowym plaskim nierogowaciejacym, a w krótkim 1-1,5 cm odcinku przywpustowym nablonekiem jednowarstwowym walcowatym. W gornej i dolnej czesci narzadu wystepuja gruczoly wpustowe przelyku. Sa to gruczoly cewkowe, których odcinki wydzielnicze znajduja się w blaszce wlasciwej blony sluzowej. Blaszka miesniowa blony sluzowej stosunkowo gruba i zwarta, zbudowana z kom miesniowych gladkich roznorodnie przebiegajacych. W blonie podsluzowej na calej dlugosci wystepuja sluzowe gruczoly cewkowo pecherzykowe, a także bogata siec naczyn limfatycznych i zylnych anastomozujacych z zylami zoladka. Blona miesniowa - w gornej 1/3 czesci jest zbudowana z miesni poprzecznie prazkowanych szkieletowych, które zostaja stopniowo zastepowane przez miesnie gladkie. W dolnej 1/3 - 1/2 przelyku wystepuja już tylko kom miesniowe gladkie, ukladajace się w dwie warstwy wewnetrzna okrezna i zewnetrz podluzna, a miedzy nimi znajduja się niewielkie zwoje splotu nerwowego śródmięśniowego. Przełyk w odcinku nadprzeponowym pokryty jest przydanka, a w krotkim odcinku podprzeponowym otrzewna. Żołądek - wyrozniamy wpust, trzon, dno i odźwiernik. Sciana zoladka zbud z dobrze zrozwinietej blony sluzowej lezacej na blonie podsluzowej, grubej miesiowki skladajacej się z trzech warstw miesni gladkich. Od zewnatrz caly zoladek pokryty jest blona surowicza. Zoladek charakteryzuje się duza aktywnoscia motoryczna i wydzielnicza. Rozpoczyna się tu zasadniczy proces trawienia tresci pokarmowej. Pod wplywem kwasu solnego oraz pepsyny, tworzacych sok zoladkowy, dochodzi do wstepego trawienia bialek. Z zoladka do dwunastnicy pokarm przechodzi w postaci polplynnej, silnie kwasnej papki. Blona sluzowa - tworzy liczne faldy i podluzne rowki, które zanikaja po wypelnieniu narzadu. Oprocz faldow bl sluzowa tworzy wzniesienia zwane polkami zoladkowymi. Nablonek wyscielajacy bl sluzowa jest zbudowany z powierzchownych kom śluzowych. Sa to wysokie kom walcowate . Ich owalne jadro kom zlokalizowane jest przypodstawnie. Przyszczytowa cytoplazma barwi się jasno i zawiera liczne drobne wakuole ze sluzem, które sa wydzielane droga egzocytozy. Komorki te maja dorbze rozwinieta siateczke srodplazmatyczna oraz aparat golgiego, umiejscowiony nad jadrem. Na powierzchni tych kom znajduja się mikrokosmki pokryte glikokaliksem oraz sluzem, który chroni nablonek i czesciowo neutralizuje kwasna tresc zoladka. Nablonek sluzowki zoladka ze względu na swoja duza aktywnosc wydzielnicza okreslamy jako powierzchnie gruczolowa. W blaszce wlasciwej bl sluzowej wyst gruczoly zoladkowe w postaci wpuklenia nablonka. W zaleznosci od miejsca wystepowania gruczoly te maja inna budowe i funkcje. Wśród gruczolow zoladkowych wyroznia się: gruczoly wlasciwe zoladka, gruczoly wpustowe, gruczoly odzwiernikowe. Gruczoly wlasciwe wystepuja najliczniej. Sa one rozwidlone i zlokalizowane w trzonie i dnie zoladka. Każdy z nich zbudowany z trzech odcinkow: ciesni, szyjki i trzonu z dnem. Sciane gruczolow buduje 5 typow komorek: glowne, okladzinowe, sluzowe, macierzyste i dokrewne. Komorki glowne - wystepuja zasadniczo w szyjce i dnie gruczolow. Maja przypodstawnie ulozone jadro kom i kwasochlonne ziarnistosci. Ziarnistosci zawieraja nieaktywny prekursor enzymu pepsynogen który w soku zoladkowym pod wplywem HCl przechodzi w aktywna pepsyne. Kom okladzinowe w okresie niemowlecym produkuja i wydzielaja podpuszcke. Barwia się zasadochlonnie ze względu na duza zawartosc siateczki szorstkiej. Kom okladzinowe - wyst w szyjce oraz dnie gruczolow. Sa wieksze od kom glownych. Maja ksztalt piramid wciskajacych się pomiedzy kom glowne i bardzo duza powierzchnie wydzielnicza, gdyz w waskiej czesci przyszczytowej wyst liczne wpuklenia blony kom. W fazie spoczynku wpuklenia te sa glebokie, kanalikowate, otaczaja centralnie polozone, pecherzykowate jadro komorkowe. Cytoplazma otaczajaca jadro kom zawiera duza liczbe mitochondrii oraz bardzo liczne bloniaste rurk i pecherzyki tworzace tzw system tubularno-pecherzykowy. W fazie pobudzenia dochodzi do 10 krotnego ziwekszenai powierzchni kom przez wytworzenie mikrokosmkow, które powstaja w wyniku wbudowania się rurek i pecherzykow w blone kanalikow wewnatrzkomorkowych. Kom okladzinowe wydzielaja jony, z których w soku zoladkowym powstaje kw solny. Jon wodorowy powstaje w wyniku wewnatrzkomorkowej hydrolizy wody oraz syntezy kwasu weglowego z wody i CO2 przy udziale enzymu anhydrazy weglanowej. Dzieki pompie protonowej jony wodoroe transportowane sa z cytoplazmy kom do swiatla zoladka, a jony potasowe do komorki. Jony chloru sa aktywnie transportowane przez kom krwii do soku zoladkowego. Tam razem z jonami wodorowymi tworza kwas solny. Wydzielanie kw solnego stymulowane jest m. in. przez gastryne, histamine i uklad cholinegriczny. W kom okladzinowych powstaje czynnik wewnetrzny Castle'a. Jest to glikoproteid niezbedny do wchlaniania witaminy B12. Kom sluzowe - wystepuja glownie w szyjce gruczolow. Maja przypodstawnie polozone jadro i drobnoziarnista cytoplazme zawierajaca ziarenka mucynogenu, w których znajduja się kwasne mukopolisacharydy oraz glikozaminoglikany. Substancje te sa wydzielane na powierzcheni nablonka, tworzac warstwe kwasnego sluzu. Kom macierzyste - sa prekursorami wszystkich kom nablonkowych śluzowki żołądka. Wystepuja w bardzo niewielkiej liczbie, biora aktywny udzial w regeneracji nablonka. Kom dokrewne - naleza do ukladu APUD. Leza one na blonie podstawnej nablonka, glownie w szyjce gruczolu. Maja okragle, centralnie polozone jadro, otoczone rabkiem jasnej cytoplazmy, w ktorej znajduja się ziarnistosci jasnej cytoplazmy, w ktorej znajduja się ziarnistosci wydzielnicze, charakterystyczne dla kom produkujacych hormony polipeptydowe. Kom te wydzielaja tez serotonine i obecnie sa w rejonach wpustu, trzonu i odzwiernika. Gruczoly wpustowe -wystepuja w obrebie czesci wpustowej zoladka. Sa to gruczoly cewkowe, silnie rozgalezione, wydzielajace obojetny sluz i niewielkie ilosci lizozymu. Gruczoly odzwiernikowe - wyst w czesci odzwiernikowej zoladka. Maja budowe cewkowa i często sa rozgalezione. W cytoplazmie komorek gruczolowych znajduja się ziarna mucynogenu, co nadaje im wyglad typowych komorek sluzowych. W obrebie gruczolow odzwiernikowych wysepuje duza liczba rozproszonych kom dokrewnych produkujacych gastryne. Jelito cienkie - jest miejscem trawienia i wchlaniania pokarmow. Tutaj dokonuje się ostateczny rozklad pokarmu na aminokwasy, cukry proste oraz glicerol i kwasy tluszczowe. Proces ten zachodzi przy udziale enzymow trzustkowych i jelitowych oraz zolci emolgujacej tluszcze. Aminokwasy, cukry proste i witaminy sa wchlaniane do naczyn krwionosnych, a tluszcze do limfatycznych. Proces ten jest bardzo efektywny dzieki obecnosci struktur zwiekszajacych powierzchnie wchlaniania, do których anleza faldy okrezne, kosmki jelitowe i rabek szczoteczkowy. Faldy okrezne - sa blaszkowatymi uwypukleniami blony podsluzowej. Pojawiaja się w koncowym odciunku dwunastnicy, najlepiej rozwiniete sa w jelicie czczym, a w jelicie kretym stopniowo zanikaja. Kosmki jeslitowe - sa palczastymi uwypukleniami blony sluzowej, pokrytymi nablonkiem jelitowym. Ich dlugosc 0,5 - 1,5 mm, a grubosc 0,2mm. Zrab kosmka stanowi tk laczna luzna z licznymi limfocytami,plazmocytami, makrofagami i granulocytami. W zrebie kosmka jeslitowegowystepuja naczynia krwionosne i limfatyczne. Krew do kosmka doprowadzana jest tetniczka, która rozdziela się w bogata siec naczyn wlosowatych o srodblonku typu okienkowego, które nastepnie lacza się w zylke. centralnie przebiega slepo zakonczone naczynie limfatyczne. W tk lacznej kosmka wyst kom miesniowe gladkie. Tworza one peczki kom miesniowych, umozliwiajacych skomplikowane poruszanie się kosmkow, dzieki któremu dochodzi do wypompowywania limfy. U podstawy kosmka maja ujscia gruczoly jelitowe. Rabek szczoteczkowy - utworzony jest przez liczne i wysokie mikrokosmki wystepujace na powierzchni enterocytow. Nablonek jeśli cienkiego tworza omowione nizej typy komorek. Enterocyty - podstawowy typ kom nabl jelitowego to wysokie kom walcowate z ulozonym blizej podstawy okraglym jadrem. W poblizu jadra wystepuje dorbze rozwinieta siateczka srodplazmatyczna szorstka, liczne mitochondria oraz aparat golgiego. Powyzej jadra znajduja się pecherzyki pinocytarne, mitochondria i kanaly gladkiej siateczki srodplazmatyczniej. W czesci szczytowej blona kom tworzy rabek szczoteczkwy, zbud z mikrokosmkow pokrytych gruba warstwa glikokaliksu. Enterocyty leza na bl podstawnej i powiazane sa zwlaszcza w czesci szczytowej z systemem polaczen tworzacych listewki graniczne. Enterocyty biora uzdial w trawieniu oraz wchlanianiu ostatecznych produktow pokarmowych. Weglowodany trawione sa do cukrow prostych, bialka zas do aminokwasow. Cukry proste i aminokwasy wchlaniane sa w wyniku dyfuzji ulatwionej lub transportu aktywnego wtornego. Dalej substancje te przekazywane sa przez enterocyty do naczyn krwionosnych w zrebie kosmka. Kwasy tluszczowe i glicerol dyfunduja na zasadzie transportu prostego przez blone kom enterocyta do cytoplazmy. Tu nastepuje resynteza trojglicerydow, które tworza kompleksy z bialkami i fosfolipidami, w wyniku czego powstaja chylomikrony. W procesie egzocytozy chylomikrony przenikaja do przestrzeni miedzykomorkowych i dalej do naczyn limfatycznych kosmka. Niewielkie ilosci bialek mogą wnikac do enterocytow droga pinocytozy. Kom kubkowe - leza pojedynczo lub w grupach miedzy enterocytami. Sa jednokomorkowymi gruczolami, wydzielajacymi sluz, który na powierzchni nablonka tworzy cienka warstewke ulatwiajaca przesuwanie się tresci pokarmowej i jednoczesnie chroniaca nablonek przed trawiacym dzialaniem ezymow. Komorki Panetha - wyst w dnie gruczolu jelita cienkiego. Maja kształt scietej piramidy opartej na blonie podstawnej nablonka jelitowego. Cecha charakterystyczna tych kom sa kwasochlonne ziarna wydzielnicze umiejscowione w szczytowej czesci komorki. Komorki Panetha syntetyzuja i wydzielaja lizozym (enzym bakteriobujczy). Komorki kępkowe - wystepuja w nablonku krypt, kosmkow i gruczolow dwunastniczych. Sa to komorki walcowate pokryte mikrokosmkami. Prawdopodobnie pelnia funkcje receptorowa. Komorki M - uwaza się za rodzaj komorek prezentujacych antygeny, wystepuja one licznie w blaszce wlasciwej. Kom dokrewne - sa rozsiane i wyst glownei w gruczolach jelitowych. W obrebie dwunastnicy i w poczatkowym odcinku jelita cienkiego wystepuja nastepujace komorki hormonalnie czynne: kom Mo - sekrecja motyliny, kom S - sekretyny, kom I - cholecystokininy, kom K - GIP peptyd hamujacy wydzielanie gastryny. W obrebie calego jelita cienkiego znajduja się kom: kom EC - wytwarzaja serotonine, kom D somatostatyne, kom H - VIP, w czesci dystalnej j cienkiego i j grubym wystepuja ponadto kom: kom N - wydzielajace neeurotensyne. Kom te pelnia funkcje parakrynowe oraz endokrynowe. Wplywaja na: wydzielanie zoladkowe (pobudzanie - sekretyna, neurotensyna, hamowanie - somatostatyna), napiecie i motoryke misniowki przewodu pok motylina, wydzielanie soku trzustkowego (cholecystokinina - pobudza, somatostatyna - hamuje), wydzielanie zólci - cholecystokinina. Charakterystyczna cecha tych kom dokrewnych jest nagromadzenie ziaren wydzielniczych w czesci przypodstawnej. Hormony wydzielnicze sa do naczyn wlosowatych blaszki wlasciwej blony sluzowej. Kom. macierzyste - zlokalizowane sa na dnie krypt jeslitowych, dziela się intensywnie i roznicuja w pozostale typy komorek. Nowo powstale komorki zastepuja kom zluszczone. Zluszczanie komorek nablonka jest intensywne, gdyz enterocyty zyja tylko kilka dni. Gruczoly jelitowy - sa prostymi cewkami nablonka jelitowego, zaglebiajacymi się w blaszke wlasciwa blony sluzowej, a ich dna dochodza do blaszki miesniowej blony sluzowej. Ujscia krypt znajduja się u podstawy kosmkow jelitowych. W obrebie nablonka gruczolow wystepuja wszyskie wyzej opisane rodzeaje kom. W dnie krypt wystepuja komorki niezroznicowane oraz kom Panetha, w czesci gornej natomiast mlode enterocyty oraz kom kubkowe. Kom dokrewne sa rozproszone i wystepuja pojedynczo. W dwunastnicy poza gruczolami jelitowymi wystepuja dodatkowo w blonie podsluzowej gruczoly dwunastnicze zwane gruczolami Brunnera. Sa to gruczoly których odcinki wydzielnicze zbud sa z cewek, przewody wyprowadzajace natomiast otwieraja się na dnie krypt jelitowych. Produkuja one sluzowa, alkaliczna wydzieline, neutralizujaca kwasna tresc pokarmowa. Gruczoly te wydzielaja także urogastron - peptyd hamujacy wydzielanie zoladkowe. Szczególnie duzo tych gruczolow wystepuje w poczatkowym odcinku dwunastnicy. Tk limfoidalna cewy pokarmowej - przewod pokarmowy stale kontaktuje się z antygenami pokarmowymi oraz antygenami floty jelitowej. Dlatego w scianie przewodu pokarmowego znajduja się zabezpieczenia przed ich wnikaniem do organizmu. Taka bariera jest szczelny nablonek, kom limfoidalne natomiast tworza szczelna bariere immunologiczna. W obrebie sciany cewy pokarmowej wystepuje duze nagromadzenie tk limfoidalnej w postaci grudek chlonnych. Mogą one wystepowac pojedynczo (grudki samotne) lub tworzyc zgrupowania (grudki skupione, kępki Peyera). K. P. wystepuja w jelicie kretym, grudki samotne rozproszone sa wzdloz calej dlugosci cewy pokarmowej. Glowna masa grudki chlonnej zlokalizowana jest w blonie podsluzowej, ale czesciowo znajduje się ona w blaszce wlasciwej blony sluzowej, dochodzac do nablonka sluzowki. W miejscach tych zanikaja kosmki jelitowe, a w nablonku wystepuje szczególnie duzo kom M. Kom M dlugimi wypustkami otaczaja limfocyty. Przypisuje się im role kom prezentujacych antygen ze swiatla przewodu pokarmowego. Kom plazmatyczne prod immunoglobuliny, glownie immunoglobuline sekrecyjna IgA, która przedosatje się na powierzchnie nablonka. Immunoglobuliny te lacza się z antygenami pokarmowymi, wirusami lub bakteriami. W ten sposób unieczynniaja je, chroniac organizm przed uczuleniami. Najwieksze nagromadzenie tk limfatycznej wyst w wyrostku robaczkowym. W obrebie blaszki wlasciwej blony sluzowej, jak i w blonie podsluzowej sa nieliczne zlewajace się ze soba grudki chlonne. Nacieki limfatyczne mogą siegac powierzchni blony sluzowej. Jelito grube - ostatni odcinek przew pok, przebiega tu wchlanianie wody i elektrolitow, zageszczanie resztek pokarmowych, formowanie mas kalowych. W przejsciu jelita cienkiego w j grube zanikaja faldy okrezne i kosmki jelitowe. Blona sluzowa jest pozbawiona kosmkow, ale zawiera regularne i glebokie krypty Lieberkuna. W nablonka j grubeko dominuja enterocyty i kom kubkowe. Z pozostalch typow kom wystepuja kom niezroznicowane, pelniace funkcje regeneracyjna oraz pojedyncze kom dokrewne. Warstwa zewnetrzna blony miesniowej jest nieciagla, ma postac trzech podluznych skupien zwanych tasmami. W koncowym odc w odbytnicy zanikaja krypty. Nablonek jelitowy zostaje zastapiony nablonkiem wielowarstwowym plaskim nierogowaciejacym. Blona sluzowa i opdsluzowa tworzy podluzne faldy - kolumny odbytnicze. Blaszka wlasciwa blony sluzowej zawiera liczne sploty zylne. W blonie miesniowej wyroznia się dwa zwieracze: wewnetrzy zbud z kom miesniowych gladkich i zewnetrzny zbud z wlokien miesniowych poprzeczni prazkowanych. Wyrostek robaczkowy - jest dlugim uwypukleniem czesci slepej jelita grubeko o waskim swietle i slabo rozwinietych kryptach. Najbardziej charakterystyczne sa liczne grudki chlonne i nacieki limfatycze. Podluzna warstwa miesniowki w wyrostku robaczkowym jest ciagla. Watroba - najwiekszy narzad miazszowy czlowieka 1400-1700g. Anatomicznei dwa platy prawy i lewy, oraz wneke, przez która wnikaja do i z narzadu naczynai krrwionosne i limfatyczne. Bierze uzdial w wytwarzaniu i wydzielaniu zolci, w metabolizmie bialek, tluszczow, weglowodanow, w magazynowaniu substancji zapasowych, w procesach detoksykacji oraz termoregulacji. Unaczynienie watroby - tetnica watrobowa wlasciwa i zyla wrotna. Tet watrobowa wlasciwa i jej odgalezienia (t miedzyplatowe, miedzyzrazikowe i okolozrazikowe) tworza unaczynienie odzywcze, w którym plynie krew utlenowana. Unaczynienie czynnosciowe pochodzi z zyly wrotnej (zy miedzyplatowe, miedzyzrazikowe, okolozrazikowe), w których plynei krew zawierajaca aminokwasy, tluszcze, weglowodany i inne substancje wchloniete w jelitach. Mikrokrazenie watroby - od tetnic okolozrazikowych odchodza drobne naczynia - galezie tetniczo zatokowe, a od zyl okolozrazikowych zylki doprowadzajace, które wspolnie uchodza do zatok watrobowych. Nastepuje mieszanie się krwi obu ukladow. Naczynia wlosowate watroby sa naczyniami typu zatokowego i dlatego nazywane sa zatokami watrobowymi. Wyslane sa one cienkim, neciaglym srodblonkiem z licznymi okienkami. Nie maja one blony podstawnej, sa jedynei oplecione wloknami srebrochlonnymi. Sciana zatok jest bariera dla elementow morfotycznych krwi. Kom srodblonka i hepatocyty rozdziela przestrzen okolozatokowa. Krew z zatok plynie do zyl centralnych, dalej przez zyly podzrazikowe i watrobowe do zyly glownej dolnej. Naczynia zylne watroby okreslane sa jako naczynia pojemnosciowe. Maja one zdolnosc do zwiekszania lub zmniejszania srednicy, nie wplywajac na opor przeplywu krwii. Datego watroba u czlowieka jest najwiekszym rezerwuarem krwi. Organizacaj miazszu watroby - otoczona jest torebka lacznotkankowa, do ktorej na duzej powierzchni scisle przylega otrzewna watroby. Pasma tkanki lacznej wnikaja w glab miazszu dzielac go na ok. 500 000 slabo odgraniczonych zrazikow (placikow). W miazszu watroby można wyroznic trzy struktury, których podstawa jest ulozenie tk lacznej (zrazik klasyczny), unaczynienie (gronko), lub odprowadzenie zolci (zrazik portalny). Zrazik klasyczny czyli anatomiczny ma ksztalt wielobocznie scietej piramidy, a w przekroju poprzecznym heksagonalny. Centralnym punktem zrazika klasycznego jest zyla centralna, skupiajaca ujscia naczyn wlosowatych zatokowych, biegnacych pomiedzy hepatocytami ukladajacymi się w blaszki watrobowe. Pojedynczy zrazik otoczony jest tkanka laczna, która u czlowieka wystepuje w wiekszych ilosciach jedynie w miejscach schodzenia się kilku zrazikow. Miejsca te nazywane sa przestrzeniami wrotnozolciowymi. Przebiegaja tam zyla miedzyzrazikowa, tetnica miedzyzrazikowa, przewod zolciowy miedzyzrazikowy, tworzac triade watrobowa. Zraziki zbudowane sa z hepatocytow ukladajacych się w blaszki, promieniscue w kierunku zyly centralnej. Blaszki skladaja się z jednego lub dwuch szeregow scisle do siebie przylegajacych kom watrobowych. Miedzy blaszkami biegna naczynia zatokowe. Sciana zatok zbudowana jest z kom srodblonka, okbok których wyst rozproszone kom Browicza-Kupffera, pochodzace z krazacych we krwi monocytow. Kom te, majace zdolnosc do fagocytozy, sa swoistym filtrem dla krwi przeplywajacej przez zatoki. W obrebie naczyn zatokowych wyst tez kom ITO, gromadzace lipidy i witaminy rozpuszczalne w tluszczach, oraz kom ziarniste, uwazane za jedna z form limfocytow zawierajacych w cytoplazmie elektronowo geste ziarnistosci. Kom srodblonka i hepatocyty rozdzielona sa przestrzenia okolozatokowa. Jest to glowne miejsce wymiany substancji pomiedzy hepatocytami a osoczem. Gronko watrobowe - jest czescia miazszu watroby unaczynionej przez koncowe odgalezienie triady watrobowej, czyli naczynia okolozrazikowe. Stanowi ono zespol dwoch sasiadujacych ze soba zrazikow klasycznych. Zwykle ma ksztalt rombu, którego wierzcholki opieraja się na dwoch zylach centralnych i dwoch przestrzeniach wrotno zółciowych. Gronko watrobowe jest zatem fragmentem miazszu watroby, którego osia sa naczynai okolozrazikowe. W gronku wyroznia się trzy strefy, które roznia się polozeniem hepatocytow w stosunku do naczyn okolozrazikowych, sa zatem roznie odzywiane i pelnia rozne funkcje. Strefe I gronka tworza hepatocyty polozone najblizej naczyn okolozrazikowych. Kontaktuja się one z krwia najbogatsza w tlen, substancje odzywcze i hormony. W komorkach tej strefy jest duzo enzymow oddechowych bioracych udzial w glikoneogenezie i przemianie bialek. Strefa III znajduje się w sasiedztwie zyly centralnej, komorki te sa slabiej odzywione i charakteryzuja się nizszym metaobolizmem. Pierwsza strefe gronka watrobowego uznaje się za odpowiedzialna za regeneracje i synteze roznorodnych bialek. Strefa trzecia odpowiedzialna jest za procesy magazynowania glikogenu i lipidów oraz tworzenia żółci. W procesach patologicznych najwczesniej nastepuje jej degeneracja. Strefa II ma charakter przejsciowy miedzy I i III. Zraik portalny - definiowany jest jako czesc miąższu wątroby, z ktorej zółć odprowadza jest do jednego przedowu miedzyzrazikowego. Zrazik ten sklada się z trzech sasiadujacych zrazikow klasycznych. W jego środku znajduje się przestrzen wrotno-zólciowa, a w narozach zyly centralne. Komorki watrobowe - hepatocyty sa kom wielokatnymi, Maja jedno lub dwa duze, kuliste, centralnie polozone jadra komorkowe. Jadro kom watrobowej charakteryzuje się rozproszona chromatyna oraz dobrze rozwinietym jaderkiem. Często wystepuja kom poliploidalne. Hepatocyty sa bardzo aktywnie metabolicznie, zawieraja dorbze rozwiniete organella komorkowe. Rozbudowany aparat golgiego uczestniczy w przemianach glikoproteidow i lipoproteidow oraz kw tluszczowych. W siateczce srodplazmatycznej szorstkiej, ulozonej w postaci rownoleglych, splaszczonych cyster, syntetyzowane sa bialka, m. in. osocza oraz somatomedyny. W kanalikach siateczki gladkiej syntetyzowany jest cholesterol oraz glikogen, a także zachodzi proces detoksykacji i unieczynniania substancji toksycznych, hormonow steroidowych i lekow, glownie w wyniku oksydacji przy udziale monooksygenaz zaleznych od cytochromu P450 oraz koniugacji z glukuronianami przy udziale glukuronylotransferazy. Liczne mitochondria, decydujace o potencjale energetycznym hepatocytow, koncentruja się w cytoplazmie w sposób przypadkowy. Cytoplazma komorek watrobowych zawiera duza liczbe lizosomow i peroksysomow oraz substancje zapasowe w postaci ziaren glikogenu i kropli lipidowych. Kamorki watrobowe sa zatem komorkami spolaryzowanymi i można w nich wyroznic biegun naczyniowy - powierzchnia naczyniowa, biegun żółciowy - powierzchnia kanalikowa oraz wystepujaca miezy nimi powierzchnie miedzykomorkowa. Każdy hepatocyt ma najczesciej po dwa bieguny kazdego rodzaju, co wynika z ich ulozenia w blaszkach watrobowych. Bieguny te w komorce sa wyraznie zaznaczone, co zapewnia oddzielenie ukladu krwionosnego od drog zolciowych. Biegun naczyniowy, zajmujacy ok. 70 % powierzchni komorki, skierowany jest do sciany naczynai zatokowego. Pokryty jest krótkimi mikrokosmkami, zwróconymi do przestrzeni okołozatokowej, gdzie nastepuje resorpcja skladnikow odzywczych oraz wydzielanie bialek i lipidow. Biegun żółciowy - to powierzchnia, która stykaja się dwa hepatocyty, miedzy którymi powstaje kanalik zolciowy. Kanalik zolciowy nie ma wlasnej sciany, jest wynikiem wpuklania się blon komorkowych sasiadujacych kom watrobowych. Swiatlo kanalika jest odizolowane od pozostalej powierzchni kompleksami polaczen miedzykomorkowych. Do kanalika zołciowego wydzielane sa zolc oraz substancje eliminowane wraz z zolcia, np. leki. Powierzchnai miedzykomorowa - jest miejscem kontaktu sasiadujacych hepatocytow. W jej obrebie wystepuja zlacza mechaniczne, takie jak obwodka zamykajaca, desmosomy. Polaczenia jonowo-metaboliczne umozliwiaja pzrekazywanie jonow i metabolitow miedzy komorkami oraz sygnalow integrujacych wieksze zespoly hepatocytow. Regeneracja watroby - ma zdolnosc do regeneracji, co jest istotne w przypadku procesow patologicznych. Przy masywnych uszkodzeniach tego narzadu wykonywane sa przeszczepy watroby w celu ratowania zycia. Funkcje watroby - dzielimy na kilka grup: metaboliczne, wydzielnicze oraz oczyszczajace i detoksykacyjne. Do najwazniejszych należy zaliczyc: syntetyzowanie i wydzielanie bialek surowicy krwi, np. albumina i bialek zwiazanych z krzepliwoscia krwi, takie jak fibrynogen, protrombina. Udzial w metabolizmie weglowodanow:glukoneogeneza, synteza glikogenu i jego spichrzanie. Metabolizm i magazynowanie lipidow. Magazyn witamin A, D, B2, K. Wytwarzanie barwnikow i kwasow zolciowych oraz innych skladnikow zolci. Usuwanie bilirubiny, ktorej nadmiar we krwi powoduje zoltaczke (bilirubina jest slabo rozpuszczalnym w wodzie produktem rozpadu hemoglobiny ze sfagocytowanych starych erytrocytow i może być usunieta do zółci po skonfigurowaniu z glukuronianami). Odtruwanie organizmu polegajace na wychwytywaniu i unieczynnianiu substancji toksycznych, a także niektórych lekow. Unieczynnianie hormonow steroidowych. Czynność krwiotworcza w okresie zarodkowym. Termoregulacje. Magazynowanie krwi. Drogi wyprowadzajace żółć - watroba wytwarza zolc, lepka, zolatwobrunatna wydzieline o odczynie zasadowym. W jej sklad wchodza - woda, kwasy zółciowe, bilirubina, cholesterol, fosfolipidy, jony oraz substancje egzo i endogenne o szkodliwym dla organizmu dzialaniu. Zolc w dwunastnicy wraz z sokiem trzustkowym neutralizuje kwasna tresc przechodzaca z zoladka. Kwasy zolciowe emulguja tluszcze, ulatwiajac ich trawienie. Przewody zolciowe wewnatrzwatrobowe - zolc produkowana przez hepatocyty wydzielana jest do kanalikow zolciowych, które biegna miedzy komorkami w kierunku obrzeza zrazika i dochodza do kanalikow zolciowych, wyscielonych nablonkiem jednowarstwowym plaskim, przechodzacym nastepnie w jednowarstwowy szescienny. Kanaliki zółcionosne łącza się w przewody zolciowe miedzyzrazikowe, wyscielone jednowarstwowym nablonkiem szesciennym. Przewody te przebiegaja w przestrzeni bramnozolciowej, a nastepnie lacza się w przewody zolciowe watrobowe, które oposzczaja narzad przez wneke. Przewody zolciowe zewnatrzwatrobowe - przewod pecherzykowy po polaczeniu z przewodem watrobowym wspolnym tworzy przewod zolciowy wspolny. Uchodzi on do dwunastnicy w poblizu przewodu trzustkowego. Oba te przewody często lacza się ze soba i uchodza wspolnie do dwunastnicy tworzac banke watrobowo-trzustkowa. Pozawatrobowe przewody zolciowe maja budowe warstwowa. Ich blona sluzowa pokryta jest nablonkiem jednowarstwowym walcowatym, w blonie podsluzowej wystepuja cewkowe gruczoly sluzowe. Warstwa miensiowki gladkiej nie pokrywa calego przewodu, znajduje się tylko przy ujsciu przewodu zolciowego wspolnego i banki, tworzac zwieracze. Na zewnatrz znajduje się przydanka. Pecherz zolciowy - gromadzi i zageszcza zółć. Jego sciana sklada się z blony sluzowej ukladajacej się w faldy, które zanikaja przy wypelnianiu zolcia oraz blony miesniowej i blony surowiczej. Pecherzyk zolciowy wyslany jest wysokim nablonkiem jednowarstwowym walcowatym, pokrytym mikrokosmkami, wchlaniajacym wode i elektrolity. Blaszka wlasciwa blony sluzowej styka się ze slabo rozwinieta warstwa miesniowa, zbudowana z komorek miesniowych gladkich o przebiegu spiralnym, ale także okreznym i podluznym. Wydalanie zolci nastepuje po rozluznieniu zwieracza przewodu zolciowego wspolnego i obkurczeniu blony sluzowej pecherzyka. Skurcz ten indukuje cholecystokinina wytwarzana przez komorki wewnatrzwydzielnicze dwunastnicy i jelita czczego. Trzustka - jest duzym gruczolem, w którym można wyroznic dwie czesci: wewnatrzwydzielnicza oraz zewnatrzwydzielnicza. Czesc wewnatrzwydzielnicza - stanowi ok. 1 % masy trzustki, sklada się z malych skupisk kom, zwanych wyspami trzustkowymi (wyspy Langerhansa). Komorki wysp trzustki produkuja i wydzielaja hormony. Czesc zewnatrzwydzielnicza - stanowi zasadnicza czesc gruczolu produkujaca enzymy trzustkowe. Trzustka czlowieka zbudowana jest z glowy, trzonu i ogona. Od zewnatrz otoczona jest cienka, slabo wyodrebniona torebka zbudowana z wlokien kolagenowych. Miązsz trzustki podzielony jest przegrodami lacznotkankowymi na zraziki zbudowane z kulistych pecherzykow. Pecherzyki zolciowe - sklada się z kilkunastu komorek zewnatrzwydzielniczych, nazywanych komorkami pecherzykowymi trzustkowymi. Od zewnatrz otoczony jest blona podstawna. Każdy pecherzyk ma wlasny przewod wyprowadzajacy (wstawka), który uchodzi do systemu coraz wiekszych przewodow. We wnetrzu pecherzyka trzustkowego wystepuja komorki srodpecherzykowe, bedace poczatkowa czescia przewodu wyprowadzajacego. Komorki pecherzykowe maja ksztalt piramidy o szerokiej podstawie i waskiej czesci szczytowej wyposazonej w nieliczne mikrokosmki. Komorki pecherzykowe sa spolaryzowane. Ich jadra leza w poblizu podstawy. Ponizej jadra cytoplazma jest silnie zasadochlonna, gdyz w tym miejscu skupiona jest gesta siateczka srodplazmatyczna szorstka. W cytoplazmie nadjadrowej znajduja się aparat golgiego oraz kwasochlonne ziarna zymogenu. W ziarnach tych zawarte sa zsyntezowane proenzymy, które sa wydzielane z komorek droga egzocytozy. Prekursory enzymow proteolitycznych - uaktywniane sa dopiero w swietle przewodu pokarmowego, co chroni gruczol przed samostrawieniem to: trypsynogen uaktywniany do trypsyny, chymotrypsynogen uaktywniany do chymotrypsyny, prokarboksypeptydaza A i B uaktywniane do karboksypeptydazy A i B oraz proelastazza uaktywniana do elastazy. Enzymy lipolityczne - lipaza trojglicerydowa, fosfolipaza. Enzymy trawiace weglowodana - amylaza. Trawiace kwasy nukleinowe - nukleazy. Trzustka w zaleznosci od ilosci spozytego pokarmu wydziela 1-4 l soku. Sok trzustkowy jest wysoko zasadowy, może zawierac nawet do 10 % bialka (enzymy). Wydzielaniem egzokrynnym w trzustce steruje uklad nerwowy przywspolczulny (wzmaga wydzielanie soku trzustkowego bogatego w enzymy) i wspolczulny, a także hormony przewodu pokarmowego - sekretyna, cholecystokinina, gastryna, VIP i somatostatyna. Sekretyna pobudza wytwarzanie plynu bogatego w dwuweglany. Cholecystokinina pobudza kom pecherzykowe do wydzielania enzymow. Somatostatyna jest hormonemhamujacym wydzielanie komorek pecherzykowych trzustki. Przewody wyprowadzajace trzustk - we wnetrzu trzuski sa kom srodpecherzykowe, będące poczatkowym odcinkiem przewodu wyprowadzajacego - wstawki. Wstawki te bardzo dlugie, sa jedynymi przewodami wyprowadzajacymi na terenie zrazikow. Skladaja się z jednej warstwy kom szesciennych, które produkuja alkaliczny plyn zawierajacy dwuweglany. Wstawki lacza się w przewody miedzyzrazikowe, przebiegajace we wloknistych przegrodach miedzyzrazikowych. Sciany tych przewodow zbudowane sa z niskeigo nablonka walcowatego, zawierajacego kom kubkowe i pojedyncze kom dokrewne. Przewody miedzyzrazikowe uchodza do przewodu glownego trzuski, biegnacego od ogona do glowy trzustki i otwierajacego się do swiatla dwunastnicy na brodawce Vatera. Przewod ten wyscielony jest wysokim nablonkiem jednowarstwowym walcowatym, zawierajacych duza liczbe kom kubkowych.

26. Moczowy:

Nerki - narzad parzysty, ksztaltu ziarna fasoli z wyraznei zaznaczona wneka i zatoka. Pokryta lacznotkankowa torebka wloknista, na zewnatrz ktorej jest warstwa tk tluszczowej tworzaca torebke tluszczowa. Tor tluszczowa utrzymuje nerki we wlasciwej pozycji anatomicznej i chroni przed urazami. Do wneki nerkowej dochodza duze naczynia krwionosne i nerwy oraz odchodzi moczowod. W zatoce miesci się miedniczka nerkowa z kielichami nerkowymi. Na przekroju nerki można wyroznic dwie wyraznie oddzielone czesci - ciemniejsza obwodowa czesc korowa i jasniejsza rdzen. W obrebie rdzenia nerki wyroznia się strefe zewnetrzna przylegajaca do kory nerki, oraz strefe wewnetrzna zwrocoan do miedniczki nerkowej. Rdzen nerki zbudowany jest z piramid nerkowych zwroconych podstawa do kory nerki, a wierzcholkiem do miedniczki nerkowej. Brodawka nerkowa uwypukla się do jednego z kielichow nerkowych mniejszychm które laczac się tworza kielichy nerkowe wiksze, uchodzace do miedniczki nerkowej. Pomiedzy piramidy wnikaja pasma kory, które okresla się jako slupy nerkowe. Od podstawy piramid do czesci korowej wnikaja pasma istoty rdzennej, które nosza nazwe promieni rdzennych. Obszar kory powiedzy promieniami rdzennymi zawierajacy liczne kanaliki o kretym przebiegu i cialka nerkowe nazywa się kora wlasciwa (labiryntem). W topografii miazszu nerki stosuje się okreslenia plat i placik nerkowy. Platem nazywa się czesc miazszu nerki, zlozona z piramidy nerkowej i przylegajacej do niej kory. Placik jest czescia kory, obejmujaca jeden promien rdzenny wraz z przylegajacyi do niego labiryntami. Unaczynienie nerki - przez wneke nerki wnika tetnica nerkowa, która w miazszu nerki rozdziela się na tetnice miedzyplatowe biegnace miedzy piramidami nerkowymi. Tetnice miedzyplatowe dochodza do granicy kory i rdzenia, gdzie rozdzielaja się na tetnice lukowate przebiegajace rownolegle do powierzchni nerki na granicy kory i rdzenia. Od tetnic lukowatych odchodza prostopadle glab istoty korowej tetnice miedzyplacikowe, a w kierunku rdzenia tetniczki proste prawdziwe. T miedzyplacikowe daja prostopadle odgalezienia t doprowadzajace, które wnikaja do cialek nerkowych. W cialkach nerkowych rozgaleziaja się w siec naczyn wlosowatych, tworzac klebuszek naczyniowy. Z cialka nerkowego odchodzi tetniczka odprowadzajaca, która dzieli się na siec naczyn wlosowatych oplatajacych kanaliki nerkowe w obrebie kory lub biegnie w kierunku rdzenia jako tetniczka prosta rzekoma. Pod torebka nerki krew zbiera się w zylach gwiazdzistych, które laczac się tworza zyly miedzyplacikowe uchodzace do zyl lukowatych. Do nich dochodza ponadto zylki proste zbierajace krew z rdzenia. Żyły lukowate zlewaja się w zyly miedzyplatowe biegnace w przestrzeniach meidzy piramidami, a nastepnie lacza się we wnece w zyle nerkowa opuszczajaca narzad. Kanaliki nerkowe - miazsz nerki utworzony jest z olbrzymiej liczby kanalikow nerkowych, oddzielonych tk srodmiazszowa i naczyniami krwionosnymi. Kanaliki nerkowe tworza dwa rozne histogenetycznie odcinki bedace funkcjonalna caloscia: nefron i cewki zbiorcze. W kanalikach nerkowych zachodza procesy prowadzace do wytworzenia moczu. W procesie filtracji osocza krwi powstaje mocz pierwotny (ok. 180l na dobre), który zageszczany (do ok. 1-2 l moczu ostatecznego), oraz znacznie modyfikowany w wyniku dwoch procesow: wchlaniania zwrotnego (resorbcji) oraz wydzielania. Nefron - jest slepo zakonczonym kanalikiem nablonkowym, zlozonym z kilku odcinkow o zroznicowanej budowie. Sklada się z: cialka nerkowego, kanalika kretego I rzedu (proksymalnego), w którym wyroznia się czesc kreta i prosta, petli nefronu (Henlego) zlozonej z ramienia zstepujacego i wstepujacego, kanalika kretego II rzedu (dystalnego). Ciałko nerkowe stanowi funkcjonalne polaczenie nefronu z naczyniami krwionosnymi. Koncowy odcinek nefronu, kanalik dystalny łaczy nefron z systemem cewek zbiorczych i drogami wyprowadzajacymi mocz. Cialko nerkowe i czesc kreta kanalika proksymalnego znajduja się w labiryncie kory nerki. Czesc prosta kanalika wchodzi do promienia rdzennego, gdzie przechodzi w ramie zstepujace petli nefronu. Ramie zstepujace opuszcza kore nerki i wchodzi do rdzenai na rozna glebokosc. Dlugie petle nefronu dochodza do wierzcholka piramidy, petle krutkie do strefy zewnetrznej rdzenia. Ramie zstepujace zagina się w rdzeniu nerki na ksztalt litery U i podaza w kierunku kory jako ramie wstepujace. Po wejsciu do kory biegnie tym samym promieniem rdzennym co ramie zstepujace. W petli nefronu rozroznia się czesc cienka i gruba. Czesc cienka jest poczatkowym odcinkiem petli. W petlach krotkich czesc cienka jest bardzo krutka, a czesc gruba zaczyna się wobrebie ramienia zstepujacego. W petlach dlugich czesc cienka jest dluga, czesc gruba natomiast rozpoczyna się w ramieniu wstepujacym. Ze względu na dlugosc petli i lokalizacje cialka nerkowego wyroznia się dwa typy nefronow: nefrony korowe, o krotkich petlach i cialkach nerkowych rozmieszczonych w obwodowej czesci kory, oraz nefrony przyrdzeniowe, z długimi petlami i cialkami nerkowymi rozmieszczonymi w poblizu rdzenia. Czesc wstepujaca petli nefronu przechodzi w poblizu swojego cialka nerkowego w kanalik krety II rzedu. Kanalik krety II rzedu przylega do cialka nerkowego plamka gesta wchodzaca w sklad aparatu przyklebkowego. Kanali dystalny opuszcza labirynt kory nerki i laczy się z systemem cewek zbiorczych. Cialko nerkowe - jest kulistym tworem złożonym z dwóch elementów: kłębuszka naczyniowego (Malpighiego) i torebki kłębuszka (Bowmana). W ciałku nerkowym wyróżnia się dwa bieguny, w którym do ciałka nerkowego dochodzi tętniczka doprowadzajaca i wychodzi tetniczka odprowadzajaca, oraz biegun kanalikowy łączący ciałko nerkowe z kanalikiem nefronu. Kłębuszek naczyniowy powstaje w wyniku rozgałezienia się tetniczki doprowadzajacej na petle naczyn wlosowatych. Naczynia wlosowate opuszczajac klebuszek tworza tetniczki odprowdzajace. Miedzy naczyniami wlosowatymi znajduaj się komorki tkanki lacznej, które wwraz z substancja miedzykomorkowa tworza mezangium srodklebuszkowe. Klebuszek naczynowy otacza torebka klebuszka zbudowana z dwoch scian. Sciane zewnetrzna tworzy blaszka scienna, wewnetrzna - blaszka trzewna. Miedzy blaszkami znajduje się przestrzen nazywana przestrzenia moczowa. Ciałko nerkowe - sklada się z nizej wymienionych elementow sa to: nablonek blaszki sciennej, nablonek blaszki trzewnej, blona podstawna (wspolna dla srodbonka i komorek blaszki trzewnej), komorki srodblonka naczyn wlosowatych, komorki mezangium srodklebuszkowego. Blaszke scienna tworzy nablonek jednowarstwowy plaski zbudowany z wielobocznych, scisle przylegajacych do siebie komorek spoczywajacych na blonie podstawnej. Na biegunie naczyniowym nablonek blaszki sciennej przechodzi w nablonek blaski trzewnej, a na biegunie kanalikowym w nablonek kanalika kretego I rzedu. Blaszka trzenwa - pokrywa naczynia wlosowate klebuszka naczyniowego, jest zbudowana z charakterystycznych kom nazywanych podocytami. Centralna czesc komorki zawierajaca jadro jest uwypuklona do przestrzeni moczowej. Od cialka komorki odchodzi w kierunku blony podstawnej kilka grubych wypustek okreslanych jako beleczki lub wypustki I rzedu. Wypustki I rzedu rozgaleziaja się na wiele drobniejszych wypustek II i III rzedu. Najmnijsze z nich, nazywane nóżkami, przylegaja niewielka powierzchnia do blony podstawnej. Miedzy nozkami rozpostarta jest cienka amorficzna blonka filtracyjna. Obszar miedzy blona podstawna a cialem komorki laczy się z przestrzenia moczowa i nazywa się przestrzenia podpodocytarna. Blona podstawna wspolna dla podocytow i komorek srodblonka jest gruba, ciagla warstwa. Zbudowana jest z kolagenu typu IV i V, lamininy, fibronektyny glikozaminoglikanow oraz licznych proteoglikanow, wśród których na uwage zasloguje siarczan heparanu odgrywajacy wazna role w procesie ultrafiltracji. W blonie podstawnej obserwowanej w mikroskopie elektronowym wyroznia się 3 warstwy: elektronowa gesta warstwe srodkowa i dwie zewnetrzne warstwy o mniejszej gestosci. Srodblonek naczyn wlosowatych zbudowany jest z plaskich komorek o cienkiej warstwie cytoplazmy i jadrze wpuklonym do swiatla nacyznia. W blaszkach cytoplazmatycznych komorek sa liczne szerokie okienka w wiekszosci bez przeslony. Okienka srodblonka to pierwsze sito filtrujace krew, zatrzymujace glownie elementy morfotyczne. Mezangium śródkłębuszkowe jest zbudowane z kom łącznotkankowych o budowie podobnej do pericytów i amorficznej substnacji miedzykomorkowej. Komorki mezangium pelnia funkcje podporowa w stosunku do naczyn klebuszka, a ponadto sa zdolne do fagocytozy podczas przebudowy blony podstawnej oraz usuwania zlogow białkowych utrudniajacych filtracje. W cialku nerkowym odbywa się filtracja krwi ze swiatla naczyn wlosowatych do przestrzeni moczowej klebuszka. Bariere filtracyjna tworza nastepujace struktury morfologiczne: śródbłonek naczyn wlosowatych, blona podstawna, blona filtracyjna rozpostarta miedzy nóżkami podocytów. Pierwszym filtrem zatrzymujacym elementy morfotyczne krwi sa komorki srodblonka z licznymi okienkami. Filtracja osocza nastepuje zgodnie z kryterium wielkosci czasteczek i ich kompleksow. W wyniku filtracji osocza krwi powstaje mocz pierwotny zblizony skladem do osocza, lecz pozbawiony zwiazkow wielkoczasteczkowych. W przefiltrowanej frakcji osocza, czyli moczu pierwotnym, znajduja się m. in. aminokwasy, cukry proste, mocznik, kw moczowy, kreatynina, fosforany, elektrolity, oraz drobnoczasteczkowe bialka. Intensywnosc filtracji zalezy przede wszystkim od cisnienia krwi w tetniczkach doprowadzajacych oraz cisnienia hydrostatycznego moczu pierwotnego w przestrzeni moczowej. Kanalik krety I rzedu (proksymalny) - sciana kanalika jest bezposreenim przedluzeniem blaszki sciennej torebki klebuszka. Zarówno czesc kreta jak i prosta, wyscielone sa nablonkiem jednowarstwowym szesciennym. Komorki nablonka w przekroju poprzecznym kanalika maja ksztalt piramidy, przylegaja scisle do siebie, umozliwiajac dyfuzje substancji przestrzeniami miedzykomorkowymi. Cytoplazma komorek jest silnie kwasochlonna, duze jadro zajmuje centralna czesc komorki. Powierzchnai kom graniczaca ze swiattlem kanalika jest wyposazona w liczne i dlugie mikrokosmki pokryte gruba warstwa glikokaliksu. Gesto upakowane mikrokosmki znacznie zwiekszaja powierzchnie wchlaniania i tworza rabek szczoteczkowy. W rabku szczoteczkowym stwierdza się obecnosc wielu enzymow (ATPazy, esterazy, fosfatazy zasadowej) zwiazanych z hydroliza i transportem czasteczek przed ich wchlonieciem. Przy apikalnej powierzchni kom pomiedzy nasadami mikrokosmkow widoczne sa wglebienia blony komorkowej, towarzyszace im pecherzyki i wakuole oraz liczne lizosomy. sa one zwiazane z procesem endocytozy i trawieniem wewnatrzkomorkowym wchlonietych czasteczek, glownie bialek obecnych w moczu pierwotnym. W podstawnych czesciach komorek widoczne sa glebokie inwaginacje blony komorkowej, w istotny sposób zwiekszajace powierzchnie transportu do tk srodmiazszowej i naczyn krwionosnych. Wystepujace w cytoplazmie liczne mitochondria, dostarczajace energi niezbednej do transportu, zgrupowane sa w przypodstawnej i bocznej czesci komorki, miedzy wpukleniami blony, prostopadle do komorki. Takie ulozenie mitochondriow daje w mikroskopie charakterystyczny obraz prazkowania przypodstawnego. Nablonek kanalika spoczywa na grubej blonie podstawnej bedacej przedluzeniem blony podstawnej blaszki sciennej. Dookoła kanalika przebiegaja naczynia wlosowate wyscielone srodblonkiem okienkowym, do których przenikaja transportowane substancje. W kanaliku kretym I rzedu zachodza intensywnie procesy wchlaniania i wydzielania, w których wyniku nastepuje znaczne zmniejszenie objetosci moczu pierwotnego o ok. 85 % objetosci wyjsciowej. W kanaliku nastepuje resorpcja wody, glukozy, aminokwasow, witamin, jonów sodu, potasu, wapnia, aminów chlorkowych, węglanowych fosforanowych oraz przefiltrowanych bialek i polipeptydow. Dyfuzja wody w kanaliku przebiega wspolnie z wchlanianiem zwrotnym elektrolitów (gł jonow sodu) i substancji organicznych (glukoza, aminokwasy, kw moczowy). Bialka i zwiazki o wiekszej masie czasteczkowej sa resorbowane ze swiatla kanalika w procesie endocytozy. W tej czesci nefronu sa aktywnie wydzielane: keratynina, niektóre leki oraz substancje stosowane w diagnostyce klinicznej. Petla nefronu - czesc cienka petli nefronu wyslana jest nablonkiem jednowarstwowym plaskim, lezacym na grubej blonie podstawnej. Najszersze czesci komorek z jadrem wpuklaja się do swiatla kanalika. Brzezne silnie splaszczone czesci komorek, tworza wypustki szczelnie zazebiajace się z wypustkami komorek sasiednich. Na powierzchni wolnej kanalika wystepuja nieliczne i krotkie mikrokosmki. W czesci przypodstawnej komorek bl komorkowa tworzy niewielkie faldy. Cytoplazma jest uboga w organella, wśród których najliczniejsze sa mitochondria. Nablonek jednowarstwowy plaski przechodzi raptownie w nablonek szescienny wyscielajacy czesc gruba petli nefronu. Budowa nablonka grubej petli nefronu jest podobna jak w kanaliku kretym II rzedu, w zwiazku z tym trudno jest wyznaczyc wyrazna granice miedzy ramieniem wstepujacym petli nefronu a kanalikiem kretym II rzedu. Petla nefronu odgrywa zasadnicza role w procesie zageszczania moczu, którego mechanizm okreslany jest jako wzmacniacz przeciwpradowy omowiony zostanie w dalszej czesci. Kanalik krety II rzedu (dystalny) - w poruwnaniu z kanalikiem proksymalnym jest znacznie krotszy i mniej krety. Swiatlo kanalikow jest wyrazne i szerokie. Liczba oraz wysokosc mikrokosmkow jest zredukowana i dlatego w mikroskopie swietlnym rabek szczoteczkowy jest niewidoczny. Nieliczne mikrokosmki, wakuole, lizosomy, odzwierciedlaja mniejsza intetnsywnosc wchlanainia zwrotnego w porownianiu z kanalikiem proksymalnym. W przypodstawnej czesci komorek obecne sa liczne i glebokie wpuklenia bl komorkowej, które wraz z towarzyszacymi im mitochondriami, podobnie jak w kanaliku proksymalnym wytwarzaja wyrazne przypodstawne prazkowanie. W tej czesci kanalika zachodzi aktywne wchlanianie jonow sodu (pod kontrola hormonalna aldosteronu), z jednoczesna ich wymiana na jony potasu, wodoru i amonowe. Proporcjonalnie do resorbowanych jonow sodu wchlaniana jest woda. Wiernie wchlaniane sa także aniony np. jony chlorkowe. Cewki zbiorcze - sa to drogi wyprowadzajace zawartosc nefronow z kory nerki do miedniczek nerkowych. W obrebie kory jako cewki zbiorcze korowe biegna w promieniach rdzennych. Wchodzac do rdzenia lacza się w przewody o wiekszej srednicy, które uchodza jako przewod brodawkowy do kielichow nerkowych. W rdzeniu nerki kanaliki zbiorcze biegna w poblizu ramion petli nefronu i licznych naczyn wlosowatych. Nablonek cewek zbiorczych ma rozna wysokosc w zaleznosci od ich srednicy. W poczatkowych odcinkach cewek jest to nablonek jednowarstwowy szescienny, który nastepnie przechodzi w walcowaty, najwyzszy w przewodach brodawkowych. W szczytowej czesci komorek wystepuja nieliczne i krotkie mikrokosmki, a czesci podstawne komorek maja nieregularne i dosc plytkie inwaginacje blony komorkowej. W zaleznosci od ilosci organelli komorkowych wyroznia się tu komorki glowne (jasne) i pojedyncze komorki wstawkowe (ciemne). Komorki glowne biora udzial we wchlanianu zwrotnym jonow sodu i wydzielaniu potasu w odpowiedzi na stymulacje hormonalna (zarówno aldosteronem jak i ADH). Komorkom ciemnym przypisje się zdolnosc resorpcji jonow potasu i wydzielania jonow wodoru. Mechanizm zageszczania moczu - zageszczanie moczu wymaga wspoldzialania trzech struktralnych odcinkow kanalika nerkowego: petli nefronu, kanalika dystalnego i cewek zbiorczych, a także tkanki srodmiazszowej i naczyn krwionosnych. Każdy region kanalika nerkowego charakteryzuje się okreslona przepuszczalnoscia dla wody, jonow sodu i mocznika. Przepuzsczalnosc petli nefronu jest zroznicowana dla jonow i wody. Nablonek kanalika ramienia zstepujacego jest przepuszczalny dla wody i jonow sodu, w ramieniu wstepujacym natomiast woda jest zatrzymywana w swietle kanalika, a aktywnie transportowane sa do tkanki srodmiazszowej jony chlorkowe (pompa chlorkowa), za którymi podazaja jony Na+. Jony wypompowane do tk srodmiazszowej w ramieniu wstepujacym petli nefronu powracaja do moczu w ramieniu zstepujacym, skad po osiagnieciu ramienia wstepujacego ponownie sa wypompowane. W wyniku tego procesu okreslanego jako wzmacniacz przeciwpradowy, powstaje gradient osmolarny w obrebie tk srodmiazszowej rdzenia. Srodmiazszowy gradient osmolarny wzrasta wraz z glebokoscia piramidy nerkowej, osiagajac maksimum przy brodawce nerkowej i jest tym wiekszy, im glebiej siegaja petle nefronu. Ostateczne zageszczenie moczu zachodzi w cewkach i przewodach zbiorczych, jest regulowane przez hormon antydiretyczny. Przy niskim stezeniu ADH nablonek cewek zbiorczych jest nieprzepuszczalny dla wody. Woda zostaje zatrzymana w swietle cewek i wytwarzany jest silnie rozcienczony mocz. Przy wysokim stezeniu ADH nablonek cewek zbiorczych staje się przepuszczalny dla wody, ale nieprzepuszczalny dla jonow. Woda z kanalikow przechodzi do tkanki srodmiazszowej i dalej do naczyn prostych rdzenia. Z systemem w procesie zageszczania moczu wspoldzialaja naczynai proste. W zstepujacej czesci petli naczyniowej srodblonek jest przepuszczalny zarówno dla wody jak i dla jonow. Woda przechodzi do tk srodmiazszowej, a jony glownie Na+ Cl-, do swiatla naczyn, co umozliwia zrownowazenie tonicznosci tk srodmiazszowej z przeplywajaca krwia. Naczynia proste zylne (petla naczyniowa wstepujaca) przyjmuja wode i aktywnie wypompowuja jony do tk srodmiazszowej. Powoduje to zrownowazenie tonicznosci krwi z otaczajacym srodowiskiem. Mechanizm polegajacy na wymianie jonow pomiedzy naczyniami krwionosnymi a systemem kanalikow petli nefronow, nazywany jest wymiennikiem przeciwpradowym. Tkanka srodmiazszowa - przestrzenie pomiedzy kanalikami nerkowymi wypelnia niewielka ilosc dobrze unaczynionej tk lacznej luznej. Wśród typowych elementow budujacych tk laczna (fibroblasty, histiocyty, wlokna kolagenowe) zwracaja uwage wystepujace w rdzeniu charakterystyczne wydluzone komorki. Ulozone sa dluga osia prostopadle do przebiegu kanalikow, maja dlugie rozgalezione wypustki oplatajace sciany kanalikow i naczynia wlosowate. Charakterystyczne ulozenie tych komorek w przestrzeniach miedzykanalikowych ulatwia utrzymywanie gradientu stezen w rdzeniu nerki, utrudniajac swobodne przemieszczanie się resorbowanych substancji w tk srodmiazszowej. Komorkom tk srodmiazszowej przypisuje się ponadto wiele innych funkcji, m. in. zdolnosc do skurczu i fagocytozy, a także funkcje dokrewna polegajaca na syntezie prostaglandyn regulujacych cisnienie krwi. Aparat przyklebszkowy - to zespol zmodyfikwanych kom lezacych w sasiedztwie bieguna naczyniowego cialka nerkowego, pelniacych funkcje wydzielnicza i receptorowa. Wsklad aparatu przyklebkowego wchodza: kom mioidalne, kom plamki gestej, kom mezangium pozaklebuszkowego. Kom mioidalne - to zmodyfikowane kom miesniowe gladkie tetniczki doprowadzajacej i odprowadzajacej. W kom tych znacznie zredukowany zostal aparat kurczliwy, wystepuje natomiast znaczna liczba ziaren wydzielniczych zawirajacych renine. Plake gesta - tworzy 15-40 wyspecjalizowanych kom sciany kanalika dystalnego, przylegajacych do bieguna naczyniowego cialka nerkowego. Komorki sa walcowate i dobrze od siebie odgraniczone. Jadra komorkowe sa duze, stad ulozone sa scislej niż w pozostalej czesci kanalika dystalnego. Kom plamki gestej kontaktuja się z kom mioidalnymi lub kom mezangium pozaklebkowego. Plamka gesta pelni role osmochemoreceptora odbierajacego zmiany stezenia jonow sodu w kanaliku dystalnym. Mezangium pozaklebuszkowe - tworzy grupa kom lacznotkankowych lezacych pomiedzy tetniczkami doprowadzajacymi i odprowadzajacymi a plamka gesta. Wygladem przypominaja kom mezangium srodklebkowego, którego sa bezposrednim przedluzeniem. Kom mezangium pozaklebkowego wydzielaja prawdopodobnie erytropoetyne, od ktorej zalezy prawidlowe się roznicowanie kom macierzystych szpiku w szereg erytroblastyczny.Aparat przyklebuszkowy uczestniczy w reg cisnienia krwi oraz intensywnosci filtracji klebuszkowej na poziomie kanalika nerkowego poprzez uklad renina-angiotensyna-aldosteron (uklad RAA). Wydzielanie reniny nastepuje w odpowiedzi na spadek cisnienia krwi w tetniczce doprowadzajacej lub spadek stezenia jonow sodu w kanaliku dystalnym. Renina uwalniana do krwi odcina z angiotensynogenu (globulina osocza krwi) dekapeptyd - angiotensyne I, która nastepnie ulega konwersji w aktywny oktapeptyd - angiotensyne II. Angiotensyna II kurczy naczynia krwionosne oraz stymuluje kore nadnerczy do wydzielania aldosteronu. Aldosteron dziala na kom kanalikow dystalnych i cewek zbiorczych, zwiekszajac resorpcje jonow sodu oraz wody do lozyska naczyniowego. W wyniku tych procesow nastepuje wzrost cisnienia krwi zapewniajacy prawidlowa filtracje. Obecnie wiadomo, ze ukald ten jest jednym z podstawowych mechanizmow utrzymujacych prawidlowe cisnienie krwi. Zaburzenia w ukladzie RAA sa orzyczyna tzw nadcisnienia nerkopochodnego. Drogi wyprowadzajace mocz - drogi te wyprowadzaja mocz z miazszu nerki i wydalaja poza ustroj. Zalicza się do nich: kielichy nerkowe, moczowody, pecherz moczowy, cewke moczowa. Kielichy nerkowe, miedniczka nerkowa, moczowod i pecherz moczowy maja podobna budowe histologiczna. Roznia się gruboscia scian, która stopniowo wzrasta, osiagajac najwieksza grubosc w pecherzu moczowym. Sciany drog wyprowadzajacych mocz sa zbudowane z trzech warstw: blony sluzowej, bl miesniowej, przydanki i miejscami dodatkowo bl surowiczej. Blona sluzowa - pokryta jest nablonkiem przejsciowym z powierzchowna warstwa kom baldaszkowatych pokrytych gruba warstwa glikokaliksu. Nablonek stanowi nieprzepuszczalna bariere osmotyczna miedzy moczem a plynem tkankowym. Blaszka wlasciwa blony sluzowej utworzona jest z tk lacznej luznej dobrze unaczynionej i uneriwonej. W bl sluzowej nie wystepuje bl miesniowa. Bl sluzowa moczowodu i pecherza moczowego jest mocno pofaldowana dlatego swiatlo tych narzadow ma charakterystyczny nieregularny ksztalt. Bl miesniowa - w poczatkowym odc drog wyprowadzajacych mocz (kieliczy nerkowe, miedniczka nerkowa) utworzona jest z jednego pokladu kom miesniowych gladkich o nieregularnym przebiegu. W moczowodzie wystepuja dwie wyraznie oddzielone warstwy: wewnetrzna podluzna i zewnetrzna okrezna. W dolnym odcinku moczoodu pojawia się najbardziej zewnetrzna trzecia warstwa miesniowa o przebiegu podluznym, wyraznie widoczna w scianie pecherza moczowego. Przydanka - trzecia zewnetrzna warstwe stanowi przydanka utworzona z tk lacznej luznej, jedynei na trzonie pecherza moczowego przydanka pokryta jest dodatkowoblona surowicza.

27. Plciowy meski:

naleza jadra, przewody wyprowadzajace nasienie (najadrze i nasieniowody), dodatkowe gruczoly plciowe - pecherzyki nasienne, gruczol krokowy, gruczoly opuszkowo-cewkowe oraz pracie. Jądro - narzad parzysty w którym odbywa się:wytwarzanie kom rozrodczych meskich plemnikow i plynu w którym sa one zawieszone, wydzielanie hormonow plciowych meskich (androgenow) oraz innych hormonow i czynnikow regulujacych wytwarzanie plemnikow. W zyciu zarodkowym jadra leza w jamie brzusznej, a nastepnie przemieszczaja się do worka mosznowego. Proces zstepowania jader trwa do ósmego miesiaca rozwoju plodu i ma na celu unikniecie wplywu niekorzystnych czynnikow panujacych w jamie brzusznej, którymi sa zbyt wysoka temperatura oraz zmiany cisnienia wewnatrzbrzusznego. Niezstapienie jader do worka mosznowego nosi nazwe wnetrostwa i prowdzi do bezplodnosci. Na zewnatrz jadro otacza silnie unerwiona blona bialawa zbud z tk lacznej zwartej splotowatej, z duza iloscia wlokien kolagenowych i lezacej pod nia tk lacznej luznej z licznymi naczyniami krwionosnymi i limfatycznymi, tzw warstwy naczyniowej. Na tylnej powierzchni jadra zgrubienie warstwy naczyniowej tworzy srodjadrze, od którego odchodza w glab narzadu pasma lacznotkankowe dzielac jadro na placiki. Placiki maja ksztalt piramid, które podstawami opieraja się o warstwe naczyniowa blony bialawej, a wierzcholkami zwrocone sa do srodjadrza. W kazdym placiku wystepuje dwa do czterech kanalikow kretych nasiennych wytwarzajacych plemniki, które lacza się w czesci szczytowej placika w krotki przewod - kanalik prosty, prowadzacy do sieci poszerzonych kanalikow znajdujacych się w srodjadrzu tzw siec jadra. Tkanka srodmiazszowa jadra - w kazdym placiku miedzy kanalikami kretymi wystepuje tk laczna luzna srodplacikowa z licznymi naczyniami kriwonosnymi, limfatycznymi i nerwami, tworzac tk srodmiazszowa. W obrebie tej tk leza pojedynczo lub w grupach komorki srodmiazszowe jadra (kom Leydiga) tworzace gruczol srodmiazszowy jadra. Komorki te roznicuja się i uwalniaja testosteron w zyciu plodowym, co pobudza wytwarzanie gonad meskich. W paitym miesiacu rozwoju plodowego stopniowo zanikaja i pojawiaja się ponownie jako czynne komorki srodmiazszowe w okresie pokwitania. Sa to duze, wieloboczne komorki o pecherzykowancyh jadrach. Ich cytoplazma jest kwasochlonna, zawiera liczne krople tluszczu, ziarna pigmentu i charakterystyczne tylko dla komorek Leydiga krystaloidy Reinkego, których nie obserwuje się przed pokwitaniem, a w okresie dojrzalosci plciowej liczba ich wzrasta i w starszym wieku jest ich najwiecej. Oprocz tego cytoplazma wykazuje typowe cechy komorek syntetyzujacych steroidy tzn obfita siateczke srodplazmatyczna gladka i mitochondria tubularne. Komorki Leydiga - syntetyzuja i wydzielaja hormony steroidowe - androgeny, z których najwazniejszy jest testosteron. Pobudzaja one spermatogeneze oraz wplywaja na wyksztalcenie i utrzymywanie się drugorzedowych cech plciowych meskich. Testosteron jest hormonem anabolicznym, pod jego wplywem nastepuje przerost wielu rodzajow komorek np. miesni szkieletowych. Ponadto kom Leydiga wydzielaja peptydy - TGFbeta (pobudza wydzielanie FSH), MSH i endorfine (pobudzaja kom Sertoliego), renine, która przez angiotensyne osocza reguluje zwrotnie synteze testosteronu oraz oksyocyne wplywajaca na komorki mioidalne kanalikow nasiennych, zwiekszajac ich ruchy perystaltyczne. Kanaliki krete nasienne - rozpoczynaja się slepo na obwodzie placika i sa silnie poskrecane. Sciana kanalika zbudowana jest z blony wlasciwej otaczajacej kanalik, na ktorej spoczywa nabonek plemnikotworczy. Blona wlasna zbudowana jest z dwoch warstw: wewnetrznej (bl podstawnej), oraz zewnetrznej zawierajacej 3-5 warstw kom mioidalnych podobnych do miocytow gladkich. Ludzkie kom mioidalne maja ograniczona zdolnosc kurczenia się. Zawieraja natomiast duzo pecherzykow wydzielniczych, które wydzielaja TGFalfa i TGFbeta (transformujace czynniki wzrostowe alfa i beta, wplywajace na proliferacje i roznicowanie kom), czynnik regulujacy wydzielanie ABP przez kom Sertoliego oraz bialko podobne do FSH. Blona wlasna kanalika kretego nasiennego jest elementem bariery miedzy krwia a nablonkiem plemnikotworczym, a dzieki skurczom komorek mioidalnych przesuwa wytworzone plemniki do sieci jadra. Nablonek plemnikotworczy - sklada się z dwoch rodzajow kom: kom podporowych (komorek Sertoliego) i ulozonych miedzy nimi w kilku pokladach kom plemnkikotworczych. Przy blonie podstawnej leza spermatogonie, a wyzej w kierunku swiatla kanalika spermatocyty I rzedu, spermatocyty II rzedu, spermatydy i plemniki. Komorki plemnikotworcze - lezace miedzy komorkami podporowymi znajduja się w roznych stadiach spermatogenezy - procesu, w którego wyniku ze spermatogonii powstaja plemniki. Spermatogeneza rozpoczyna się w jadrach chlopcow w wieku 10-13 roku zycia. Obejmuje 3 etapy: spermatogeneze czyli rozmnazanie i roznicowanie spermatogonii, mejoze podczas ktorej spermatocyty I i II rzedu dziela się i wytwarzaja spermatydy, spermiogeneze czyli przeksztalcanie spermatyd w plemniki. Spermatocytogeneza - trwa do powstania ze spermatogonii spermatocytow I rzedu. Spermatogonie leza bezposrednio na blonei podstawnej kanalika nasienneg, zewzgledu na morfologie jadra komorkowego wyroznia się ich trzy rodzaje:Ad, Ap i B. Spermatogonei Ad (dark - ciemny) sa uwazane za kom rezerwowe, rzadko się dziela. Spermatogonie Ap - (pale - jasny) maja jasne jadro z rownomiernie rozmieszczona chromatyna, dziela się mitotycznie i jeśli podzial jest calkowity powstaja nowe, nie powiazane ze soba spermatogonie Ap, odnawiajac ich zapas. Jeśli podzial nie jest calkowity i miedzy potomnymi komorkami pozostaje mostek cytoplazmatyczny, to takie spermatogonie Ap wchodza w cykl spermatogenetyczny. Dziela się mitotycznie, w wyniku czego powstaja cztery spermatogonie B polaczone mostkami cytoplazmatycznymi. Spermatogonie B przeksztalcaja się w spermatocyty I rzedu tzn powiekszaja się, syntetyzuja DNA i przesuwaja blizej swiatla kanalika. Tak wyksztalcone spermatocyty I rzedu (polaczone mostkami cytoplazmatycznymi) wchodza w profaze pierwszego podzialu mejotycznego. Mejoza sklada się z dwoch kolejnych podzialow mejozy I i II, w wyniku czego nastepuje haploidyzacja materialu genetycznego oraz wymiana segmentow chromosomow homologicznych (crossing over) zapewniajac tym zmiennosc genetyczna. Mejoza zalezy od aktywnosci genu daz znajdujacego się dlugim ramieniu chromosomu Y. W wyniku mejozy I powstaja da spermatocyty II rzedu, z których każdy ma haploidalna liczbe chromosomow 23 zbudowanych z dwóch chromatyd, nie odnawiaja one DNA i wkrotce po powstaniu wchodza w mejoze II, czyli podzial ekwacyjny (rownoznaczny z podzialem mitotycznym). Mejoza II trwa krótko, w jej wyniku powstaja dwie spermatydy zawierajace haploidalna liczbe chromosomow zbudowanych z pojedynczej chromatydy. Spermatocyty I i II rzedu oraz spermatydy polaczone sa dalej mostkami cytoplazmatycznymi. Spermiogeneza jest procesem przeksztalcania spermatyd w plemniki. Proces ten zalezy od aktywnosci genu crem, który koduje bialko CREM (modulator skladnika odpowiadajacego na cAMP). Bialko to jest czynnikiem transkrypcji wlaczajacym procesy spermiogenezy. Plemnik - sklada się z glowki, szyjki, wstawki i witki. Glowka - zawiera jadro komorkowe z duza iloscia skondensowanej chromatyny, która jest nieaktywna genetycznie. Jest ona wyjatkowo oporna na dzialanie niekorzystnych czynnikow srodowiska zewnetrznego w czasie wedrowki plemnika w kierunku komorki jajowej. W przedniej czesci nad jadrem komorkowym jest splaszczony pecherzyk (akrosom)wydzielajacy enzymy umozliwiajace wnikniecie plemnika do kom jajowej. W szyjce bierze poczatek wlokno osiowe powstale z centrioli dalszej, stad również odchodzi 9 par centrioli grubych wlokien, tzw wlokien obwodowych gestych. Begna one alej w obrebie wstawki i witki. Wstawka - utworzona jest z biegnacego centralnie wlokna osiowego skladajacego się z pary mikrotubul centralnych i 9 par mikrotubul obwodowych, wlokien obwodowych gestych i oslonki mitochondrialnej utworzonej ze spiralnie ulozonych mitochondriow odpowiedzialnych za procesy energetyczne plemnika. Witka - zawiera wlokno osiowe wraz z otazcajacymi je wloknami obwodowymi gestymi oraz lezaca na zewnatrz oslonka wloknista. Witka spelnai role aparatu ruchowego. Komorki podporowe Sertoliego - leza na blonie podstawnej, sa wysokie i siegaja do swiatla kanlika. Czesc przypodstawna jest poszerzona i zawiera jadro kom z organellami. Powierzchnia komorek podporowych ma liczne faldy i wpuklenia, w których leza roznicujace się kom plemnikotworcze. Poczawszy od okresu pokwitania pomiedzy bocznymi wypustkami tych komorek wytwarzaja się kompleksowe polaczenai miedzykomorkowe, skladajace się z wielu polaczen jonowych typu nexus oraz polaczen zamykajacych. Polaczone wypustki komorek podporowych dziela swiatlo kanalika nasiennego na dwa przedzialy: przypodstawny (ze spermatogoniami i spermatocytami we wczesnych stadiach mejozy) oraz przysrodkowy (zawierajacy spermatocyty I i II rzedu oraz spermatydy i plemniki). Polaczeniom kompleksowym wystepujacym miedzy komorkami podporowymi przypisuje się wazna role w selekcji substancji przechodzacych z krwi do kanalikow nasiennych. Sa one najbaridzje istotnym elementem bariery krew-jadro. Komorki podporowe pelnia nastepujace funkcje: otaczaja kom plemnikotworcze i zaopatruja je w skladniki odzywcze, reguluja przechodzenie tych kom z dolnych do gornych czesci nablonka plemnikotworczego, nie dopuszczaja do kontaktu kom spermatogenetycznych i plemnikow z komorkami kompetentnymi immunologicznie i z przeciwcialami, ponieważ wchodza w sklad bariery krew jadro. Fagocytuja cytoplazme resztkowa tworzacych się plemnikow i degenerujacych kom nablonka plemnikotworczego. Wydzielaja do swiatla kanalika nasiennego plyn kanalikowy bedacy srodowiskiem dla plemnikow. Ponadto wydzielaja peptyd - inhibine, hamujaca wydzielanie FSH oraz bialko wiazace androgeny (ABP), które zapewnia wysokie stezenie testosteronu w jadrze i najadrzu. Uwalniaja także niewielkie ilosci estrogenow, peptydowy czynnik wzrostu i roznicowania TGF alfa i beta, oraz somatomedyne C. Bariera krew-jadro - wystepuje miedzy krwia a plemnikotworczym nablonkiem kanalikow kretych jadra. Wyroznia się 3 bariery: I stopien to srodblonek naczyn wlosowatych (typ ciagly), II stopien to blona wlasna kanalika nasiennego, III stopien to przegrody powstale z polaczonych ze soba wypustek komorek podporowych. Bariera ta jest wysoce selektywna, zatrzymuje wiele substancji zawartych w surowicy krwi i nie dopuszcza do ich wplywu na komorki rozrodcze.Dotyczy to glownie antygenow i przecwcial, dlatego srodowisko wewnetrzne kanalika nasiennego odizolowane jest od systemu immunologicznego organizmu. Przez bariere przenikaja hormony glikoproteidowe i steroidowe. Cykl nablonka plemnikotworczego - zawira powtarzajace się uklady kom, które znajduja się w tym samym okresie rozwoju spermatogenetycznego. W nablonku ludzkim jest szesc takich ukladow pojawiajacych się w kolejnosci: I, II, III, IV, V, VI, po czym cyklicznie uklady kom się powtarzaja. Czas miedzy pojawieniem się kolejnych takich samych ukladow, np. czas miedzy pojawieniem się ukl I i kolejnego ukl I, nosi nazwe cyklu nablonka plemnikotworczego. U czlowieka trwa on 16 dni. Wytworzenie plemnikow z komorki macierzystej (przez spermatogonie Ap, B, spermatocyty I i II rzedu i spermatydy) odbywa się w ciagu czterech cykli nablonka plemnikotworczego, czyli w ciagu 64 dni. Drogi wyprowadzajace jadra - naleza do nich kanaliki proste i siec jadra. Kanaliki proste prowadza z kanalikow kretych nasiennych do sieci jadra. Są to krótkie proste przewody, których sciana w poczatkowym odcinku zbudowana jest z komorek Sertoliego, a nastepnie z nablonka jednowarstwowego szesciennego. Plemniki wytwarzane w kanalikach kretych nasiennych sa nieruchome i biernie przemieszczane razem z plynem kanalikowym poprzez kanaliki proste do kanalow sieci jadra. Siec jadra - polozona jest w srodmiazszu i sklada się z poszerzonych kanalikow wyslanych nablonkiem jednowarstwowm szesciennym. Kanaliki sieci jadra lacza się w 10 - 15 kanalikow wprowadzajacych. Poczatkowe ich odcinki sa proste, a nastepnie po opuszczeniu jadra zwijaja się na ksztalt stozkow, tworzac poczatkowy odcinek glowy najadrza. Czynność hormonalna jadra - kontrolowana jest bezposrenido przez hormony przysadki. Pod wplywem gonadoliberyny podwgrorza (LH-RH) przysadka wydziela gonadotropiny: LH - lutropine i FSH - folitropine. LH - pobudza kom srodmiazszowe jadra (kom Leydiga) do wydzielania androgenow, glownie testosteronu. Hormon ten uwalniany jest do krwi oraz do swiatla kanalikow nasiennych i innych przewodow wyprowadzajacych nasienie. Testosteron stymuluje spermatogeneze w kanalikach nasiennych, utrzymuje strukture i funkje drog wyprowadzajacych i gruczolow dodatkowych, wplywa na utrzymanie drugorzedowych cech plciowych oraz uczestniczy w mechanizmie sprzezenia zwrotnego, regulujac wydzielanie lutropiny z przysadki. FSH - dziala na kom Sertoliego, które pod jego wplywem i testosteronu wydzielaja bialko wiazace androgeny ABP oraz produkuja inhibine M (meska) hamujaca wydzielanie FSH, a wiec wczestniczaca w mechanizmie sprzezenia zwrotnego. Drogi wyprowadzajace - Najadrze - jest narzadem otoczonym cienka warstwa tk lacznej. Wyroznia się w nim glowe, trzon i ogon. Glowa sklada się z kanalikow wyprowadzajacych jadra oraz poczatkowego odc przewodu najadrza. Trzon i ogon zbudowane sa z poskrecanego przewodu najadrza. Kanaliki wyprowadzajace sa wyslane nablonkiem jednowarstwowym, którego komorki sa miejscami szescienne, a miejscami walcowate, wskutek czego powierzchnia nablonka sprawia wrazenie pofaldowanej. Przewod najadrza jest silnie poskrecany i wyslany wysokim nablonkiem dwurzedowym, skladajacym się z kom niskich podporowych i kom walcowatych, które na wolnej powierzchni maja dlugie mikrokosmki nazywane stereociliami. Zapobiegaja one fagocytozie plemnikow przez kom nablonkowe. Kom walcowate wydzielaja do swiatla przewodu plyn o odczynie lekko kwasnym, zawierajacy bialka proste, glikoproteiny, fosfolipidy i inne sole mineralne. Znajduje się tutaj ABP, dzieki czemu stezenie androgenow, glownei testosteronu, jest duze, umozliwiajace dojrzewanie plemnikow. Nablonek lezy na blonei podstawnej, pod która znajduja się cienka warstwa tkanki lacznej luznej i blona miesniowa gwaltownie grubiejaca w miejscu przejscia przewodu najadrza w nasieniowod. Przewod najadrza jest (obok nasieniowodu) miejscem magazynowania plemnikow i ich dojrzewania. Nablonek najadrza ma silne właściwości absorbcyjne plynu przewodu. Absorbcja plynu w przewodzie najadrza i jego ciagle wytwarzanie w kanalikach kretych jadra powoduje przeplyw plynu ku nasieniowodowi. Dodatkowo przeplyw jest wywolany skurczami komorek mioidalnych kanalikow nasiennych i miocytow gladkich wystepujacych w scianie kanalikow wyprowadzajacych i przewodu najadrza. Nasieniowod - laczy przewod najadrza z czescia sterczowa cewki moczowej, ma gruba sciane, swiatlo poczatkowo okragle, a nastepnie pofaldowane. Sciana nasieniowodu zbudowana jest z blony sluzowej, bardzo grubej bl miesniowej, skladajacej się z trzech warstw miocytow o przebiegu podluznym, okreznym i podluznym, oraz przydanki. Blona sluzowa to nablonek poczatkowo dwurzedowy, a nastepnie jednowarstwowy walcowaty oraz blaszka wlasciwa blony sluzowej zbudowana z tk lacznej luznej. W poblizu gruczolu krokowego nasieniowod się rozszerza, tworzac banke nasieniowodu, w ktorej sa magazynowane plemniki. W koncowej czesci banki do nasieniowodu wchodza przewody odprowadzajace pecherzykow nasiennych i od tego miejsca az do ujscia nasieniiowod jest nazywany przewodem wytryskowym. Dodatkowe gruczoly plciowe - pecherzyki nasienne - tworza poskrecane cewki pokryte torebka lacznotkankowa. Cienka sciana cewki zbudowana jest z blony sluzowej, cienkiej blony miesniowej oraz przydanki. Cewki pecherzykow nasiennych uchodza do nasieniowodu. Wydzielina pecherzykow nasiennych jest lepkim i slabo zasadowym plynem zawierajacym fruktoze, globuliny, witamine C oraz prostaglandyny. Podczas wytrysku wydzielina pecherzykow nasiennych przemieszcza się do przewodu wytryskowego i wchodzi w sklad nasienia, stanowiac ok. 70 % jego objetosci. Gruczol krokowy - stercz otacza poczatkowy odcinek cewki moczowej, którego swiatlo znajduje się w centrum gruczolu. Rozgalezione gruczoly ewkowo-pecherzykowe rozmieszczone sa koncentrycznie w trzech warstwach - jako okolocewkowe gruczoly sluzuwkowe, gruczoly podsluzuwkowe i polozone najbardziej obwodowo gruczoly glowne. Caly groczol otoczony jest torebka lacznokankowa, która wnikajac w glab narzadu dzieli go na placiki. W placikach leza odcinki wydzielnicze miedzy którymi tkanka laczna srodplacikowa, a w niej peczki kom miesniowych gladkich wspomagajace przechodzenie wydzieliny gruczolu do przewodow wyprowadzajacych. Odcinki wydzielnicze maja pofaldowana sciane zbudowana ze zroznicowanego morfologicznie nablonka gruczolowego w którym dominuja nablonek dwurzedowy i jednowarstwowy walcowaty. W swietle odcinkow wydzielniczych wystepuja kamyki sterczowe w postaci okraglych lub owalnych torow, które powstaja najprawdopodobniej z zageszczonej wydzieliny gruczolu przesyconej solami wapnia. Przewody wyprowadzajace kilku odcinkow często lacza się ze soba i otwieraja w cewce moczowej. Wydzielina gruczolu krokowego jest slabo kwasna, bogata w kwas cytrynowy, fosfataze kwasna, fruktoze oraz duze ilosci cynku. Przy wytrysku wydzielian gruczolu krokowego wyplywa do cewki moczowej i wchodzi w sklad nasienia stanowaic ok. 20 % jego obj. Gruczoly opuszkowo - cewkowe Cowpera - sa malymi gruczolami w ksztalcie fasoli. Każdy gruczol zbudowany jest z placikow w których leza odc wydzielnicze cewkowo-pecherzykowe wydzielajace sluz odprowadzany przewodami wyprowadzajacymi do cewy moczowej. Gruczoly te produkuja wydzieline sluzowa, lekko zasadowa, intensywnie wydzielana podczas pobudzenia plciowego, przygotowujaca cewke do przejscia nasienia. Pracie - pokryte skora, sklada się glownie z dwuch cial jamistych i ciala gabczastego, otoczonych cienka blona bialawa. Ciala jamiste wypelniaja beleczki zbudowane z cial tkanki miesniowej gladkiej i wl elastycznych. Miedzy beleczkami znajduja się jamki cial jamistych, które stanowia siec naczyniowa wypelniajaca się krwia tetnicza podzczas wzwodu. Cialo gabczaste ma budowe podoba z tym ze beleczki zawieraja wiecej wlokien elastycznych, a mniej komorek miesniowych. Przez cialo gabczaste przechodzi cewka moczowa. Nasienie - jest gestym nieprzezroczystym, lepkim plynem o odczynie pH ok. 7,4. Sklada się z osocza nasienia i zawieszonych w nim plemnikow, których ilosc w ejakulacie wynosi 20-300 mln. Nasienie sklada się w 70 % z wydzieliny pecherzykow nasiennych, 20 % wydz gruczolu krokowego, 10 % plemnikow. W sklad nasienia wchodza także leukocyty, kw cytrynowy i askorbinowy, zasady, enzymy, prostaglandyny i fruktoza. Fruktoza jest zrodlem energii ruchu plemnikow, prostaglandyny powoduja skurcze macicy, przyspieszajac transport nasienia do jajowodow, gdzie dochodzi do zaplodnienia. Do okreslenia ilosci i zywotnosci plemnikow w nasieniu stosuje się nastepujace pojecia: normospermia - stan prawidlowy, oligospermia (obnizona ilosc), azospermia (oslabioan ruchliwosc), leukospermia (duza il leukocytow w nasieniu), nekrospermia ( duza ilosc martwych).

28. Plciowy zenski:

Układ płciowy żeński - rozwoj ukl plciowego - płeć dziecka ustalana w momęcie zapłodnienia. Pod koniec 1 mies zycia zarodkowego rozpoczyna się rozwoj - poczatkowo identyczny dla zarodkow zenskich i meskich. Z mezodermy wyscielajacej wtorna jame ciala powstaja niezroznicowane zawiazki gonad. Wystepuja one w postaci parzystych listewek plciowych do których wnikaja kom pochodzenia endodermy pecherzyka zolciowego. Staja się one pierwotnymi komorkami rozrodczymi. Powstaja z nich liczne pokolenia oogoni o 2 n liczbiehromosomow - przekszt w oocyty. Kom te ulegaja mejozie: podz redukcyjny i ekwacyjny. W jajniku pecherzyk pierwotny na etapie oocytu I rzedu w stadium diplotenu I podz mejozy. Odblokowanie tego procesu dopiero przed owulacja w pecherzyku Graffa (diakineza, anafaze i telofaza). Powstaje 1 duza kom jajowa haploidalna - oocyt II rzedu, i jedna mala kom - polocyt I. Oocyt II rzedu przechodzi do mejozy II. W stadium metafazy II podz zostaje ponownie zachamowany . Kom jajowa zostaje wydalona z jajnika w procesie owulacji. Zaplemnienie prowadzi do powstanie ootydy i drugie cialko kierunkowe polocyt II, jeśli nie dojdzie do zaldnienia, kom jajowa ulega zresorbowana. Jajnik - pokryty nabl jednowar szesciennym (nablonkiem plciowym), pod nim blona bialawa (warstwa tk lacznej luznej). Kora zawiera pecherzyki jajnikowe w nich rozwijaja się zenskie kom plciowe. Zrab tej warstwy tworzy tk laczna z wloknami kolagenowymi, sprezystymi i siateczkowatymi oraz kom tucznymi, fbroblastami i makrofagami. Rdzen - czyli srodkowa cz jajnika zb z silnie unaczynionej i unerwionej tk lacznej wiotkiej, wnikajacej do narzadu od strony wneki.We wnece sa kom wnekowe. Pod kontrola gonadotropin prod one hormony steroidowe - androgeny. Kora - Pecherzyki jajnikowe rozne stadia: 1.pecherzyki pierwotne - kom jajowa w stadium oocytu I rzedu otoczona jedna warstwa plaskich komorek spoczywajacych na blonie podstawnej, 2.pech wzrastajacy - kom jajowa otoczona blona przezroczysta (jednorodna warstwa, wytwor zarówno komorki jajowej jak i komorek ziarnistych). Blona ta zbud z glikoprotein, pelnia role receptorow wiazacych podczas zaplodnienia receptory glowki plemnika. Pod wplywem czynnika wzrostu i roznicowania GDF-9 wytwarzanego przez kom jajowa wzrasta ilosc kom ziarnistych. Tworza one wyrazna warstwe ziarnista, spoczywajaca na blonie podstawnej. 3.pech dojrzewajace - posiadaja oslonke przejrzysta zbud z: warstwy wewnetrznej zawierajacej liczne naczynia wlosowate i kom odpowiedz za prod hormonow oraz warstwe zewnetrzna zbud z wl kolagenowych. 4.Pecherzyki dojrzale Graffa - w wyniku powstawania jamek w warstwie ziarnistej i ich zlewania się powstaje jama pecherzykowa, wypelniona plynem a kom jajowa zostaje przesunieta na jeden biegun pecherzyka. Czesc komorek ziarnistych tworzy tam wzgorek jajonosny. Z pozostalych kom powstaje wielopokladowa warstwa ziarnista. Od zewnatrz pecherzyk otoczony jest wyraznei wyksztalcona oslonka pecherzykowa. Pecherzyk Graffa wytwarza hormony steroidowe i polipeptydowe. W pierwszym etapie kom warstwy wewn oslonki pecherzykowej prod androgeny, które w kom zarnistych zostaja przeksztalcone w estrogeny. Natomiast hormony reg takie jak inhibina, hamuja wydzielanie folitropiny FSH, prod sa przez kom ziarniste. W plynie pecherzykowym obok estrogenow i kw hialuronowego, sa czynniki pob lub hamujace przylaczanie lutropiny LH. W polowie cyklu miesiecznegopod wplywem LH dochodzi do owulacji - pekniecie pecherzyka Graffa. Oocyt II rzedu w stadium metafazy II podz mejotycznego. Otoczony jest 2 blonami oslonka przejrzysta i wiencem promienistym. Kom jajowa uwalniana do jajnika. 5.Pecherzyki zanikowe (atrezyjne) - każdy cykl miesieczny dojrzewa kilkanascie pecherzykow jajnikowych, ale tylko jeden osiiaga pelny rozwoj zakonczony owulacja. Pozostale pecherzyki ulegaja atrezji, czyli degeneracji. Atrezje pecherzykow wywol pech dominujacy, najszybciej osiagajacy zdolnosci prod hormonow. 6.Ciałko żółte - powstaje po owulacji z elementow bud pecherzyk Graafa. Kom warstwy ziarnistej przekszt się w kom luteinowe syntetyz steroidy. Kom te prod progesteron oraz hormon peptydowe - oksytocyne i relaksyne. Oksytocyna prowokuje macice do skurczow, a relaksya powoduje zmiany w bud spojenia lonowego. Z kolei z kom warstwy wewnetrznej oslonki pecherzykowej powstaja kom paraluteinowe, mniejsze od luteinowych - prod estrogeny. Cialko zolte od zewnatrz pokrywa torebka lacznotkankowa. Rozwoj i czas istnienia cialka zoltego zalezy od losu kom jajowej. Jeżeli nie zostanie ona zaplodniona to cialko pelni swa funkcje przez 14 dni - c.z.menstruacyjne. W przypadku zaplodnienia i zagniezdzenia blastocysty rozwijajaca się kosmowka prod gonadotropine łożyskową, która powoduje ze cialko menstruacyjne przeksztalca się w cialko zolte ciazowe. Cykl jajnikowy - trwa 28 dni. Zmiany w gonadzie zenskiej pod wplywem hormonow gonadotropowych przysadki FSH i LH. Kontrolowane to przez gonadoliberyny podwzgorza. Folitropina FSH - prod glownie do 14 dnia cyklu. Wplywa na dojrzewanie pecherzykow jajnikowych i produkcje estrogenow. Lutropina LH - wydz jest w duzych ilosciach ok. 14 dnia cyklu co wywoluje owulacje. Gonadotropiny sa odpowiedzialne za powstanie cialka zoltego oraz prod zenskich hormonow plciowych estrogenow (hamuja stopniowo uwalnianie FSH), progesteron (hamuje wydzielanie LH na zasadzie sprzezenia zwrotnego). Cykl jajnikowy - 2 fazy: folikularna (pecherzykowa, estrogenowa), lutealna (progesteronowa). Faza folikularna - FSH pobudza do wzrostu 10-20 pecherzykow jajnikowych. Kom ziarniste zaczynaja uwalniac hormony steroidowe. Stezenie estrogenow po kilku dniach cyklu jest już tak duze, ze stopniowo hamuja one wydz FSH. Ograniczenie to wplywa degenerujaco na pecherzyki jajnikowe. Jedynie ten pecherzyk, który zgromadzil dostatecznie duzo estrogenow rosnie i rozwija się dalej. Ok. 14 dnia cyklu gwaltownie wzrasta stezenie LH i nastepuje owulacja. Wzrost st lutropiny zwieksza aktywnosc hialurnonidazy, która w wyniku depolimeryzacji kw hialuronowego w plynie pecherzykowym, poeoduje wzrost cisnienia osmotycznego tego plynu i w konsekfencji pekniecie pecherzyka Graafa. Stwierdzono, ze wzrost st LH pobudza również kom ziarniste. Produkuja one wtedy czynnik aktywujacy plazminogen, który przeksztalca się w biologiczne czynna plazmine. Enzym ten uczynnia nastepnie kolagenaze, która rozklada kolagen wystepujacym w elementach pecherzyka, blonie bialawej i w zrebie jajnika. Ulatwia to pekniecie pecherzyka Graafa i przedostanie się kom jajowej do strzepkow jajowodu. Faza lutealna - rozpoczyna się po owulacji i polega na powstaniu cialka zoltego, które produkuje progesteron i estrogeny oraz oksytocyne, inhibine i relaksyne. Progesteron przygotowuje endometrium macicy do przyjecia zarodka, a także gruczoly mlekowe do produkcji mleka. Jajowod - pazysty narzad: czesci lejek, banka, ciesn i czesc maciczna. Sciana jajowodu zbud z 3 warstw: 1.Blona sluzowa, 2.miesniowa, 3.surowicza. 1. Bl sluz - wytwarza liczne faldy, totez swiatlo ma nieregularny ksztalt. Nablonek pokrywajacy blone sluzowa jest jednowarstwowy walcowaty. Zbud z kolku rodz komorek: a.)kom migawkowe - maja w czesci szczytowej rzeski, których ruch umozliwia przesuwanie się kom jajowej bądź zarodka wzdluz jajowodu, liczba i wysokosc kom zaleza od st estrogenu, b.)Kom wydzielnicze - sa wysokie walcowate produkuja plyn jajowodowy znajdujacy się w swietle narzadu. Zawiera on glikoproteiny, elementy osocza krwi oraz chlorki i potas. Plyn jajowodowy odzywia kom jajowa lub zarodek oraz tworzy odpowiednie srodowisko dla ruchu plemnikow. c.)Kom klinowate - uwazane sa za forme spoczynkowa kom sekrecyjnych, d.)srodnablonkowe limfocyty - to przewaznie cytotoksyczne limfocyty T i komorki NK. 2.Bl miesniowa - sklada się z dwuch pokladow kom miesniowych gladkich - wewnetrznej okreznej i zewnetrznej podluznej. Skurcze miocytow powoduja przesuwanie się kom jajowej bądź zarodka w kierunku macicy. 3.Bl surowicza - otacza jajowod od zewnatrz. Pokryta jest nablonkiem jednowarstwowym plaskim otrzewnej. Pod nim cienka warstwa tk luznej. Macica - pojedynczy narzad, zbud z dna, trzonu i szyjki. Sciane macicy tworza 3 blony: 1.endometrium (blona sluzowa), 2.myometrium (bl miesniowa), 3.perimetrium (bl surowicza). 1.Endometrium - pokryte jest nabl jednowar walcowatym, z pojedynczymi kom migawkowymi. Miedzy kom wystepuja także limfocyty T i kom NK. Zaglebiajac się w blaszke wlasciwa, nablonek wytwarza gruczoly maciczne. Sa to gruczoly proste, cewkowe, produkujace substancje o charakterze sluzowym, która stwarza odpowiednie srodowisko dla plemnikow wedrujacych przez jame macicy w kirunku jajowodow. Blaszka wlasciwa zbud z tk lacznej zawierajacej duza ilosc wlukien siateczkowatych i kom o ksztalcie gwiazdzistym, unaczyniona ta warstwa przez tetnice spiralne. W blaszce wlasciwej jest warstwa czynnosciowa i podstawna. Podczas krwawienia miesiecznego nablonek i czesc czynnosciowa zluszczaja się. 2.myometrium - najlepiej rozwinieta warstwa macicy, zbud z 3 pokladow duzych kom miesniowych gladkich: warstwy podsluzowej o podluznym ukladzie miesni, warstwy naczyniowej - najgrubszej, skosny lub okrezny ukl wlokien, warst nadnaczyniowej miesnie o ukladzie podluznym. Miocyty rozdzielone sa tk laczna, zawieraja wl kolagenowe, sprezyste i siateczkowe. 3.perimetrium - jest blaszka otrzewnej i oslania macice od zewnatrz. Na jej powierzchni wyst nablonek jednowarstwowy plaski. Szyjka macicy - jest dolna jej czescia, wnikajaca do pochwy. Wewnatrz szyjki znajduje się kanal wyscielony nablonkiem jednowarstwowym walcowatym, przechodzacym w czesci pochwowej w nablonek wielowarstwowy plaski nierogowaciejacy. Nablonek wewnatrzkanalowy wytwarza gruczoly cewkowe, których czynność zalezy od st hormonow jajnika. Tuz przed owulacja gdy st estrogenow jest najwieksze, kom nablonka i gruczolow intensywnie wydzielaja silnie uwodniony sluz. Pochwa - ściana pochwy składa się z trzech warstw - bł śluzowej, miesniowej i przydanki. Błona śluzowa - wysciela swiatlo pochwy zbud z nabl wielowarstwowego plaskiego. Zbud z warstwy podstawnej (zbud z kom zasadochlonnych), warstwy posredniej (zawiera kom z pecherzykowatym jadrem i zasadochlonna cytoplazma), warstwa powierzchowna (stanowi 3 rodzaje kom kom plaskie z kwasochlonna cyt i pyknotycznym jadrem, kom zasadochlonne z jadrem pyknotycznym i kom zasadochlonne z jadrem pecherzykowatym). Pod nablonkiem znajduje się blaszka wlasciwa zbud z tk lacznej luznej. Bł miesniowa - torza kom miesniowe gladkie skupione w dwuch warstwach: wewnetrznej okreznej i zewn podluznej. Przydanka - zewnetrzna warstwa pochwy. Jest to tk laczna luzna z licznymi wloknami sprezystymi, nacz krwionosnymi i licznymi miocytami. Łożysko - jest to narząd który powstal z polaczenia się blony sluzowej macicy i blony plodowej (kosmowki) otaczajacej zarodek. Rozpulchniona blona macicy (doczesna) w fazie sekrecyjnej cyklu jest przygotowana do przyjecia zarodka.

29. Nerwowy i zmysly:

Układ nerwowy- 1. Osrodkowy - składa się z 2 części: mózgowia( mózg, móżdzek, pień mózgu) i rdzenia kręgowego. Istota szara - Mózgowie-istota szara tworzy korę mózgu i korą móżdżku w częsci zew., zbudowana z kom nerwowych złożonych z astrocytów, oligodendrocytów i kom. mikrogleju. W korze mózgu; warstwy: drobinową (splotowatą), ziarnistą zew, piramidalną zew, ziarnistą wew, piramidalna wew z kom ruchowymi Betza, kom wrzecionowatych (różnokształtnych). W korze móżdzku warstwy: 1.drobinowa (splotowata) z 2 pokładami kom: głębokie i powierzchowne- kom koszyczkowe, 2.warstwa zwojowa( kom Purkinjego), 3. warstwa ziarnista- małe i duże kom ziarniste dużych jest mniej.

W rdzeniu kręgowym istota szara w częsci wew , na przekroju poprzecznym ma kształt litery H, posiada kom ruchowe- równolegle do długiej osi rdzenia i kom powrózkowate. Istota biała w mózgu i móżdzku stanowi wew element pokryty istota szarą, a w rdzeniu kręgowym istota biała otacza centaralnie położoną istotę szarą. Istota biała zbudowana z włókien nerwowych z astrocytów, oligodendrocytów i kom. mikrogleju. Włokna są trójakiego rodzaju: projekcyjne, spoidłowe, kojarzeniowe.

Opony mózgowo- rdzeniowe- otacza ośrokowy układ nerwowy; opona twarda - pełni funkcje okostnej czaszki i kręgosłupa, chroni układ ośr. Zbudowana z 2 blaszek włóknistych: wew, i zew, pajęczynówka - funkcja- odzywcza ogranicza jamę podpajęczynówkową, zawiera płyn mózgowo- rdzeniowy, zbudowana z włókien kolagenowych, sprężystych i siateczkowe oraz fibroblasty, 2 warstwy zew i wew, w zew- ziarnistości pajęczynówki opona mięka- za metabolizm leży bezpośrednio na mózgowiu i rdzeniu, pośredniczy w wymianie substancji między płynem m-r i tk, nerwową, 2 warstwy zew- lużne utkanie włókniste wew zbite. Bariera krew- mózg przedostawanie się subst z naczyń włosowatych do przestrzeni międzykom mózgu, barierę tworza kom śródbłonka naczyń włosowatych, pomocniczą role pelnią wypustki astrocytów, nieprzepuszczalne przez bariere są zw wielkocząsteczkowe a także małocząst, np. aminy katecholowe.

Płyn mózgowo- rdzeniowy wodnista ciecz, w porównaniu z osoczem zawiera jedynie ślady białka, różni się także steżeniem jonów; limfocyty, produkowany przez splot naczyniówkowy, jest wchłaniany przez ziarnistości pajęczynówki do układu żylnego; rola amortyzator wstrząsów i urazów mechanicznych w ośr. Ukl. 2. Obwodowy -zwoje, nerwy, receptory. Zwoje nerwowe- skupiska kom nerwowych leżących poza ośr, ukl, kom satelitarne. Do zwojów przewodzone są impulsy czuciowe -stąd „zwoje czuciowe”. Cechą charakt, jest występowanie kom, nerwowych psudojednobiegunowych. Pozornie jedna wypustka takiej kom jest w rzeczywistości połączeniem 2 oddzielnych wypustek, które tworzą 2 gałązki: obwodową- kończy się w receptorze czuciowym i dośrodkową- wchodzi do centralnego U. N. Kom pseudojednobiegunowe leżą w obwodowej czesci zwoju. Kom maja podwójną torebkę, cze wew bud - kom satelitarne, zew zbuz z włokien srebrochłonnych i kolagenowych. Zwoje posiadają także włókna rdzenne i bezrdzenne. Ponadto wystepuja zwoje autonomiczne. Nerwy- równolegle wł nerwowe ułożone w pęczki otoczone tk łączną właściwą włóknistą; funkcja- przewodzenie bodzców za pomocą włókien eferentnych z oś.u.n. do np. mięsni. Za bodzce czuciowe z obwodu do oś.u.n. -wł aferentne. W pęczku wł rdzenne i bezrdzenne nanerwie- osłonka nerwu, wł kolagenowe i spręż, fibroblasty. Onerwie- otacza od zew pęczek nerwowy śródnerwie- wł. kolagenowe Zakończenia nerwowe ( Receptory) - odbierają bodżce; recep, czucia pow- przewodzą bodżce czuciowe i proprioceptywne - odpowiadaja za napiecie w układzie ruchu. Narządy zmysłu -OKO- zew- twardówka, rogówka, Srodkowa- naczyniówka, cialko rzęskowe, tęczówka, wew- siatkówka. W gałce ocznej są 3 komory I- przednia- między rogowką a tęczówką II- Tylna- tęczówka a soczewką i ciałkiem szklistym i kom szklista- wypełnina przez ciałko szkliste. Błona zew: Twardówka-włókna kolagenowe, sprężyste, fibroblasty i kom barwnikowe, Mikroskopowo wyróżnia się: blaszkę nadtwardówkową, istotę właściwą i blaszkę brunatną. Rogówka- nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, blaszka graniczna przednia, zrąb rogówki, blaszka graniczna tylna, śródbłonek rogówki Błona Srodkowa- Naczyniówka- blaszka nadnaczyniówkowa, blaszka naczyniowa, b naczyń włosowatych, b podstawna Ciałko rzęskowe- między naczyniówką a tęczówką, obrączka rzęskowa, wieniec rzęskowy, mięśnie rzęskowe z wł południkowymi, promienistymi i okrężnymi, kanał Schlemma- z kom przedniej ciecz wodnista do żył. Tęczówka- nabłonek przedni, warstwa graniczna zew, zrąb, warstwa barwnikowa. Błona wew -Siatkówka- pręciki- wrazliwe na natężenie światła i umożliwia widzenie o zmierzchu, czopki- w centrum siatkówki, widzenie barwne niebieski zielony czerwony i widzenie w świetle dziennym; W czesci wzrokowej siatkowki wyroznia się 10 warst: warstwa barwnikowa, w pręcików i czopków, błona graniczna glejowa zew, w ziarnista zew, w splotowa zew, w ziarnista wew, w splotowa wew, w kom zwojowych, w wł nerwowych, błona graniczna glejowa wew. Ośrodki optyczne- Soczewa-przezroczysta obustronnie wypukla struktura lezaca za zrenica. Otoczona jest bezkomorkowa blona zwana torebka soczewki- otoczona nabłonkiem soczewki. Głownym skladnikiem soczewki sa włokna soczewki. Ciałko szkliste - galaretowata przejrzysta substancja. W ciele szklistym wyst nieliczne kom zwane Hialocytami oraz makrofagi. W przedniej czesci znajduje się dół ciala szklistego. Ucho zew.-małżowina i przewód słuchowy, Srodkowe- błona bębenkowa (oddziela u zew od śr), kosteczki słuchowe, jama bębenkowa, trąbki Eustachiusza- (łączy u śr. Z gardłem) Uch wew- Błędnik kostny-przedsionek- wiedzie do niego okienko przedsionka, zamknięte podstawa strzemiaczka Slimak-skręcony kanał kostny wykonujący 2,5 obrotu, wyróżniamy 3 częsci: schody przedsionka, przewód ślimaka, schody bębenka Błędnik Błoniasty- wypełniony śródchłonką, sklada się z: woreczek, łagiewka, przewód półkolisty, przewód ślimaka; część pozasłuchowa błędnika- tworzy woreczek, łagiewka, przewody pół błoniaste, nabłonek jednowarstwowy sześcienny, są w nich kom nabłonka zmysłowego w obrebie plamek statycznych i grzebieni bańkowych- odbierają one wrażenia związane z równowagą i pozycją ciał (plamki) oraz wrażenia ruchu i przyspieszenia (grzebienie) część słuchowa błędnika- przewód ślimaka z narządem Cortiego- kom zmysłowe (rzęsate we i zew) i podporowe. Kom rzęsate mają zdolność transformacji mechanicznych drgań blaszki podstawowej w impuls nerwowy przewodzony do kom zwoju spiralnego i dalej przez nerw słuchowy do mózgu.

30. Spermatogeneza - obejmuje dwa procesy: spermatocytogeneze (redukcje liczby chromosomow o polowe) i spermiogeneze (spermatyda przeksztalca się w komorke o specyficznym ksztalcie - plemniki). Wyrozniamy nast. Postacie kom cyklu spermatogenicznego: spermatogonie, spermatocyty I rz, spermatocyty II rz, spermatydy, plemniki. Spermatogonie - maja duze jadro, bogate w chromatyne. Wyrozniamy spermatogonie Ai B. Spermatogonie A dziela się na Ad dark ciemne i Ap pale jasne. Ad stanowia rezerwe, a Ap dziela się kilkakrotnie, mitotycznie, tworza spermatogonei B. Spermatogonie B przeduwaja się ku swiatlu kanalika, wzrastaja i tworza spermatocyt I rz. Spermatocyty I rz - przystepuja do podzialu mejotycznego. Mejoza sklada się z dwuch podzialow. Po pierwszym podziale redukcyjnym powstaja dwa spermatocyty II rz. Kom te szybko przystepuja do drugiego podzialu mejozy (podzial wyrownawczy) z czego powstaja ostatecznie 4 spermatydy (haploidalny gar hrom). Spermiogeneza przeksztalcenie spermatydy w plemniki sklada się z 4 faz: 1.stadium Golgiego, 2.st. czapeczki, 3.st. akrosomalne, 4. st dojrzewania. Budowa plemnika - głowka, szyjka, wstawka, witka. Glowka - zawiera jadro w formie chroamtyny jadrowej. Posiada czapeczke akrosomalna. Sklada się ona z dwuch blon akrosomalnych - zewnetrznej, lezacej blisko bl komorkowej, i wewnetrznej. W zewnetrznej blonie znajduje się galaktozylotransferaza, a w blonie wewnetrznej akrozyna, fosfataza kwasna, hialuronidaza. Ogon (witka) sklada się z 4 czesci: szyjki, wstawki, odc glownego witki i odc koncowego witki. Szyjka zbud jest z dwuch centrioli oraz 9 segmentowanych kolumn przechodzacych, w dalszym odc, w 9 grubych wlokien wstwki i witki. Wstawka jest od zawartym miedyz szyjka a pierscieneim dalszym. Wstawka zawiera lezace w srodku wlokno osiowe, które sklada się z 9 par mikrotubuli ulozonych obwodowo i jednej pary centralnie. Odc glowny witki zawarty jest pomiedzy pierscieniem dalszym a odc koncowym. Sklada się z wlokna osiowego, wlokien grubych na zewnatrz których znajduje się przejrzysta oslonka wloknista. Odc koncowy zawiera odc koncowe podwojnych mikrotubul otoczonych blona kom witki. W akrosomie wyst spolimeryzowana aktyna oraz wimentyna, a w witce miocyna i tubulina. Glowka plemnika zawiera informacje genetyczna, wstawka stanowi centrum energetyczne dzieki mitochondriom. Plemniki sa efektem holokrynowego wydzielania kanalikow kretych jadra. Reg hormonalna sermatogenezy - zalezy od folitropiny FSH, lutropiny Lh i testosteronu. Odpowiednie stezenie testosteronu jest niezbedne do rozwoju zdolnego do zaplodnienia plemnika. Kom Leydiga (srodmiaższowe) uwalniaja testosteron do plynu srodmiazszowego, a stamtad hormon przechodzi do kanalikow kretych i bezposrednio oddzialuje na nblonek plemnikotworczy. Ponadto kom Sertolego (podporkowe) wydzielaja specyficzny czynnik bialkowy ABP, który wplywa na utrzymaie duzego st androgenow w nablonku kanalika. Lh - stymuluje rozwoj kom Leydiga i wydzielanie testosteronu. Wyciecie przysadki u plodnego mezczyzny prowadzi do calkowitego zaniku kom Liediga i do zaprzestania wydzielania testosteronu. FSH przyspiesza transkrypcje DNA w nablonku nasiennym oraz stymuluje wydzielanie przez kom Sertolego specyficznego czynnika bialkowego ABP. Wydzielanie FSH i LH uzaleznione jest od podwzgorzowych czynnikow uwalniajacych dla tych hormonow. Kom Sertolego wydzielaja inhibine. Wplywa ona hamujaca na czynnik uwalniajacy z podwzgorza. Oogeneza - gonocyty wnikajac do gonady decyduja o jaj przeksztalceniu sie w jajnik powstaja oogonie które wchodzą w I podział mejotyczny, zostaje on zablokowany w stadium diplotenu I profazy i tak kom. Pozostaje do czasu 1 owulacji. Jako oocyt I turz przed każdą owulacją podział przebiega dalej i zostaje zatrzymany w stadium metafazy II mejozy jako oocyt II rzedu podzial kontynuuje w przypadku zapłodnienia. Oocyt II rzedu wchodzi w skład pęcherzyka Graafa W pęcherzyku wyróżniamy warstwy: osłonka przejrzysta, wieniec promienisty, warstwa ziarnista, torebka pęcherzyka. Cykl plciowy zenski - pozostajace pod kontrola kory mozgowej podwgorze wydziela czynnik uwalniajacy gonadoliberyne (FSH/Lh-RH). Reguluje on wydzielanie hormonow gonadotropowych przez kom czesci gruczolowej przysadki. Hormony gonadotropowe wplywaja na dojrzewanie pecherzykow jajnikowych, owolacje, rozwoj cialka zoltego oraz wydzielanie estrogenow i progesteronu. Z kolei te ostatnie hormony steruja cyklem przemian w blonie sluzowej macicy. FSH - folitropina, wplywa na wzrost i dojrzewanie pecherzykow jajnikowych, oraz na wydzielanie estrogenow przez kom warstwy wewnetrznej torebki pecherzyka Graffa. LH - lutropina, wplywa na dojrzewanie pecherzykow, doprowadza do pekniecia dojrzalego pecherzyka i uwolnienia oocytu, jest odpowiedzialny za transformacje - przeksztalcenie komorek ziarnistych w kom luteinowe, komorek wewnetrznych torebki w komorki paraluteinowe ciałka żółtego oraz pobudza do wydzielania progesteronu i estrognow. LTH - prolaktyna wyzwala i podtrzymuje proces laktacji. W cyklu rozrodczym można wyroznia się dwa cykle nakladajace się w tym samym czasie: 1.jajnikowy (odbywa się w jajniku) i miesiaczkowy zachodzacy w scislej zaleznosci od zmian w jajniku, w czasie którego przemianom podlega glownie czesc czynnosciowa blony sluzowej macicy. Cykl jajnikowy - st pecherzykowe (1-14 dzien), jajeczkowanie (owolacja 14 dzien), st lutealne (14-28 dzien). Na cykl jajnikowy skladaja się procesy morfologiczne i czynnosciowe zwiazane z dojrzewaniem pecherzykow jajnikowych, uwolnieniem kom jajowej oraz powstawaniem cialka zółtego. FSH pobudza do roznicowania kilka pecherzykow jajnikowych, ale zwykle tylko jeden dojrzewa. Pecherzyki pierwotne przeksztalcaja się w pecherzyki wzrastajace, dojrzewajace i dojrzale. Zmiany jakie zachodza w pecherzykach dotycza wzrostu i roznicowania się oocytu, rozrostu i przerostu warstwy kom ziarnistych, utworzenia oslonki przejrzystej oraz utworzenia dwuwarstwowej torebki pecherzyka. Wewnatrz pecherzyka tworzy się jamka wypelniona plynem pecherzykowym. Czas trwania tego okresu cyklu wynosi ok. 14 dni. Pod koniec fazy pecherzykowej, 14 dnia, w wyniku zlozonego wspoldzialania 3 chormonow (FSH, LH, estrogeny) dochodzi do owulacji. Na poczatku fazy pecherzykowej wydzielanei niewielkiej ilosci estrogenow powoduje uwolnienie FSH. FSH pobudza z kolei wydzielanie estrogenow, tak ze st FSH i estrogenow, stale się swiekszaja. Duze st estrogenow na zasadzie ujemnego sprzezenia hamuje wydzielanie FSH. Kiedy wiec st estrogenow osiaga najwyzsza wartosc, w srodku cyklu, wydzielanie LH jest wieksze niż FSH. W ten sposób LH bezposrednio wyzwala owulacje. Dojrzaly pecherzyk przesuwa się ku obwodowi jajnika, jego torebka zrasta się z blna bialawa i wytwarza się tzw znamie pecherzyka. W tym miejscu nastepuje wydalanie kom jajowej do jamy otrzewnej. Kom jajowa, oocyt II rz, oposzcza pecherzyk Graafa otoczona oslonka przezroczysta, jedna lub kilkoma warstwami kom ziarnistych tworzacych wieniec promienisty. Z jamy otrzewnej komorka jajowa poprzez aktywnei dzialajace strzepki jajowodu dostaje się do jamy jajowowdu. Tuz po owulacji oocyt I rzedu dzieli się na oocyt II rzedu i pierwsze cialko kierunkowe. Oocyt II rz przystepuje do II podzialu mejozy i zatrzymuje się w stadium metafazy II. Podzial ten jest kontynulowany tylko wtedy gdy nastapi zaplodnienie. Po jajeczkowaniu torebka pecherzykowa i warstwa ziarnista zapadaja się, falduja i pod wplywem LH powstaje gruczol - cialko zolte. Okres powstawania, roznicoania się i wydzielania cialka zoltego, od 14 do 28 dnia, to stadium cialka zoltego - stadium lutealne. Kom ziarniste przeksztalcaja się i rozrastaja w wieloboczne kom luteinowe, zawierajace żółty barwnik, a kom warstwy wewnetrznej torebki pecherzyka w kom paraluteinowe. Kom luteinowe wydzielaja progesteron oraz relaksynę, natomiast kom paraluteinowe - estrogeny. Dalsze roznicowanie się cialka zoltego uzaleznione jest od losow kom jajowej. Jeżeli kom jajowa nie zostaje zaplodniona, cialko zolte po 10-12 dniach zaczyna zanikac i przeksztalca się w cialko zolte miesiaczkowe, a nastepnie w bliznowata strukture resztkowa - cialko bialawe. Jeżeli natomiast dochodzi do zaplodnienia, cialko zółte rozrasta się i tworzy cialko zolte ciazowe. Wydzielana przez trofoblast gonadotropina łożyskowa zapobiega deegneracji ciałka żółtego. Ciałko żółte ciążowe, w koncu trzeciego miesiaca ciazy, jest duzym gruczolem. Do konca 4 miesiaca ciazy cialko zolte wydziela progesteron i po tym okresie stopniowo zanika. Funkcje hormonalna ciałka zółtego przejmuje łożysko. Usuniecie cialka zółtego przed 4 miesiacem z reguly konczy się poronieniem. W jajniku wysepuje dosc duza liczba cialek jajnikowych, które przystapily do cyklu dojrzewania, ale z niewiadomych przyczyn zahamowanie zostaly w dalszym swym rozwoju, zaczęły uwsteczniac się i ostatecznie utworzyly cialka zanikowe.

31. Cykl miesiaczkowy - st miesiaczkowe (1-5), st wzrostu (5-14), st wydzielania (14-27), st niedokrwienia (27-28). - c.m. to zmiany zachodzace w czesci czynnosciowej trzonu macicy pod wplywem hormonow jajnikowych - estrogenow i progesteronu. Przecietny czas trwania cyklu wynosi 28 dni. Faza miesiaczki - zluszczenia, 1-5 dnia cyklu, charakteryzuje się zluszczaniem warstwy czynnosciowej bl sluzowej trzonu macicy, która wraz z niekrzepnaca krwia tetnicza i zylna, w ilosci 35 - 70 ml, dostaje się do jamy macicy, a nastepnie wydalona zostaje na zewnatrz. Wystapienie fazy miesiaczkowej zalezy od wielu czynnikow, takich jak: 1.st hormonow przysadkowych i jajnikowych, reaktywnosci endometrium na bodzce hormonalne, aktywnosci autonomicznego uklaadu nerwowego, zmian naczyniowych. Bezposrednia przyczyna wyzwalajaca zluszczanie się bl sluzowej jest nagly rozkurcz tetnic spiralnych. Wypelnione krwia naczynia pekaja, tworza się liczne drobne wylewy w blonei sluzowej, która podlega zmianom martwiczym. Faza wzrostu lub faza pecherzykowa 6-14 dzien, naklada się w czasie na stadium wzrostu i dojrzewania pecherzyka jajnikowego. Pod wplywem estrogenow nastepuje odnowa zluszczonej blony sluzowej. Z dna gruczolow macicznych wywedrowuja kom, które pokrywaja powierzchnei blony sluzowej. Zwieksza się liczba i dl gruczolow, przybywa naczyn krwionosnych i limfatycznych. Tetnice spiralne wydluzaja się, ale nie osiagaja powierzchni. Zwiekszaja się liczba komorek i wl tk lacznej. W koncu tej fazy wystepuje owulacja. Faza wydzielnicza 16-28 dzien, przebiega w tym czasie co stadium lutealne. Pod wplywem progesteronu blona sluzowa macicy ulega dalszemu pogrubieniu. Gruczoly powiekszaja się, skrecaja spiralnie, a nablonek gruczolowy wydziela substancje bogata w glikogen. Duzo glikogenu jest w samych komorkach wydzielajacych nablonka gruczolowego oraz w nablonku powierzchniowym bl sluzowej trzonu macicy. Tetnice spiralne powiekszaja się, skrecaja i docieraja do warstwy zbitej. Naczynia wlosowate wydzielaja plyn surowiczy, który gromadzi się pomiedzy kom tk lacznej, przyczyniajac się do znacznego rozpulchnienia bl sluzowej. Wśród komorek zrebu bl sluzowej pojawiaja się kom tuczne, leukocyty i limfocyty. Fibroblasty przeksztalcaja się w kuliste komorki wypelnione ziarnistosciami glikogenu i tluszczu. Tak przeksztalcone fibroblasty nazywa się kom doczesnowymi, a caly proces przemian blony sluzowej macicy reakcja doczesnowa. Reakcje doczesnowa można porownac do reakcji zapalnej. W kom doczesnowych jest duzo lizosomow oraz wysoka aktywnosc fosfatazy kwasnej i beta-glukuronidazy. Wlasciwa transformacja doczesnowa wystepuje dopiero wtedy, kiedy dochodzi do zaplodnienia i zagniezdzenia, co ma miejscu ok. 20 dnia. Dlatego w cyklu bez zaplodnienia przemiany w blonie sl nazywane sa reakcja paradoczesnowa. Pod koniec fazy wydzielniczej, w wyniku zmniejszenia się stezenia estrogenow i progesteronu, nastepuje obkurczanie sciany tetnic spiralnych, co powoduje niedokrwienie warstwy czynnosciowej endometrium, Ten jedno lub dwudniowy okres niedokrwienia nazywa się faza niedokrwienia i przypada na 27-28 dzien cyklu. Nagly rozkurcz tetnic spiralnych zapoczatkowuje faze miesiaczki. Po ciazy cykle jajnikowy i miesiaczkowy, jeżeli kobieta nie karmi piersia, powracaja do swej normy po 6-10 tygodniach. Karmienie piersia możliwe jest przy prawidlowym wydzielaniu LTH, a hormon ten dziala hamujaca na owulacje.

32. Zapłodnienie - polaczenie się kom plciowej zenskiej - oocytu II rzedu i kom plciowej meskiej - plemnika nazywa się zaplodnieniem. Poprzedzone jest ono zaplemnieniem, w czasie którego dochodzi do zblizenai gamet. Zaplemnienie - 200-300 mln plemnikow zawartych w ejakulacie, zlozonych zostaje w sklepieniu pochwy. Plemniki przenikaja przez oslonki jajowe i wnikaja do niej. U czlowieka monospermia czyli ze jeden plemnik wnika do kom jajowe. W polaczeniu kom jaj z plemikiem pomaga wiele czynnikow. Niskie pH pochwy sprzyja ruchom wlasnym plemnikow i z tego względu przechodza one szybko do kanalu szyjki macicy. Plemniki pokonuja kanal szyjki macicy dzieki ruchom wlasnym witki, natomiast wedrowka przez jame macicy i jajowody odbywa się dzieki skurczom miesni gladkich tych narzadow. W czasie orgazmu kom plata tylnego przysadki wydzielaja oksytocyne która wzmaga zcynnosc skurczowa macicy. Stymulujaco na blone miesniowa macicy i jajowodow wplywaja także prostaglandyny znajdujace się w nasieniu. Zaplodnienie - zlozony proces, rozpoczyna się w momecie zblizenia plemnika do kom jajowej, a konczy się polaczeniem kom i wymieszaniem mat genetycznego matki i ojca. Do zaplodnienia dochodzi w ciagu 24 godzin od owulacji. Naczesciej w bance jajowodu. Na krotko przed owulacja konczy się pierwszy podzial dojrzewania oocyta I rz i utworzone zostaje w jajniku pierwsze cialko kierunkowe. Kom jajowa uwolniona z jajnika jest oocytem II rz zachamowanym w metafazie II podzialu mejozy. Jest otoczona oslonka przejrzysta i kom warstwy ziarnistej tworzacymi wieniec promienisty. W tej fazie kom jajowa zostaje wychwycona przez strzepki jajowodu i wciagnieta do swiatla jajowodu. Zaplodnienie sklada się z astepujacych procesow: 1.kapacytacja, 2.przenikanie plemnika przez kom wienca promienistego, 3.przyleganie plemnikow do oslony przejrzystej oraz ich penetracja przez osłonę, 4.fuzja plemnika z kom jajowo, 5.podjecie drugiego podzialu dojrzewania przez zahamowany w metafazie oocyt II rzedu, 6.reakcja korowa, 7.reakcja oslony przejrzystej, 8.blok przeciwko polisprmii, 9. tworzenie się przedjadrza zenskiego i meskiego, 10.kondensacja chromosomow z przedjadzy oraz powstanie zygoty. Po kapacytacji plemniki sa zdolne do przenikniecia przez kilka pokladow kom ziarnistych tworzacych wieniec promienisty i zblizaja się do oslony przejrzystej. Przenikanie umozliwia hialuronidaza plemnikow rozkladajaca kw hialuronowy wystepujacy w substancji miedzykomorkowej wienca promienistego. Zblizenie się nastepnie plemnikow do oslonki przejrzystej wyzwala reakcje akrosomalna. Polega na polaczeniu się bl kom glowki plemnika z zewn blona akrosomu z wytworzeniem licznych pecherzykow. Proces ten zachodzi przy wspoludziale jonow Ca+2, które także aktywizuja enzymy akrosomalne. W utworzonych pecherzykach znajduja się hialuronidaza, fosfataza kwasna i neuramidaza. W oslonce przejrzystej tworzy się zaglebienie zwane kanalem zaplodnienia, przez które przechodzi plemnik. Zarówno kapacytacja jak i reakjca akrosomalna mosza nastapic przed zblizeniem się plemnika do kom jajowej. Do przestrzeni zawartej miedzy oslona przejrzysta a oocytem (przestrzeni okolozoltkowej) wnika jeden lub wiecej plemnikow. W miejscu najwiekszego zblizenia glowki plemnika do blony komorkowej oocytu tworzy się wypuklosc, którą nazywamy wzgorkiem przyjecia. W trakcie fuzji blon dochodzi do pobudzenia oocytu (aktywacji), co przejawia się podjeciem II podzialu dojrzewania, uruchomieniem procesow metabolicznych oraz zapoczatkowaniem reakcji korowej. Z chwila wnikniecia pierwszego plemnika do kom jajowej jej oolema staje się nieprzepuszczalna dla kolejnych plemnikow - blok przeciwko polispermi. W efekcie zaplodnienia dwa haploidalne komplety chromatyny przystepuja do tworzenia przedjadrzy. Komorke która posiada przedjadrze zenskie i meskie to ootyda. Na wskutek zaplodnienia dochodzi do: 1.odtworzenia diploidalnej liczby chromosomow, 2.okreslenia plci przez chromosom X lub Y gamety meskiej, 3. zapoczatkowania serii podzialow komorkowych, które nazyamy bruzdkowaniem. 33.Bruzdkowanie - okres rozwoju zarodkowego po zaplodnieniu. Jest to wielokrotny podzial mitotyczny zygoty, a kom które w wyniku jego powstaja to blastomery. Szczelina miedzy nimi to bruzda podzialowa. W czasie bruzdkowanai zarodek nie rosnie bo faza G1 zredukowana jest do minimum, powstajace blastomery sa mniejsze. Średnica zarodka w okresie bruzdkowanai wynosi ok. 150 um. Bruzdkowanie odbywa się wedlug okerslonych zasad. U czlowieka jaja oligolecytalne bruzdkowanie calkowite. Podzial zygoty na dwa pierwsze blastomery zachodzi po ok. 30 h od zaplodnienia, a bruzda podzialowa przebiega poludnikowo. Po 40-50 h zarodek ludzki osaga stadium 4 blastomerow, po 60 h - 7-8, a po 3-4 dniach 12-16 blastomerow. Takie jajo plodowe zlozone z 12-16 blastomerow otoczone oslona przejrzysta to morula. Na poczatku bruzdkowanai blastomery sa polaczone przez sily przyciagania jonowego. Na ich powierzchni wystepuja mikrokosmki. Miedzy 4 a 5 dniem czesc blastomerow polozonych obwodowo na mikrokosmki tylko na biegunie zewn komorki. Blastomery zaczynaja laczyc się scisle przez desmosomy - proces kompaksji (wiaze się z podzialem blastomerow na kom wezla zarodkwoego i kom trofoblastu). W stadium moruli zarodek przechodzi z jajowodu do jamy macicy. W czasie bruzdkowania zaplodniona kom jajowa przesuwa się do ujscia macicznego jajowodu dzieki ruchom miesniowki jajowodu. Duza role w transporcie zaplodnionej kom odgrywa esrogen i progesteron. Zaplodniona kom jajowa kozysta z wlasnych zapasow subst odzywczych i z substancji zawartych w wydzielinei jajowodu. Ok. 3-4 dnia nastepuje przejscie moruli z jajowodu do macicy. Dalej rozpoczyna się proces kawitacji, czyli powstawanai jamy blastocysty wypelnionej plynem. Zanika oslonka przejrzysta, jej rola to ochrona moruli przed urazami mechanicznymi, przed sfagocytowaniem lub zakazeniem. Oslonka jest odporna na zamrazanie i odmrazanie. Sa w niej interferon, lizozym oraz inne czynniki, które sa wydzielane przez kom jajowa. Blastocysta - sklada się ze skupionych na jednym biegunie kom, które tworza wezel zarodkowy lub embrioblast, z którego powstanei wlasciwy zarodek, oraz ulozonych na obwodzie blastocysty, splaszczonych kom stanowiacych trofoblast. Trofoblast lub trofoektoderma w przyszlosci przeksztalca się w kosmowke, a nastepnie w lozysko. Jama blastocysty nazywa się blastocele. Biegun na którym znajduje się embrioblast, nazywa się biegunem zarodkowym, biegun przeciwlegly to biegun wegetatywny. Blastocysta wystepuje w dwuch formach: blastocysta wczesna - posiada jeszcze oslonke, blastocysta pozna brak oslonki. Implantacja - zaplodniona kom jajowa zawiera malo wlasnych substancji odzywczych (energetyczncyh), stad prawidlowe zagniezdzenie jest niezbedne do kontynuowania rozwoju. Implantacja zazcyna się od mometu gdy pozbawiona oslonki przejrzystej blastocysta zblizy się do endometrium i kom trofoblastyczne swymi mikrokosmkami polacza się z mikrokosmkami kom nablonka cylindrycznego bl sluzowej macicy. Blastocysta zagniezdza się biegunem zarodkowym w blone sluzowa. Prawidlowym miejscem implantacji jest gorna tylna sciana trzonu macicy. W przebiegu zagniezdzenia wyroznia się 4 fazy: przylegania, przenikniecia, rozprzestrzeniania, zatrzymania. W czasie implantacji bl sluzowa macicy znajduje się w stadium wydzielniczym cyklu miesiaczkowego 21 dzien cyklu, jest przekrwiona, gruczoly sa w stadium intensywnego wydzielanai sluzu i glikogenu. Pod wplywem progesteronu, estrogenow, jak i samej stymulacji wywolanej zagniezdzajaca się blastocysta (blastocysta wydziela histamine i prostaglandyny), blona sluzowa macicy przeksztalca się w blone doczesnowa. Pod wplywem proteolitycznego dzialania enzymow trofoblastu, zniszczony zostaje nablonek pokrywajacy blone sluzowa macicy i blastocysta wnika wglab warstwy zbitej. Nastepuje to w koncu pierwszego tygodnia ciazy. Dzieki inwazyjnym i trawiennym wlasciwoscia trofoblastu zarodek otrzymuje produkty odzywcze z endometrium. W tym okresie trofoblast ma dwie warstwy: wewnetrzna czyli kom cytotrofoblastu oraz zewnetrzna warstwe czyli kom syncytiotrofoblastu. W warstwie zewnetrznej nastapil zanik blon komorkowych W miejscu zagniezdzenia rozwoj syncytiotrofoblastu jest bardzo intensywny, a zagneizdzenie rozprzestrzenia się (etap trzeci). Inwazyjnosc trofoblastu jest kontrolowana przez endometrium. Ok. 11-12 dnia blastocysta jest calkowicie zatopiona w warstwie zbitej endometrium, a w miejscu jej wnikniecia znajduje się skrzep krwi. W tym okresie u niektórych kobiet pojawia się krwawienie - krwawienie implantacyjne. Może ono mylnie sugerowac krwawienie miesiaczkowe. Dzieki wlasciwosciom inwazyjnym zaplodniona kom jajowa może zagniezdzic się w roznych miejscach ukl rozrodczego, a także poza nim. W drugim tygodniu rozwoju zarodkowego blastocysta jest zagniezdzona w bl sluzowej macicy, a jej czesci skladowe, wezel zarodkowy oraz trofoblast, ulega dalszemu zroznicowaniu. Ze skupienia jednorodnych komorek wezla zarodkowego wyodrebniaja się komorki tworzace dwa pierwsze listki zarodkowe - edoderme i ektoderme, a roznicowanie się oraz inwazja komorek trofoblastu doprowadza do wytworzenia pierwszych struktur przyszlego lozyska i poczatkow krazenia lozyskowo-macicznego. W 8 dniu rozwoju wezel zarodkowy przeksztalca się w tarczke zarodkowa, wowczas roznicuje się na dwie wyrazne warstwy kom, które utworza: wewnetrzny listek zarodkowy - endoderme, zewnetrzny listek zarodkowy - ektoderme. Na poczatku tarczka zarodkowa ma strukture dwuwarstwowa, a pozniej trojwarstwowa w momecie kiedy pojawia się mezoderma wewnatrzzarodkowa. Kiedy wytworzy się ekto i endoderma, miedzy kom cytotrofoblastu i kom epiblastu powstaja kom amnioblasty. Kom te szybko się namnazaja a miedzy nimi tworzy się mala jamka, która powieksza się tworzac szczeline owodni. W 9-10 dn na biegunei zarodkowym w warstwie cytotrofoblastu obserwuej się duzo podzialow kom z niedokonczona telofaza, w wyniku czego powstaje zlana warstwa trofoblastu, zwana zespolnia, syncytiotrofoblastem lub skorupa trofoblastyczna. Na przeciwleglym biegunie - wegetatywnym z cytotrofoblastu wywedrowuja splaszczone kom mezodermalne, które utworza blone pozazarodkowej jamy ciala. Kom tej blony w gornym biegunei lacza się z brzegami listka endodermalnego, tworzac zamknieta calosc - pierwotny pecherzyk zoltkowy. Pecherzyk ten pierwotnie otoczony jest zageszczonymi kom mezodermy pozazarodkowej, które nosza nazwe blony Heusera. W koncu 2 tyg rozwoju na biegunie zarodkowym, w wyniku wnikniecia kom cytotrofoblastu do bezeczek zespolni, powstaja kosmki pierwotne. Kom endodermalne zaczynaja proliferowac i wyscielaja od wewnatrz blone Heusera. W ten sposób dotychczas jednowarstwowy pecherzyk żółtkowy pierwotny zbudowany jest z dwuch warstw i przeksztalca się stopniowo w pecherzyk zoltkowy wtorny. Mezoderma pozazarodkowa wyscielajaca cytotrofoblast przeksztalca się w plytke kosmowkowa. W tym okresie tarczka zarodkowa otoczona jest od gory jama owodni a od dolu pecherzykiem zoltkowym wtornym. Jest on wyslany od wewnatrz endoderma, a na zewnatrz mezoderma pozazarodkowa. 3 tydz - pojawia się smuga pierwotna, wezel pierwotny (wezel Hansena) i przedluzenie glowowe - trzy struktury, które znamionuja proces gastrulacji i wiaza się z powstaniem 3 listka zarodkowego - mezodermy. W 15 dn z epiblastu wywedrowuja kom, które przyjmuja ksztalt kulisty bądź nieregularny i ukladaja się w okolicy ogonowej tarczki zarodkowej. Na tarczce zarodkowej tworza one uniesienie zwane smuga pierwotna. Szybko namnazajace się kom mezodermalne, wywedrowuja ze smugi pierwotej do tylu, na boki i w kierunku doglowowym. Wciskajac się miedzy epiblast (ektoderme) i hipoblast (endoderme) tworza mezoderme wewnatrzzarodkowa - trzeci listek zarodkowy. Od smugi pierwotnej w kierunku glowowym tworzy się skupienie kom mezodermalnych, zwane wezlem pierwotnym lub wezlem Hensena. W wezle Hansena w wyniku wpuklania się kom, powstaje dolek pierwotny. W 16-17 dn miedyz wezlem Hansena a plytka przedstrunowa rozciaga się przedluzenie glowowe, a pod nim wyrostek struny grzbietowej. W jego srodku znajduje się waski kanal bedacy przedluzeniem dolka pierwotnego. Wyrostek struny grzbietowej tworzy mezoderme osiowa. Wedrujace ze smugi pierwotnej kom mezodermalne docieraja do brzegow bocznych tarczki zarodkowej, gdzie lacza się z mezoderma pozazarodkowa pecherzyka zoltkowego i owodni. W polowie 3 tyg mezoderma wewnatrzzarodkowa rozdziela ektoderme i endoderme tarczki zarodkowej z wyjątkiem okolic glowowej, gdzie scisle polaczenie ektodermy i endodermy tworzy blone ustno-gardlowa oraz okolicy ogonowej tarczki, gdzie tuz za smuga pierwotna tworzy się również dwublaszkowa blona ektodermalno-endodermalna, zwana blona stekowa z której powstaja: blona moczowo-plciowa i bl odbytowa. Rozrastajaca się mezoderma otacza blone ustno-gardlowa i bl stekowa. W okolicy ogonowej mezoderma wewnatrzzarodkwoa laczy się z mezoderma szypuly brzusznej. W wytworzeniu blony stekowej bierze udzial sciana pecherza zoltkowego. W 16 tyg pojawia się zachylek scianny pecherzyka zoltkowego skierowany do szypuly brzusznej. Jest to zachylek omoczniowo-jelitowy lub omocznia. Struna grzbietowa - powstaje z wyrostka struny grzbietowej. W 18 dniu wyrostek struny grzbietowej laczy się z polozona nizej ektoderma, tworzac pasmo na sklepieniu pecherzyka zółtkowego, od wezla pierwotnego do plytki przedstrunowej. Wyrostek struny grzbietowej zawiera kanal bedacy przedluzeniem dolka pierwotnego znajdujacego się w węzle pierwotnym. Ponieważ warstwa kom endodermalnych najpierw w kilku miejscach a potem na calej dl zanika, pozostaje jedynie gorna (grzbietowa) czesc kanalu. W ten sposób wytworzylo się polaczenie, poprzez dolek pierwotny w wezle Hensena, pomiedzy pecherzykiem zoltkowym a jama owodni. Nazywa się je kanalem nerwowo-jelitowym. Ok. 20 dnia wyrostek struny grzbietowej przeksztalca się w splaszczona plytke struny grzbietowej. W tym samym czasie plytka ulega stopniowemu sfaldowaniu wzdloz osi dlugiej, a nastepnei, poczawszy od okolicy glowowej, zamyka się i powstaje struna grzbietowa. W tym czasie endoderma ponownie tworzy cala warstwe kom rozciagajaca się ponizej struny grzbietowej. St grz stanowi pierwsza os tarczki zarodkowej. Dookoła stryny grzbietowej powstaje szkielet kregoslupa. W zyciu pozaplodowym pozostaloscia struny grzbiet sa jadra miazdzyste w chrzestce krazkow miedzykregowych. Perwotny ukl sercowo-naczyniowy - wytwarza się ok. 3 tyg kiedy to zarodek już nei może odzywiac się wlasnymi zapasami. Powstaje z kom mezenchymalnych zwanych angioblastami. Ok. 13-15 dnia rozwoju w mezodermie pozazarodkowej pecherzyka zoltkowego, szypuly brzusznej oraz trofoblastu zaczynaja pojawiac się liczne skupiska angioblastow, zwane wyspami krwiotworczymi. Kom lezace na obwodzie wyspy tworza srodblonek naczyn, a skupione w srodku wyspy angioblastycznej ulegaja przeksztalceniu w kom krwiotworcze. Wewnatrzzarodkowe skupienia kom angioblastycznych powstaja w polowie 3 tyg. Tworza one lite pasma komorkowe po obu stronach zarodka. W sznurach tworzy się szczelinowate swiatlo. Kom brzezne tworza srodblonek naczyn. W srodku naczynia pojawia się osocze. Podobnie pazyste zawiazki serca powstaja z kom mezenchymalnych, które na poczatku tworza rozrzucone skupienia w tarczce zarodkowej. W kocu 3 tyg powstaja 2 podluzne cewy sercowe, które wkrotce lacza się w lini srodkowej w pierwotna cewe serca. Po wytworzeniu się falu glowowo ogonowego i faldow bocznych dochodzi do zmian w polozeniu wewnatrzzarodkowych naczyn krwionosnych oraz zawiazka serca. Ostatecznie w koncu 4 tyg cewa sercowa zawieszona w jamie osierdziowej tworzy wyrazne uwypuklenia na brzusznej czesci zaodka, zwane zgrubieniem osierdziowym. 21 dnia nastepuje polaczenie cewy sercowej z naczyniami zarodka oraz szypula brzuszna, kosmowka i pecherzykiem zoltkowym i rozpoczyna się krazenie.

34.Mezoderma wewnatrzzarodkowa - lezy miedzy ekto i enderma. Z chwila powstanai wysrostka struny grzbietowej utworzyla się mezoderma osiowa. Mezoderma wewnatrzzarodkowa roznicuje się po obu stronach struny grzbietowej (mezodermy osiowej) w wyniku intensywnej proliferacji, poczatkowo cienkiego pokladu komorek. W efekcie powstaje lite pasmo kom rozciagajace się od blony gardlowej do blony stekowej, które stanowi mezoderme przyosiowa. Mezoderma przyosiowa przechodzi odsrodkowo w mezoderme posrednia, a ta z kolei ulegajac stopniowemu scienczeniu, tworzy mezoderme boczna. Ok. 2- dn rozwoju mezoderma przyosiwoa zaczyna ulegac podzialowi metamerycznemu i powstaja kuliste bloki kom nablonkowych, zwane somitami. Pierwsza para somitow powstaje w glowowym koncu struny grzbietowej i od tego miejsca nastepne somity tworza się w kierunku ogonowym - ostatecznei w koncu 5 tyg ok. 40-42 somity. Nadaja one segmentaryczny ksztalt zarodkowi i sa wyraznei widoczne na jego powierzchni grzbietowej. W koncu 4 tyg w somicie wyroznai się 3 czesci: skleroton, mioton i dermatom. Czesc brzuszno-przysrodkowa stanowi skleroton. Kom sklerotonu traca swe nablonkowe właściwości, przyjmuja ksztalt wieloboczny z licznymi wypustkami i nabywaja właściwości ruchowych. W ten sposób przeksztalcaja się w kom mezenchymalne. Kom sklerotonu ukladaja się dookoła cewy nerwowej i zanikajacej struny grzbietowej i uczestnicza w powstawaniu elementow kostnych, chrzesnych i wlooknistych kregoslupa. Po wyodrebnieninu kom sklerotomu pozostala czesc grzbietowo-boczna somitu tworzy dermatomioton, który dzieli się na kom tworzace miotom i bocznie dermatom. Kom miotomu roznicuja się w tk miesniowa poprzecznie prazkowana i razem z listkiem sciennym mezodermy bocznej biora udzial w wytworzeniu miesni poprzecznei prazkowanych szkieletowych konczyn i tulowia. Kom dermatomu po wywedrowaniu z somitu tworza skore wlasciwa i tk podskorna. Mezoderma posrednia - podlega także podzialowi segmentarnemu, ale tylko w odc szyjnym i piersiowym, natomiast w odcinku ogonowym stanowi niepodzielone skupienie komorek. Mezoderma posrednia laczy się z somitem od strony przysrodkowej i bocznie z mezoderma boczna. Z mezodermy posredniej powstaja ukl wydalniczy i plciowy. Plytka mezodermy bocznej - rozdziela się na 2 listki, co zwiazane jest z tworzeniem się wewnatrzzarodkowej jamy ciala. Wewnatrzzarodkowa jama ciala powstaje w ten sposób, ze nastepuje zlanei się w jedna podkowiastego ksztaltu jame, poczatkowo malych, szczelinowatych przestrzeni, które powstaly w mezodermie bocznej (prawej i lewej) oraz w mezodermie sercotwórczej. Wewnatrzzarodkowa jama ciala dzieli mezoderme boczna na listek trzewny i listek scienny. Przestrzen zawarta miedzy blonami stanowi wewnatrzzarodkowa jame ciala. Listek trzewny laczy się z mezoderma pozazarodkowa przykrywajaca perzechyk zolciowy, a listek scienny laczy się z mezoderma pozazarodkowa wchodzaca w sklad sciany owodni. Wskutek tych polaczen wewnatrzzarodkowa jama ciala przechodzi w pozazarodkowa jame ciala (jama kosmowki). Mezodrma siatkowki wraz z ektoderma pokrywajaca tworzy sciane ciala zarodka albo otrzewna scienna. Mezoderma trzewna razem z endoderma tworzy sciane pierwotnego jelita i nazywa się otrzewna trzewna. W 2 miesiace rozwoju wewnatrzarodkowa jama ciala dzieli się na jame osierdzia, jamy oplucnej i jame otrzewnej. Podzial ten pozostaje w zwiazku z utworzeniem przegrody poprzecznej. Z mezodermy wywedrowuja kom mezenchymalne, z których powstaja nastepujace tk i narzady: 1.z mezodermy przyosiowe - miesnie poprzecznie prazkowane tulowia, uklad szkieletowy z wyjątkiem czaszki, skora wlasciwa i tk podskorna, tk laczna, 2.z mezodermy posredniej - ukl moczowo-plciowy, 3.z mezodermy bocznej - tk laczna i tk miesniowa gl narzadow trzenwych, tk miesniowa sercowa, blony surowicze oplucnowa, otrzewnowa i osierdziowa, ukla sercowo-naczyniowy i limfatyczny, szpik kostny, krwinki, sledziona, kora nadnerczy, 4.z mezodermy okolicy glowowej - czaszka, miesnie i tk laczna glowy. Endoderma - pojawia się w dwulistkowej tarczce zarodkowej ok. 8 dnia. Poczatkowo komorki endodermalne wyscielaja czesc gorna powstajacego wtornego pecherzyka zoltkowego. W zwiazku z powstawaniem faldu glowowego i ogonowego oraz faldow bocznych rozrastajacego się zarodka pecherzyk zoltkowy zostaje jakby wciagniety do zarodka. Tym samym endoderme podzielic można na endoderme pozazarodkowa, wyscielajaca od wewnatrz jame pecherzyka zoltkowego i omoczni, oraz endoderme zarodkowa - stanowiaca jeslito pierwotne, prajelito, a jednoczesnie gorna czesc pecherzyka zoltkowego. Ok. 20 dn rozwoju jelito pierwotne dzieli się na 3 czesci: cz przednia - jelito glowowe, cz srodkowa - jelito srodkowe i cz tylna - jelito ogonowe. W odc glowowym jelito przednie ograniczone jest blona ektodermalno-endodermalna, bl ustno-gardlowa lub gebowo-gardlowa. W tej okolicy w ektodermie powstaje zawiazek ust - zatoka ustna lub pierwotna jama ciala, w formie slepo konczacego się zaglebienia, stykajacego się z blona ustno-garlowa. Blona ustno gardlowa peka ok. 20 dnia rozwoju i w ten sposób nastepuje polaczenie pierwotnej jamy ustnej z jelitem. W odc ogonowym wystepuje bl stekowa, która peka nieco pozniej i laczy się z zaglebieniem ektodermalnym tworzacym zawiazek odbytu. Jelito srodkowe laczy się z pecherzykiem zoltkowym poczatkowo szerokim przewodem zoltkowo-jelitowym, który w miare wzrostu zarodka i zanikania pecherzyka zoltkowego staje się przewodem szczatkowym wchodzacym w sklad szypuly brzusznej, a nastepnie sznura pepowinowego. Pecherzyk zoltkowy u czl jest narzadem szczatkowym, pełni prawdopodobnie funkcje odzywcza tylko we wczesnych fazach rozwoju. W 2 mies rozwoju szczatkowy pecherzyk zoltkowy wystepuje w sznurze pepowinowym. Wraz z odszypulowaniem szczatkowego pecherzyka zoltkowego nastepuje zamkniecie jelita srodkowego. Z jelita tylnego powstaje uchylek skierowany do szypyly bocznej, który stanowi omocznie. Endoderma stanowi w koncu 1 miesiaca wysciółkę nablonkową trzech struktór zarodkowych: jelita pierwotnego, pecherzyka zoltkowego i omoczni. Z endodermy powstaja - 1.czesc nablonka gardla, tchawicy, oskrzeli, pluc, krtani, tarczycy, jamy bebenkowej, trabki sluchowej, migdalkow, 2.grasica, 3.tarczyca 4.przytarczyce 5.wysciołka nablonkowa przewodu pokarmowego i jego gruczoly, 6.watroba, pecherz zolciowy, 7.trzustka 8. pecherz mooczowy 9.prostata. 10pochwa (czesc przedsionkowa), 11.cewka moczowa, 12.gruczoly opuszkowo-cewkowe. Ektoderma - listek ektodermalny tworzy jednowarstwowy nablonek kom cylindrycznych, który na obrzezu tarczki zarodkowej laczy się z kom pozazarodkowej ektodermy owodniowej. Ektoderma zarodkowa roznicuje się na neuroektoderme i pojedyncza warstwe kom okrywajacych (ektoderme okrywajaca), z których w przyszlosci powstanie naskorek. Roznicowanie neuroektodermy przebiega przez stadia plytki, rynienki i cewy nerwowej. Ok. 18 dnia rozwoju ektoderma rozciagajaca się nad struna grzbietowa grubieje i tworzy plytke nerwowa. Plytka powstaje pod indukcyjnym wplywem struny grzbietowej oraz mezodermy przyosiowej. Plytka najpierw powstaje z okolicy wezla pierwotnego i wraz z wydluzeniem się przedluzenia glowowego rosnei i rozszeza się glowowo, w kirunku blony gardlowej. Ok. 20 dnia neuroektodermalna plytka zaglebia się tworzac rynienke nerwowa otoczona, po kazdej stronie, faldem nerwowym. Faldy zblizaja się i nastepuje zamkniecie rynienki w cewe nerwowa. Proces zamykania się rynienki zaczyna się w okolicy 4 somitu i postepuje szybciej w kierunku glowowym anizeli ogonowym. Cewa nerwowa ma z przodu otwor nerwowy przdni i z tylu otwor nerwowy tylny. Poprzez otwory cewa nerwowa laczy się z jama owodni. Otwor nerwowy tylny lezy tuz przy jamce wezla pierwotnego. W zwiazku z tym, przez krotki okres istnieje polaczenie miedzy jama owodni a jama pecherzyka zoltkowego. Elementem laczacym jest kanal nerwowo-jelitowy. Zamkniecie otworu nerwowego przedniego nastepuje 26 dnia, a otworu nerwowego tylnego 28 dnia. Boczne czesci plytki nerwowej nie biora udzialu w powstawaniu cewy, ale po jej zamknieciu tworza parzyste grzebienie nerwowe, polozone miedzy cewa nerwowa a pokrywajaca ektoderma. Po zamknieciu otworow nerwowych cewa nerwowa jest waska w czesci ogonowej - i z niej w przyszlosci powstanie rdzen kregowy, oraz szeroka w czesci glowowej, z ktorej rozwina się pecherzyki mozgowe. Ostatecznie z neuroektodermy powstana: 1.z grzebieni nerwowych - zwoje nerwow czaszkowych i wspolczolnych, cialka przyzwojowe,,,czesc rdzenna nadnerczy,,,,komorki barwnikowe, 2.z cewy nerwowej - osrodkowa oraz autonomiczna i somatyczna czesc obwodowego ukl nerwowego,,,siatkowka,,,plat tylny przysadki,,,szyszynka, 3.z ektodermy okrywajacej - naskorek, wlosy i paznokcie, gruczoly skory, gruczol mlekowy, plat gruczolowy przysadki, narzad szkliwny zeba, ucho wewnetrzne, soczewka oka, slinianka przyuszna, wysciolka naturalnych otworkow ciala.

35. Błony płodowe - pecherzyk zółtkowy, omocznia, owodnia, kosmowka. Pecherzyk żółtkowy - w rozwoju pecherzyka zoltkowego u czl wyroznia się 3 jesgo postacie: Pecherzyk pierwotny powstaje ok. 7-8 dnia. jako pozazarodkowa jama ciala. Ok. 9 dnia przeksztalca się w pecherzyk wtorny z chwila kiedy kom endodermy wyscialaja wewnetrzna powierzchnie blony Heusera. Nastepnie powstaje pecherzyk ostateczny, który powstaje po wytworzeniu faldow - glowowego i ogonowego zarodka, kiedy prajelito laczy się szerokim przewodem zoltkowo-jelitowym z pecherzykiem zoltkowym. W koncu 5 tygodnia nastepuje odlaczenie się pecherzyka od jelita pierwotnego, a utworzona szypula pecherzyka zoltkowego wraz z naczyniami zoltkowymi i otaczajaca mezoderma wchodzi wsklad sznura pepowinowego. W 3 mies ciazy, maly, gruszkowatego ksztaltu pecherzyk żółtkowy lezy w pozazarodkowej jamie ciala, pomiedzy owodnia a komowka i stopniowo zmniejsza się. Miedzy 2-3 tyg pecherzyk zoltkowy spelnia wazna role w przenosszeniu plynu odzywczego z trofoblastu przez mezoderme pozazarodkowa i pozazarodkowa jame ciala do zarodka. W 3 tyg w scianei pecherzyka pojawiaja się wyspy krwiotworcze i rozpoczyna się hemopoeza, która trwac będzie az do 5 tyg, kiedy funkcje te przejmie watroba. W 3 tyg, także w scianie pecherzyka zoltkowego, pojawiaja się pierwotne kom plciowe gonocyty, które z tej okolicy wedruja do zawiazkow gonad. Omocznia - powstaje w 16 dniu przez uwypuklenie się tylnej czesci jelita pierwotnego do szypuły brzusznej . To ślepo zakonczone uwypuklenie nazywa się zachyłkiem omoczniowo-jelitowym lub omocznia. Sciana omoczni sklada się z dwoch warstw: 1.wewnetrznej endodermalnej i 2. zewnetrznej mezodermalnej, która stanowi pozazarodkowa szypuła brzuszna. Miedzy 3 a 5 tygodniem w scianie omoczni powstaja wyspy krwiotwórczei naczynia krwionosne, które nastepnie utworza tetnice i zyle pepowinowa. W 8 tyg omocznia rozciaga się na calej dlugosci sznura pepowinowego. W tym okresie rozpoczyna się jej nagly zanik w odc obwodowym. Wewnatrzzarodkowa czesc omoczni łączy się z zawiazkiem pecherza moczowego, ale w miare rozwoju pecherza zanika. Pozostalosc stanowi moczownik, który w zyciu pozaplodowym tworzy wiezadlo pepkowe posrodkowe. Owodnia - powstaje ok. 7 dn rozwoju z polaczenia się malych jamek, które pojawiaja się miedzy kom epiblastu wezla zarodkowego. Poczatkowo zbudowana jest z pojedynczej warstwy kom nablonkowych - amnioblastow, które w gornym biegunie przylegaja do cytotrofoblastu. Dno malej jamki owodniowej tworza na poczatku same cylindryczne kom ektodermy (epiblastu). Wkrotce miedzy trofoblast a warstwe amnioblastow wnika mezoderma pozazarodkowa, która utworzy warstwe zewnetrzna owodni. Wypelniajaca się plynem owodniowym jama owodni powieksza się i rozciaga wzdloz brzegow tarczki zarodkowej, tworzac polaczenie owodniowo-ektodermalne. Po wytworzeniu się faldow tarczki zarodkowej polaczenie owodiowo-ektodermalne przemieszczone zostaje na powierzchnie wewnetrzna zarodka, przyjmuje owalny ksztalt i nazywa się odtad pierwotnym pierscieniem pepowinowym. Przez pierscien przechodza szypula brzuszna, szypula pecherzyka zoltkowego i kanaly laczace wewnatrz i zewnatrzzarodkowa jame ciala. W 5 tyg pierscien pepowinowy zaciska się i powstaje pierwotny sznur pepowinowy (pepowina), calkowicie otoczony przez owodnie. W 4 mies wskutek tego ze jama owodni powieksza się szybciej niż jama kosmowki, nastepuje zacisniecie pozazarodkowej jamy ciala (jamy kosmowki). Bl owodniowa i kosmowkowa lacza się i powstaje bl kosmowkowo-owodniowa. Bl kosmowkowo-owodniowa nastepnie laczy się z doczesna pokrywowa, a kiedy zaniknie doczesna pokrywowa, polaczy się z doczesna scienna. Polacznie blony owodniowo-kosmowkowej i doczesnej sciennej stanowia pecherz plodowy. Owodnia jest cienka blona, przezroczysta, zbudowana z nablonka jednowarstwowego, szesciennego, spoczywajacego na grubej blonie podstawnej. Nablonek owodni pelni funkcje wydzielniczo-resorbcyjna. Wodnisty, slomkowej barwy plyn owodniowy czesciowo wydzielany jest przez amnioblasty, a w czesci pochodzi z krazenia matczynego. Ok. 0,5 l moczu dostaje się do plynu owodniowego dziennie. Wymiana wody w plyne owodniowym nastepuej co 3 godz. Plyn owodniowy to w 99 % woda reszte stanowia zwiazki organiczne (bialko, glukoza) i nieorganiczne. Nablonek owodniowy metabolizuje prostaglandyny, syntetyzuje heksozaminy, gromadzi tluszcze. Plyn owodniowy pozwala na swobodne poruszanie się plodu, przez co ulatwia symetryczny rozwoj czesci zewnetrzych zarodka. Amortyzuje przed urazami zewnetrznymi, pomaga w utrzymaniu cieploty ciala zarodka. Kosmowka - jest blona lezaca miedzy owodnia a blona sluzowa macicy. W odpowiednim okresie rozwoju, laczac się z jedna i druga blona, bierze udzial w wytworzeniu scian pecherza plodowego. Kosmowka powstaje w 2-3 tyg rozwoju z polaczenia się trofoblastu z mezoderma pozazarodkowa jamy ciala. Od swiatla kosmowki w sklad sciany wchodza:warstwa kom mezodermy pozazarodkowej, kom cytotrofoblastu i syncytiotrofoblast. W 7 tyg trofoblast wytwarza kosmki, które pokrywaja cala powierzchnie jaja plodowego. Dalszy rozwoj kosmkow zwiazany jest z rozwojem lozyska. Ok. 10 tyg kosmowka dzieli się na kosmowke kosmata i kosmowke gladka. Na biegunie przeciwleglym do okolicy przyszlego lozyska kosmowka gladka zrasta się z blona owodniowa. Kosmowka kosmata laczy się z doczesna podstawowa i powstaje lozysko. Łożysko - sklada się z dwoch czesci: czesci matczynej pochodzacej z doczesnej podstawnej, oraz czesci plodowej, tworzacej się z kosmowki kosmatej. W dalszym rozwoju kosmówka ulega silnemu rozrostowi i ok. 16-18 tygodnia ciąży przekształca się w łożysko, które rozwija się dalej aż do 36 tygodnia ciąży. Umiejscowienie łożyska w macicy uzależnione jest od pierwotnej implantacji jaja płodowego w jamie macicy. Najogólniej wyróżnić można w łożysku część płodową, zwróconą w stronę płodu, i część matczyną, przylegającą do ściany macicy. Po stronie płodowej znajduje się przyczep sznura pępowinowego, położony centralnie, mimośrodkowo lub brzeżnie. Pod powierzchnią płodową znajduje się tzw. płyta kosmkowa, zbudowana z owodni i grubej warstwy tkanki łącznej, w której przebiegają rozgałęziające się naczynia tętnicze i żylne wychodzące z pępowiny.Od płyty kosmkowej odchodzą zasadnicze pnie kosmkowe, z licznymi, różnej długości kosmkami, zaopatrzonymi w siatkę naczyń włosowatych (układ krwionośny), będących końcówkami naczyń krwionośnych płyty kosmkowej. Przestrzeń między poszczególnymi pniami kosmkowymi zwana jest przestrzenią międzykosmkową i wypełniona jest krwią matki. Powierzchnię maciczną łożyska stanowi tzw. płyta podstawowa, ściśle zespolona ze ścianą macicy. Na tej powierzchni widoczne są przegrody, dzielące łożysko na tzw. zrazy. Płytę podstawową przebijają liczne naczynia maciczno-łożyskowe, doprowadzające krew matczyną przez płytę podstawową do przestrzeni międzykosmkowej. Łożysko spełnia rolę organu wymiany między matką a płodem. Za pośrednictwem krwi matki dostarczane są do przestrzeni międzykosmkowej substancje odżywcze, jak białka, aminokwasy, węglowodany, lipidy, witaminy, woda, hormony, a także tlen oraz inne substancje, jak np. środki farmakologiczne. Z przestrzeni międzykosmkowej substancje te przenikają do naczyń włosowatych kosmka i stąd przez system naczyń żylnych coraz większego kalibru dostają się do żyły pępowinowej, która zaopatruje płód. Tętnicami pępowinowymi doprowadzane są do naczyń włosowatych kosmka produkty przemiany materii płodu, które następnie przekazane zostają przez przestrzeń międzykosmkową do krążenia matki i wydalone z jej organizmu. W przypadku ubytków w nabłonku kosmków może dojść do bezpośredniego przenikania do naczyń płodowych składników krwi matki i odwrotnie, co może znaleźć swój wyraz w patologii położniczej (choroba hemolityczna noworodków). Zjawisko to zachodzi w pewnym układzie warunków hemodynamicznych. Przenikanie substancji następuje za pomocą dyfuzji, transportu aktywnego cząstek, wchłaniania się ciał stałych (fagocytoza) i płynnych (pinocytoza). Łożysko jest również gruczołem wewnętrznego wydzielania. Wytwarza gonadotropinę kosmówkową, laktogen łożyskowy , progesteron i estrogeny. Dzięki obecności enzymów zachodzi w łożysku przemiana hormonów steroidowych. Łożysko stanowi naturalną barierę immunologiczną, dzięki której organizm matki wykazuje wybiórczą tolerancję na antygenowo często obcy organizm płodu.

Stek - jest zawiazkiem dla pecherza moczowego i odbytnicy. Po utworzeniu faldu ogonowego, szypula laczaca, przylega do brzusznej powierzchni zarodka. W ektodermie pokrywajacej okolice ogonowa, tworzy się zaglebienie bedace zawiazkiem odbytu, oddzielone od jelita tylnego blona odbytnicza, która peka laczac jelito z jama owodni. Po zagieciu się prawej i lewej sciany bocznej i utworzeniu zarodka z pozostale czesci pecherzyka zoltkowego powstaje jelito srodkowe, które laczy się z pecherzykiem zoltkowym, przewodem zoltkowo-jelitowym, który pozniej wchodzi w sklad sznura pepowinowego.

Rozwoj tarczycy - rozwija się z kom endodermalnych w dnie pierwotnego gardla, tuz za wzgorkiem niepazystym, bedacym zawiazkiem jezyka. Uchylek tarczycy laczy się z jezykiem przewodem tarczowo jezykowym. Na poczatku zawiazek tarczycy zbud jest z edodermy pozniej wnika do niej mezenchyma i dzieli zawiazek na sznury komorek, które tworza pierwsze pecherzyki tarczycy. W 11 tyg pojawia się koloid i zaczyna się wydzielanie tyroksyny.

Moczowy - rozwija się z mezodermy. W 3 tyg rozwoju plodowego wyodrebnia się mezoderma posrednia, bedaca wspolnym zawiazkiem dla ukladu moczowego i ukl plciowego meskiego i zenskiego. W trakcie faldowania zarodka w plaszczyznie poziomej dochodzi do oddzielania się parzystych podluznych faldow mezodermy posredniej lezacych po obu stronach zarodka. Powstaja one miedzy mezoderma przysrodkowa i plytka mezodermy bocznej. W rejonie szyjnym zarodka mezoderma posrednia ulega podzialowi na nefrotomy. Ponizej w okolicy piersiowej segmentacja stopniowo zanika a w okolicy ledziwowej i krzyzowej już jej nie ma. W rozwoju nerek powstaja 3 odrebne pazyste zawiazki wyksztalcajace się w roznych regionach nerkotworczej mezodermy. Jest to: przednercze - w 4 tyg w okolicy zsyjnej w nerfotomach po obu stronach prajelita powstaja pecherzyki które wydluzaja się i przeksztalcaja w kanaliki. Te laczac się na swoich koncach wytwarzaja dwa przewody Wolfa - na tym odcinku nazywane kanalami przednercza. Kieruja się one w kierunku okolicy ogonowej. Proces wytwarzania kanalikow przednercza postepuje ku dolowi w miare powstawania kolejnych nowych kanalikow, te powstale wczesniej zanikaja. Stwierdzono ze w zarodkach ludzkich kanaliki przednerczy nie podejmuja zadnej funkcji filtracyjnej a samo przednercze zanika. Śródnercze inaczej pranercze lub ciało Wolfa - rozpoczynaja roznicowac się na poczatku 5 tyg rozwoju z mezodermalnych nefrotomow. Proces rozpoczyna się od nefrotomow polozonych za przednerczem i postepuje w dol w kierunku doogonowym. Nefrotomalne pecherzyki srodnerczy rosna szybko kierujac się przysrodkowo do aorty. Do ich konca dochodza petle naczyniowe wychodzace od aorty. W miejscu styku tych dwoch elementow wyksztalcaja się klebuszki srodnerczowe. Na przeciwleglym koncu kanaliki dochodza i lacza się z kanalami Wolfa wystepujacymi po jednym po obu stronach ciala. Segmentacja w srodnerczach jest zaznaczona tylko w doglowowym odcinku. W koncu 8 tygodnia srodnercza wpoklaja się do jamy ciala jako zwarte twory pokryte nablonkiem mezodermalnym. Zaczyna się niepelny zanik srodnerczy. U chlopcow z wystepujacych w srodnerczach kanalikow pozostaje ich tylko kilkanascie. Przekzstalcaja się one w przewody wyprowadzajace jader - buduja glowe najadrzy. Natomiast kanaly srodnercza wytwarzaja przeowdy najadrzy, nasienieowody, pecherzyki nasienne i przewody wytryskowe. Zawiazki nerek ostatecznych - obie nerki maja po dwa mezodermalne zawiazki. Sa to: pączek moczowodowy i mezoderma nerkotworcza wytwarzajaca kanaliki nefronow nerki. Zawiazek pecherza moczowodowego jest wypukleniem kanalu srodnercza w odcinku polozonym blisko od jego ujscia do steku. Paczek ten rosnie ku gorze wytwarzajac swiatlo kolejnego praprzewodu, z którego powstaja drogi wyprowadzajace mocz po jego polaczeniu z wlasciwym zawiazkiem nerki ostatecznej. Na szczycie tego przewodu powstaja jego rozgalezienia po kontakcie z rozwiajajacymi się tkankami nerki ostatecznej. Ostatecznie z pierwotnych przewodow moczowych powstaja moczowody, miedniczki nerkowe, kielichy nerkowe mniejsze i wieksze, przewody brodawkowe nerek i kolejne generacje kanalikow zbiorczych co daje wsumie 13 rozgalezien. Na koncu kazdego rozgaleziajacego się kanalika pochodzacego z paczka, mezoderma nerki ostatecznej wytwarza skupiska komorek pokrywajacych, z których powstaja struktury nefronu. Uformowany w ten sposób kanalik nerki ostatecznej na swym dystalnym koncu jest polaczony z kanalikiem zbiorczym, zas w odcinku blizszym wytwarza się torebka Bowmana a po wniknieciu petli naczyniowej i uformowaniu klebuszka naczyn tetniczych powstaje klebuszek nerkowy. Nerki ostateczne poczatkowo umiejscowione sa w okolicy krzyzowej i dolnej ledzwiowej, jednak w 9 tyg rozwoju zaczyna się proces wstepowania nerek ku gorze. Wydlóża się moczowod. Rozwoj pecherza moczowego i cewki moczowej - koncowy odc jelita pierwotnego nosi nazwe steku. Miedzy 4 - 7 tyg rozwoju wyslany endodermalnym nablonkiem stek zostaje podzielony przegroda moczowo odbytniza na czesc tylnia i przednia. Tylna to kanal odbytowo-odbytniczy, przednia to zatoka moczoplciowa. Z jej pierwszej czesci glowowej powstaje u obu plci pecherz moczowy laczocy się poczatkowo z oomcznia. Polaczenie to zanika i powstaje pasmo zwane sznurem moczownika które laczy szczyt pecherza z pepkiem. Pozostaloscia po sznurze jest wiazadlo pepkowe srodkowe. Z drugiej czesci zatoki rozwija się u mezczyzn dalsza czesc odcinka sterczowego cewki moczowej oraz jej czesc bloniasta. Z 3 dolnej czesci zatoki rozwija się czesc gabczasta cewki moczowej meskiej z wyjątkiem najbardziej jej zewnetrznego fragmentu wyslanego nablonkiem ektodermalnym. U kobiet powstaje przedsionek pochwy, pochwa. Nablonek pochwy jest pochodzenia ektodermalnego.

Rozwoj ukl nerwowego - 3 tydzien rozwoju zarodka, z plyty ektodermy wyodrebnia się plytka neuroblastu w postaci lokalnego zgrobienia ektodermy w obszarze miedzy wezlem Hensena a plytka przedstrunowa. Mezoderma plytki przedstrunowej i wyrostka struny grzbietowej indukuje proces wyroznicowania się neuroektodermy z ektodermy epiblastu pierwotnego. W wyniku indukcyjnego wyrostka struny grzbietowej na plytke nerwowa dochodzi do wpuklania się neuroektodermy w kierunku wyrostka struny grzbietowej - powstaje rynienka nerwowa a z niej cewa nerwowa zas wzdloz cewy nerwowej dwa grzebienie nerwowe. Z cewy nerwowej wywodza się neuroblasty ->neurocyty, spongioblasty ->astrocyty, oligodendrocyty, ependymocyty powstaja z wysciolki cewy nerwowej. Z grzebieni nerwowych pochodza: 1.neuroblasty obwodowe ->neurocyty obwodowe (zwojow czaszkowych, rdzeniowych i autonomicznych), 2.glioblasty obwodowe ->gliocyty obwodowe (glej obwodowy), kom satelitarne, lemocyty (kom Schwamma), kom glejowe cialek przyzwojowych, niektórych cialek czuciowych i kom glejowe odnalezione w rdzeniu nadnerczy. Opony rozwijaja się z mezenchymy wlacznie z wyscielajacym je nablonkiem.
OUN - jest pochodna cewy nerwowej. W 4 tyg rozwoju zarodka, w przedniej czesci cewy nerwowej formuja się 3 pecherzyki. Sa to zawiazki: przodo srod i tylomozgowia. Potem powstaje 5 pecherzykow wtornych. Przodomozgowie dzieli się na kresomozgowie i miedzymozgowie, srodmozgowie nie dzieli się, a tylomozgowie na tylomozgowie wtorne i rdzneniomozgowie. Z doogonowej cewy nerwowej zawartej w rozwijajacym się kregoslupie powtaje rdzen kregowy. Pochodznymi kresomozgkowa sa polkule mozgu i uklad limbiczny. Z miedzymozgowia powstaje podwzgorze, czesc nerwowa przysadki, wzgorzomozgowie. Wszystkie pochodne kresomozgowia nazywamy mozgiem. Srodmozgowie wytwarza konary mozgu i pokrywe srodmozgowia bedaca przednia czescia pnia mozgu, zas druga jego czescia jest most rozwijajacy się z czesci podstawnej tylomozgowia a trzecia czescia jest rdzen przedluzony powstajacy z rdzeniomózgowia.

---