Budyn-Kulik Magdalena, Kozłowska-Kalisz Patrycja, Kulik Marek, Mozgawa Marek
komentarz
LEX 2009
Komentarz do ustawy z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U.07.109.756), [w:] M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, Kodeks wykroczeń. Komentarz, LEX, 2009, wyd. II.
Stan prawny: 2009.09.01
Wykaz skrótów
Akty prawne
k.c. - ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
k.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
k.k.s. - ustawa z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.)
k.k.w. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)
k.m. - ustawa z dnia 18 września 2001 r. - Kodeks morski (Dz. U. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.)
k.p. - ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)
k.p.c. - ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
k.p.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
k.p.w. - ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.)
k.r.o. - ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.)
k.w. - ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 z późn. zm.)
Konstytucja RP - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
u.p.n. - ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.)
Periodyki
Annales UMCS - Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio G, Ius
Apel.-Lub. - Apelacja Lubelska
Apel.-W-wa - Apelacja Warszawska
Biul. Inf. SN - Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego
Biul. PK - Biuletyn Prokuratury Generalnej
Biul. SN - Biuletyn Sądu Najwyższego
CzPKiNP - Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
DPP - Demokratyczny Przegląd Prawniczy
GS - Gazeta Sądowa
GSP - Gdańskie Studia Prawnicze
GSP-Prz. Orz. - Gdańskie Studia Prawnicze (Przegląd Orzecznictwa)
KZS - Krakowskie Zeszyty Sądowe
Mon. Praw. - Monitor Prawniczy
NP - Nowe Prawo
OSA - Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSNKW - Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Karna i Wojskowa
OSNPG - Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wydawnictwo Prokuratury Generalnej
OSN w SK - Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych (pełny urzędowy zbiór orzeczeń Izby Karnej i Izby Wojskowej Sądu Najwyższego)
OSP - Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA - Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK ZU - Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy
PiM - Prawo i Medycyna
PiP - Państwo i Prawo
PPK - Przegląd Prawa Karnego
Pr. Bank. - Prawo Bankowe
Prob. Praw. - Problemy Praworządności
Prok. i Pr. - Prokuratura i Prawo
Prz. Pol. - Przegląd Policyjny
PS - Przegląd Sądowy
RPiE - Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPEiS - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SMO - Służba Milicji Obywatelskiej
SP - Studia Prawnicze
SPE - Studia Prawno-Ekonomiczne
ST - Samorząd Terytorialny
WPP - Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZKA - Zagadnienia Karno-Administracyjne
ZN UMK - Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
ZW - Zagadnienia Wykroczeń
Inne
NSA - Naczelny Sąd Administracyjny
RM - Rada Ministrów
SA - sąd apelacyjny
SN - Sąd Najwyższy
SO - sąd okręgowy
TK - Trybunał Konstytucyjny
Wykaz najczęściej powoływanej literatury
Andrejew, Świda, Wolter - I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973
Bafia, Egierska, Śmietanka - J. Bafia, D. Egierska, I. Śmietanka, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1980
Bafia, Mioduski, Siewierski - J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Część ogólna, Warszawa 1987 Kodeks karny. Komentarz, t. II, Część szczególna, Warszawa 1987
Bojarski - T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń, Warszawa 2005
Bojarski i in. - T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2007
Bojarski, Świda - M. Bojarski, Z. Świda, Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, Wrocław 2002
Bojarski, Radecki - M. Bojarski, W. Radecki, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2006
Bojarski, Giezek, Sienkiewicz - M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne: część ogólna i szczególna, Warszawa 2004
Gardocki - L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2006
Góral, Komentarz - R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005
Górniok i in. - O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I-II, Gdańsk 2005
Kasicki, Wiśniewski - G. Kasicki, A. Wiśniewski, Kodeks wykroczeń z komentarzem, Warszawa 2002
Kotowski - W. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Kraków 2004
Marek, Prawo - A. Marek, Prawo wykroczeń, Warszawa 2005
Marek, Komentarz - A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006
Makarewicz, Kodeks - J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938
Mozgawa i in. - M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Kraków 2006
Nisenson, Siewierski - J. Nisenson, M. Siewierski, Kodeks karny i prawo o wykroczeniach z komentarzem, Warszawa 1938
Peiper - L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1936
Rejman i in. - E. Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny - komentarz, Część ogólna. Komentarz, pod red. G. Rejman, Warszawa 1999
Stefański, Komentarz - R.A. Stefański, Wykroczenia drogowe. Komentarz, Kraków 2005
Wojciechowski - J. Wojciechowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1999
Wąsek I - A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-221, Warszawa 2004
Wąsek II - A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 222-316, Warszawa 2005
Zoll I - A. Zoll (red.), Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, t. I, Kraków 2004
Zoll II - A. Zoll (red.), Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, t. II, Kraków 2006
Zoll III - A. Zoll (red.), Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, t. III, Kraków 2006
Rozdział I
Literatura
Andrejew I., Zasady prawa karnego, Warszawa 1964; Andrejew I., Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa 1978; Bojarski M., glosa do wyroku SN z 4 lutego 2002 r., V KKN 389/01, OSP 2002, z. 12, poz. 166; Bojarski M., Nowelizacja kodeksu wykroczeń, Mon. Praw. 1998, nr 11; Bojarski M., W sprawie społecznego niebezpieczeństwa wykroczeń, ZW 1986, nr 3; Bojarski M., Sienkiewicz Z., Świda Z., Siwik Z., Prawo o wykroczeniach, Wrocław 1983; Bojarski M., Giezek J., Sienkiewicz Z., Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2004; Bojarski T., Przestępstwo a wykroczenie (w:) Problemy ewolucji prawa karnego, Lublin 1990; Bojarski T., Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2006; Bryk J., Enerlich M., Kupiński R., Nowicka I., Prawo wykroczeń, Warszawa 1999; Buchała K., Przypisanie zachowania popełnionego w stanie niepoczytalności (poczytalności umniejszonej) spowodowanej odurzeniem się lub silnym afektem, SP 1998, nr 1-2; Buchała K., Zoll A., Polskie prawo karne materialne, Warszawa1994; Buchała K., Zoll A., Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, Kraków 1998; Cieślak M., Pojęcie czynu na tle przesłanek odpowiedzialności karnej w obowiązującym prawie polskim, Zeszyty Naukowe Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego 1987, nr 15; Cieślak M., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1990; Cieślak M., Spett K., Szymusik A., Wolter W., Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1991; Ćwiąkalski Z., Zoll A., Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego za II półrocze 1985 r., NP 1987, nr 2; Daszkiewicz K., Przestępstwo z premedytacją, Warszawa 1968; Daszkiewicz K., Przestępstwa z afektu w polskim prawie karnym, Warszawa 1982; Daszkiewicz K., Poczytalność zmniejszona - kontrowersje i postulaty (w:) R. Rutkowski, Z. Majchrzyk (red.), Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP pt. "Teoria i praktyka oceny poczytalności", Cedzyna 9-11.06.1988, Warszawa 1988; Dębski R., Pozaustawowe znamiona przestępstwa, Łódź 1995; Frankowski S., Przestępstwa kierunkowe w teorii i praktyce, Warszawa 1970; Gajdus D., Czynny żal w prawie karnym, Toruń 1984; Gardocki L., Zagadnienia internacjonalizacji odpowiedzialności karnej za przestępstwa popełnione za granicą, Warszawa 1979; Gardocki L., Zasady obowiązywania ustawy, Palestra 1996, z. 3-4; Gierowski J.K., Niepoczytalność i poczytalność zmniejszona w świetle współczesnej psychologii (w:) R. Rutkowski, Z. Majchrzyk (red.), Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP pt. "Teoria i praktyka oceny poczytalności", Cedzyna 9-11.06.1988, Warszawa 1988; Gierowski J.K., Rola biegłego psychologa w opiniowaniu o poczytalności - problemy diagnostyczne i kompetencyjne (w:) J.K. Gierowski, A. Szymusik, Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie, Kraków 1996;Giezek J., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kolonia Ltd 2000; Gostyński Z., Prawo wykroczeń w zarysie, Katowice 1987; Góral R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005; Górecki P., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich - po nowelizacji, Prok. i Pr. 2001, nr 5; Gromek K., Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Warszawa 2001; Grudziński W., Z problematyki złego zamiaru ogólnego przy przestępstwach uszkodzenia ciała, Palestra 1963, z. 10; Gubiński A., Prawo karno-administracyjne,Warszawa 1972; Gubiński A., Wielość czynów a jedność wykroczenia, ZW 1977, nr 2; Gubiński A., Część ogólna prawa wykroczeń. Założenia i propozycje, ZW 1990, nr 2-3; Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1995; Gubiński A., W kwestii ustawy względniejszej dla sprawcy, ZW 1973, nr 1; Grzegorczyk T., Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1989; Grzegorczyk T., Nowela do prawa wykroczeń. Komentarz, Kraków 1999; Grzegorczyk T., Olszewski M., Prawo o wykroczeniach, Łódź 1987; Guść J., Sykuna S., Usprawiedliwiona nieświadomość zagrożenia karą jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność za wykroczenie, PS 2005, nr 5; Kaczmarek T., Psychologiczne i ustawowe kryteria odróżniania nieletnich od dorosłych w polskim prawie karnym, NP 1990, nr 1-3; Kaczmarek T., Spory wokół charakteru odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw popełnionych w warunkach zawinionej niepoczytalności, PiP 2004, z. 1; Kaczmarek T., Giezek J., O subiektywnym przypisaniu nieświadomego przestępstwa nieumyślnego (w:) T. Kaczmarek (red.), Teoretyczne problemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckim prawie karnym. Materiały polsko-niemieckiego sympozjum prawa karnego, Karpacz, maj 1990, Wrocław 1990; Kardas P., Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001; Kardas P., Regulacja współdziałania przestępnego jako podstawa zwalczania przestępczości zorganizowanej, Prok. i Pr. 2002, nr 10; Kubicki L., Przestępstwa popełnione przez zaniechanie, Warszawa 1975; Leszczyński J., Niepoczytalność sprawców przestępstw oraz czynów zabronionych i jej kryminologiczne konsekwencje, Prz. Pol. 1995, nr 1; Lubelski M., Stanik J.M., Marek A., Zbieg przestępstw i wykroczeń, NP 1970, nr 9; Lachowski J., Stan wyższej konieczności w prawie karnym, Warszawa 2005; Malinowski A., Podstawowe zagadnienia w orzecznictwie sądowo-psychiatrycznym, Warszawa 1961; Marek A., Polskie prawo wykroczeń, Warszawa 1987; Marek A., Materialna definicja wykroczenia, ZN UMK, Prawo X, Toruń 1971; Mącior W., Zbieg przepisów jako problem logiczny i prawny, PiP 1975, z. 1; Mącior W., Postacie zjawiskowe przestępstwa w ujęciu kodeksu karnego PRL z 1969 r., PiP 1971, z. 11; Marek A., Obrona konieczna w prawie karnym. Teoria i orzecznictwo, Warszawa 2008; Niezgoda Z., Prawo wykroczeń, Przemyśl 2001; Olszewski M., Jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia, NP 1972, nr 4;Paprzycki L.K., Błachnio-Paprzych A., Paprzycki R., Opiniowanie psychiatryczne i psychologiczne w procesie karnym, Kraków 2002; Pastwa-Wojciechowska B., Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psychologiczna, Gdańsk 2004; Pietrzyk A., Psychologiczne kryteria niepoczytalności i poczytalności zmniejszonej - refleksje biegłego psychologa dla prawników, Palestra 1993, z. 12; Pionkowski J., Poczytalność zmniejszona, Zdrowie Psychiczne 1970, nr 3-4; Pohl Ł., Formy stadialne czynu zabronionego wodniesieniu do podżegania i pomocnictwa według kodeksu karnego z 1997 r., RPEiS 2001, z. 1-2; Popławski H., Problem granic przestępstwa i wykroczenia, NP 1973, nr 9; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974; Radecki W., Normatywne ujęcie wykroczenia, Prok. i Pr. 2003, nr 2; Ratajczak A., Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, PiP 1983, z. 2; Rosenhan D.L., Seligman M.E.P., Psychopatologia, Warszawa 1994, t. 2; Roxin C., Problematyka obiektywnego przypisania (w:) T. Kaczmarek (red.), Teoretyczne problemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckim prawie karnym. Materiały polsko-niemieckiego sympozjum prawa karnego, Karpacz, maj 1990, Wrocław 1990; Rutkowski R., Kontrowersje w sprawie odpowiedzialności karnej osób z zaburzeniami psychicznymi (w:) R. Rutkowski, Z. Majchrzyk (red.), Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP pt. "Teoria i praktyka oceny poczytalności", Cedzyna 9-11.06.1988, Warszawa 1988; Skupiński J., Model polskiego prawa o wykroczeniach, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974; Spotowski A., Funkcja niebezpieczeństwa w prawie karnym, Warszawa 1990; Szymusik A., Dyskusyjne problemy orzecznictwa psychiatryczno-psychologicznego w stanach afektywnych. Materiały IX Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii PTP pt. "Stany afektywne wopiniowaniu sądowo-psychiatrycznym", Warszawa 1991; Tarnawski M., Niepoczytalność i poczytalność zmniejszona - de lege lata i de lege ferenda (w:) R. Rutkowski, Z. Majchrzyk (red.), Materiały VII Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP pt. "Teoria i praktyka oceny poczytalności", Cedzyna 9-11.06.1988, Warszawa 1988; Tyszkiewicz L., Współdziałanie przestępne i główne pojęcia z nim związane w polskim prawie karnym, Poznań 1964; Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego (w:) Nowe kodeksy karne z uzasadnieniami,Warszawa 1997; Tyszkiewicz L., Wybrane zagadnienia psychologii dla prawników, Warszawa 1986; Waltoś S., Konsekwencje prawne zbiegu znamion przestępstwa i wykroczenia, PiP 1970, z. 11; Wąsek A., Zaniechanie i obrona konieczna w prawie karnym, Annales UMCS 1972, Sectio G; Wąsek A., Odpowiedzialność karna za nieprzeszkodzenie przestępstwu, Warszawa 1973; Wąsek A., Współsprawstwo w polskim prawie karnym, Warszawa 1977; Wąsek A., Problematyka kontratypów przy przestępstwach nieumyślnych, Palestra 1988, z. 10; Wąsek A., Sporne kwestie stanu wyższej konieczności w prawie karnym, PPK 1997, nr 7; Wilk L., Stan wyższej konieczności przy przestępstwach przeciwko mieniu, PPK 1997, nr 22; Wolter W., Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973; Znamierowski C., Wina i odpowiedzialność, Warszawa 1957; Zoll A., Okoliczności wyłączające bezprawność czynu, Warszawa 1982.
Art. 1.
1. Przepis określa podstawowe zasady odpowiedzialności za wykroczenie jako kategorii czynu zabronionego pod groźbą kary. Wykroczenia stanowią drobne czyny karalne, oddzielone od przestępstw i poddane odrębnej normatywnej regulacji. Z treści art. 1 k.w. można wywieść ogólną definicję wykroczenia jako czynu społecznie szkodliwego, zabronionego przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, bezprawnego i zawinionego (por. Marek, Prawo, s. 34; Bojarski, s. 58).
2. Z formalnego punktu widzenia wystarczające jest, aby czyn stanowiący wykroczenie był zabroniony pod groźbą kary przez ustawę, która obowiązuje w czasie jego popełnienia. W ten sposób realizuje się funkcja gwarancyjna prawa wykroczeń (nullum crimen [ściślej - nulla contraventio] sine lege poenali anteriori). Czyn jest zabroniony przez ustawę, jeśli dyspozycja normy prawa wykroczeń zawiera opis takiego czynu, za który grozi określona w sankcji kara. Poprzez wskazanie w ustawie cech zabronionego jako wykroczenie zachowania (tj. zespołu ustawowych znamion) następuje jego typizacja; poszczególne zespoły znamion tworzą zatem określone typy wykroczeń, umiejscowione bądź w części szczególnej kodeksu wykroczeń, bądź też w ustawach pozakodeksowych. W świetle art. 47 § 1 k.w. czynem zabronionym (jako wykroczenie) może być tylko zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Ustawowe znamiona wykroczenia podlegają udowodnieniu w postępowaniu w sprawie o wykroczenia, tj. określony czyn może być uznany za wykroczenie i być podstawą odpowiedzialności, jeśli zawiera wszystkie cechy zawarte w ustawowym typie wykroczenia (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 37; por. też Bojarski, s. 63-64).
3. Z treści art. 1 k.w. wynika wymóg typizacji czynów zabronionych jako wykroczenia tylko w akcie prawnym o randze ustawowej, co jednocześnie wyłącza możliwość penalizacji tego typu zachowań w drodze aktów niższego rzędu (np. rozporządzeń). Dopuszczalne jest natomiast doprecyzowywanie ustawowych znamion wykroczeń w akcie niższej rangi (np. rozporządzeniu). Wówczas mamy do czynienia z tzw. dyspozycjami blankietowymi. Zwrócić natomiast należy uwagę, że sama sankcja za naruszenie normy zakazującej lub nakazującej musi być zawsze określona w akcie prawnym o randze ustawowej (M. Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 47). Tak więc źródłem prawa wykroczeń nie może być zwyczaj, orzecznictwo sądowe, poglądy doktryny (por. też art. 42 Konstytucji RP).
4. Zasada nullum crimen sine lege zawiera w sobie także postulat maksymalnej określoności czynów zabronionych jako wykroczenia, tj. takiego kształtowania ustawowych znamion poszczególnych typów wykroczeń, ażeby ustawowy zakaz i jego granice były czytelne, przejrzyste, jasne dla adresata, tak aby możliwe było odróżnienie od siebie poszczególnych typów czynów zabronionych jako wykroczenia, oddzielenie wykroczeń od przestępstw i rozgraniczenie sfery czynów zabronionych od zachowań dozwolonych, zgodnych z prawem.
5. Treść art. 1 k.w. przesądza o istnieniu w prawie wykroczeń zakazu stosowania analogii i wykładni rozszerzającej na niekorzyść sprawcy; podstawą odpowiedzialności za wykroczenie nie może być więc tylko podobieństwo do czynu opisanego w ustawie, ale pełna zgodność badanego zachowania z takim opisem.
6. Aby możliwa była odpowiedzialność za wykroczenie, czyn musi być czynem zabronionym przez ustawę jako wykroczenie w czasie jego popełnienia, tj. w czasie, gdy sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany (art. 4 § 1); późniejsze (tj. po popełnieniu czynu) objęcie karalnością określonych zachowań nie może rozciągać się na czyny popełnione przed wejściem w życie ustawy wprowadzającej penalizację tych czynów jako wykroczeń.
7. Kodeks wykroczeń nie określa wykroczenia jedynie w sposób formalny, tj. wyłącznie jako czynu zabronionego przez ustawę, zagrożonego karą aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, lecz wprowadza także jego cechę materialną - społeczną szkodliwość. Ujęcie zatem wykroczenia wynikające z treści art. 1 k.k. jest formalno-materialne, bowiem czyn musi nie tylko być formalnie zabroniony przez ustawę, ale również społecznie szkodliwy.
8. Wykroczeniem musi być czyn społecznie szkodliwy; zupełny brak społecznej szkodliwości danego czynu przekreśla byt wykroczenia (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 28). Społeczna szkodliwość to tzw. materialna treść wykroczenia, która oznacza społeczną rację karalności określonych zachowań jako wykroczeń i wyraża ujemną ocenę takiego czynu, jako niosącego naruszenie lub zagrożenie dla dóbr prawnie chronionych. Stopień społecznej szkodliwości jest podstawą podziału czynów zabronionych na przestępstwa i wykroczenia - wykroczenie może wykazywać znikomy stopień społecznej szkodliwości, podczas gdy przestępstwem jest tylko taki czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest wyższa niż znikoma (por. art. 1 § 2 k.k.). Różnica w zakresie materialnej treści przestępstwa i wykroczenia ma więc charakter ilościowy. Czyny stanowiące wykroczenia mają z założenia mniejszy ładunek społecznej szkodliwości (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 81; Bojarski, s. 56). Społeczna szkodliwość jest kategorią stopniowalną. Wyznacznikiem natomiast domniemanego stopnia społecznej szkodliwości jest ustawowe zagrożenie. Ocena stopnia społecznej szkodliwości stanowi wypadkową przesłanek przedmiotowych i podmiotowych, wymienionych w art. 47 § 6 k.w. (por. uwagi do tego przepisu). Tak więc na społeczną szkodliwość składają się zarówno czynniki obiektywne, związane z samym czynem sprawcy (rodzaj i rozmiar szkody, sposób działania), jak i subiektywne (postać zamiaru, motywacja), a ogół tych czynników wyznacza właśnie stopień społecznej szkodliwości. Uznanie, że konkretny czyn nie zawiera w ogóle ładunku społecznej szkodliwości, pozwala na wyłączenie odpowiedzialności za wykroczenie, mimo że czyn ten formalnie może wypełniać jego ustawowe znamiona.
9. "Obowiązujący Kodeks wykroczeń z 1971 r. nie zawiera odpowiednika art. 1 § 2 k.k., według którego nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony odznaczający się znikomym stopniem społecznej szkodliwości. Oznacza to, że czyn wyczerpujący znamiona wykroczenia o subminimalnym stopniu społecznej szkodliwości nie traci cech wykroczenia. Ustalenie, że stopień społecznej szkodliwości wykroczenia jest znikomy, rzutuje co najwyżej na rodzaj i rozmiar reakcji organu orzekającego w stosunku do obwinionego" (postanowienie SN z 6 października 2003 r., II K 87/03, LEX nr 78371).
10. "1. Zawarty w art. 47 § 6 k.w. katalog okoliczności istotnych dla oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu nakazuje przyjąć, że relewantne dla takiej oceny są okoliczności związane bezpośrednio tylko z czynem, a nie osobą sprawcy. 2. Jest oczywiste, że ustalenie braku społecznej szkodliwości (podobnie jak ustalenie jej w stopniu znikomym) dotyczy zawsze czynu, który wyczerpuje ustawowe znamiona dyspozycji normy sankcjonowanej. Ustalenie takie możliwe jest jedynie w rezultacie stwierdzenia takich cech konkretnego czynu, które ujawniają tak dalece odbiegające od założonego przez ustawodawcę wzorca czynu zabronionego, że nie pozwalają przyjąć, iż czyn ten jest społecznie szkodliwy, a więc karygodny. Wymaga w tym miejscu podkreślenia fakt, iż przedmiotem oceny stosującego prawo może być jedynie konkretny czyn, a więc przykładowo konkretna kradzież - a nie typ zachowania, a więc kradzież w ogóle. 3. Wskazanie na samą tylko wartość mienia, przy jednoczesnym uznaniu, że inne okoliczności nie mają wpływu na ocenę społecznej szkodliwości, oznaczałoby wprowadzenie do art. 119 § 1 k.w. ograniczenia, jakiego on nie zawiera. Ograniczenie to polegałoby na wyłączeniu odpowiedzialności karnej poprzez ingerencję stosującego prawo w aksjologiczne założenia ustawodawcy i wyznaczone przez niego normatywne granice zakazu wyrażonego znamionami typu czynu zabronionego. Stanowiłoby o uznaniu - wbrew treści normy - że jeżeli przedmiotem kradzieży jest mienie wskazanej (i niższej) wartości, to sprawca nie popełnia wykroczenia. Oznaczałoby to również - nolens volens - wyrażenie przyzwolenia, a co najmniej obojętności prawa na drobne kradzieże. Wyrażona w ten sposób negatywna ocena normy prawnej (a nie ocena czynu), która - zdaniem sądu - sankcjonować powinna jako kradzież nie każde zachowanie polegające na zaborze cudzego mienia, a więc niezależnie od jego wartości, lecz takie tylko, które zwraca się przeciwko mieniu o wartości wyższej od minimalnej ustalonej przez ustawodawcę, byłaby zawsze uogólnieniem wykraczającym poza granice uprawnień stosującego prawo" (postanowienie SN z 17 grudnia 2003 r., V KK 222/03, LEX nr 83772; glosa krytyczna: J. Potulski, GSP-Prz. Orz. 2005, nr 3, poz. 115).
11. Warunkiem odpowiedzialności za wykroczenie jest przede wszystkim popełnienie czynu (w sensie zewnętrznego zachowania się człowieka) psychicznie sterowanego (pozostającego pod kontrolą woli), w postaci działania bądź zaniechania (por. Zoll (w:) Zoll I, s. 29 i n.). Czyn odnosi się tylko do zachowań człowieka i jest wyrazem jego wolnego wyboru (Kasicki, Wiśniewski, s. 13). Stąd też nie stanowią czynu na przykład: zachowania podjęte pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis absoluta), tj. gdy nie są wynikiem woli, lecz zostały podjęte w wyniku zastosowania siły, której nie można było się przeciwstawić. "Czynem może być tylko zachowanie się człowieka, będące "wytworem jego woli", a zachowania (ruchy), wykonywane wyłącznie pod wpływem siły zewnętrznej - przymusu fizycznego - czynem nie są, o ile sprawca sile tej nie mógł się oprzeć (vis absoluta)" - wyrok SA w Warszawie z 23 czerwca 1999 r., II AKa 154/99, OSA 2000, z. 7- 8, poz. 50. Podobnie nie będą czynami zachowania w czasie fizjologicznej niemożności działania (paraliż, utrata przytomności), w stanie wyłączonej świadomości, snu fizjologicznego lub patologicznego, czy też tzw. odruchy bezwarunkowe (refleksyjne); por. Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 92; są natomiast czynem i mogą stanowić podstawę odpowiedzialności za wykroczenie tzw. czynności zautomatyzowane. Pojęcie czynu obejmuje zarówno działanie (zachowanie aktywne), jak i zaniechanie (zachowanie pasywne), przy czym w tym ostatnim przypadku musi istnieć prawny nakaz działania, ponieważ zaniechanie jest złamaniem obowiązku działania, nałożonego przez normę prawną. Ponadto, aby zaniechanie mogło być podstawą odpowiedzialności, musi istnieć faktyczna możność działania (Kasicki, Wiśniewski, s. 13). "Odpowiedzialność za wykroczenia polegające na zaniechaniu uzależniona jest od istnienia rzeczywistej możliwości zachowania się zgodnie z istniejącym obowiązkiem" (wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 183/98, LEX nr 50969).
12. Z art. 1 k.w. wynika, że tylko czyn zawiniony może stanowić wykroczenie; toteż nie popełnia wykroczenia (choć może popełnić czyn zabroniony) ten, komu nie można przypisać winy w czasie czynu. Zasada winy oznacza zerwanie z zasadą obiektywnej odpowiedzialności, czy też za tzw. obiektywne następstwa czynu. Podstawą zarzutu winy są następujące przesłanki: zdatność sprawcy do przypisania winy, która jest warunkowana jego dojrzałością (art. 8) i poczytalnością (art. 17), możliwością rozpoznania bezprawności czynu (art. 7 § 1) oraz umyślność lub nieumyślność czynu sprawcy (por. Wąsek (w:) Górniok i in., t. 1, s. 32-33; Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks karny, s. 24-25). Winę sprawcy wykroczenia wyłączają zatem: nieletniość (art. 8), niepoczytalność (art. 17), usprawiedliwiony błąd (art. 7 § 1). Z jednej strony wina stanowi uzasadnienie (legitymację) stosowania kary wobec sprawcy czynu zabronionego, z drugiej zaś stopień winy wyznacza granicę wymierzonej sprawcy kary (funkcja legitymująca i limitująca winy); Zoll (w:) Zoll I, s. 65. Zgodnie z art. 1 § 2 wina musi być przypisana sprawcy w czasie czynu, czyli w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany (art. 4 § 1) (zasada koincydencji).
13. Zasada nulla poena sine lege oznacza, że wykroczenie jest czynem zabronionym pod groźbą kary oraz że sama kara także powinna być określona w ustawie; za niezgodne z tą zasadą uznać zatem należy konstruowanie sankcji bezwzględnie nieoznaczonych, czyli takich, które nie wskazują kary ani co do rodzaju, ani wysokości, lecz pozostawiają sądowi orzekającemu pełną swobodę w zakresie określenia prawnokarnych konsekwencji popełnienia przypisanego sprawcy wykroczenia. Formalna cecha wykroczenia, jaką jest zagrożenie karą wymienioną w art. 1 k.w. (tj. karą aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany), spełnia także funkcję rozgraniczającą wykroczenia od przestępstw. Czyny zagrożone karą wyższą nie stanowią wykroczeń, lecz są przestępstwami (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 78). Zauważalne jest jednak, że kodeks wykroczeń w art. 1 wskazuje górną granicę tylko dla kary grzywny (do 5000 zł). Jeśli zatem czyn jest zagrożony karą aresztu lub nagany, zawsze stanowi wykroczenie. Jeżeli natomiast czyn zabroniony pod groźbą kary jest zagrożony wyłącznie karą grzywny, a jednocześnie przepis taki nie określa jej górnej granicy w wysokości oznaczonej w art. 1 § 1 k.w. (bądź niższej) ani też nie zawiera nazwy własnej "wykroczenie" oraz nie poddaje kwestii orzekania za ten czyn według przepisów kodeksu postępowania o wykroczenia, to taki czyn jest przestępstwem (Radecki, Normatywne, s. 61; Grzegorczyk, Nowela, s. 13; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 79). Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 24 lutego 2006 r. (I KZP 52/05, OSNKW 2006, nr 3, poz. 23): "Jeżeli w ustawie wskazano, że orzekanie co do określonego czynu następuje na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, to czyn taki zawsze jest wykroczeniem, a więc także wówczas, gdy jest zagrożony karą grzywny wyższą niż 5000 zł".
Art. 2.
1. Przepis dotyczy tzw. prawa intertemporalnego, tzn. obejmuje reguły stosowania ustawy w przypadku ich kolizji w czasie, tj. w sytuacji, gdy czyn zabroniony jako wykroczenie popełniony zostanie pod rządami ustawy, która nie obowiązuje już w czasie orzekania lub wykonywania orzeczenia. Pojęcie "ustawy" na gruncie art. 4 należy odnosić do całego obowiązującego w danym czasie stanu prawnego, który dotyczy badanego czynu (Kasicki, Wiśniewski, s. 23; por. wyrok SN z 4 lipca 2001 r., V KKN 346/99, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 12, s. 1). W przypadku przepisów o charakterze blankietowym ze zmianą ustawy mamy do czynienia także wówczas, gdy co prawda sam przepis przewidujący sankcję nie ulega zmianie, ale zmieniają się przepisy "wypełniające blankiet", ponieważ oznacza to zmianę sfery karalnej (Gubiński, Prawo karno-administracyjne, s. 45).
2. Treść art. 2 obejmuje dwie sytuacje: gdy zmiana ustawy następuje przed prawomocnym osądzeniem sprawcy wykroczenia (§ 1) oraz gdy zmiana ustawy ma miejsce już po prawomocnym ukaraniu sprawcy (§ 2).
3. Czas orzekania, o którym stanowi § 1 art. 2, to nie tylko czas rozstrzygania kwestii odpowiedzialności sprawcy wykroczenia (wydawania wyroku), ale także czas orzekania we wszystkich fazach postępowania (sądowego, wykonawczego), w których zapada decyzja co do losu osoby, przeciwko której postępowanie to się toczy (por. Zoll (w:) Zoll I, s. 100-101; uchwała SN z 19 sierpnia 1993 r., I KZP 20/93, OSNKW 1993, nr 9-10, poz. 55). Czas popełnienia wykroczenia to - zgodnie z art. 4 § 1 k.w. - czas, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
4. Zasadą jest, że jeśli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia wykroczenia, należy stosować ustawę nową, czyli obowiązującą w czasie orzekania, co wynika z założenia, że pełniej odpowiada ona woli ustawodawcy (por. orzeczenie TK z 31 stycznia 1996 r., OTK ZU 1996, nr 1, poz. 2). Oznacza to, że ustawa nowa działa wstecz, tzn. można ją zastosować do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, o ile jednak poprzednio obowiązująca ustawa nie będzie względniejsza dla sprawcy. Przepis art. 2 § 1 k.w. zawiera zatem bardzo ważne zastrzeżenie, faktycznie nakazujące porównywanie ustawy obowiązującej w czasie podejmowania decyzji w kwestii odpowiedzialności sprawcy wykroczenia z ustawą obowiązującą poprzednio (czyli obowiązującą w czasie czynu lub po czynie, lecz przed orzekaniem). Jeśli bowiem okaże się, że porównanie to wypadnie na korzyść ustawy obowiązującej na przykład w czasie popełnienia wykroczenia, należy zastosować tę właśnie ustawę. A zatem, odpowiedź na pytanie, którą z ustaw w przypadku kolizji należy zastosować, zależy w zasadzie od tego, jaki jest zakres zmian w nowej ustawie w porównaniu z ustawą starą. Zmiana może bowiem polegać na wprowadzeniu karalności jako wykroczenia czynu dotąd niezabronionego pod groźbą kary, zniesieniu karalności takiego czynu lub też na zmianie konsekwencji jego popełnienia (surowsze lub łagodniejsze zagrożenie). Nowa ustawa może też nie zmieniać niczego ani w zakresie prawnokarnych konsekwencji, ani oceny czynu. Jeżeli więc ustawa nowa całkowicie znosi karalność czynu, traktuje czyn sprawcy łagodniej (modyfikacja penalizacji na korzyść sprawcy) lub też identycznie pod względem prawa wykroczeń traktuje czyn sprawcy (stabilizacja penalizacji), należy zastosować tę właśnie ustawę. We wszystkich wymienionych sytuacjach ustawa nowa będzie bez wątpienia zawsze względniejsza dla sprawcy. W przypadku natomiast wprowadzenia przez nową ustawę karalności czynu dotąd niezabronionego jako wykroczenie, zastosowanie ma art. 1 § 1 k.k. (lex retro non agit).
5. Ustawa względniejsza to taka, która stwarza możliwość korzystniejszego osądu dla interesów sprawcy (korzystniejszej oceny prawnokarnej czynu), skutkując tym samym przyjęciem mniej surowych reguł odpowiedzialności lub zastosowania mniej dotkliwych sankcji (Wąsek (w:) Górniok i in., t. 1, s. 58-59). Przy ocenie "względności ustawy" należy oceniać każdą z ustaw w całości pod kątem ogółu następstw prawnokarnych, jakie pociągałoby za sobą zastosowanie wszystkich przepisów każdej ustawy wobec sprawcy (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 32). Stąd też brać pod uwagę należy wszelkie instytucje porównywanych ustaw, które mogłyby mieć zastosowanie do danego sprawcy, tzn. nie tylko samo zagrożenie karą, ale też na przykład przedawnienie, instytucje probacyjne, granice wieku odpowiedzialności, dyrektywy wymiaru kary, zatarcie ukarania; ocena ta powinna być dokonywana in concreto, a nie in abstracto (por. uchwała SN z 12 marca 1996 r., I KZP 2/96, OSNKW 1996, nr 3-4 poz. 16; postanowienie SN z 3 grudnia 2001 r., V KKN 67/01, OSNKW 2002, nr 5-6, poz. 36). O stopniu względności nie decyduje bowiem tylko to, która z ustaw przewiduje łagodniejszą sankcję (karę czy środek karny); może okazać się względniejszą ustawa, która, choć zawiera surowszą sankcję, określa na przykład krótszy termin przedawnienia, który w konkretnym przypadku już upłynął. Rozpoznając kwestię względności ustaw, należy w pierwszym rzędzie rozważyć, czy czyn sprawcy jest wykroczeniem w świetle obu ustaw. Dopiero pozytywne rozstrzygnięcie tej kwestii każe oceniać ustawy pod kątem ich względności dla konkretnego sprawcy (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 32-33). W razie wątpliwości, którą z ustaw zastosować, należy stosować ustawę nową.
6. Nie ma przeszkód stosowania innych ustaw dla osób współdziałających w popełnieniu wykroczenia, jeżeli reguła ustawy względniejszej uzasadnia takie zastosowanie (Kasicki, Wiśniewski, s. 23).
7. Co do zasady niedopuszczalne jest orzekanie częściowo na podstawie przepisów ustawy obowiązującej poprzednio, a częściowo na podstawie przepisów ustawy nowej (wyrok SN z 13 stycznia 1970 r., V KRN 402/69, OSNKW 1970, nr 4-5, poz. 37, z glosą Woltera, PiP 1971, z. 1, s. 173; wyrok SN z 4 lipca 2001 r., V KKN 346/99, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 12, s. 1).
8. Ustawa pośrednia to ustawa obowiązująca pomiędzy ustawą obowiązującą w czasie orzekania a ustawą obowiązującą w czasie popełnienia czynu zabronionego. Można ją zastosować do sprawcy wykroczenia (ponieważ mieści się w zakresie pojęcia "ustawa obowiązująca poprzednio"), o ile będzie najwzględniejsza dla sprawcy (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 32).
9. Ustawa czasowa (tj. z góry określająca końcowy moment swojego obowiązywania) może stanowić wyjątek od zasady stosowania ustawy względniejszej, gdy zawiera klauzulę, która stanowi, że jej przepisy będą miały zastosowanie do wszystkich czynów popełnionych w okresie jej obowiązywania. Takie postanowienie wyłącza wówczas § 1 art. 2 (por. Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks karny, s. 68).
10. W przypadku zmiany ustawy po prawomocnym ukaraniu sprawcy, gdy nowa ustawa znosi karalność czynu, za który sprawca został prawomocnie ukarany (§ 2) - wówczas z chwilą wejścia w życie takiej ustawy ukaranie ulega zatarciu z mocy samego prawa. Dla uznania ukarania za niebyłe nie ma żadnego znaczenia, czy orzeczona za wykroczenie kara została wykonana (w całości lub w części), czy też nie. Zatarcie ukarania dotyczy tylko sytuacji całkowitego zniesienia karalności (pełna depenalizacja); skutkiem zatarcia ukarania jest uważanie go za niebyłe (por. art. 46 k.w.).
11. Poza przypadkiem, określonym w art. 2 § 2, prawomocnie orzeczona za wykroczenie kara ani jego ocena prawna nie ulegają zmianie w wyniku zmian ustawy.
Art. 3.
1. Przepis określa zasadę terytorialności w zakresie obowiązywania ustawy karnej co do miejsca i osób, zgodnie z którą popełnienie wykroczenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz polskim statku wodnym lub powietrznym rodzi odpowiedzialność według polskiego prawa wykroczeń, niezależnie od obywatelstwa sprawcy. Zasada ta jest wynikiem suwerenności państwa, którego prawo powinno być przestrzegane na jego terytorium i stosowane do wszystkich czynów tam popełnionych (por. Gardocki, Zagadnienia, s. 20-21).
2. Terytorium to obszar powierzchni ziemi (obszar lądowy) oddzielony polskimi granicami państwowymi wraz z wodami wewnętrznymi i morskimi wodami przybrzeżnymi oraz powietrzem nad tym obszarem i wnętrzem ziemi. Morskie wody przybrzeżne obejmują morskie wody wewnętrzne (porty, zatoki) oraz morze terytorialne, które z kolei stanowi obszar wód morskich o szerokości 12 mil morskich liczonych od tzw. linii podstawowej; por. przepisy ustawy z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 12, poz. 67) oraz ustawy z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1502 z późn. zm.). Przestrzeń powietrzna nad terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie obowiązuje ustawa karna polska, sięga do wysokości najniższych punktów sztucznych satelitów ziemi (około 90 km), natomiast granicą wnętrza ziemi jest szczyt stożka w środku ziemi (Gardocki, s. 39).
3. Wykroczenie jest popełnione na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, gdy sprawca na tym terytorium działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo jeżeli na tym terytorium wystąpił skutek zachowania sprawcy lub skutek ten miał nastąpić (usiłowane wykroczenie skutkowe).
4. Czyny zabronione popełnione na terenie obcych przedstawicielstw dyplomatycznych objęte są także działaniem zasady terytorialności (Gardocki, Zasady, s. 90 i n.).
5. Statkiem morskim jest każde urządzenie pływające przeznaczone lub używane do żeglugi morskiej (art. 2 § 1 ustawy z 18 września 2001 r. - Kodeks morski, Dz. U. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.); polska przynależność statku morskiego - por. art. 9 i n. k.m. Statkiem powietrznym jest urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania powietrza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża (art. 2 pkt 1 ustawy z 3 lipca 2002 r. - Prawo lotnicze, tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 z późn. zm.). Statki wodne i powietrzne nie stanowią terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast rozciąga się na nie stosowanie polskiego prawa wykroczeń.
6. W przeciwieństwie do kodeksu karnego, kodeks wykroczeń nie przewiduje szczególnych zasad odpowiedzialności za czyny popełnione za granicą. Zasadą jest bowiem, że odpowiedzialność według polskiego prawa wykroczeń za wykroczenie popełnione za granicą stanowi wyjątek, tj. zachodzi tylko wówczas, gdy przepis szczególny taką odpowiedzialność przewiduje (por. art. 131 k.w., w świetle którego przepisy art. 119, 122 i 124 k.w. stosuje się również w razie popełnienia wykroczenia za granicą). Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 25 maja 2004 r. (WZP 1/04, OSNKW 2004, nr 5, poz. 50, z glosą Przyjemskiego, WPP 2004, nr 3, poz. 136; przegląd orzecznictwa: Stefański, WPP 2005, nr 1, poz. 88): "Artykuł 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa (Dz. U. Nr 162, poz. 1117) jest przepisem szczególnym w rozumieniu art. 3 § 2 k.w.; tym samym może stanowić podstawę odpowiedzialności za wykroczenia popełnione przez żołnierzy wchodzących w skład jednostek wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa". Przepis art. 7 ust. 1 ustawy o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa stanowi bowiem, że osoby wchodzące w skład jednostek wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa podlegają na terytorium państwa obcego przepisom dyscyplinarnym, karnym i porządkowym obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej. Jak słusznie uznano w uzasadnieniu do powołanego orzeczenia, należyte rozumienie art. 7 ust. 1 cytowanej ustawy wymaga sięgnięcia do wykładni logicznej i celowościowej. Opierając się na wykładni logicznej, zgodnie z wnioskowaniem a maiori ad minus, nie sposób byłoby przyjąć, że ustawodawca, podporządkowując określone w niej podmioty przepisom karnym, pominąłby przepisy z zakresu prawa wykroczeń, zwłaszcza że obok przepisów karnych wskazano również przepisy dyscyplinarne i porządkowe.
7. Kodeks wykroczeń, inaczej niż kodeks karny, nie przewiduje zaliczania na poczet wymierzonej sprawcy wykroczenia kary - kary ewentualnie odbytej za granicą, w sytuacji gdy sprawca odpowiadający przed polskim sądem został już za ten sam czyn ukarany za granicą. Wydaje się jednak, że dopuszczalne byłoby zastosowanie w takich sytuacjach w drodze analogii na korzyść sprawcy odpowiednich przepisów kodeksu karnego (tj. art. 114 § 2 k.k.); tak: Bojarski, s. 52; Marek, Prawo, s. 29.
Art. 4.
1. Przepis określa ustawową definicję czasu (§ 1) i miejsca (§ 2) popełnienia wykroczenia. Czas popełnienia wykroczenia to zawsze i tylko czas zachowania się sprawcy, tzn. czas działania lub zaniechania. Z powyższego wynika więc, że czas popełnienia wykroczenia może być tylko jeden. W żadnym wypadku nie można potraktować jako czasu popełnienia wykroczenia momentu wystąpienia skutku w przypadku wykroczeń materialnych. W przeciwieństwie do regulacji kodeksu karnego w tym zakresie, moment wystąpienia skutku przy wykroczeniach skutkowych pozostaje bez znaczenia dla początku biegu terminu przedawnienia. Zgodnie bowiem z treścią art. 45 § 1 k.w. karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok; jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem dwóch lat od popełnienia czynu. Tak więc dla instytucji przedawnienia karalności wykroczeń istotne jest wskazanie czasu zachowania się sprawcy, zgodnie z dyspozycją art. 4 § 1 k.w.
2. Określenie czasu popełnienia wykroczenia ma zasadnicze znaczenie dla stosowania wielu przepisów kodeksu wykroczeń, a z jego ustaleniem wiążą się niejednokrotnie poważne konsekwencje w zakresie odpowiedzialności sprawcy wykroczenia. Czas popełnienia czynu jest istotny przy ustalaniu, czy czyn w ogóle był zagrożony karą przez obowiązującą wówczas ustawę (art. 1 § 1 k.w.), przy określaniu ustawy, która ma być stosowana w przypadku kolizji ustaw w czasie (art. 2 k.w.), przy ustalaniu wieku sprawcy, od którego rozpoczyna się jego odpowiedzialność za wykroczenie (art. 8 k.w.), przy przypisywaniu winy sprawcy (art. 1 § 2 k.w.), w tym - przy rozstrzyganiu jego poczytalności (art. 17 k.w.) i działania w błędzie (art. 7 k.w.), przy rozważaniu kwestii wystąpienia kontratypu i ekscesu (art. 15, 16 k.w.), przy określeniu momentu, od którego rozpoczyna bieg przedawnienie (art. 45 k.w.), przy ustaleniu, czy czyn zabroniony popełniony został w okresie próby (art. 44 k.w.), przy stosowaniu amnestii i abolicji (por. Marek, Prawo, s. 28; Zoll (w:) Zoll I, s. 120; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 88-89).
3. Za czas popełnienia czynu z zaniechania przyjmuje się albo moment początkowy sytuacji, w której zobowiązany nie może już wykonać nałożonego na niego obowiązku (Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks karny, s. 79), albo też ostatni moment, w którym możliwe było działanie, do którego sprawca był obowiązany (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 92; B. Kunicka-Michalska (w:) Rejman i in., s. 375).
4. Czyn polegający na utrzymywaniu przez sprawcę stanu przeciwprawnego jest popełniany w ciągu całego tego okresu (Zoll (w:) Zoll I, s. 122-123). Tak więc przy tzw. wykroczeniach trwałych (np. art. 57 § 1 k.w., art. 60 § 1 k.w.) czasem ich popełnienia jest cały okres, w którym sprawca utrzymuje stan sprzeczny z normą sankcjonowaną.
5. W odróżnieniu od czasu popełnienia wykroczenia, miejsc popełnienia wykroczenia może być kilka: miejsce zachowania (działania lub zaniechania), miejsce skutku (wykroczenia materialne), miejsce zamierzonego skutku (usiłowane wykroczenia materialne) (tzw. zasada wielomiejscowości, wszędobylstwa).
6. Wskazanie miejsca popełnienia czynu zabronionego jest istotne z punktu widzenia stosowania polskiego prawa wykroczeń, w myśl zasady terytorialności z art. 3 k.w.; stanowi także znamię modalne w niektórych typach wykroczeń (np. art. 163, 141). Miejsce popełnienia wykroczenia jest ważne na płaszczyźnie procesowej przy ustalaniu właściwości miejscowej organu procesowego (por. art. 11 k.p.w.).
Art. 5.
1. Zasadą obowiązującą w polskim prawie wykroczeń jest to, że można je popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Inaczej jest na gruncie prawa karnego. Tam zasadą jest umyślność. Wyjątkowo, jeżeli ustawodawca wyraźnie tak stanowi, sprawca może ponieść odpowiedzialność za popełnienie nieumyślnego występku.
2. Ponieważ wykroczenia to stosunkowo wąski wycinek czynów zabronionych - których społeczna szkodliwość nie osiągnęła stopnia znikomości, nie ma tu tak dużej jak w przypadku przestępstw "odległości" pomiędzy wykroczeniem umyślnym i nieumyślnym; również rozpiętość sankcji jest zbyt mała, aby zawsze możliwe było znaczące jej zróżnicowanie (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 29).
3. Takie ujęcie nie oznacza jednak, że dla zakresu odpowiedzialności sprawcy za wykroczenie pozostaje obojętne, czy czyn popełniony został umyślnie czy nieumyślnie. Stronę podmiotową sprawcy należy uwzględniać przy określaniu stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 47 § 6 k.w.), przy wymiarze kary (art. 33 § 2 k.w.). Od ukształtowania strony podmiotowej sprawcy zależy również możliwość orzeczenia kary aresztu. Ustawodawca pozwala orzec ją jedynie wobec sprawcy czynu umyślnego (art. 35 k.w.).
4. Jak podkreśla się w literaturze, organy orzekające zdają się lekceważyć kwestię dokładnego określenia strony podmiotowej sprawcy wykroczenia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, Kodeks, s. 106). Dlatego aktualne na gruncie kodeksu wykroczeń pozostaje orzeczenie SA w Katowicach, że sąd, wydając wyrok, powinien dokładnie określić postać umyślności. Nie jest na przykład dopuszczalne stwierdzenie, że sprawca działał w zamiarze "co najmniej ewentualnym" (wyrok SA w Katowicach z 16 czerwca 1995 r., II AKr 165/95, OSA 1997, z. 2, poz. 6). Na niektóre praktyczne aspekty tzw. reguły równowartości form winy, w postaci udziału w postępowaniu mandatowym podmiotów o wąskim zakresie specjalizacji, wskazuje Bojarski (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 36-37).
5. Jeżeli ustawodawca pragnie ograniczyć odpowiedzialność jedynie do wykroczenia umyślnego, musi uczynić to wyraźnie: bądź przez wprowadzenie do treści przepisu wprost słowa "umyślnie", na przykład art. 65 § 1, art. 124 § 1, bądź przez takie ukształtowanie treści przepisu, że jednoznacznie wskazuje on na wymóg umyślnego zachowania sprawcy, na przykład art. 104 ("kto skłania") czy art. 134 § 1 k.w. ("kto oszukuje"). W niektórych wypadkach ustawodawca wymaga nie tylko umyślności, ale ponadto jej kwalifikowanej postaci, tzw. zamiaru zabarwionego (kierunkowego), poprzez włączenie do znamion wykroczenia celu, do którego osiągnięcia ma dążyć sprawca; na przykład art. 107 (pojawia się tu wymóg zachowania złośliwego). W takich przypadkach oznacza to, że ustalenie nieumyślności sprawcy czynu nie jest wystarczające do pociągnięcia go do odpowiedzialności za wykroczenie (Bojarski, glosa, s. 655-656).
6. Na gruncie kodeksu wykroczeń usiłowanie (art. 11 § 1 k.w.), podżeganie (art. 12 k.w.), pomocnictwo (art. 13 k.w.) wymaga umyślności. Nie można również sprawcy, który popełnił wykroczenie nieumyślnie, wymierzyć kary aresztu, chyba że karę taką przewiduje przepis szczególny (Kasicki, Wiśniewski, s. 31). Wyłącznie umyślność jest przesłanką zaostrzenia odpowiedzialności w wypadku recydywy specjalnej (art. 38 k.w.), a także przyjęcia chuligańskiego charakteru czynu (art. 47 § 5 k.w.).
Art. 6.
1. Analogicznie do rozwiązania przyjętego na gruncie kodeksu karnego z 1997 r., w obowiązującym kodeksie wykroczeń ustawodawca przyjął normatywną koncepcję winy. Wyłączył tym samym winę ze znamion strony podmiotowej. Do znamion strony podmiotowej należą umyślność i nieumyślność (Zoll (w:) Zoll I, s. 137 i n.). Sprawca może popełnić umyślnie lub nieumyślnie czyn zabroniony także wówczas, gdy zachodzi okoliczność wyłączająca winę (np. niepoczytalność).
2. Czyn zabroniony może zostać popełniony zarówno umyślnie (art. 6 § 1 k.w.), jak i nieumyślnie (art. 6 § 2 k.w.). Sam fakt popełnienia czynu wyczerpującego przedmiotowe znamiona wykroczenia nie przesądza o stronie podmiotowej, która zależy od treści procesu motywacyjnego, przebiegającego w psychice sprawcy (wyrok SN z 26 lutego 1973 r., I KR 384/72, OSNKW 1973, nr 7-8, poz. 91).
3. Umyślność polega na zamiarze popełnienia czynu zabronionego. Oznacza to, że sprawca ma świadomość i wolę (bezpośrednią lub warunkową) urzeczywistnienia swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) znamion czynu zabronionego - jego strony przedmiotowej, przedmiotu i podmiotu. Oznacza to, iż sprawca ma świadomość takiego zachowania się, które doprowadziło do zaistnienia stanu faktycznego, relewantnego dla prawa wykroczeń (Kasicki, Wiśniewski, s. 33). Zamiar musi powstać najpóźniej w momencie przystąpienia sprawcy do popełnienia czynu.
4. Ustawodawca wymienia dwie postaci zamiaru. W doktrynie i orzecznictwie noszą one nazwę odpowiednio zamiaru bezpośredniego (dolus directus) i ewentualnego (dolus eventualis).
5. Istotą zamiaru bezpośredniego jest to, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony. W ramach zamiaru bezpośredniego niektórzy przedstawiciele doktryny umieszczają także tzw. czyn zabroniony nieuchronny, czyli sytuacje, kiedy sprawca zdaje sobie sprawę z tego, iż zrealizowanie jego zamierzenia (tego, czego wprost chce) doprowadzi do urzeczywistnienia innego stanu rzeczy, relewantnego prawnokarnie. Pojęcie przestępstwa nieuchronnego pojawia się w doktrynie prawa karnego. Nie ma jednakże przeszkód, aby wyodrębnić go także w doktrynie prawa wykroczeń (por. Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 97-98).
6. Odmianą zamiaru bezpośredniego jest także tzw. zamiar kierunkowy (dolus coloratus). Stanowi on element strony podmiotowej przestępstw i wykroczeń kierunkowych - znamiennych celem lub określoną motywacją (Marek, Komentarz, s. 128; Frankowski, Przestępstwa, s. 24). Sprawca musi obejmować swoją umyślnością także cel wskazany przez ustawodawcę (np. art. 92 § 2 k.w.).
7. Zamiar ewentualny nie jest zamiarem samoistnym. Towarzyszy zawsze innemu zamiarowi - bezpośredniemu. Nie musi on być skierowany na realizację stanu rzeczy relewantnego prawnokarnie. Polega na tym, że sprawca nie chce popełnienia czynu zabronionego, ale przewidując możliwość jego popełnienia, godzi się na to (Peiper, s. 54). Godzenie się oznacza zaaprobowanie stanu rzeczy, który może zaistnieć w wyniku realizacji owego zamiaru bezpośredniego. Nie stanowi jednakże zamiaru ewentualnego przekonanie sprawcy o nieuchronności popełnienia czynu zabronionego. Jest to wówczas zamiar bezpośredni (Marek, Komentarz, s. 128). Aby stwierdzić, iż sprawca żywił takie przekonanie, nie wystarczy odwołać się do samej tylko obiektywnej konieczności skutku, należy dokonać także oceny samego sprawcy - jego możliwości intelektualnych, zdolności kojarzenia i przewidywania skutków ludzkiego zachowania (wyrok SA we Wrocławiu z 25 maja 1995 r., II AKr 145/95, OSA 1995, z. 6, poz. 31).
8. Konstrukcja zamiaru ewentualnego jest kontrowersyjna (Zoll (w:) Zoll I, s. 145-147). Spośród licznych koncepcji reprezentowanych w doktrynie najtrafniejsza wydaje się ta wskazująca na potrzebę funkcjonalnej interpretacji zamiaru ewentualnego (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 100).
9. W doktrynie podkreśla się, że ocena, czy sprawca popełnił czyn w zamiarze ewentualnym, musi być dokonana szczególnie wnikliwie i uwzględniać jak najszersze spektrum okoliczności (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 32). Jednakże kryteria stosowane przez orzecznictwo przy przypisywaniu zamiaru ewentualnego są niejasne. Szczególnie bogate jest orzecznictwo w tej mierze powstałe na gruncie kodeksu karnego. Ponieważ konstrukcja zamiaru ewentualnego w kodeksie wykroczeń jest taka sama jak w kodeksie karnym, można się nim posiłkować przy określaniu zamiaru ewentualnego sprawcy wykroczenia. Najczęściej przyjmowane są tu okoliczności o charakterze przedmiotowym, na przykład sposób działania sprawcy, rodzaj użytego narzędzia, liczba zadanych ciosów, siła, miejsce ich zadania, a także zachowanie sprawcy po popełnieniu czynu (wyrok SN z 17 grudnia 1990 r., II KR 94/90, OSP 1992, z. 1, poz. 13; wyrok SN z 13 marca 1984 r., IV KR 52/84, OSPiKA 1985, z. 1, poz. 13; wyrok SN z 26 października 1984 r., V KR 245/84, OSNPG 1985, nr 6, poz. 79; wyrok SN z 3 października 1981 r., III KR 242/81, OSNPG 1982, nr 5, poz. 63; wyrok SN z 18 listopada 1980 r., III KR 351/80, OSNKW 1981, nr 6, poz. 31; wyrok SN z 30 czerwca 1975 r., II KR 59/75, OSNPG 1975, nr 11-12, poz. 110; wyrok SN z 4 maja 1973 r., II KR 10/30, NP 1974, nr 7-8, s. 945; wyrok SN z 6 czerwca 1974 r., II KR 339/73, OSNKW 1974, nr 10, poz. 184; wyrok SN z 2 listopada 1973 r., I KR 171/73, Biul. Inf. SN 1974, nr 1, poz. 3; wyrok SN z 26 lipca 1971 r., I KR 121/71, Biul. SN 1971, nr 10, poz. 230; wyrok SA w Lublinie z 25 czerwca 1996 r., II AKa 140/96, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1997, nr 9, s. 20). Praktyka polegająca na poprzestawaniu jedynie na tych okolicznościach nie jest jednak słuszna. Ustalenia dotyczące zamiaru ewentualnego muszą mieć charakter całościowy, wynikać z analizy całokształtu okoliczności przedmiotowych i podmiotowych (wyrok SN z 28 czerwca 1977 r., VI KRN 14/77, OSNKW 1978, nr 4-5, poz. 43). Nie można domniemywać godzenia się sprawcy na popełnienie czynu zabronionego (Góral, Komentarz, s. 27).
10. W doktrynie zostało sformułowane pojęcie zamiaru quasi-ewentualnego. Polega on na tym, że sprawca czynu podjętego w zamiarze bezpośrednim godzi się (ale nie chce) na zaistnienie znamienia, od którego zależy przestępność czynu (np. że sprawca niszczy rzecz, co do której nie ma pewności, czy jest na pewno cudza); Andrejew, Polskie, s. 148.
11. W doktrynie wyodrębnia się także zamiar przemyślany (dolus praemeditatis) i nagły (repentinus). Ich ustalenie odgrywa pośrednio rolę przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu i winy sprawcy, zasadniczą rolę odgrywają dopiero na etapie wymiaru kary (Zoll (w:) Zoll I, s. 147). Zamiar przemyślany polega na tym, że sprawca popełnia czyn zabroniony po namyśle, po rozważeniu wszystkich "za" i "przeciw", po uprzednim jego zaplanowaniu itp. Zamiar nagły zaś polega na tym, że sprawca podejmuje decyzję o popełnieniu czynu zabronionego w sposób nagły, z reguły pod wpływem emocji; w sytuacji kiedy nie ma możliwości starannego rozważenia wszelkich okoliczności i od razu przystępuje do jego realizacji. Nie jest trafny pogląd Sądu Najwyższego, jakoby z zamiarem nagłym zawsze wiązał się mniejszy stopień winy (wyrok z 27 października 1995 r., III KRN 118/95, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1996, nr 4, s. 1). Poszukiwanie przez sprawcę innych sposobów rozwiązania sytuacji, w jakiej się znalazł, niż przez popełnienie czynu zabronionego jest okolicznością, która powinna być uwzględniona na jego korzyść (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 103; Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, s. 57, 91). Jednakże z reguły w przypadku stwierdzenia, że sprawca popełnił czyn z zamiarem nagłym, przyjmuje się, że stopień winy jest mniejszy niż wówczas, gdy sprawca popełnił czyn w zamiarze przemyślanym.
12. W literaturze pojawia się również pojęcie zamiaru afektywnego "affectdolus". Nie ma ono jednak większego znaczenia praktycznego. Bywa używane zamiennie z terminem "zamiar nagły", a w istocie stanowi jedną z postaci tego ostatniego (Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, s. 92). Zamiar afektywny ma wszystkie cechy zamiaru nagłego. Tym, co odróżnia te dwa rodzaje zamiaru, jest przyczyna jego podjęcia. W przypadku zamiaru afektywnego jest nią afekt (Daszkiewicz, Przestępstwa z afektu, s. 134-135).
13. Obecnie nie jest akceptowany w doktrynie tzw. zamiar ogólny (dolus generalis), chociaż pojawia się on w orzecznictwie (Grudziński, Z problematyki, s. 46); tak Sąd Apelacyjny w Katowicach w stosunku do czynu polegającego na umyślnym uszkodzeniu ciała (wyrok z 23 stycznia 1997 r., II AKa 283/96, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1998, nr 5, s. 109). Jak trafnie wskazuje się w literaturze, dla przypisania sprawcy zamiaru muszą zostać spełnione warunki dla przyjęcia zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 103).
14. Kontrowersyjne jest ujęcie nieumyślności w kodeksie wykroczeń. Ustawodawca zrezygnował z podziału na lekkomyślność i niedbalstwo, dostosowując uregulowania z kodeksu wykroczeń do treści adekwatnego przepisu kodeksu karnego z 1997 r., w którym nie zastosował tego zróżnicowania, uważając, iż podział ten jest niepoprawny dogmatycznie oraz pozbawiony znaczenia dla praktyki (Uzasadnienie, s. 120). Trafnie argumentację tę poddał krytyce Wąsek (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 110-111).
15. Cechą charakterystyczną nieumyślności jest brak zamiaru. Nieumyślność zasadza się na zachowaniu nieostrożnym w danych okolicznościach (Dębski, Pozaustawowe, s. 132 i n.). W doktrynie wskazuje się na następujące cechy reguł ostrożności: 1) sprawca powinien mieć właściwe kwalifikacje do przeprowadzenia danej czynności; 2) czynność powinna zostać przeprowadzona przy użyciu właściwego narzędzia; 3) czynność powinna być przeprowadzona we właściwy sposób (Zoll (w:) Zoll I, s. 149-153). Owe reguły ostrożności nie są jednolicie skodyfikowane, niektóre z nich są zebrane w aktach prawnych różnej rangi; inne funkcjonują w praktyce wykonywania poszczególnych zawodów bez normatywnego umocowania (np. tzw. reguły sztuki lekarskiej) lub stanowią zasady współżycia społecznego. Jeżeli reguły ostrożności nie są skodyfikowane, nauka i orzecznictwo posługuje się normatywnymi wzorcami osobowymi - dobrego gospodarza, dobrego kierowcy, porównując z nimi zachowanie sprawcy (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 112-113).
16. Ustawodawca mówi o ostrożności wymaganej w danych okolicznościach. Jest to kategoria obiektywna. Można jej wymagać w konkretnych okolicznościach, od sprawcy obdarzonego przeciętną zdolnością przewidywania następstw własnego zachowania i niemającego szczególnego obowiązku dbałości o dobro prawne. Z reguły zatem chodzi o ostrożność tzw. modelowego obywatela. Czasami jednakże ustawodawca wymaga od sprawcy większej ostrożności. Dzieje się tak wówczas, gdy sprawca ma lub powinien mieć specjalistyczną wiedzę w jakiejś dziedzinie (np. lekarz) albo gdy posiada lub powinien posiadać specjalistyczne umiejętności (np. kierowca). Wówczas miarę ostrożnego zachowania wyznacza owa specjalistyczna wiedza lub umiejętności sprawcy. Większej ostrożności można wymagać na przykład od funkcjonariusza samorządowego lub państwowego (art. 65, 66 k.w.), od pracownika służby zdrowia (art. 70 k.w.). Wymóg ów może zostać wprowadzony wprost przez przepis (Kasicki, Wiśniewski, s. 39).
17. Sprawca musi popełnić czyn na skutek niezachowania reguł ostrożności. Aby móc sprawcę pociągnąć do odpowiedzialności, trzeba móc sprawcy ów skutek przypisać. Jest to konstrukcja tzw. obiektywnego przypisania. Najważniejszą rolę dla przypisania sprawcy skutku odgrywa reguła urzeczywistnionego stworzonego przez sprawcę niedozwolonego ryzyka dla danego dobra prawnego. Spowodowanie skutku może być tylko wówczas przypisane sprawcy, gdy w jego zachowaniu urzeczywistniło się niebezpieczeństwo, któremu miało zapobiec zachowanie naruszonego obowiązku ostrożności (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 114-115; Roxin, Problematyka, s. 5-23; Kaczmarek, Giezek, O subiektywnym, s. 53-67; Giezek, Kodeks, s. 55-60). Istnieje zatem możliwość, że nie nastąpi przypisanie sprawcy określonego skutku, chociaż naruszył on reguły ostrożności. Przykładem może być spowodowanie wypadku przez pijanego kierowcę, gdy brak kontroli nad kierownicą nie był wynikiem stanu nietrzeźwości, lecz usterki technicznej samochodu, na przykład pęknięcia drążka kierownicy na skutek wady fabrycznej (Bojarski, Nowelizacja, s. 415).
18. Ustawodawca nie wyodrębnia wprost postaci nieumyślności - lekkomyślności i niedbalstwa. Jednakże nadal uprawnione jest ich wyodrębnianie (Marek, Komentarz, s. 130; Wojciechowski, s. 24; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 115; Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 39-40). Artykuł 6 § 2 pozwala na wyodrębnienie świadomej i nieświadomej nieumyślności. Świadoma nieumyślność polega na tym, że sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale nie miał zamiaru jego popełnienia, a więc przypuszczał, że tego uniknie. Do nieświadomej nieumyślności odnosi się końcowa część art. 6 § 2 - "albo mógł przewidzieć". Określenie "mógł" można rozumieć w dwojaki sposób. Pierwszy z nich zakłada, iż chodzi tu o obiektywną przewidywalność popełnienia czynu zabronionego (Zoll (w:) Zoll I, s. 123-124). Według drugiego, który odwołuje się wprost do warstwy językowej omawianego przepisu, termin ten należy rozumieć dosłownie jako wymaganą od sprawcy możność przewidzenia popełnienia przezeń czynu zabronionego, a zatem jako element winy nieumyślnej w postaci niedbalstwa. Aby przypisać sprawcy odpowiedzialność na podstawie art. 6 § 2in fine, należy najpierw ustalić istnienie obiektywnego elementu w postaci powinności przewidywania przez sprawcę popełnienia czynu zabronionego, a następnie istnienie elementu subiektywnego - możności przewidzenia popełnienia czynu przez sprawcę (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 36; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 117-118). Jak trafnie podkreśla się w literaturze, nie ma znaczenia dla odpowiedzialności sprawcy za wykroczenie, czy do popełnienia przezeń czynu przyczyniło się zachowanie innej osoby, na przykład pokrzywdzonego, chyba że owo przyczynienie spowodowało brak możliwości przewidywania przez sprawcę popełnienia czynu zabronionego (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 37).
19. Zachowuje aktualność wyrok Sądu Najwyższego, w którym stwierdził on, że nieumyślne wykroczenie popełnione z niedbalstwa ma miejsce nie tylko wówczas, gdy sprawca nie dopełnił czynności nakazanych przez przepis prawa, ale także wtedy, gdy sprawca, popełniając czyn obojętny z punktu widzenia nakazów lub zakazów wynikających z normy prawnej, wywołuje skutek naganny, którego wprawdzie nie przewidywał, ale który mógł i powinien przewidzieć (wyrok SN z 25 czerwca 1948 r., ToK 97/48, PiP 1949, z. 1, s. 168).
Art. 7.
1. Przepis art. 7 dotyczy jednej z okoliczności wyłączających winę - błędu. W § 1 zawarta jest regulacja błędu co do prawa, zaś w § 2, zmienionym przez art. 1 pkt 5 ustawy z 28 sierpnia 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń, ustawy - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, ustawy - Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 717 z późn. zm.), błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Rozwiązania przyjęte w kodeksie wykroczeń częściowo pokrywają się z tymi z kodeksu karnego. Jednakże istnieją pewne rozbieżności. Odnośnie do błędu co do prawa ustawodawca zrezygnował w kodeksie wykroczeń z unormowania nieusprawiedliwionego błędu. Na gruncie kodeksu karnego nieusprawiedliwiony błąd co do prawa może spowodować zastosowanie przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. Ustawodawca nie wprowadził także do kodeksu wykroczeń trzeciej odmiany błędu - błędu co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę. Dlatego nadal na gruncie kodeksu wykroczeń odnośnie do błędu co do kontratypu należy stosować odpowiednio art. 7 § 2 k.w., czyli uregulowanie dotyczące błędu co do faktu.
2. Błąd polega na istnieniu rozbieżności pomiędzy rzeczywistością a jej odbiciem w umyśle sprawcy. Wyróżniamy dwie odmiany błędu: urojenie i nieświadomość. Urojenie polega na tym, że w umyśle sprawcy znajduje odbicie coś nieistniejącego w rzeczywistości. Istotą nieświadomości natomiast jest to, że istniejący w rzeczywistości fakt nie znajduje odbicia w umyśle sprawcy (Cieślak, Polskie, s. 339). Niezależnie od tego, czy ma postać urojenia czy nieświadomości, błąd musi być istotny, czyli taki, że gdyby sprawca nie pozostawał w tym błędzie, czynu by nie popełnił.
3. Paragraf 1 dotyczy błędu co do prawa. Ogólna zasada brzmi: ignorantia iuris nocet, czyli "nieznajomość prawa szkodzi". Każdy obywatel ma obowiązek znajomości przepisów ustawy, która została w należyty sposób opublikowana. Jednakże prawo wykroczeń, podobnie jak i prawo karne, dopuszcza sytuacje, kiedy brak znajomości prawa zwalnia od odpowiedzialności karnej. Przepis dotyczy błędu co do całościowej oceny prawnej czynu (błąd co do prawa - error iuris). Sprawca pozostaje w nieświadomości tego, że czyn jest sprzeczny z prawem, i z tego powodu zagrożony karą, a zatem nie wie w czasie popełnienia czynu, że istnieje norma prawna, która pod groźbą kary zakazuje tego czynu, a która go obowiązuje, albo w chwili dopuszczenia się karalnego zaniechania nie wie, że obowiązuje go norma prawna, która pod groźbą kary nakazuje podjąć określone działanie (Guść, Sykuna, Usprawiedliwiona, s. 147). Owa sprzeczność rozumiana jest szeroko - czyn niekoniecznie musi naruszać normę o charakterze prawnokarnym (odmiennie Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 40; Guść, Sykuna, Usprawiedliwiona, s. 144). Dla pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności nie jest konieczne, aby dokładnie znał on brzmienie przepisu, który narusza (Cieślak, Polskie, s. 346).
4. Nieświadomość karalności dotyczy także wykroczeń nieumyślnych. Jeśli sprawca czynu nie ma wiedzy na temat tego, że dany czyn wypełniający znamiona wykroczenia nieumyślnego jest czynem zabronionym i jeśli ta nieświadomość jest usprawiedliwiona, nie ponosi on odpowiedzialności prawnej (Guść, Sykuna, Usprawiedliwiona, s. 147).
5. Błąd co do prawa wyłącza winę, a tym samym odpowiedzialność sprawcy, jeśli jest usprawiedliwiony. Błąd można uznać za usprawiedliwiony, jeżeli przeciętny obywatel, będący na miejscu sprawcy, także nie miałby świadomości bezprawności. Nieusprawiedliwiona nieświadomość bezprawności stanowi wykroczenie. Ustawodawca nie wprowadza tutaj możliwości łagodniejszego potraktowania sprawcy ze względu na tę okoliczność. Niewątpliwie jednak sąd weźmie ją pod uwagę jako okoliczność łagodzącą przy wymiarze kary. Prawnego znaczenia nie ma urojenie bezprawności czynu (delictum putativum).
6. Świadomość istnienia większości wykroczeń, na przykład kradzieży, zakłócenia porządku publicznego, jest powszechna. Dlatego kwestia błędu co do prawa pojawia się stosunkowo rzadko i dotyczyć może jakichś wyspecjalizowanych sfer życia, wykroczeń stypizowanych w tzw. prawie pozakodeksowym. Kwestię błędu co do prawa należy rozważyć także wówczas, gdy co prawda sprawca zna treść przepisu, ale ze względu na jego niejasność nie jest w stanie odtworzyć i zrozumieć normy w nim zawartej. Jest to istotne zwłaszcza wtedy, gdy w doktrynie i orzecznictwie funkcjonuje wiele, nierzadko sprzecznych koncepcji wykładni danego przepisu. Oczywiście obowiązuje tu zasada indywidualizacji odpowiedzialności i inaczej należy oceniać możliwość zrozumienia treści normy przez osobę na przykład nieposiadającą średniego wykształcenia oraz prawnika (Guść, Sykuna, Usprawiedliwiona, s. 150-151).
7. Jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy, ustalenie świadomości bezprawności zachodzi zawsze wówczas, gdy z materiału dowodowego wynika, iż w umyśle obwinionego w konkretnej sytuacji mogło powstać uzasadnione przekonanie, że jego zachowanie nie narusza prawa (wyrok SN z 30 kwietnia 1986 r., V KRN 149/86, OSPiKA 1986, z. 11, poz. 240). Nie stanowi jednakże usprawiedliwienia nieświadomości istnienia normy to, że została ona wprowadzona niedawno lub że dotyczy wyspecjalizowanej dziedziny życia (wyrok SN z 10 grudnia 1948 r., ToK 627/48, DPP 1949, nr 1). Należy uzupełnić to stwierdzenie o warunek, że przepis zawierający daną normę został opublikowany w prawidłowy sposób. Nie można skutecznie powoływać się na niezawinioną nieznajomość prawa, jeżeli sprawca nie tylko nie starał się w sposób należyty zapoznać z obowiązującym unormowaniem, pomimo że miał możność to uczynić u przedstawicieli właściwych organów, ale wręcz w sposób wyraźny z takiej możliwości zrezygnował (wyrok SN z 3 lutego 1997 r., II KKN 124/96, OSNKW 1997, nr 5-6, poz. 46).
8. Nieświadomość sprawcy można uznać za usprawiedliwioną wówczas, gdy na przykład jest on obywatelem polskim, wracającym do kraju po długiej nieobecności i zastającym nowe przepisy prawa wykroczeń, cudzoziemcem, nieznającym języka polskiego, zamieszkującym na stałe w kraju o odmiennej kulturze prawnej. W doktrynie wskazuje się, że sytuacją przemawiającą za usprawiedliwieniem błędu sprawcy jest swego rodzaju desuetudo - jeżeli właściwe organy nie stosują danego przepisu, pomimo naruszenia normy, a w środowisku sprawcy czynu określone zachowanie nie jest uznawane za naruszenie jakiejkolwiek normy (Guść, Sykuna, Usprawiedliwiona, s. 150). Jako przykłady usprawiedliwionej nieświadomości bezprawności podaje się również w doktrynie wyjątkowo niski poziom umysłowy sprawcy (chyba trzeba rozumieć to jako poziom intelektualny obniżony, jednak nie tak, by powodował niepoczytalność, gdyż wówczas i tak sprawca nie ponosi odpowiedzialności za wykroczenie), szczególne warunki bytowania, na przykład przebywanie na terenie objętym klęską żywiołową w okresie wydania danego aktu, stanem zdrowia - długotrwałe przebywanie w szpitalu, także w czasie, kiedy dany akt został wydany, jak również błąd w kolportażu dzienników urzędowych (Kasicki, Wiśniewski, s. 42).
9. W paragrafie drugim art. 7 określony został błąd co do okoliczności faktycznej stanowiącej znamię czynu zabronionego, tzw. błąd co do faktu (error facti). Tego rodzaju błędu w pierwotnej wersji kodeksu wykroczeń ustawodawca nie przewidywał, ponieważ zasadą w kodeksie wykroczeń jest odpowiedzialność zarówno za wykroczenie umyślne, jak i nieumyślne. Jak wskazywano w literaturze, problem błędu co do faktu na gruncie psychologicznej teorii winy można było rozwiązać na podstawie przepisów o winie (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 37). Po wejściu w życie kodeksu karnego z 1997 r. opartego na normatywnej teorii winy i zmianie kodeksu wykroczeń w tej mierze, pojawiła się potrzeba wprowadzenia stosownej regulacji dotyczącej błędu co do faktu.
10. Błąd co do faktu wyłącza odpowiedzialność za umyślne popełnienie czynu zabronionego. To, czy sprawca w ogóle nie poniesie odpowiedzialności, zależy od tego, czy ustawodawca wyłączył możliwość nieumyślnego popełnienia danego wykroczenia. Wystarczy, że sprawca pozostaje w błędzie co do jednego znamienia czynu zabronionego (wyrok SN z 9 marca 1983 r., Rw 82/83, OSNKW 1983, nr 9, poz. 70).
11. Zwolnienie sprawcy z wszelkiej odpowiedzialności lub też przypisanie mu zawinionej realizacji znamion wykroczenia nieumyślnego nie jest zatem uzależnione od błędu, lecz - po pierwsze - od stwierdzenia braku obiektywnie wymaganej w danych okolicznościach należytej ostrożności, oraz - po drugie - od możliwości postawienia sprawcy zarzutu. Błąd sam przez się nie usprawiedliwia; usprawiedliwiać mogą co najwyżej okoliczności, które do jego popełnienia doprowadziły. Wszak stwierdzenie, że sprawca na skutek błędu nie wiedział, co czyni, nie zwalnia go z odpowiedzialności, jeśli popełnienie czynu w danym wypadku daje podstawy do postawienia zarzutu (Bojarski, Nowelizacja, s. 415).
12. Przedmiotem błędu co do faktu może być podmiot, przedmiot oraz okoliczności stanowiące znamiona strony przedmiotowej (przebieg związku przyczynowego, sposób działania lub użyty środek, przedmiot czynności wykonawczej). Błąd może dotyczyć podmiotu w zakresie właściwości sprawcy przy wykroczeniach indywidualnych.
13. Błąd co do przebiegu związku przyczynowego może wystąpić tylko w przypadku wykroczeń materialnych (skutkowych); chodzi tu o zjawisko zwane aberratio ictus vel iactus, czyli o zboczenie działania. Sprawca nie musi znać dokładnej drogi "przebiegu" swego czynu, na przykład nie musi wiedzieć, jak działa środek wylany na drogę publiczną, który powoduje jej zanieczyszczenie (art. 91 k.w.). Wystarczy, że ma ogólną orientację w tej mierze. Owo zboczenie działania wpływa na poniesienie przez sprawcę odpowiedzialności, w zależności od tego, jak dalece był w błędzie. Jeżeli sprawca sądził, że związek pomiędzy jego czynem a skutkiem, jaki wywołał, przebiega w oczywiście odmienny od faktycznego sposób, nie może zasłaniać się tym faktem. Jako dorosły człowiek o pewnym doświadczeniu życiowym powinien zdawać sobie sprawę z rzeczywistego przebiegu związku przyczynowo-skutkowego. Natomiast jeżeli sprawca nieznacznie pomylił się co do owego przebiegu, może go to zwolnić od odpowiedzialności za wykroczenie umyślne.
14. Sprawca może pozostawać w błędzie albo co do tego, jaki środek stosuje, albo jakie jest działanie danego środka (błąd co do sposobu działania lub użytego środka). Jeżeli sprawca pozostaje w nieświadomości co do tego, jaki środek stosuje, z reguły nie wypełnia znamion wykroczenia umyślnego. Urojenie sobie, że dany środek jest dobry do zrealizowania zamierzenia sprawcy, podczas gdy w rzeczywistości się do tego nie nadaje, innymi słowy nieświadomość, że nie nadaje się do popełnienia za jego pomocą czynu zabronionego, ze względu na brak regulacji dotyczącej usiłowania nieudolnego w kodeksie wykroczeń, nie powoduje pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności za wykroczenie.
15. Błąd co do przedmiotu czynności wykonawczej (aberratio in obiecto) zachodzi w sytuacji, kiedy sprawca myli się co do tego, czym jest przedmiot jego czynności wykonawczej. Jeśli chodzi o błąd co do osoby (error in personam), jego konsekwencje prawne zależą od tego, czy przedmiot czynności wykonawczej jest określony ogólnie (in genere) czy też zindywidualizowany. Nie ma znaczenia z punktu widzenia odpowiedzialności karnej błąd co do osoby w sytuacji, gdy znamiona danego typu czynu zabronionego określają tę osobę jako przedmiot czynności wykonawczej bez jakiejkolwiek bliższej charakterystyki. Błąd co do osoby będzie miał jednak znaczenie, gdy w zespole ustawowych znamion pojawi się bliższa charakterystyka osoby będącej przedmiotem czynu sprawcy.
16. W przypadkach gdy do zespołu ustawowych znamion należą znamiona ilościowe czy liczebnikowe (np. art. 123, art. 124), nie jest konieczne, aby sprawca dokładnie uświadamiał sobie liczbę czy wielkość.
17. Przedmiotem błędu co do faktu nie może być znamię strony podmiotowej czynu zabronionego, ponieważ błąd tkwi w tej właśnie grupie znamion. Sprawca nie może pozostawać w błędzie co do tego, że na przykład chce popełnić czyn zabroniony albo że nie uświadamia sobie możliwości jego popełnienia.
Art. 8.
1. Ustawodawca jednolicie określa wiek ponoszenia odpowiedzialności za czyny zabronione. Zarówno na gruncie kodeksu karnego, jak i kodeksu wykroczeń może ją ponieść tylko sprawca, który w czasie czynu ukończył 17 lat. Sprawca, który w czasie czynu nie ukończył 17 lat, nazywany jest nieletnim. Należy od tego pojęcia odróżnić termin "małoletni", należący w zasadzie do nomenklatury cywilistycznej. W prawie wykroczeń używa się go na określenie przedmiotu czynności wykonawczej lub pokrzywdzonego, który nie ukończył lat 18, nigdy w stosunku do sprawcy, na przykład art. 82 § 2: "Kto zostawia małoletniego do lat 7 w okolicznościach umożliwiających mu wzniecenie pożaru (...)", art. 89: "Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7, dopuszcza do przebywania małoletniego na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego (...)", art. 104: "Kto skłania do żebrania małoletniego (...)".
2. Zasadą polskiego prawa zarówno karnego, jak i wykroczeń jest niepodleganie nieletnich odpowiedzialności karnej (Kaczmarek, Psychologiczne, s. 16). Nieletniość stanowi okoliczność wyłączającą winę.
3. Postępowanie w sprawach nieletnich normuje ustawa z 26 października 1982 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.). Ma ona zastosowanie w trzech rodzajach spraw: w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji wobec osób, które nie ukończyły lat 18; o czyny karalne popełnione przez nieletnich pomiędzy 13. a 17. rokiem życia oraz w zakresie wykonywania już orzeczonych na podstawie ustawy środków wobec osób, które nie ukończyły lat 21 (Ratajczak, Materialnoprawne, s. 7). Czynem karalnym nazywa ustawa przestępstwa z kodeksu karnego oraz kodeksu karnego skarbowego, a także wyliczone enumeratywnie wykroczenia z art. 51 (zakłócenie porządku publicznego), art. 69 (zniszczenie znaku), art. 74 (niszczenie znaków ostrzegających o niebezpieczeństwie), art. 76 (rzucanie kamieniami w pojazd mechaniczny), art. 85 (ustawianie lub usuwanie znaków ostrzegawczych), art. 87 (prowadzenie pojazdu w stanie po użyciu alkoholu), art. 119 (kradzież), art. 122 (paserstwo), art. 124 (zniszczenie rzeczy), art. 133 (nabycie w celu odsprzedaży biletów) lub art. 143 k.w. (utrudnianie lub uniemożliwianie korzystania z urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego). Ustawa zna dwa rodzaje postępowania wobec nieletnich: wychowawcze (posiłkowo stosuje się tu przepisy kodeksu postępowania cywilnego) oraz poprawcze (posiłkowo stosuje się tu przepisy kodeksu postępowania karnego). W postępowaniach tych można wobec nieletnich orzec wskazane w ustawie środki wychowawcze i poprawcze (por. szerzej Górecki, Ustawa, s. 34).
Art. 9.
1. Z reguły uznaje się, że zagadnienie ustalania kryteriów jedności lub wielości czynów jest jednym z istotniejszych i najbardziej kontrowersyjnych problemów występujących w nauce prawa karnego (a czasem nawet w ogóle powątpiewa się w możliwość sformułowania w miarę ostrych kryteriów oceny czynu). Trzeba również odnotować istnienie tendencji odwrotnej - kwestionującej znaczenie pojęcia czynu oraz pogląd, że nie należy przywiązywać do tego określenia większej wagi (por. Cieślak, Pojęcie czynu, s. 34).
2. W polskiej nauce (i judykaturze), po odrzuceniu naturalistycznego ujęcia czynu, największe znaczenie ma obecnie ujęcie prawne (reprezentowane m.in. przez W. Woltera i A. Spotowskiego) oraz ujęcie socjologiczne z takimi przedstawicielami jak między innymi K. Buchała, W. Świda, I. Andrejew, M. Cieślak, A. Wąsek, M. Mozgawa. Ta druga koncepcja (socjologiczna), która jawi się jako najbardziej przydatna przy ustalaniu kryteriów jedności czynu, wymienia jako jedno z istotnych kryteriów pomocniczych tzw. zwartość czasową i miejscową czynności o określonej treści (a zatem społecznie istotnych). Wskazuje się tu również na rodzaj naruszonego dobra prawnego i kierunek zamachu oraz charakter aktu wolitywnego (zwykle bowiem przyjmuje się, iż jednym czynem jest zachowanie będące wyrazem jednej decyzji woli). Jest rzeczą charakterystyczną, że przedstawiciele socjologicznego ujęcia czynu czasem korzystają (przy próbie oceny zdarzenia w kontekście jedności lub wielości czynów) z konstrukcji tzw. idealnego (postronnego) obserwatora zdarzenia. Należy przyznać, że ów obserwator (postronny czy idealny) nie jest instytucją rozumianą w sposób jednorodny i wokół niego narosło wiele wątpliwości (choćby dlatego, że różni obserwatorzy mogą inaczej oceniać to samo zdarzenie). Często jednak instytucja ta, nawet nieświadomie, jest stosowana w praktyce wymiaru sprawiedliwości (nie tylko w Polsce), i, jak się zdaje, w wielu przypadkach sprawdza się w empirycznym zastosowaniu. Nawet jeśli jesteśmy zwolennikami takiego ujęcia czynu (socjologicznego), to musimy zgodzić się z twierdzeniem, że określonego zgodnie z powyższymi zasadami ustalenia jedności lub wielości czynów nie będzie mógł przyjąć organ procesowy, wtedy gdy pozostaje to w kolizji z przepisem ustawy karnej, która może inaczej (węziej lub szerzej) określić czyn zabroniony.
3. W odróżnieniu od kodeksu karnego (art. 11 § 1) kodeks wykroczeń nie zawiera przepisu wprost statuującego zasadę, iż jeden czyn może stanowić tylko jedno wykroczenie. W doktrynie podkreśla się, że brak takiego przepisu nie oznacza, iż kodeks wykroczeń przyjmuje inne rozwiązanie w tym zakresie, o czym można wnioskować na podstawie treści art. 9 (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 125).
4. Artykuł 9 § 1 k.w. odnosi się do sytuacji zbiegu przepisów ustawy. Zbieg przepisów może być rzeczywisty (gdy zachodzi krzyżowanie się zakresów znamion czynów zabronionych) albo pozorny (gdy pomiędzy zakresami tych znamion zachodzi stosunek wykluczania, a w grę wchodzi zasada specjalności - lex specialis derogat legi generali). Gdy chodzi o zbieg rzeczywisty, to może on być albo zbiegiem niewłaściwym - niekiedy zwany pomijalnym (gdy w grę wejdzie zasada konsumpcji - lex consumens derogat legi conspumptae lub zasada subsydiarności - lex primaria derogat legi subsidiariae), albo też zbiegiem właściwym (co - w świetle przepisów kodeksu wykroczeń - skutkuje przyjęciem tzw. zbiegu eliminacyjnego - art. 9 § 1 k.w.). Należy przypomnieć, iż na gruncie kodeksu karnego w przypadku rzeczywistego właściwego zbiegu przepisów ustawy mamy do czynienia z tzw. kumulatywną kwalifikacją (art. 11 § 2 k.k. - sąd skazuje za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów).
5. W przypadku pozornego zbiegu przepisów ustawy w grę wchodzi jedynie zasada specjalności (lex specialis derogat legi generali), według której przepis szczególny (węższy w zakresie i bogatszy w treść) wyłącza przepis ogólny (szerszy w zakresie i uboższy w treść). Taki stosunek zauważa się przede wszystkim między typem czynu zabronionego o charakterze zasadniczym i korespondującymi z nim typami zmodyfikowanymi (uprzywilejowanymi lub kwalifikowanymi). I tak na przykład przepis art. 89 (dopuszczenie do przebywania dziecka do lat 7 na drodze publicznej lub na torach) ma charakter przepisu szczególnego w stosunku do art. 106 k.w. (dopuszczenie do przebywania dziecka do lat 7 lub osoby bezradnej w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka).
6. W przypadku rzeczywistego niewłaściwego zbiegu przepisów jeden czyn realizuje jednocześnie znamiona kilku typów czynów zabronionych (tzn. zachodzi między nimi stosunek krzyżowania), jednakże ową wielość ocen wyłączamy, stosując zasadę konsumpcji lub zasadę subsydiarności. Zasada konsumpcji (lex consumens derogat legi consumptae) polega na tym, że przepis pochłaniający uchyla przepis pochłaniany (wyłącza jego stosowanie). Można przyjąć, że stosunek konsumpcji zachodzi między dwoma przepisami wtedy, gdy jeden z nich spełnia in concreto funkcję drugiego, w tym sensie, iż wystarczy do uwzględnienia społecznej szkodliwości związanej z zaistniałym stanem faktycznym. Oczywiście, pierwotną rzeczą jest analiza ustawowych znamion czynu zabronionego i ustalenie, czy realizacja znamion jednego czynu zabronionego zawiera realizację znamion innego czynu zabronionego, natomiast wtórną rzeczą jest ocena, że stopień społecznej szkodliwości czynu ocenianego przez pryzmat przepisu pochłaniającego jest wyższy niż stopień społecznej szkodliwości czynu ocenianego z punktu widzenia przepisu pochłanianego. Działanie reguły konsumpcji należy ustalać (co do zasady) in concreto, a nie in abstracto.
7. Reguła subsydiarności ma miejsce wtedy, gdy między zbiegającymi się przepisami zachodzi stosunek tego rodzaju, iż zastosowanie przepisu posiłkowego wchodzi w grę wtedy, gdy nie stosuje się przepisu pierwotnego (lex primaria derogat legi subsidiariae). W doktrynie zwykło się wyróżniać subsydiarność ustawową albo pozaustawową (milczącą). Na gruncie kodeksu wykroczeń z klauzulą subsydiarności mamy do czynienia w przepisie art. 165 - "jeżeli czyn z mocy innego przepisu nie jest zagrożony karą surowszą" (zaś w kodeksie karnym klauzula subsydiarności pojawia się w art. 231 § 4). Charakter subsydiarny milczący ma przepis określający formę stadialną w stosunku do przepisu określającego formę o większym stopniu zaawansowania na drodze realizacji przestępstwa (np. usiłowanie - dokonanie), jak również w przypadku przepisów określających narażenie dobra na niebezpieczeństwo i naruszenie tego dobra. Mącior słusznie proponuje, aby zrezygnować z posługiwania się subsydiarnością milczącą i poszczególne przypadki rozstrzygać na gruncie zasady konsumpcji; obie te zasady mają charakter teleologiczny i prowadzą do analogicznych rezultatów (Mącior, Zbieg przepisów, s. 34-35).
8. W przypadku gdy żadna z powyższych reguł nie ma zastosowania (specjalności, subsydiarności, konsumpcji), a czyn sprawcy wypełnia ustawowe znamiona kilku przepisów, mamy do czynienia z rzeczywistym właściwym zbiegiem przepisów, a w rezultacie z zastosowaniem art. 9 § 1 (czyli tzw. zbiegiem eliminacyjnym). Zdarzy się tak na przykład w przypadku, gdy sprawca, będąc w stanie po użyciu alkoholu, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym (art. 87 § 1) bez wymaganych przepisami świateł (art. 88) i nie posiadając przy sobie wymaganych dokumentów (art. 95).
9. Stosownie do postanowień art. 9 § 1 k.w. w takim przypadku należy zastosować przepis przewidujący karę najsurowszą, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu środków karnych na podstawie innych naruszonych przepisów. W podanym przykładzie przepisem przewidującym karę najsurowszą jest art. 87 § 1 (bowiem przewiduje karę aresztu; w przypadku art. 88 jest to kara grzywny, w art. 95 - kara grzywny do 250 zł lub nagany). O tym, która sankcja jest najsurowsza, decydują kary przewidziane w danych przepisach. Oczywiście, najsurowszą karą jest areszt, następnie kara ograniczenia wolności, potem grzywna, zaś najłagodniejszą - nagana. Pewien problem może pojawić się wtedy, gdy zbiegające się przepisy przewidują dokładnie taką samą karę. Należy uznać, iż w takim przypadku należy wybrać ten przepis, który w pełniejszy sposób daje nam charakterystykę istoty analizowanego czynu.
10. W art. 9 § 2 mamy do czynienia z przypadkiem tzw. rzeczywistego zbiegu wykroczeń. Ma on miejsce wtedy, gdy sprawca kilkoma czynami popełnia kilka odrębnych wykroczeń. Dla konstrukcji rzeczywistego zbiegu wykroczeń nie ma znaczenia kwalifikacja prawna składających się nań wykroczeń. Wyróżniamy bowiem zbieg jednorodzajowy (gdy sprawca dopuścił się kilku czynów tego samego rodzaju - np. kilku kradzieży z art. 119 § 1 k.w.) albo też wielorodzajowy (gdy w grę wchodzą czyny różnego rodzaju - np. wyrąb drzewa z lasu (art. 120 § 1 k.w.), samowolne użycie cudzej rzeczy ruchomej (art. 127 § 1 k.w.), paserstwo (art. 122 § 1). Jeśli jednocześnie sąd, orzekając o ukaraniu za dwa lub więcej wykroczeń, wymierza łącznie karę (ale nie karę łączną, jak w przypadku art. 85 k.k.) w granicach zagrożenia określonego w przepisie, który przewiduje karę najsurowszą. Nie stoi to na przeszkodzie orzeczeniu środków karnych na podstawie innych naruszonych przepisów.
11. Zasadny jest pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 8 maja 2008 r. (III KK 492/07, LEX nr 398521), mówiący, że: "Naruszony przez obwinionego art. 87 § 1 k.w. zakłada możliwość orzeczenia jedynie kary aresztu lub grzywny powyżej 50 zł, zaś naruszony przez niego także art. 97 k.w. przewiduje z kolei karę grzywny do 3000 zł i karę nagany. Stosownie do art. 9 § 1 k.w., jeżeli czyn wyczerpuje znamiona wykroczeń określonych w dwu lub więcej przepisach ustawy, stosuje się przepis przewidujący najsurowszą karę. In concreto przepisem takim był art. 87 § 1 k.w., zatem orzeczona kara winna odpowiadać wymogom tego właśnie przepisu".
12. Jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 30 kwietnia 2008 r. (V KK 125/08, LEX nr 395211): "Redakcja przepisu art. 9 § 2 Kodeksu wykroczeń nie budzi wątpliwości co do interpretacji zawartej tamże normy i wyraźnie nakazuje, aby w sytuacji gdy sprawca odpowiada za popełnienie kilku wykroczeń w jednym postępowaniu, sąd zastosował - tak jak przy zbiegu przepisów (art. 9 § 1 k.w.) - jedną sankcję wyznaczoną przez przepis najsurowszy, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu środków karnych na podstawie innych naruszonych przepisów".
Art. 10.
1. Na gruncie art. 10 § 1 mamy również do czynienia z przypadkiem tzw. rzeczywistego właściwego zbiegu przepisów, który zachodzi wówczas, gdy sprawca jednym czynem urzeczywistnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach stanowiących wykroczenie i przestępstwo jednocześnie (a nie udaje się dokonać redukcji wielości ocen do jednego tylko przepisu). Przyjęto tu rozwiązanie zakładające, że liczba ocen prawnych czynu (tzn. liczba przepisów, z których czyn może być zakwalifikowany) odpowiada liczbie czynów zabronionych popełnionych przez sprawcę. Rozwiązanie to, noszące nazwę zbiegu idealnego (jednoczynowego), prowadzi do kilkakrotnego skazania (ukarania), jednakże kary orzeczone łączy się na zasadzie absorpcji (tzn. kara surowsza pochłania łagodniejszą), nie powoduje to zatem konieczności kilkakrotnego odbywania kary za ten sam czyn. Poza art. 10 k.w. konstrukcja ta występuje w art. 8 k.k.s., natomiast kodeks karny odrzuca ją.
2. Jeżeli zatem czyn, który jest wykroczeniem, wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa (np. naruszenie nietykalności cielesnej - art. 217 § 1 k.k. i zakłócenie porządku publicznego - art. 51 § 1 k.w.), wówczas sąd orzeka i za przestępstwo, i za wykroczenie. Jeśli orzeczono za przestępstwo i wykroczenie karę lub środek karny tego samego rodzaju, wówczas wykonuje się surowszą karę lub środek karny. A zatem jeżeli na przykład orzeczono za przestępstwo sześć miesięcy pozbawienia wolności, a za wykroczenie 30 dni aresztu, to wykonuje się jedynie karę pozbawienia wolności. Jeśli tak się stało, iż uprzednio wykonano już łagodniejszą karę (lub środek karny), to zalicza się ją na poczet surowszych.
3. Przepisy kodeksu wykroczeń określają zasady zaliczania kar (art. 10 § 2). Jeden dzień aresztu jest równoważny jednemu dniowi pozbawienia wolności, dwóm dniom ograniczenia wolności oraz grzywnie od 20 do 150 zł. Stosownie do art. 10 § 3 karę aresztu orzeczoną za wykroczenie uważa się za karę tego samego rodzaju co kara pozbawienia wolności orzeczona za przestępstwo.
4. Stosownie do zasady wyrażonej w art. 10 § 4 k.w., zaliczeniu, o którym mowa w § 1, nie podlegają środki karne w postaci: nawiązki (jeżeli za wykroczenie i za przestępstwo orzeczono je na rzecz różnych podmiotów), obowiązku naprawienia szkody, jeżeli za wykroczenie i za przestępstwo orzeczono je w związku z różnym rodzajem szkód. Co do nawiązki na gruncie kodeksu wykroczeń por. uwagi do art. 32, zaś co do obowiązku naprawienia szkody - do art. 28 § 4 k.w. Na gruncie kodeksu karnego - co do nawiązki por. art. 47; nawiązkę w kodeksie karnym orzeka się w wysokości do 100 000 zł. O obowiązku naprawienia szkody por. art. 46 k.k.
5. Por. też art. 61 § 1 k.p.w., stanowiący, że można odmówić wszczęcia postępowania, a wszczęte umorzyć, także wtedy, gdy w sprawie o ten sam czyn, jako wypełniający jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia, postępowanie karne zostało już prawomocnie zakończone orzeczeniem skazującym lub toczy się postępowanie karne z oskarżenia publicznego (bliżej na ten temat Marek, Prawo, s. 74-75).
6. Jak podniósł Sąd Najwyższy w uchwale z 13 listopada 2003 r. (WZP 3/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz. 91): "Żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, wbrew zakazowi przewidzianemu w art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 z późn. zm.), spożywa napoje alkoholowe na terenie jednostki wojskowej i w następstwie tego wprawia się w stan nietrzeźwości, popełnia jeden czyn wyczerpujący znamiona wykroczenia, o którym mowa w tym przepisie oraz przestępstwa określonego w art. 357 § 1 k.k. (art. 10 § 1 k.w.)".
Art. 11.
1. Usiłowanie jest jedną z tzw. form stadialnych, pojęciowo związanych z tzw. pochodem czynu zabronionego (iter delicti), na który składa się: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie. Oczywiście, zamiar zawsze pozostaje bezkarny zgodnie z zasadą cogitationis poenam nemo patitur. Należy podkreślić, iż na gruncie prawa wykroczeń (inaczej niż na gruncie prawa karnego) przygotowanie nigdy nie jest karalne, usiłowanie zaś karalne jest wówczas, gdy ustawa tak stanowi (art. 11 § 2). Formy stadialne stanowią rozszerzenie przedmiotowe karalności w stosunku do czynu określonego w części szczególnej kodeksu karnego.
2. Nie wszystkie czyny zabronione przechodzą przez pełny pochód. Do kategorii czynów, w przypadku których nie będą występowały wszystkie stadia, należą zachowania nieumyślne. Dzieje się tak dlatego, iż w ich przypadku nie występuje zamiar popełnienia czynu zabronionego. Również niektóre wykroczenia umyślne nie będą przechodziły przez fazy przygotowania i usiłowania (tzw. jednochwilowe, w przypadku których uzewnętrznienie zamiaru dokonania czynu zabronionego oznacza pełną realizację znamion takiego czynu - Zoll (w:) Zoll I, s. 234).
3. Wyróżniamy następujące znamiona usiłowania: zamiar popełnienia czynu zabronionego, zachowanie zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu, brak dokonania.
4. Nie budzi wątpliwości możliwość usiłowania w zamiarze bezpośrednim, natomiast pewne różnice zdań występowały w doktrynie (głównie na gruncie kodeksu karnego z 1932 r.) co do usiłowania z zamiarem ewentualnym. Obecnie powszechnie przyjmuje się, że stosownie do brzmienia art. 11 § 1 ("kto w zamiarze") możliwe jest usiłowanie również z zamiarem ewentualnym. Jeśli strona podmiotowa danego typu czynu zabronionego wymaga zachowania z zamiarem bezpośrednim, co wynika ze znamienia celu lub motywu, wtedy odnosi się to nie tylko do dokonania wykroczenia, ale również do usiłowania. I tak na przykład jedynie z zamiarem bezpośrednim można usiłować (i dokonać) wykroczenia kradzieży drzewa w lesie (art. 120 § 1 k.w. - "kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie"). Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 25 października 1984 r. (IV KR 245/84, OSNKW 1985, nr 5-6, poz. 38): "Jeżeli ustawa wymaga dla dokonania danego przestępstwa istnienia zamiaru bezpośredniego, wyłączając zamiar ewentualny wskutek użycia takich zwrotów jak "chcąc" lub "w celu", to nie ma podstaw do uznania, aby usiłowanie takiego przestępstwa możliwe było z zamiarem ewentualnym".
5. Poprzez użycie określenia "zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania" ustawodawca przesądził, iż możliwe (i karalne) jest nie tylko usiłowanie wykroczeń z działania, ale i z zaniechania. W przypadku zaniechania koniecznym warunkiem jest to, aby na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. Taki obowiązek może wynikać z przepisów prawa, orzeczenia sądowego, umowy o pracę lub innej umowy, a nawet z tzw. uprzedniego zachowania się sprawcy (por. bliżej Kubicki, Przestępstwa, s. 185 i n.).
6. Bezpośredniością różni się usiłowanie od przygotowania, jako bardziej odległego i - w przypadku wykroczeń - niekaralnego stadium przygotowania (por. wyrok SN z 22 stycznia 1985 r., IV KR 336/84, OSNKW 1985, nr 9-10, poz. 71; wyrok SN z 13 marca 1990 r., IV KR 229/89, OSNKW 1990, nr 10-12, poz. 38, z glosami Konieczniaka oraz Gosienieckiego i Kunze, OSP 1992, z. 4, s. 160 i n. oraz wyrok SN z 25 maja 1987 r., I KR 135/87, OSNPG 1988, nr 10, poz. 103; por. też Ćwiąkalski, Zoll, Przegląd, s. 54; Pikulski w glosie, NP 1987, nr 5, s. 131 i n.; Wąsek w glosie, PiP 1986, z. 6, s. 144 i n.; Marek, Prawo, s. 64).
7. Aktualność zachowuje teza wyroku Sądu Najwyższego z 23 października 1967 r. (III KR 113/67, OSP 1970, z. 3, poz. 65, z glosą Rejman, OSP 1970, z. 3, poz. 65), mówiąca, iż bezpośredniość decydująca o przyjęciu istnienia usiłowania ma miejsce wówczas, gdy biorąc za podstawę zamiar sprawcy i oceniając jego działanie z punktu widzenia przedmiotowego, można stwierdzić, że działanie to jest już ostatnią fazą jego działalności, którą ma wykonać, aby urzeczywistnić swój zamiar. Podobnie aktualne jest stwierdzenie Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 4 lipca 1974 r. (III KR 52/74, OSNKW 1974, nr 12, poz. 223), iż bezpośredniość, jako cecha usiłowania czynu zabronionego, odnosi się wyłącznie do działania samego sprawcy i jest zachowana również wówczas, gdy uzyskanie zamierzonego skutku uzależnione jest od postępowania jeszcze innych osób.
8. Brak dokonania jest tzw. elementem negatywnym usiłowania. W przypadku wykroczeń formalnych dokonanie ma miejsce z chwilą realizacji znamienia czasownikowego, zaś w przypadku wykroczeń materialnych - z chwilą nastąpienia określonego w przepisie skutku. Wyróżnia się tzw. usiłowanie ukończone - inaczej zupełne (które ma miejsce wtedy, gdy sprawca zrealizował wszystkie czynności mające prowadzić do realizacji zamiaru, ale nie osiągnął skutku) oraz nieukończone (niezupełne), gdy nie ukończył ostatniej czynności bezpośrednio zmierzającej do dokonania. Usiłowanie nieukończone może wystąpić zarówno w przypadku wykroczeń formalnych, jak i materialnych, natomiast ukończone może wystąpić tylko przy wykroczeniach materialnych (Zoll (w:) Zoll I, s. 250).
9. Kodeks wykroczeń przewiduje karalność usiłowania jedynie w kilku przypadkach. W grę wchodzą następujące wykroczenia: art. 49a (usiłowanie przekroczenia granicy RP), art. 119 § 2 (usiłowanie kradzieży lub przywłaszczenia), art. 120 § 2(usiłowanie wyrębu drzewa w lesie lub kradzieży albo przywłaszczenia drzewa wyrąbanego lub powalonego), art. 121 § 2 (usiłowanie paserstwa), art. 133 § 2 (usiłowanie spekulacji biletami), art. 136 § 3 (usiłowanie usuwania oznaczeń z towarów).
10. Usiłowanie jest karalne w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego wykroczenia. W praktyce jednak różnicuje się wymiar kary za usiłowanie i za dokonanie; w tym ostatnim przypadku zwykle jest on wyższy (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 144). Przy wymiarze kary sąd uwzględnia między innymi stopień społecznej szkodliwości czynu (art. 33 § 1), który to zazwyczaj jest niższy przy usiłowaniu (np. z uwagi na brak skutku). Aktualność zachowuje teza wyroku SN z 6 lutego 1976 r. (Rw 45/76, OSNKW 1976, nr 4-5, poz. 64, z aprobującą glosą Buchały, NP 1976, nr 10, s. 1487-1489), iż "Kara wymierzona za usiłowanie (...) powinna być w zasadzie łagodniejsza niż za dokonanie (...)". Według Wąska "nie zasługuje na łagodniejsze potraktowanie w ramach wymiaru kary sprawca usiłowania, które tylko dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności nie przekształciło się w dokonanie, sprawca, który żałuje, iż nie udało mu się dokonać przestępstwa, sprawca działający w warunkach powrotu do przestępstwa itp." (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 223). Uwagi te można odpowiednio przenieść na grunt kodeksu wykroczeń.
11. W art. 11 § 4 k.w. jest mowa o tzw. czynnym żalu. Przez pojęcie to rozumieć należy zarówno dobrowolne odstąpienie od dokonania, jak i dobrowolne zapobieżenie skutkowi. Racje uprzywilejowania sprawcy w przypadku czynnego żalu mają charakter kryminalno-polityczny (Gajdus, Czynny, s. 43 i n.). W zależności od tego, czy usiłowanie jest nieukończone, czy też ukończone, inne są przesłanki bezkarności usiłowania. W przypadku usiłowania nieukończonego wystarczy zaniechanie kontynuowania zachowania, tak aby nie doszło do dokonania; w przypadku usiłowania ukończonego konieczne jest ze strony sprawcy usiłowania podjęcie takiego zachowania, które uniemożliwi naruszenie dobra prawnego (Zoll (w:) Zoll I, s. 262).
12. Warunkiem skorzystania z dobrodziejstwa czynnego żalu jest to, aby sprawca odstąpił od usiłowania lub zapobiegł skutkowi dobrowolnie, tzn. z własnej woli, a nie został zmuszony do tego zaistniałymi okolicznościami. Według Sądu Najwyższego: "Dobrowolne odstąpienie od popełnienia czynu następuje wówczas, gdy sprawca, mimo istnienia sprzyjających mu okoliczności zrealizowania przestępnego działania, działanie to przerywa i odstępuje od jego kontynuowania (...). Jeżeli zaś przerwanie działania następuje na skutek przyczyn zewnętrznych od sprawcy niezależnych, to nie zachodzi wypadek dobrowolnego odstąpienia" (wyrok z 1 lipca 1975 r., II KR 367/74, OSNKW 1975, nr 12, poz. 157, z glosami Kubali, Palestra 1976, z. 4-5, s. 119 oraz Szwedka, OSP 1976, z. 12, poz. 236).
13. "Dobrowolne odstąpienie od czynu wyłączające karalność usiłowania (...) zachodzi wówczas, gdy sprawca mający możliwość zrealizowania swojego zamiaru dokonania czynu zabronionego, po rozpoczęciu działania zmierzającego bezpośrednio do tego celu zaprzestaje z własnej woli dalszych czynności niezbędnych do wypełnienia wszystkich znamion zamierzonego przestępstwa (usiłowanie niezakończone). Pobudki rezygnacji z dokonania czynu są przy tym obojętne, jak również decyzja taka nie musi być podjęta przez sprawcę spontanicznie, wyłącznie z wewnętrznego impulsu i zupełnie niezależnie od jakichkolwiek bodźców zewnętrznych, jeżeli nie stwarzają one dla sprawcy sytuacji przymusowej lub przeszkód trudnych do pokonania, a stanowią tylko jeden z czynników wpływających na swobodne podjęcie tej decyzji" (wyrok SN z 17 lipca 1975 r., VI KZP 15/75, OSNPG 1975, nr 10, poz. 92).
14. W wyroku Sądu Najwyższego z 5 stycznia 1973 r. (III KR 258/72, OSNKW 1973, nr 7-8, poz. 92, z glosą Gubińskiego, PiP 1974, z. 1, s. 174) zawarto słuszną tezę, iż nie traci cech dobrowolności odstąpienie od niezakończonego usiłowania pod wpływem dezaprobaty czynu wyrażonego przez osobę trzecią, jeżeli sprawca nie musiał poddać się wspomnianemu wpływowi, który w świetle doświadczenia życiowego nie stanowił przyczyny decydującej o odstąpieniu, lecz tylko stwarzał jeden z bodźców do rezygnacji z przestępnego zamierzenia.
15. Jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 19 sierpnia 1974 r. (I KR 35/74, OSNKW 1974, nr 12, poz. 225): "Ustawa nie wymaga, aby odwrócenie skutku było wyłącznie wynikiem zachowania się sprawcy, tzn. aby nie mógł on posłużyć się w tym celu także inną osobą. Zachodzić to może zwłaszcza wówczas, gdy do zapobieżenia skutkowi są potrzebne umiejętności lub wiedza, których sprawca nie ma. Tego rodzaju zachowanie się nie oznacza jednak wyłączenia odpowiedzialności sprawcy usiłowania w ogóle, lecz tylko za skutek, który usiłował spowodować i któremu zapobiegł. Jeżeli w takim wypadku zachowanie się sprawcy wyczerpuje znamiona innego przestępstwa, to oczywiście karalność tego przestępstwa nie zostaje wyłączona i sprawca ponosi za nie odpowiedzialność".
Art. 12.
1. Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Możliwe jest tylko w zamiarze bezpośrednim.
2. Nakłanianie innej osoby do popełnienia czynu zabronionego może polegać na jakimkolwiek oddziaływaniu, mającym wzbudzić w niej zamiar popełnienia takiego czynu. Możliwe jest zatem zarówno podżeganie przybierające postać werbalnej namowy, pisemne, jak nakłanianie gestem (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 141-142). Jednak zawsze przybiera ono postać działania, na co wskazuje znamię czasownikowe "nakłania". Zaniechanie zachęcające do popełnienia czynu zabronionego może być uznane za pomocnictwo psychiczne (Cieślak, Polskie, s. 377; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 141).
3. Podżegacz odpowiada w granicach swego zamiaru. Nie odpowiada zatem za eksces bezpośredniego sprawcy.
4. Podżeganie musi być zindywidualizowane co do określonej osoby lub osób. Nie jest podżeganiem publiczne nawoływanie do popełnienia czynu zabronionego (Bojarski, Polskie prawo karne, s. 106). Takie zachowanie może wypełniać znamiona czynów zabronionych przez przepis art. 255 k.k. lub art. 52a k.w.); por. Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 50.
5. Należy się opowiedzieć za poglądem, że możliwe jest usiłowanie podżegania i jego przygotowanie (Kardas, Teoretyczne, s. 850 i n.; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 282; Pohl, Formy, s. 68). Podżeganie jest dokonane wtedy, kiedy podżegaczowi uda się wzbudzić w sprawcy zamiar popełnienia wykroczenia, natomiast usiłowane jest wtedy, kiedy bezpośrednio zmierza do wzbudzenia takiego zamiaru, jednak nie udaje mu się to (Kardas (w:) Zoll I, s. 362; tenże, Teoretyczne, s. 850 i n.; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 282-283; tenże, Współsprawstwo, s. 85). Odmienny pogląd głosi, że usiłowanie podżegania jest bezkarne (por. Andrejew, Polskie, s. 234; Zoll (w:) Buchała, Zoll, Komentarz..., s. 140-141). Oczywiście usiłowanie podżegania jest karalne tylko w odniesieniu do tych wykroczeń, w wypadku których ustawa przewiduje karalność zarówno usiłowania, jak i podżegania (por. tezy do art. 11 i 14).
6. Można uznać, że na gruncie prawa wykroczeń zachodzi odpowiedzialność za tzw. podżeganie łańcuszkowe (podżeganie do podżegania). Identycznie jest w wypadku pomocnictwa. Możliwe tu są różne konfiguracje - podżeganie do pomocnictwa, pomocnictwo do podżegania, pomocnictwo do pomocnictwa (por. uchwała SN z 21 października 2003 r., I KZP 11/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz. 89). Wszystkie te czyny są na gruncie przepisów o wykroczeniach karalne.
7. Wątpliwości rodzą się przy odpowiedzi na pytanie, czy zachodzi odpowiedzialność za podżeganie do wykroczeń nieumyślnych. Podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do przestępstw, należy przyjąć, że wtedy, gdy nakłaniający chce, by inna osoba popełniła czyn zabroniony, zaś ta osoba dopuszcza się go nieumyślnie, nie ma przeszkód do przypisania takiej odpowiedzialności. Odmiennie jest natomiast w wypadkach, kiedy sprawca nieumyślnie przyczynia się do popełnienia wykroczenia nieumyślnego przez inną osobę. Takie zachowanie należy uznać za bezkarne, chyba że wypełnia znamiona innego czynu zabronionego. Podobnie jest w wypadku, kiedy ktoś wywołuje u innej osoby zamiar popełnienia czynu zabronionego jako wykroczenie, godząc się z tym, a zatem działając w zamiarze ewentualnym (por. Kardas, Regulacja, s. 71; Kardas (w:) Zoll I, s. 352 i n.).
8. "Podżeganie może polegać nie tylko na wzbudzeniu u innej osoby zamiaru popełnienia przestępstwa, ale może także zmierzać do utwierdzenia innej osoby w zamiarze popełnienia przestępstwa, wcześniej przez tę osobę powziętym" (wyrok SA w Krakowie z 28 maja 2002 r., II AKa 115/02, KZS 2002, z. 6, poz. 12). Teza ta może budzić pewne wątpliwości. Powstaje mianowicie pytanie, czy w tak opisanej sytuacji nie zachodzi raczej pomocnictwo psychiczne.
9. Spośród znanych teorii postaci zjawiskowych popełnienia czynu zabronionego kodeks wymienia expressis verbis tylko dwie, mianowicie podżeganie i pomocnictwo. Nie budzi jednak wątpliwości, że na gruncie prawa wykroczeń można operować także pojęciami sprawstwa, w tym jednosprawstwa i współsprawstwa (por. Marek, Prawo, s. 61; Bojarski, Prawo wykroczeń, s. 103 i n.; tenże (w:) Bojarski i in., s. 49).
10. Jednosprawstwo zachodzi wtedy, kiedy jedna osoba samodzielnie wypełnia wszystkie ustawowe znamiona czynu zabronionego. Dla możliwości przyjęcia jednosprawstwa nie ma znaczenia, że w konkretnym stanie faktycznym wystąpili współdziałający inni niż współsprawcy, a zatem podżegacze lub pomocnicy.
11. Współsprawstwo ma miejsce wtedy, gdy co najmniej dwie osoby, działając w porozumieniu, wspólnie wykonują czyn zabroniony (Wąsek, Współsprawstwo, s. 8 i n.). Znamionami współsprawstwa są zatem wspólne wykonanie ustawowych znamion czynu zabronionego oraz istniejące między współsprawcami porozumienie.
12. Współsprawstwo dzieli się na właściwe, które ma miejsce wtedy, kiedy poszczególni współsprawcy nie realizują wszystkich ustawowych znamion czynu zabronionego, albo wielosprawstwo, kiedy poszczególni współsprawcy realizują całość ustawowych znamion czynu zabronionego (por. Kardas (w:) Zoll I, s. 306 i n.; Mącior, Postacie, s. 753; Tyszkiewicz, Współdziałanie, s. 113; Buchała, Zoll, Polskie, s. 300). Możliwe jest, że w konkretnym stanie faktycznym część sprawców dopuszcza się czynu w wielosprawstwie, a część we współsprawstwie właściwym.
13. Klamrą spinającą czyn popełniony we współsprawstwie jest zachodzące między współsprawcami porozumienie. Jego istnienie pozwala na przypisanie każdemu ze współsprawców tego, co uczynili inni w ramach porozumienia (Wąsek, Współsprawstwo, s. 37 i n.; Marek, Komentarz, s. 152; Buchała, Zoll, Polskie, s. 289). Należy zatem przyjąć, że za zachowanie wykraczające poza zakres zawartego porozumienia odpowiada tylko ten ze współsprawców, który się go dopuścił.
14. Porozumienie winno obejmować realizację całości zespołu ustawowych znamion czynu zabronionego (Marek, Komentarz, s. 151-152; wyrok SN z 22 listopada 1971 r., Rw 1202/71, OSNKW 1972, nr 3, poz. 54).
15. Porozumienie powinno istnieć w czasie popełniania czynu zabronionego. Może więc zostać zawarte przed popełnieniem czynu albo w trakcie jego popełniania, z tym że w wypadku porozumienia zawartego w trakcie popełniania czynu współsprawstwo powstaje dopiero w momencie zawarcia porozumienia. Zatem to, co poszczególni sprawcy popełnili przed jego zawarciem, nie jest wykroczeniem popełnionym we współsprawstwie.
16. Jeżeli do sprawcy popełniającego wykroczenie dołączył w trakcie czynu inny sprawca, zostało zawarte porozumienie, i podjęli oni dalsze zachowania już we współsprawstwie, zachodzi współsprawstwo sukcesywne. Ten współsprawca, który dołączył do czynu zabronionego w trakcie jego popełniania, może odpowiadać tylko za to, w czym uczestniczył (Tyszkiewicz, Współdziałanie, s. 116; Marek, Komentarz, s. 152; Rejman (w:) Rejman i in., s. 611 i n.; Kardas (w:) Zoll I, s. 313).
17. Dowolna jest forma, w jakiej może być zawarte porozumienie. Możliwe jest zatem nawet zawarcie go w sposób dorozumiany, jeżeli tylko treść jego jest jasna i akceptowana przez porozumiewających się (por. wyrok SA w Łodzi z 11 października 2000 r., II AKa 120/00, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 5, s. 26).
18. W wypadku kiedy kilku sprawców w tym samym czasie i miejscu dopuszcza się identycznych czynów, jednak nie powstaje między nimi porozumienie, współsprawstwo nie zachodzi. Sytuację taką w literaturze określa się nazwą sprawstwa koincydentalnego (Wąsek, Współsprawstwo, s. 79 i n.; Marek, Prawo, s. 61).
19. Współsprawstwo dotyczy tylko tego czynu, co do którego zostało zawarte porozumienie. Jeżeli jeden bądź kilku współsprawców dopuszcza się zachowań wykraczających poza zakres zawartego porozumienia, zachodzi eksces współsprawcy. Współsprawca, który dopuścił się ekscesu, ponosi oczywiście odpowiedzialność za to, co popełnił, natomiast eksces pozostaje bez wpływu na odpowiedzialność pozostałych współsprawców (Wąsek, Współsprawstwo, s. 61; tenże (w:) Górniok i in., t. I, s. 257; Kardas (w:) Zoll I, s. 305-306).
20. We współsprawstwie można popełnić zarówno wykroczenie umyślne, jak i nieumyślne. W tym ostatnim wypadku zawarte między współsprawcami porozumienie obejmuje wspólne naruszenie reguł ostrożności (por. Wąsek, Współsprawstwo, s. 126; tenże (w:) Górniok i in., t. I, s. 254; Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 175).
21. Jeżeli nie wszyscy ze współsprawców osiągnęli etap dokonania wykroczenia, należy mimo to przypisać wszystkim odpowiedzialność za dokonane wykroczenie, jeżeli choćby jeden z nich dokonał czynu zabronionego (Kardas, Teoretyczne, s. 622; tenże (w:) Zoll I, s. 314-316).
22. Brak natomiast podstaw, aby na gruncie prawa wykroczeń przyjmować możliwość posługiwania się konstrukcjami sprawstwa kierowniczego i sprawstwa polecającego, znanymi kodeksowi karnemu (por. Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 49-50). Dla tych postaci sprawstwa charakterystyczne jest to, że sprawca osobiście nie wykonuje ustawowych znamion czynu zabronionego, lecz kieruje ich wykonaniem przez inną osobę (sprawstwo kierownicze) lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie poleca jej wykonanie czynu zabronionego (sprawstwo polecające). W żadnym z tych wypadków sprawca nie realizuje ustawowych znamion czynu zabronionego. Na gruncie prawa karnego wyodrębnianie tych postaci sprawstwa ma oparcie w przepisie art. 18 § 1 k.k., który wprost nakazuje uznanie takich zachowań za sprawstwo. Kodeks wykroczeń nie zawiera odpowiednika tego unormowania. Dlatego czyny, które na gruncie prawa karnego są traktowane jako sprawstwo kierownicze i polecające, w prawie wykroczeń należy traktować jako podżeganie i (lub) pomocnictwo, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami (zachowania te są karalne wtedy, gdy ustawa tak stanowi); por. Bojarski, s. 105.
23. W odróżnieniu od kodeksu karnego (art. 23 k.k.), kodeks wykroczeń nie normuje instytucji czynnego żalu współdziałającego przy popełnieniu czynu zabronionego. Jedyną możliwością złagodzenia odpowiedzialności karnej współsprawcy, podżegacza i pomocnika, który dobrowolnie zapobiegł lub starał się zapobiec popełnieniu wykroczenia, jest uwzględnienie jego postawy jako okoliczności łagodzącej i wpływającej na zastosowanie przepisu art. 39 k.w. (nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpienie od jej wymierzenia); por. Marek, Prawo, s. 63; Bojarski, s. 107-108.
Art. 13.
1. Pomocnictwo polega na wszelkich zachowaniach, które ułatwiają innej osobie popełnienie czynu zabronionego. Katalog czynności wykonawczych wymienionych w komentowanym przepisie nie jest zamknięty, na co wskazuje określenie "w szczególności". Wskazane w nim czynności polegające na dostarczeniu narzędzia, środka przewozu, udzieleniu rady lub informacji stanowią jedynie przykłady możliwych czynności pomocnika.
2. Przez dostarczanie narzędzia należy rozumieć dostarczenie w jakikolwiek sposób (sprzedaż, użyczenie, podarowanie) przedmiotu lub przedmiotów, przeznaczonych do popełnienia czynu zabronionego. Dostarczenie środka przewozu może polegać zarówno na dostarczeniu w jakikolwiek sposób pojazdu, jak też przewiezieniu bezpośrednim sprawcy, a nawet - jak się wydaje - nabyciu dla niego na przykład biletu. Wskazane czynności stanowią tzw. pomocnictwo fizyczne.
3. Udzielanie rady lub informacji stanowi pomocnictwo psychiczne. Wydaje się, że jest pomocnictwem psychicznym także utwierdzanie bezpośredniego sprawcy w już powziętym zamiarze popełnienia wykroczenia (Kardas (w:) Zoll I, s. 368-369). Jest też pomocnictwem psychicznym manifestowanie solidarności z zachowaniem sprawcy bezpośredniego (wyrok SA w Lublinie z 28 grudnia 2000 r., II AKa 250/00, OSA 2001, z. 6, poz. 33). Innym przykładem pomocnictwa psychicznego jest obietnica nabycia rzeczy, które sprawca dopiero ma zamiar ukraść lub przywłaszczyć (por. tezy do art. 122).
4. Pomocnictwo może być popełnione na każdym etapie realizacji czynu zabronionego przez bezpośredniego sprawcę, lub przed popełnieniem przez niego czynu. Nie jest pomocnictwem pomoc udzielona po popełnieniu czynu. Natomiast wymieniona w poprzedniej tezie obietnica udzielenia pomocy po popełnieniu czynu stanowi pomocnictwo, ponieważ zostaje złożona przedtem.
5. Przepis wprost reguluje odpowiedzialność za pomocnictwo przez zaniechanie. Polega ono na nieprzeszkodzeniu sprawcy czynu zabronionego. Odpowiada za nie jednak tylko ten, na kim ciążył szczególny prawny obowiązek niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego. W literaturze i orzecznictwie osoba taka nosi nazwę gwaranta.
6. Szczególny prawny obowiązek ciążący na gwarancie może wynikać z przepisów prawa (ustawy lub rangi podustawowej) i z umowy, której jest on stroną. Wątpliwości budzi natomiast, czy stanowi źródło obowiązków gwaranta podstawa w postaci jego uprzedniego działania (ten, kto swym uprzednim zachowaniem spowodował zagrożenie dla danego dobra prawnego, ma obowiązek chronić je przed naruszeniem, a w przeciwnym razie odpowiada - przy zachowaniu innych znamion określonych w komentowanym przepisie, zwłaszcza strony podmiotowej - za pomocnictwo do czynu polegającego na naruszeniu dobra). Ze względu na gwarancyjną rolę prawa należy do tego ostatniego źródła obowiązków gwaranta podchodzić z dużą ostrożnością (por. wywody Wąska, Odpowiedzialność, s. 55-56).
7. Pomocnictwa można się dopuścić tylko umyślnie, przy czym w grę wchodzi zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny. Oczywiście oznacza to, że pomocnik musi mieć świadomość, że udziela pomocy do czynu zabronionego (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 149).
8. Dla odpowiedzialności pomocnika nie ma znaczenia to, czy bezpośredni sprawca zaakceptował udzieloną pomoc. Pomocnictwo zachodzi nawet wtedy, kiedy bezpośredni sprawca ją odrzucił, albo gdy nawet w ogóle o niej nie wiedział.
9. Pomocnictwo zmierza do ułatwienia sprawcy popełnienia czynu zabronionego. Jeżeli zachowanie pomocnika miało ułatwić sprawcy popełnienie czynu zabronionego, ale nie ułatwiło, zachodzi usiłowanie pomocnictwa. Jest ono karalne, jeżeli ustawa przewiduje karalność zarówno pomocnictwa, jak i usiłowania (por. Marek, Komentarz, s. 154). Nieco odmiennie Bojarski, który jest zdania, że okoliczność, czy pomocnictwo rzeczywiście ułatwiło popełnienie czynu zabronionego, czy nie, jest bez znaczenia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 149).
10. Możliwe jest usiłowanie pomocnictwa. Polega ono na podjęciu czynności bezpośrednio zmierzających do ułatwienia innej osobie popełnienia czynu zabronionego, które to jednak czynności faktycznie popełnienia czynu nie ułatwiły. Usiłowanie pomocnictwa jest karalne na zasadach ogólnych, to znaczy w odniesieniu do wykroczeń, wobec których ustawa stanowi, że pomocnictwo i usiłowanie są karalne.
11. Na gruncie prawa wykroczeń zachowują aktualność problemy interpretacyjne dotyczące rozgraniczenia pomocnictwa od sprawstwa. Należy dodać, że mają one większe nawet znaczenie praktyczne niż na gruncie prawa karnego. W prawie karnym zasadą jest bowiem karalność pomocnictwa na równi ze sprawstwem, gdy w prawie wykroczeń karalność pomocnictwa stanowi wyjątek (por. tezy do art. 14).
12. Niewątpliwie jest współsprawcą każdy, kto realizuje w ramach zawartego porozumienia choćby część ustawowych znamion czynu zabronionego. Wątpliwości powstają natomiast w odniesieniu do osób, które nie realizują ustawowych znamion czynu. W doktrynie znane są cztery podstawowe grupy teorii dotyczących rozgraniczenia współsprawstwa od pomocnictwa. W niniejszej pracy prezentowana jest ta, która głosi, że współsprawcą jest również ten, czyja rola w popełnieniu czynu zabronionego jest istotna, choć nie realizuje on jego ustawowych znamion. Jest to tzw. materialno-obiektywna teoria odgraniczenia współsprawstwa od pomocnictwa (teoria istotności roli); por. Marek, Komentarz, s. 152; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 264-265. Koncepcję tę wyraża w pełni następująca wypowiedź Sądu Najwyższego: "Wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą (art. 18 § 1 k.k.) także ten, kto nie biorąc osobiście udziału w czynności sprawczej tego czynu, swoim zachowaniem zapewnia realizację uzgodnionego z tą osobą wspólnego przestępczego zamachu" (postanowienie SN z 20 kwietnia 2004 r., V KK 351/03, OSNKW 2004, nr 5, poz. 53).
13. Popełnienie czynu zabronionego w postaci sprawstwa (w tym współsprawstwa) konsumuje popełnione przez tę samą osobę pomocnictwo. Reguła ta dotyczy także podżegania. Natomiast możliwe jest jednoczesne wypełnienie przez jednego sprawcę ustawowych znamion czynu zabronionego w postaci podżegania i pomocnictwa. Z kolei w wypadku kiedy ten sam człowiek dopuszcza się najpierw podżegania i/lub pomocnictwa, a następnie sprawstwa wykroczenia, uprzednie pomocnictwo i podżeganie stanowi współukarane wykroczenie uprzednie. Sprawca odpowiada w takim wypadku tylko za sprawstwo.
Art. 14.
1. Odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo zachodzi wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Kodeks wykroczeń przewiduje następujące wypadki odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo: art. 51 (zakłócenie spokoju), art. 52 (naruszenie zasad uczestnictwa w zgromadzeniu), art. 56 (zbieranie ofiar), art. 57 (zbieranie ofiar na grzywnę), art. 119 (wykroczenie kradzieży lub przywłaszczenia), art. 120 (wykroczenie kradzieży leśnej), art. 122 § 1 (wykroczenie umyślnego paserstwa), art. 124 (wykroczenie zniszczenia lub uszkodzenia albo uczynienia niezdatną do użytku cudzej rzeczy), art. 133 (odsprzedaż z zyskiem biletów wstępu na imprezy artystyczne, rozrywkowe lub sportowe), art. 134 § 1 (oszukanie nabywcy przy sprzedaży towaru lub świadczeniu usług), art. 134 § 2 (oszukanie dostawcy przy nabyciu produktów rolnych lub hodowlanych) i art. 136 § 1 (umyślne usunięcie ceny lub innych oznaczeń z towaru przeznaczonego do sprzedaży).
2. Warunkiem poniesienia przez podżegacza i pomocnika odpowiedzialności jest dokonanie czynu przez bezpośredniego sprawcę. Odpowiedzialność taka nie zachodzi zatem wtedy, gdy bezpośredni sprawca dopuścił się usiłowania lub gdy w ogóle nie dopuścił się czynu zabronionego. W tym ostatnim wypadku mamy do czynienia z bezkarnym podżeganiem i pomocnictwem.
3. Dla odpowiedzialności podżegacza i pomocnika nie ma znaczenia to, czy bezpośredni sprawca dopuścił się dokonania wykroczenia. Ustawa wymaga, by dokonał on czynu zabronionego. Zatem podżegacz i pomocnik odpowiadają także wtedy, kiedy bezpośredni sprawca nie poniesie odpowiedzialności za swój dokonany czyn zabroniony, na przykład wskutek wystąpienia okoliczności wyłączającej winę (Marek, Prawo, s. 62).
4. Każdy ze współdziałających w popełnieniu wykroczenia odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających (§ 2). Przez współdziałających należy rozumieć sprawców (w tym współsprawców), podżegaczy i pomocników.
5. Regulacja ta stanowi ogólną podstawę do rozstrzygania kwestii ekscesu współdziałającego. Wynika z niej, że za eksces odpowiada tylko ta osoba, która się go dopuściła (Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 191; Marek, Komentarz, s. 156; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 299).
Art. 15.
1. Obrona konieczna należy do kategorii tzw. kontratypów. Według twórcy pojęcia kontratypu - Woltera: "Przez kontratypy rozumiemy te i tylko te okoliczności, które, mimo że czyn wykazuje ustawowe znamiona czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, jednak powodują, że nie jest społecznie szkodliwy (ew. jest dodatni), a tym samym bezprawny; są to więc okoliczności legalizujące czyn, generalnie uznany za bezprawny" (Wolter, Nauka, s. 163). Zoll przyjmuje jako podstawę dla wszystkich kontratypów wystąpienie kolizji dóbr, z czego wyprowadza dwa dalsze warunki zachowania kontratypowego: konieczność poświęcenia dobra mającego wartość społeczną oraz społeczną opłacalność poświęcenia określonego dobra (Zoll, Okoliczności, s. 104).
2. W wyroku z 27 lipca 1973 r. (IV KR 153/73, OSNKW 1974, nr 1, poz. 5, z glosą Szerera, OSPiKA 1974, z. 12, poz. 262) Sąd Najwyższy słusznie stwierdził: "Instytucja obrony koniecznej ma na celu nie tylko ochronę dobra bezprawnie i bezpośrednio zaatakowanego, ale również kształtowanie zasady, że prawo nie powinno ustępować przed bezprawiem".
3. Wyróżniamy następujące elementy obrony koniecznej: zamach (bezpośredni, bezprawny, rzeczywisty) oraz obrona (która musi być konieczna i współmierna do niebezpieczeństwa zamachu).
4. Według Marka przez zamach rozumie się takie zachowanie się człowieka, które stwarza niebezpieczeństwo dla dobra chronionego prawem (Marek, Obrona, s. 34), zaś Spotowski, mówiąc o zamachu, rozumie przez to "zachowanie ukierunkowane na naruszenie dobra prawnego" (Spotowski, Funkcja, s. 251). Z kolei Wolter uważa, iż zamachem jest wyłącznie jakieś zachowanie się człowieka, które kryje w sobie niebezpieczeństwo dla jakiegoś dobra (Wolter, Nauka, s. 165). Zamach może polegać nie tylko na działaniu, lecz także na zaniechaniu (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 317).
5. "Dla zaistnienia obrony koniecznej koniecznym jest, aby sprawca działał z zamiarem obrony bezpośrednio zaatakowanego dobra prawnego. Wszelkie działania przedsięwzięte w celu odwzajemnienia krzywd doznanych uprzednio (...) nie mają charakteru obronnego. Niezbędnym, podmiotowym elementem obrony koniecznej jest działanie z woli obrony, a nie z woli odwetu. Niezbędnym elementem podmiotowym obrony koniecznej jest, aby akcja broniącego się wynikała ze świadomości, że odpiera on zamach i podyktowana była wolą obrony. Ten podmiotowy element działania w obronie koniecznej ułatwia rozgraniczenie rzeczywistych działań obrony od społecznie negatywnych aktów zemsty, samosądu lub chuligaństwa" (wyrok SN z 19 lutego 1997 r., IV KKN 292/96, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1997, nr 7-8, s. 1; por. też wyrok SN z 30 grudnia 1972 r., Rw 1312/72, OSNKW 1973, nr 5, poz. 69). Nieumyślna obrona konieczna jest niemożliwa, natomiast na skutek świadomie podjętej obrony koniecznej może dojść do nieumyślnej realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego - na przykład nieumyślnego spowodowania śmierci napastnika (Giezek (w:) Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, s. 145).
6. Element subiektywny obrony koniecznej nakazuje pozostawienie poza jej ramami przypadków tzw. sprowokowanej obrony koniecznej (X prowokuje Y po to, aby pod "płaszczykiem" obrony koniecznej wyrządzić mu krzywdę).
7. Zamach musi być bezpośredni, tzn. stwarzać takie niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, które może się natychmiast zaktualizować; trwa on tak długo, jak długo trwa stan niebezpieczeństwa utrzymywany zachowaniem napastnika (Giezek (w:) Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, s. 142). Jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 11 grudnia 1978 r. (II KR 266/78, OSNKW 1979, nr 6, poz. 65): "Bezpośredniość zagrożenia wchodzi w grę również wówczas, gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone atakiem dobro zostanie zaatakowane natychmiast, w najbliższej chwili".
8. "Pojęcia bezpośredniości zamachu na dobro prawnie chronione nie można zawężać tylko do zadawania przez napastnika ciosów albo groźby zadania ciosu lub groźby użycia niebezpiecznego narzędzia, tj. do takiego bezprawnego działania, które już godzi fizycznie w napadniętego lub może to bezzwłocznie nastąpić. Bezpośredniość zamachu istnieje także wtedy, gdy po pierwszym ataku i krótkiej przerwie napastnik zmierza do powtórzenia ataku, a istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zamiar swój zrealizuje natychmiast lub w najbliższej chwili" (wyrok SN z 8 lutego 1985 r., IV KR 18/85, OSNKW 1985, nr 11-12, poz. 92, z glosami: Bednarzaka, NP 1986, nr 11-12, s. 143; Wąska, NP 1988, nr 1, s. 119; Marka i Pływaczewskiego, PiP 1987, z. 4, s. 144). Wątpliwe jest, czy stanowi działanie w ramach obrony koniecznej podejmowanie środków obronnych przeciw przyszłym zamachom (montowanie pułapek na złodziei np. w postaci samostrzałów czy podłączania prądu do drzwi lub okien). Por. uwagi Wąska (w: Górniok i in., t. I, s. 320-321), który nie wyklucza takiej możliwości, oraz Marka, który neguje możliwość przyjęcia obrony koniecznej w takim przypadku (Marek, Komentarz, s. 162).
9. Zamach musi być też bezprawny. Chodzi o sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, jakąkolwiek dziedziną prawa. Tak więc nie chodzi wyłącznie o bezprawie kryminalne, w grę może wchodzić również między innymi bezprawie cywilne. Zamachem bezprawnym będzie również niestanowiący przestępstwa (z uwagi na brak winy) zamach ze strony nieletniego, niepoczytalnego czy działającego w błędzie. Nie można wykluczyć podjęcia działań obronnych wobec czynności funkcjonariusza publicznego w sytuacji, gdy określone zachowania funkcjonariusza w ogóle nie mieszczą się w ramach jego kompetencji albo stanowią ewidentne naruszenie tych kompetencji (Zoll (w:) Zoll I, s. 473; por. też postanowienie SN z 27 października 1994 r., III KRN 144/94, OSNKW 1995, nr 1-2, poz. 3).
10. Zamach musi być rzeczywisty (tzn. musi istnieć w obiektywnej rzeczywistości, a nie tylko w wyobraźni podejmującego obronę). Brak odpowiedzialności osoby działającej w błędzie co do rzeczywistości zamachu może być uzasadniony na podstawie przepisu dotyczącego konstrukcji błędu co do faktu (art. 7 § 2 k.w.). Na gruncie kodeksu wykroczeń brak jest odrębnej typizacji błędu co do kontratypu (inaczej niż w kodeksie karnym, gdzie takowy błąd jest przewidziany - art. 29 k.k.); por. Bojarski, s. 93.
11. Obrona konieczna może mieć miejsce zarówno w przypadku odpierania zamachu na dobro własne (obrona własna), jak i w sytuacji odpierania zamachu na dobro innej osoby czy społeczne (pomoc konieczna). Obrona konieczna zazwyczaj polega na działaniu, jednakże - jak słusznie podkreśla Wąsek - nie można wykluczyć obrony przez zaniechanie (np. niepowstrzymanie przez właściciela psa, który samoistnie atakuje napastnika); Wąsek, Zaniechanie, s. 212 i n.
12. W jednym ze swych orzeczeń Sąd Najwyższy zauważa wprost: "Przy obronie koniecznej nie obowiązuje zasada subsydiarności" (wyrok z 14 maja 1984 r., II KR 93/84, OSNPG 1985, nr 5, poz. 63). W wyroku z 4 lutego 1972 r. (IV KR 337/71, OSNKW 1972, nr 5, poz. 83) Sąd Najwyższy podkreślił, iż: "Osoba napadnięta nie ma obowiązku ani ratowania się ucieczką, ani ukrywania się przed napastnikiem w zamkniętym pomieszczeniu, ani też znoszenia napaści ograniczającej jego swobodę, lecz ma prawo odpierać zamach wszelkimi dostępnymi środkami, które są konieczne do zmuszenia napastnika do odstąpienia od kontynuowania zamachu". Inaczej rzecz ujmuje między innymi Zoll, postulujący przyjęcie zasady względnej subsydiarności, ograniczającej prawo do odpierania zamachu kosztem dobra napastnika tylko do tych sytuacji, w których nie było innego racjonalnego sposobu uniknięcia zamachu (Zoll (w:) Zoll I, s. 481). Słusznie zauważa Giezek, iż przyjęcie takiej koncepcji, mimo jej walorów, "rozmywa" granice obrony koniecznej (Giezek (w:) Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, s. 146). Na gruncie art. 25 k.k. konieczne jest zachowanie (w ograniczonym zakresie) zasady proporcjonalności, co wynika z przepisu art. 25 § 2 k.k. (nakazującego, aby sposób obrony był współmierny do niebezpieczeństwa zamachu, oraz z określenia, iż chodzi o obronę konieczną). Według Wąska konieczność należy rozumieć nie tylko w znaczeniu techniczno-prakseologicznym, ale również w znaczeniu moralno-społecznym (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 328). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 6 września 1989 r. (II KR 39/89, OSNPG 1990, nr 2, poz. 16): "Obrona jest niewspółmierna wtedy, gdy sprawca narusza dobro napastnika w większym stopniu, niż to jest konieczne, albo dobro, którego naruszyć nie było konieczności. O niebezpieczeństwie zamachu decyduje szereg czynników, w tym dobro zaatakowane, siła i środki zamachu oraz sposób ich użycia, właściwości napastnika, czas i miejsce zamachu, wreszcie dynamicznie rozwijający się przebieg, który może potęgować lub zmniejszyć to niebezpieczeństwo. Tylko łączne, we wzajemnym powiązaniu, rozpatrywanie całokształtu tych okoliczności może być podstawą wniosku o stopniu niebezpieczeństwa zamachu".
13. Niebezpieczeństwo zamachu należy oceniać w chwili jego wystąpienia i w związku z jego przebiegiem (ex ante, a nie ex post) i nie wolno sugerować się skutkami obrony, nawet jeśli są bardzo poważne (Marek, Komentarz, s. 164; por. też wyrok SN z 12 lutego 1973 r., I KR 346/72, OSNKW 1973, nr 7-8, poz. 94).
14. Przekroczenie granic obrony koniecznej może mieć postać ekscesu intensywnego (zastosowanie sposobu obrony niewspółmiernego do niebezpieczeństwa zamachu) lub też ekscesu ekstensywnego (który polega na obronie przedwczesnej - defensio antecedens, gdy zamach nie wszedł jeszcze w fazę bezpośredniości, lub też spóźnionej - defensio subsequens, gdy bezpośrednie zagrożenie zamachem już ustało); por. Marek, Komentarz, s. 165. Konsekwencją przekroczenia granic obrony koniecznej jest bezprawność zachowania broniącego się, co może implikować jego odpowiedzialność karną. Kodeks wykroczeń (odmiennie niż kodeks karny - art. 25 § 2) nie przewiduje wprost możliwości zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia. Jednakże taka możliwość wynika z art. 39 § 1 ("W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie można - biorąc pod uwagę charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy - zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego."). Należy przyjąć, iż eksces przy obronie koniecznej może być potraktowany jako wypadek zasługujący na szczególne uwzględnienie (por. Bojarski, s. 93).
15. Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w wyroku składu 7 sędziów z 30 kwietnia 1974 r. (VI KRN 26/74, OSNKW 1974, nr 9, poz. 162; glosy: Buchała, NP 1975, nr 2, s. 326 i n.; Krukowski, PiP 1976, z. 1-2, s. 261 i n.): "Stopień społecznego niebezpieczeństwa przestępstwa popełnionego w razie przekroczenia granic obrony koniecznej jest znacznie mniejszy niż przestępstwa dokonanego nie w obronie koniecznej. Wynika to z tego, że ustawodawca liczy się ze szczególną sytuacją, w jakiej znalazł się przekraczający granice obrony koniecznej na skutek bezprawnego zamachu, bierze pod uwagę sytuację emocjonalną, w której zwykle znajduje się ten, kto działa w obronie koniecznej, i uwzględnia, że człowiekowi, który staje wobec bezpośredniego, bezprawnego zamachu, często trudno jest zachować taką rozwagę w działaniu, by broniąc się nie wyrządził niepotrzebnie napastnikom nadmiernej szkody".
Art. 16.
1. Komentowany przepis normuje instytucję stanu wyższej konieczności w polskim prawie wykroczeń. Podobnie jak w prawie karnym, stan wyższej konieczności jest w kodeksie wykroczeń instytucją o dwoistym charakterze. Możemy wyodrębnić stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność, a także stan wyższej konieczności wyłączający winę, choć art. 16 § 1 nie reguluje tych instytucji odrębnie (co czyni art. 26 k.k.).
2. Wspólne obu rodzajom stanu wyższej konieczności jest podjęcie przez sprawcę działania w celu uchylenia bezpośredniego bezprawnego niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu prawem. Działanie to prowadzi do naruszenia lub narażenia innego dobra chronionego prawem i wyczerpuje ustawowe znamiona czynu zabronionego.
3. Niebezpieczeństwo grożące dobru chronionemu prawem jest stanem, w którego następstwie grozi zaistnienie ujemnego skutku (Spotowski, Funkcja, s. 270; por. Lachowski, Stan, s. 79). Nie ma znaczenia źródło tego niebezpieczeństwa. Może być nim zachowanie człowieka, zwierzęcia lub siły przyrody. Jednak w wypadku, kiedy niebezpieczeństwo zostało wywołane przez człowieka, zastosowanie przepisów o stanie wyższej konieczności jest ograniczone. Jeżeli bowiem niebezpieczeństwo przyjmuje postać bezpośredniego bezprawnego zamachu na dobro chronione prawem, należy stosować przepisy odnoszące się do obrony koniecznej (por. tezy do art. 15).
4. Niebezpieczeństwo powinno mieć charakter bezpośredni i rzeczywisty. Kryteria oceny bezpośredniości niebezpieczeństwa przy stanie wyższej konieczności są zbliżone do tych, które odnoszą się do oceny zamachu jako bezpośredniego i rzeczywistego na gruncie przepisu o obronie koniecznej (por. tezy do art. 15).
5. Rzeczywistość niebezpieczeństwa oznacza, że musi ono istnieć w obiektywnej rzeczywistości. Winno ono grozić dobru chronionemu prawem. Może być to dobro przysługujące działającemu w ramach stanu wyższej konieczności lub innej osobie. Niekoniecznie musi być to dobro chronione prawem wykroczeń. Wystarczy, jeżeli przysługuje mu jakakolwiek prawna ochrona (Wąsek, Sporne, s. 29; tenże (w:) Górniok i in., t. I, s. 358; Lachowski, Stan, s. 77 i n.).
6. Czyn podjęty w ramach stanu wyższej konieczności podlega ocenie z punktu widzenia spełnienia dwóch rządzących nim zasad: zasady subsydiarności i zasady proporcjonalności.
7. Zgodnie z zasadą subsydiarności działanie w stanie wyższej konieczności jest dopuszczalne wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć. Po pierwsze oznacza to, że jeżeli istnieje jakikolwiek inny sposób uniknięcia lub uchylenia niebezpieczeństwa, należy z niego skorzystać (por. jednak Wilk, Stan, s. 44 i Lachowski, Stan, s. 138). Po drugie - jeżeli sprawca działa w ramach stanu wyższej konieczności i ma do wyboru kilka możliwych sposobów działania w jego ramach, powinien wybrać ten, który spowoduje możliwie najmniejszą szkodę.
8. Zasada proporcjonalności jest wyrażona w treści przepisu w sformułowaniu "dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście większej niż dobro ratowane". Właśnie ta zasada stanowi podstawę do różnicowania stanu wyższej konieczności na dwie instytucje, z których pierwsza stanowi kontratyp, zaś druga okoliczność wyłączającą winę. Zasada proporcjonalności obowiązuje w obu tych instytucjach. Można ją ogólnie określić jako wymóg istnienia określonego stosunku między dobrem poświęcanym i ratowanym. Natomiast stosunek, o którym mowa, jest zróżnicowany w odniesieniu do obu rodzajów stanu wyższej konieczności. W wypadku kiedy sprawca, ratując dobro chronione prawem, poświęca inne, którego wartość jest mniejsza niż dobra ratowanego, zachodzi działanie w stanie wyższej konieczności wyłączającym bezprawność. W innych wypadkach objętych treścią art. 16 § 1 ma miejsce działanie w stanie wyższej konieczności wyłączającym winę. Zatem o wyłączeniu winy można mówić wtedy, gdy sprawca, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w art. 16 § 1 k.k., poświęca dobro o wartości równej lub wyższej, ale nie oczywiście wyższej niż dobro ratowane.
9. Takie rozumienie stanu wyższej konieczności w prawie wykroczeń wiąże się ściśle z podstawowym założeniem kontratypów w prawie karnym i prawie wykroczeń, mianowicie że działanie w ramach kontratypu winno być społecznie opłacalne. W wypadku kiedy sprawca, ratując dobro chronione prawem, poświęca inne, którego wartość jest identyczna, trudno jest mówić o społecznej opłacalności jego zachowania. Tym bardziej nie można o niej mówić wtedy, kiedy sprawca poświęca dobro cenniejsze od ratowanego. Zachowania takie są zatem bezprawne. Natomiast określone w przepisie wymogi w odniesieniu do proporcji dóbr przesądzają, że zachowanie pojęte w ramach stanu wyższej konieczności w sytuacji, kiedy ratowane dobro nie jest cenniejsze od poświęconego, nie może być uznane w świetle zasady winy za zarzucalne. Sprawca działa tu bowiem w określonej sytuacji motywacyjnej i faktycznej, która nie pozwala na przypisanie mu winy.
10. Oczywista wyższość wartości dobra jest to wyższość, którą można stwierdzić bez uciekania się do głębszej interpretacji. Jest to wyższość widoczna na pierwszy rzut oka (Wolter, Nauka, s. 182).
11. Przepisy o stanie wyższej konieczności zakładają zatem istnienie hierarchii dóbr chronionych prawem. Chodzi tu o obiektywną wartość tych dóbr, a nie o ich wartość z punktu widzenia pokrzywdzonego bądź sprawcy (Wolter, Nauka, s. 182). Należy dodać, że obiektywność ta ma charakter względny, bowiem niewątpliwie wiążący jest system wartości przyjęty przez ustawodawcę, na przykład wysokość sankcji przewidzianych za naruszenie określonych dóbr. Wydaje się, że to kryterium ma charakter najczytelniejszy. Teoretycznie bowiem intensywność ochrony dóbr prawnych jest pochodną ich wartościowania przez ustawodawcę. Kryterium to jednak nie jest niezawodne, gdyż na wysokość sankcji za poszczególne czyny zabronione ma wpływ wiele różnych czynników. Ponadto wiele przepisów prawa karnego i prawa wykroczeń chroni więcej niż jedno dobro prawne i okoliczność ta także może mieć wpływ na wysokość sankcji za poszczególne czyny.
12. Wskazówki co do hierarchii dóbr prawnych zawierają też przepisy Konstytucji RP. Należy jednak podkreślić, że określenie stosownej hierarchii dóbr nastręcza duże trudności i możliwe jest jedynie w realiach konkretnej sprawy. Niemożliwe jest natomiast ustalenie takiej hierarchii w sposób abstrakcyjny. Można się tu jedynie pokusić o sformułowanie kilku podstawowych założeń. I tak należy przyjąć, że nadrzędną wartość ma ludzkie życie i zdrowie. W kolizji z tymi dobrami prawnymi wszystkie inne ustępują. Natomiast kolizja dóbr prawnych w postaci życia i zdrowia różnych ludzi zawsze może prowadzić tylko co najwyżej do wyłączenia winy. Ludzkie życie ma bowiem zawsze identyczną wartość, niezależnie od wieku, stanu zdrowia, poziomu wiedzy, wykształcenia, stanu rodzinnego, przydatności dla społeczeństwa (wyrok SN z 17 lutego 1989 r., IV KR 15/89, OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 42; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 362-363). Ocena ta nie zmienia się nawet w sytuacji, kiedy koliduje życie jednej osoby z życiem więcej niż jednej osoby. Skoro bowiem przyjąć, że życie ludzkie ma wartość najwyższą i że wartość ta jest niemierzalna, wystąpienie po jednej stronie kolizji większej liczby osób, którym wartość ta przysługuje, nie może spowodować, że wartość ta staje się większa.
13. Należy też podzielić pogląd Zolla, że dobra jednostki wolno poświęcać dla dobra ogółu jedynie na podstawie wyraźnego ustawowego upoważnienia (Zoll (w:) Zoll I, s. 503-504).
14. Pewną wskazówkę co do kolejności dóbr w hierarchii przyjętej przez ustawodawcę może stanowić systematyka kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń. Co do zasady można przyjąć, że zwykle przepisy chroniące dobra o większej wartości poprzedzają w ustawie przepisy chroniące dobra mniej cenne. Jest to jednak bardzo zawodna wskazówka. Ustawodawca wielokrotnie bowiem odstępuje z różnych względów od systematyki ustawy uwzględniającej hierarchię dóbr chronionych na rzecz innej (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 362; por. też Lachowski, Stan, s. 125).
15. Zróżnicowanie stanu wyższej konieczności na kontratyp i okoliczność wyłączającą winę ma to praktyczne znaczenie, że przed działaniem w stanie wyższej konieczności wyłączającym bezprawność nie przysługuje obrona konieczna. Natomiast jest ona całkowicie dopuszczalna przed zamachem podjętym w ramach stanu wyższej konieczności wyłączającego winę.
16. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności może polegać na ekscesie ekstensywnym lub intensywnym. Eksces ekstensywny polega na naruszeniu zasady subsydiarności. Eksces intensywny sprowadza się do naruszenia zasady proporcjonalności. Przepisy kodeksu wykroczeń nie zawierają szczegółowej regulacji odnoszącej się do skutków przekroczenia granic stanu wyższej konieczności. Wydaje się jednak, że w takim wypadku zastosowanie może znaleźć przepis art. 39 k.w. (por. tezy do tego przepisu).
17. Konieczne jest, aby sprawca miał świadomość i wolę działania w stanie wyższej konieczności (Góral, Kodeks, s. 60; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 366; Zoll (w:) Zoll I, s. 505; bliżej na ten temat por. Wąsek, Problematyka, s. 64).
18. Przepis art. 16 § 2 wyłącza możliwość powołania się na stan wyższej konieczności w wypadku, kiedy sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste. Obowiązek, o którym mowa, powinien mieć charakter prawny, choć ustawa wprost o tym nie stanowi. Winien zatem wynikać z ustawy lub z umowy. Nie wydaje się, aby było dopuszczalne doszukiwanie się jeszcze jednego źródła tego obowiązku w uprzednim zachowaniu sprawcy, które stworzyło niebezpieczeństwo dla chronionego dobra. W odniesieniu do stanu wyższej konieczności takie źródło obowiązku gwaranta wydaje się iść zbyt daleko. Zakres szczególnego obowiązku, o którym mowa, powinien być interpretowany ściśle, zgodnie z treścią tego obowiązku wynikającego z przepisu lub z treści umowy.
19. Paragraf 2 stanowi wprawdzie, że wobec sprawcy, na którym ciąży szczególny obowiązek ochrony danego dobra (gwaranta), nie stosuje się przepisu § 1. Taka treść przepisu nie może jednak oznaczać obowiązku poświęcenia dobra wyższej wartości dla ratowania dobra niższej wartości. Dlatego należy przyjąć, że § 2 ma zastosowanie tylko w wypadku, kiedy kolidujące ze sobą dobra są równej wartości, albo wtedy, kiedy dobro, które sprawca ma szczególny obowiązek chronić, przedstawia wartość niższą, ale nie oczywiście niższą, od dobra pozostającego z nim w kolizji. Innymi słowy przepis art. 16 § 2 znajduje zastosowanie tylko do stanu wyższej konieczności wyłączającego winę. W wypadku kiedy zachodzi stan wyższej konieczności wyłączający bezprawność, sprawca, na którym ciąży szczególny obowiązek ochrony danego dobra, ma prawo powołać się na art. 16 § 1.
Art. 17.
1. Paragraf 1 zawiera regulację jednej z okoliczności wyłączających winę - niepoczytalności. Zarówno niepoczytalność, jak i poczytalność ograniczona zostały uregulowane w kodeksie wykroczeń w taki sam sposób jak w kodeksie karnym. Analogicznie ujęta została także kwestia odpowiedzialności sprawcy odurzonego. Odmiennie niż w kodeksie karnym zostały określone konsekwencje prawne poczytalności ograniczonej. Sąd może w takim wypadku odstąpić od wymiaru kary lub środka karnego.
2. Istnieje domniemanie, iż każdy sprawca jest poczytalny. Za poczytalną uznaje się osobę, która nie odczuwa zaburzeń psychicznych (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 405), która rozumie, co jest dobre, a co złe, co jest nakazane i zakazane przez obowiązujące normy (Znamierowski, Wina, s. 108) oraz jest w stanie dostosować do tych wymogów swoje zachowanie.
3. Na gruncie kodeksu wykroczeń zachowuje aktualność orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie, który stwierdził, że stan psychiczny oskarżonego ma znaczenie dopiero przy ustaleniu, że dopuścił się on czynu zabronionego. Żaden przepis prawa nie zwalnia sądu z obowiązku ustalenia, czy oskarżony, który według opinii biegłych psychiatrów jest niepoczytalny w rozumieniu art. 31 § 1 k.k. (odpowiednio art. 17 § 1 k.w.), popełnił zarzucony mu czyn. Ze sformułowania art. 31 § 1 k.k. jednoznacznie wynika, że musi zachodzić zbieżność w czasie dwóch zaszłości: czynu oskarżonego oraz jego niepoczytalności (wyrok SA w Krakowie z 28 lutego 2002 r., II AKa 2/02, KZS 2002, z. 3, poz. 24).
4. Ustawodawca określa stan niepoczytalności za pomocą tzw. kryterium mieszanego: podaje zarówno przyczyny jego powstania (tzw. człon psychiatryczny lub biologiczny), jak i jego następstwa (tzw. człon psychologiczny); Gierowski, Rola, s. 128 i n. Unormowanie niepoczytalności ma charakter formalno-prawny (Rutkowski, Kontrowersje, s. 18-19). Nie ma zatem dlań bezpośrednich desygnatów psychicznych w przeżyciach psychicznych sprawcy. Aby można było stwierdzić, iż sprawca w czasie czynu był niepoczytalny, jedna ze wskazanych przez ustawodawcę przyczyn musi spowodować jedno z podanych przez ustawodawcę następstw.
5. Kodeks wymienia trzy przyczyny niepoczytalności - upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną, inne zakłócenia czynności psychicznych oraz dwie konsekwencje tego stanu - brak zdolności rozpoznania znaczenia czynu, brak zdolności pokierowania postępowaniem przez sprawcę.
6. Upośledzenie umysłowe zastąpiło znane kodeksowi karnemu z 1969 r. pojęcie niedorozwoju umysłowego. Upośledzenie nie jest chorobą, to stan, który ma charakter niepostępujący. Polega na obniżeniu ogólnej sprawności intelektualnej oraz na istnieniu znaczących trudności w zakresie uczenia się i adaptacji społecznej. Powstaje on w wieku rozwojowym, czyli do około 18. roku życia. Podstawą do stwierdzenia obniżenia sprawności intelektualnej jest test do mierzenia inteligencji (zazwyczaj stosuje się test Wechsler-Bellevue). Poza tym, w ocenie stopnia upośledzenia bierze się także pod uwagę poziom funkcjonowania społecznego danej osoby. Test Wechslera mierzy zarówno sprawność werbalną, pamięć, jak i umiejętność syntezy, analizy, a także rozumienia pewnych sytuacji społecznych. Przeciętną liczbą punktów jest 100. Przyjmuje się, że iloraz inteligencji mieści się w normie, jeżeli wynosi 70-130 pkt. Poniżej 70 pkt rozpoczyna się upośledzenie umysłowe. Dzieli się je na cztery stopnie - lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie (Rosenhan, Seligman, Psychopatologia, s. 160-165; Spett, Szymusik (w:) Cieślak, Spett, Szymusik, Wolter, Psychiatria, s. 203-212).
7. Choroby psychiczne mają charakter postępujący, powstają na podłożu organicznym. Ich przebieg jest różny; w różnym stopniu zaburzają funkcjonowanie człowieka. W przeciwieństwie do upośledzenia umysłowego, nie powodują globalnego obniżenia funkcjonowania człowieka, lecz zaburzają poszczególne jego aspekty (np. myślenie, spostrzeganie). Diagnozuje się je na podstawie stwierdzenia występowania określonych zespołów chorobowych, początku i przebiegu choroby, czasami także następstw w psychice chorego. Do najbardziej znanych chorób psychicznych należą między innymi: paranoja, schizofrenia, cyklofrenia, czyli psychoza dwubiegunowa - maniakalno-depresyjna (Spett, Szymusik (w:) Cieślak, Spett, Szymusik, Wolter, Psychiatria, s. 145-146).
8. Inne zakłócenia czynności psychicznych stanowią grupę przyczyn, których definiowanie budzi kontrowersje (Szymusik, Dyskusyjne, s. 9; Ponikowski, Poczytalność, s. 139; Tarnawski, Niepoczytalność i poczytalność, s. 31; Daszkiewicz, Poczytalność, s. 45-46; Gierowski, Niepoczytalność i poczytalność, s. 62 i n.; Pietrzyk, Psychologiczne, s. 88-89). Przez długi czas zaliczano tu jedynie okoliczności o charakterze patologicznym (Andrejew, Świda, Wolter, s. 136). Obecnie uznaje się, że mogą mieć one charakter zarówno patologiczny (np. zapalenie opon mózgowych), jak i niepatologiczny (np. osłabienie związane z menopauzą); Cieślak (w:) Cieślak, Spett, Szymusik, Wolter, Psychiatria, s. 30-31; Gierowski, Rola, s. 128-129. Do innych zakłóceń czynności psychicznych należy również silne wzburzenie - afekt (Leszczyński, Niepoczytalność, s. 47 i n.).
9. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że psychopatia nie powoduje niepoczytalności sprawcy, ponieważ nie zachodzi wówczas ograniczenie zdolności intelektualnych sprawcy, a jedynie odchylenie normy w zakresie charakteru (Malinowski, Podstawowe, s. 136-139; wyrok SN z 10 grudnia 1971 r., I KR 220/71, niepubl. za: Paprzycki, Błachnio-Parzych, Paprzycki, Opiniowanie, s. 196-197). Nie ma jednolitej definicji psychopatii w literaturze psychologicznej. Obecnie używa się terminów "osobowość asocjalna" lub "nieprawidłowa" (Pastwa-Wojciechowska, Naruszanie, s. 15-27).
10. Brak zdolności rozpoznania znaczenia czynu dotyczy zarówno jego znaczenia prawnego (że jest to czyn zabroniony), jak i faktycznego (sprawca nie uświadamia sobie np. że uderzenie nożem człowieka może wyrządzić mu krzywdę); Peiper, Komentarz, s. 66; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 410; Pietrzyk, Psychologiczne..., s. 88; Zoll (w:) Zoll I, s. 559. Oceny tych zdolności dokonuje się, bazując na analizie wpływu zaburzeń na te "zdolności". W oparciu o rzeczywiste przeżycia psychiczne sprawcy można jedynie poddać analizie wpływ zaburzeń na motywację i sam zamiar przestępczy sprawcy (Rutkowski, Kontrowersje, s. 18-19). W literaturze psychologicznej podkreśla się, że pojęcie to odnosi się do poznawczego aspektu procesu motywacyjnego (intelektualno-rozumowego); Gierowski, Rola, s. 131.
11. Brak zdolności pokierowania postępowaniem polega na braku zdolności do podjęcia decyzji o określonym zachowaniu się i poddaniu zachowania kontroli intelektualnej. Brak możności pokierowania własnym postępowaniem polega na tym, że sprawca nie jest w stanie zachować się zgodnie z obowiązującymi standardami społecznymi w sposób adekwatny do rozpoznanego przez sprawcę znaczenia czynu (Pietrzyk, Psychologiczne, s. 88; Zoll (w:) Zoll I, s. 559). To pojęcie w świetle wiedzy psychologicznej odnosi się do tzw. sfery wolicjonalnej psychiki, używając języka współczesnej psychologii - dotyczy procesów decyzyjnych (Gierowski, Rola, s. 132).
12. W § 2 art. 31 ustawodawca zawarł unormowania dotyczące tzw. poczytalności ograniczonej (lub zmniejszonej). Jej przyczyny są takie same jak w przypadku niepoczytalności, lecz inne konsekwencje. Upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych ma spowodować nie zniesienie, a ograniczenie w stopniu znacznym zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem. Stan ten nie powoduje wyłączenia winy, ale zmniejsza jej stopień. Ustawodawca zezwala na odstąpienie wobec sprawcy z ograniczoną w stopniu znacznym poczytalnością od wymiaru kary lub środka karnego. Ma ono charakter fakultatywny. Nie istnieją normy pozwalające jednoznacznie zaliczyć stan sprawcy do niepoczytalności lub poczytalności ograniczonej. Pomiędzy skrajnymi stanami niepoczytalności i poczytalności rozciąga się continuum (Andrejew, Zasady, s. 33; Tarnawski, Niepoczytalność i poczytalność, s. 22-26; Lubelski (w:) Lubelski, Stanik, Tyszkiewicz, Wybrane, s. 107). O poczytalności ograniczonej mówi się dopiero w sytuacji, gdy odchylenia osiągają taki stopień, że powodują poważne zakłócenia w funkcjonowaniu człowieka, ograniczając zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem w stopniu znacznym (wyrok SN z 16 listopada 1973 r., III KR 257/73, LEX nr 21585). Są to stany o różnym natężeniu (wyrok SN z 1 czerwca 1976 r., III KR 120/76, OSNPG 1976, nr 9, poz. 70).
13. Wobec sprawcy, którego poczytalność w czasie czynu była ograniczona w stopniu znacznym, sąd może odstąpić od wymiaru kary lub środka karnego. Nie oznacza to jednak, iż w wypadkach ograniczonej poczytalności brak ukarania sprawcy stanowi regułę. Rozstrzygnięcie o zastosowaniu lub niezastosowaniu dobrodziejstwa wynikającego z art. 17 § 2 k.w. jest rozstrzygnięciem w kwestii wymiaru kary i jako takie musi uwzględniać wszystkie ogólne dyrektywy wymiaru kary zawarte w art. 33 k.k., czyli również cele kary w zakresie jej społecznego oddziaływania (wyrok SN z 21 października 1972 r., III KR 175/72, OSNKW 1973, nr 2-3, poz. 30; wyrok SN z 22 lutego 1973 r., Rw 136/73, OSNKW 1973, nr 6, poz. 82; wyrok SN z 20 czerwca 1973 r., II KR 63/73, OSNKW 1974, nr 1, poz. 6).
14. Paragraf 3 art. 17 normuje kwestie związane z popełnieniem czynu przez sprawcę w stanie nietrzeźwości lub odurzonego - znajdującego się pod wpływem alkoholu lub środka odurzającego. W nauce prawa karnego Polski i innych państw znane są różne sposoby rozwiązywania tej sytuacji (Buchała, Przypisanie, s. 240 i n.; Kaczmarek, Spory, s. 35 i n.). Kodeks karny z 1932 r. przyjmował tu konstrukcję actio libera in causa (następuje tu przeniesienie zawinienia na przedpole czynu zabronionego; sprawca odurzony traktowany był jak w pełni poczytalny, jeżeli wprawił się w stan odurzenia po to, aby popełnić czyn zabroniony). W prawie karnym niemieckim stosowana jest konstrukcja zwana Rauschdelikt. (W niemieckim kodeksie karnym istnieje przepis § 323a wprost kryminalizujący popełnienie czynu w stanie odurzenia. Czyn ten zagrożony jest karą do pięciu lat pozbawienia wolności lub karą grzywny. Sprawca ponosi wówczas odpowiedzialność karną jak osoba poczytalna za czyn, którego znamiona wypełnił. Wymierzona mu kara pozbawienia wolności nie może jednak przekraczać owych pięciu lat przewidzianych w § 323a StGB). Polski ustawodawca przejął tu unormowanie kodeksu karnego z 1969 r. Jest to wyłom od zasady winy (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 417). Przepis ten wyłącza stosowanie przepisów § 1 i 2 w stosunku do sprawców znajdujących się w czasie czynu w stanie odurzenia na przykład alkoholowego lub narkotycznego. Sprawca taki odpowiada jak w pełni poczytalny, jeżeli spełnione zostały następujące warunki:
a) sprawca wprawił się w stan odurzenia dobrowolnie;
b) przewidywał lub mógł przewidzieć, że stan odurzenia może spowodować u niego wyłączenie lub ograniczenie poczytalności.
To, że sprawca "wprawił się", oznacza, że przyjmował alkohol lub środek odurzający bez żadnego przymusu ze strony innych osób, dobrowolności nie przekreśla fakt wprawiania się z inną osobą, czy pomocy środka dostarczonego przez inną osobę (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 420-421).
15. Poza zakresem regulacji § 3 znajduje się tzw. upojenie patologiczne, na podłożu patologicznym (Spett, Szymusik (w:) Cieślak, Spett, Szymusik, Wolter, Psychiatria, s. 298 i n.), a także sytuacje, w których sprawca nie znał wpływu danego środka na swój organizm lub zażył go niedobrowolnie.
16. Pewne wątpliwości może budzić użyte w art. 17 § 3 pojęcie "w stanie nietrzeźwości". Nie było go w pierwotnym brzmieniu art. 17. Przepis ten został zmieniony przez art. 1 pkt 13 ustawy z 28 sierpnia 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń, ustawy - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, ustawy - Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 717 z późn. zm.). Jest to dokładne przeniesienie sformułowania z art. 31 § 3 k.k. Stan po spożyciu alkoholu można określić mianem przepołowionego. W zależności od ilości alkoholu we krwi dzielimy go na stan nietrzeźwości (zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5‰ albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość, oraz taką, gdy zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość) oraz po użyciu alkoholu (stężenie alkoholu we krwi mieści się w granicach 0,2-0,5‰ albo gdy zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu wynosi 0,1-0,25 mg w 1 dm3). Pojęcie stanu nietrzeźwości należy do prawa karnego. Nie pojawia się na gruncie kodeksu wykroczeń (z wyjątkiem oczywiście niefortunnego sformułowania w art. 17 § 3 k.w.). Zostało zdefiniowane w kodeksie karnym w art. 115 § 16. Stanowi przesłankę orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów z art. 42 § 2-4 k.k. Należy do znamion przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (art. 178, 178a k.k.). Natomiast pojęcie "po użyciu alkoholu" zostało zdefiniowane w kodeksie wykroczeń. Stanowi przesłankę orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów z art. 29 k.w. Należy do znamion niektórych wykroczeń (np. z art. 70 § 2, art. 86 § 2, art. 87 § 1 i 2, art. 96 § 1 pkt 3). Przepis art. 17 § 3 w części dotyczącej stanu po spożyciu alkoholu nie ma zatem zastosowania na gruncie kodeksu wykroczeń. Przestępstwa (przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji) są tak skonstruowane, że jednym ze znamion odróżniających je od wykroczeń jest właśnie poziom alkoholu we krwi lub jego stężenia w wydychanym powietrzu. W wypadku gdy przekracza on wartość graniczną dla wykroczeń, a zatem sięga stanu nietrzeźwości, przenosimy się na grunt kodeksu karnego.
17. Wykładnia gramatyczna art. 17 § 3 k.w. prowadzi do wniosków trudnych do zaakceptowania. Mianowicie, skoro ustawodawca nie wymienia w art. 17 § 3 stanu po użyciu alkoholu, nie wyłącza możliwości przyjęcia, iż sprawca w takim stanie jest niepoczytalny lub że jego poczytalność jest w znacznym stopniu ograniczona. Ze względu na niewysoką zawartość alkoholu we krwi, praktycznie niemożliwe jest zniesienie zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem. Wykładnia art. 17 § 3 k.w. w kierunku przedstawionym wyżej prowadzi do absurdu, a zatem nie jest właściwa. Nie można jednakże wykluczyć, że ze względu na predyspozycje osobnicze, u konkretnego sprawcy w stanie po użyciu alkoholu nastąpi ograniczenie poczytalności w stopniu znacznym; choć taką sytuację należy traktować raczej jako wyjątek niż regułę. W takim wypadku sprawca w stanie po użyciu alkoholu będzie mógł zostać uznany, oczywiście jeżeli wszystkie przesłanki z art. 17 § 2 k.w. zostaną spełnione, za osobę z poczytalnością ograniczoną.
18. Na gruncie kodeksu wykroczeń, w odróżnieniu od kodeksu karnego, orzekając o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy, nie jest dopuszczalne zastosowanie środków zabezpieczających z art. 93 i n. k.k. Jego normy nie mają bowiem zastosowania do spraw o wykroczenia. Odpowiedzialność za czyny wypełniające znamiona wykroczeń normuje kodeks wykroczeń. Na podstawie art. 28 § 3 k.w., przy zaistnieniu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy, możliwe jest jedynie orzeczenie przepadku przedmiotów (postanowienie SN z 25 lutego 2004 r., II KK 393/03, OSNKW 2004, nr 4, poz. 45).
Rozdział II
Literatura
Bachrach A., Przestępstwa drogowe w projekcie kodeksu karnego, PiP 1969, z. 1; Bojarski M., glosa do wyroku SN z 30 października 1996 r., V KKN 83/96, Prok. i Pr. 1997, nr 6; Bojarski M., Giezek J., Sienkiewicz Z., Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2004; Bednarzak J., Decydująca rola dyrektywy stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu w sądowym wymiarze kary, NP 1974, nr 10; Borucka-Arctowa M. (w:) Społeczne poglądy na funkcje prawa, pod red. M. Boruckiej-Arctowej, Wrocław 1982; Buchała K., Zoll A., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1-116 kodeksu karnego, Kraków 1998; Cieślak W., Nawiązka w polskim prawie karnym, Gdańsk 2006; Gostyński Z., Kara aresztu w perspektywie reformy prawa wykroczeń (wybrane problemy, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii procesowych) (w:) Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Lublin 1996; Cyprian T., Problem kary za przestępstwa drogowe, PiP 1962, z. 4; Daszkiewicz K., Motyw przestępstwa, Palestra 1961, z. 9; Daszkiewicz K., Przestępstwa popełnione z tych samych pobudek i przestępstwa tego samego rodzaju, NP 1962, nr 7-8; Daszkiewicz K., Przestępstwo z premedytacją, Warszawa 1968; Daszkiewicz W., Nawiązka w postępowaniu karnym i karno-administracyjnym, Palestra 1967, z. 4; Daszkiewicz W., Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972; Daszkiewicz-Paluszyńska K., Zabójstwo pod wpływem silnego wzruszenia, NP 1954, nr 12; Frankowski S., Przestępstwa kierunkowe w teorii i praktyce, Warszawa 1970; Gierowski J.K., Rola biegłego psychologa w opiniowaniu o poczytalności. Problemy diagnostyczne i kompetencyjne (w:) J.K. Gierowski, A. Szymusik, Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie, Kraków 1996; Giezek J., Okoliczności wpływające na sędziowski wymiar kary, Wrocław 1989; Gostyński Z., Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, Katowice 1984; Gostyński Z., Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999; Gostyński Z., Prawo wykroczeń w zarysie, Katowice 1987; Ginalski W., Instytucja zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną (art. 45 k.k.w.) (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. IV, Wrocław 1999; Grzegorczyk T., O systemie kar za wykroczenia, ZW 1988, nr 2; Gubiński A., Nawiązka i odszkodowanie w prawie wykroczeń, ZW 1973, nr 6; Gubiński A., Środki oddziaływania wychowawczego na tle zasady celowości w prawie wykroczeń, PiP 1972, z. 10; Gubiński A., Nawiązka i odszkodowanie w prawie wykroczeń, ZW 1973, nr 6; Gubiński A., System kar w prawie o wykroczeniach (kary zasadnicze), ZW 1975, nr 4-5; Gubiński A., System kar w prawie o wykroczeniach (kary dodatkowe), ZW 1975, nr 6; Gubiński A., Recydywa w prawie o wykroczeniach, ZW 1976, nr 1; Gubiński A., Dyrektywy wymiaru kary, ZW 1978, nr 4-5; Gubiński A., Okoliczności obciążające i łagodzące, ZW 1978, nr 6; Gubiński A., Powrót do wykroczenia, ZW 1979, nr 3; Gubiński A., Nawiązka, ZW 1979, nr6; Gubiński A., Odszkodowanie w kodeksie wykroczeń, ZW 1980, nr 1; Gubiński A., Zasady prawa karnego, Warszawa 1996; Habrat A., Rozważania M. Ossowskiej na temat etyki i nauki o moralności, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe "Prawo i Ekonomia" 1993, z. XIII; Herzog A., Zakaz prowadzenia rowerów, motorowerów i pojazdów zaprzęgowych, Prok. i Pr. 2002, nr 5; Herzog A., glosa do wyroku SN z 1 czerwca 1995 r., II KRN 54/95, WPP 1995, nr 3-4; Hołówka J., Relatywizm etyczny, Warszawa 1981; Jakubowska-Hara J., Problem stosowania kary aresztu wobec sprawców wykroczeń, PiP 1984, z. 1; Jakubowska-Hara J., Grzywna w prawie wykroczeń. Model ustawowy i praktyka, Warszawa 2004; Jankowski T., Nawiązka w procesie o wykroczenia, GS 1933, nr 3; Kaczmarek T., Ogólne dyrektywy wymiaru kary w teorii i praktyce sądowej, Wrocław 1980; Kallaus Z., Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Prob. Praw. 1988, nr 10; Kocel-Krekora Z., Kary i środki karne w kodeksie wykroczeń po nowelizacji, Prok. i Pr. 1999, nr 2; Kozłowska-Kalisz P., Odpowiedzialność karna za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa, Kraków 2006; Kubala W., Z rozważań nad pojęciem "właściwości i warunków osobistych" w ujęciu kodeksu karnego z 1969 r., Palestra 1977, z. 10; Kubicki L., Skupiński J., Wojciechowska J., Kara ograniczenia wolności w praktyce sądowej, Warszawa 1973; Kulesza J., Warunki orzekania kary dodatkowej zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na podstawie art. 43 § 1 k.k., NP 1982, nr 5-6; Leoński L., Zamiana kary ograniczenia wolności na karę zastępczą, ZW 1972, nr 3; Lernell L., "Poprawcza" funkcja kary pozbawienia wolności, Zdrowie Psychiczne 1970, nr 3-4; Lewiński J., Orzekanie kary ograniczenia wolności, ZW 1972, nr 1; Lewiński J., recenzja książki G. Kasickiego i A. Wiśniewskiego: Kodeks wykroczeń. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz do noweli z sierpnia 1998, Prok. i Pr. 1999, nr 11-12; Marek A., System kar i zasady ich wymiaru - uwagi w związku z reformą prawa o wykroczeniach, ZW 1989, nr 4-5; Łucarz K., Zakaz prowadzenia pojazdów jako środek polityki kryminalnej, Wrocław 2005; Ossowska M., Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1958; Ossowska M., Socjologia moralności. Zarys zagadnień, Warszawa 1963; Pleńska D., Zagadnienia recydywy w prawie karnym, Warszawa 1974; Pławski S., Przestępstwa przeciwko życiu, Warszawa 1963; Porada K., Społeczne skutki stosowania kary zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, PiP 1980, z. 10; Pobocha J., Aspekty psychiatryczne, psychologiczne i prawne stanu silnego wzburzenia (w:) Materiały IX Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej PTP pt. "Stany afektywne w opiniowaniu sądowo-psychiatrycznym", Warszawa 1991; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974; Postulski K., Siwek M., Przepadek w polskim prawie karnym, Kraków 2004; Pracki H., Umyślne i nieumyślne naruszenie zasad bezpieczeństwa ruchu jako znamię przestępstwa drogowego, NP 1977, nr 2; Radecki W., System kar i innych środków oddziaływania w prawie wykroczeń, SMO 1977, nr 4-5 i 6; Raglewski J., Przepadek przedmiotów w nowym kodeksie karnym, CzPKiNP 1997, z. 2; Sawicki J., Chuligański charakter czynu w kodeksie wykroczeń, Prok. i Pr. 1996, nr 6; Sienkiewicz Z., Z problematyki kary podania orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób, ZW 1987, nr 1; Siewierski M., Sprawiedliwy wymiar kary, ZW 1973, nr 4-5; Skupiński J., Model polskiego prawa o wykroczeniach, Warszawa 1974; Stefański R.A., Kara dodatkowa zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na tle noweli do kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, NP 1985, nr 11-12; Stefański R.A., Zaliczenie zatrzymania prawa jazdy na poczet zakazu prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 1999, nr 1; Stefański R.A., Zakaz prowadzenia pojazdów, Warszawa 1990; Stefański R.A., Zakres przedmiotowy zakazu prowadzenia pojazdów, Prok. i Pr. 1999, nr 11-12; Stefański R.A., Kara dodatkowa zakazu prowadzenia pojazdów w prawie wykroczeń (w:) Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Lublin 1996; Stefański R. A., glosa do wyroku SN z 30 października 1996 r., V KKN 83/96, Prok. i Pr. 1997, nr 1; Szumski J., O potrzebie nowego uregulowania instytucji kary zastępczej za niewykonaną grzywnę w prawie wykroczeń, Palestra 1988, z. 4; Szumski J., Środki alternatywne wobec kary za wykroczenia (w związku z projektem kodeksu wykroczeń), PiP 1992, z. 12; Szumski J., Chuligański charakter wykroczenia (w:) Rozwój polskiego prawa o wykroczeniach, Lublin 1996; Szwarc J., Odstąpienie od wymierzenia kary w prawie wykroczeń, RPEiS 1976, z. 4; Śmietanka I., Krauze Z., Instytucja nawiązki w przyszłym prawie karnym, NP 1969, nr 3; Świtka J., Krytyka kodeksowego pojęcia "pobudka", Annales UMCS 1975, t. XXII;Tarnawski M., Zabójstwa uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań 1981; Tomczyk W., Kary dodatkowe w projekcie prawa o wykroczeniach, ZKA 1969, nr 3-4; Tomczyk W., Orzekanie nawiązki, ZW 1972, nr 3; Wąsek A., Narzędzia przestępstwa, Annales UMCS 1968, nr 12; Zelga A., Bójka i pobicie w projekcie k.k., Palestra 1963, z. 9; Zygmont B., Konfiskata mienia a przepadek korzyści majątkowych, Prok. i Pr. 2001, nr 11; Zagórski J., Orzekanie i wykonywanie kary ograniczenia wolności oraz pracy społecznie użytecznej w Polsce w świetle analizy przepisów i wyników badań, Warszawa 2003.
Art. 18.
1. Karą jest stosowana przez sądy reakcja na dokonanie przez sprawcę wykroczenia określonego w ustawie, reakcja zmierzająca do wyrządzenia sprawcy dolegliwości o charakterze osobistym, w której to karze zawiera się dezaprobata dla bezprawnego zachowania sprawcy i która zmierza do realizacji określonych celów, tzn. celu sprawiedliwościowego, szczególnoprewencyjnego, ogólnoprewencyjnego i kompensacyjnego (Sienkiewicz (w:) Bojarski, Giezek, Sienkiewicz, Prawo, s. 259).
2. Artykuł 18 zawiera katalog kar ułożonych w kolejności: od najsurowszej (areszt) do najłagodniejszej (nagana).
3. Wykonywanie orzeczeń w postępowaniu w sprawach o wykroczenia odbywa się według przepisów kodeksu karnego wykonawczego (art. 1 § 1 k.k.w.). Sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji, jest właściwy również w postępowaniu dotyczącym wykonania tego orzeczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 3 § 1 k.k.w.).
Art. 19.
1. Na skutek nowelizacji dokonanej ustawą z 28 sierpnia 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń, ustawy - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, ustawy - Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 717 z późn. zm.) obniżono dolną granicę aresztu z jednego tygodnia do pięciu dni, zaś górną z trzech miesięcy do 30 dni. Artykuł 10 ust. 1 powoływanej ustawy stanowi, że ilekroć inna ustawa przewiduje za wykroczenie karę aresztu powyżej 30 dni, górną granicę tej kary obniża się do wysokości 30 dni.
2. Na gruncie kodeksu wykroczeń w każdym przypadku kara aresztu jest tzw. karą alternatywną, występującą zawsze obok innych kar. Zakaz jej orzekania, nawet gdyby naruszony czynem sprawcy przepis tę karę przewidywał, określony został w art. 26 k.w.: "Nie można wymierzyć kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie tej kary" (por. bliżej Kocel-Krekora, Kary, s. 102). Jeżeli ustawa daje możliwość wyboru między aresztem a inną karą, areszt można orzec tylko wtedy, gdy czyn popełniono umyślnie, a zarazem za orzeczeniem kary aresztu przemawia waga czynu lub okoliczności sprawy świadczą o demoralizacji sprawcy, albo sposób jego działania zasługuje na szczególne potępienie (art. 35 k.w.).
3. Ukarani karą aresztu orzeczoną za wykroczenie odbywają ją oddzielnie od skazanych, w systemie zwykłym, chyba że szczególne względy przemawiają za skierowaniem do innego systemu (art. 99 § 2 k.k.w.).
4. Z uwagi na to, iż kodeks wykroczeń nie określa sposobu obliczania okresu odbywania kary, uznaje się, że liczy się go według czasu kalendarzowego (a momento ad momentum). Wskazówką jest tu art. 80 § 4 k.k.w., stanowiący, że pierwszy dzień kary kończy się dnia następnego od jej rozpoczęcia. Oznacza to, że na przykład kara 30 dni aresztu rozpoczęta 10 kwietnia 2006 r. o godzinie 11.00 zakończy się 10 maja 2006 r. o godzinie 11.00. Jeżeli termin zwolnienia skazanego odbywającego karę przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, zwolnienie to następuje w dniu poprzedzającym ten termin (art. 168 k.k.w.). Należy przyjąć, że to samo odnosi się do ukaranego karą aresztu.
5. Kary i środki karne wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Skazany (i analogicznie ukarany) zachowuje prawa i wolności obywatelskie; ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia (art. 4 k.k.w.).
6. Kara aresztu może być wymierzona w przypadku, gdy przewidziana jest ona w przepisie albo też w przypadku wystąpienia recydywy wielokrotnej (art. 38 k.w.). Stosownie do tego przepisu ukaranemu co najmniej dwukrotnie za podobne wykroczenia umyślne, który w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania popełnia podobne wykroczenie umyślne, można wymierzyć karę aresztu, choćby było zagrożone karą łagodniejszą. Należy też pamiętać o możliwości orzeczenia kary aresztu w przypadku uchylania się od kary grzywny (art. 25 § 2 k.w.) lub kary ograniczenia wolności (art. 23 k.w.).
7. Stosownie do art. 82 § 3 k.p.w. okres zatrzymania zalicza się na poczet wymierzonej kary aresztu (i kary ograniczenia wolności), przyjmując jeden dzień zatrzymania, z zaokrągleniem do pełnego dnia, za równoważny jednemu dniowi kary aresztu i dwóm dniom kary ograniczenia wolności (a na poczet grzywny - przyjmując za równoważny grzywnie w wysokości 200 zł).
8. Kara aresztu może być również orzekana z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (por. bliżej art. 42-44 k.w.).
Art. 20.
1. Genezy kary ograniczenia wolności można szukać w karze pracy poprawczej znanej ustawodawstwu ZSRR od pierwszych lat rewolucji, na wzór której wprowadziły ją kodeksy karne wielu państw socjalistycznych. (Por. Instrukcję Narodowego Komisariatu Sprawiedliwości RFSRR "O trybunale rewolucyjnym, jego składzie, zadaniach, kierownictwie, nakładanych karach i trybie prowadzenia jego posiedzeń" z 19 grudnia 1917 r. W tej instrukcji pracę poprawczą nazywano obowiązkową pracą społeczną - prisużdzienije k obiazatielnym obszcziestwiennym rabotam). Kara pracy poprawczej występowała wcześniej w ustawie z 19 kwietnia 1950 r. o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy (Dz. U. Nr 20, poz. 168 z późn. zm.) oraz w przepisach prawa wykroczeń, do którego została wprowadzona ustawą z 15 grudnia 1951 r. o orzecznictwie karno-administracyjnym. Kara pracy poprawczej była wprost przewidziana na przykład za wykroczenie z art. 7 ust. 1 dekretu z 23 kwietnia 1953 r. o świadczeniach w celu zwalczania klęsk żywiołowych (Dz. U. Nr 23, poz. 93 z późn. zm.), z art. 7 ust. 1 dekretu z 24 czerwca 1953 r. o uprawie tytoniu i wytwarzaniu wyrobów tytoniowych (Dz. U. Nr 34, poz. 144 z późn. zm.), z art. 10 ust. 1 dekretu z 29 października 1952 r. o gospodarowaniu artykułami obrotu towarowego i zaopatrzenia (Dz. U. Nr 44, poz. 301 z późn. zm.).
2. Z mocy prawa z karą ograniczenia wolności łączą się trzy obowiązki: a) ukarany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu; b) jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd; c) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Stosowanie do art. 22 sąd może wobec ukaranego orzec obowiązek naprawienia szkody (w całości lub w części); obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego.
3. Kwestie dotyczące wykonywania kary ograniczenia wolności zawarte są w art. 53-66 k.k.w. oraz w rozporządzeniu RM z 23 marca 2004 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna (Dz. U. Nr 56, poz. 544). Rozporządzenie reguluje tryb wyznaczania przez właściwy organ samorządu terytorialnego podmiotów, w których wykonywana jest kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna, obowiązki tych podmiotów oraz wskazanych za ich zgodą przez sąd innych zakładów pracy, placówek służby zdrowia lub opieki społecznej, instytucji i organizacji niosących pomoc charytatywną względnie reprezentujących społeczność lokalną, w zakresie wykonywania tej kary i pracy, ubezpieczenia skazanych, a także szczegółowe zasady gospodarowania środkami uzyskanymi z wykonywania tej kary i pracy, jak również szczegółowe zasady wynagradzania wyznaczonych pracowników odpowiedzialnych za organizowanie pracy skazanych i jej przebieg (§ 1 ust. 1 rozporządzenia).
Art. 21.
1. Mamy do czynienia z dwoma wariantami kary ograniczenia wolności: a) wykonywanie nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne oraz b) potrącenie z wynagrodzenia za pracę (co zbliża tę postać kary do grzywny rozłożonej na raty).
2. Obowiązek wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd (w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie) może być orzekany zarówno wobec sprawcy pozostającego w stosunku zatrudnienia, jak i do osoby niepracującej. Czas pracy ukaranego, który nie pozostaje w stosunku pracy, nie może przekraczać ośmiu godzin na dobę; na wniosek ukaranego czas ten może być przedłużony do 12 godzin (§ 6 ust. 3 rozporządzenia RM cytowanego w tezie 3 do art. 20). Ukaranemu pozostającemu w stosunku pracy przydziela się pracę, którą może on wykonywać w czasie niewykonywania zatrudnienia. Łączny czas pracy ukaranego nie może przekraczać ośmiu godzin na dobę; na wniosek ukaranego czas ten może być przedłużony do 12 godzin (§ 6 ust. 4 rozporządzenia).
3. Karę ograniczenia wolności wykonuje się w miejscu zamieszkania lub zatrudnienia ukaranego albo w niewielkiej odległości od tego miejsca, chyba że ważne względy przemawiają za wykonaniem tej kary w innym miejscu (art. 54 k.k.w.).
4. Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy na cele społeczne sąd określa po wysłuchaniu ukaranego. Jeśli w wyroku nie wskazano rodzaju lub miejsca pracy albo zachodzi potrzeba zmiany tego rozstrzygnięcia, sąd wykonujący orzeczenie określa je przy kierowaniu do wykonania orzeczenia, uwzględniając w miarę możliwości prośbę ukaranego lub wniosek kuratora sądowego. Zmiana określonego przez ten sąd rodzaju pracy lub miejsca jej wykonania może nastąpić również zarządzeniem sędziego (art. 56 § 2 k.k.w.).
5. Podmioty, dla których organem założycielskim jest organ samorządu terytorialnego, obowiązane do przyjęcia ukaranych w celu wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne, wyznacza właściwy organ samorządu terytorialnego, zaś inne zakłady pracy, placówki służby zdrowia lub opieki społecznej oraz inne instytucje lub organizacje niosące pomoc charytatywną względnie reprezentujące społeczność lokalną - wyznacza sąd za ich zgodą (art. 56 § 3 k.k.w.).
6. Sąd wzywa ukaranego do stawienia się w wyznaczonym terminie do wskazanego zakładu, placówki, instytucji lub organizacji. Skierowania do zakładu, placówki, instytucji lub organizacji sąd może dokonać na posiedzeniu z udziałem ich przedstawicieli (art. 57 § 1 k.k.w.). Rozpoczęcie odbywania kary orzeczonej na podstawie art. 35 § 1 następuje w dniu, w którym ukarany przystąpił do wykonywania pracy (art. 57a § 1 k.k.w.).
7. Jeżeli w stosunku do ukaranego zatrudnionego zamiast obowiązku wykonywania wskazanej pracy orzeczono potrącenie określonej części wynagrodzenia za pracę (od 10 do 25%), sąd przesyła odpis orzeczenia zakładowi pracy zatrudniającemu ukaranego, podając jednocześnie, na czyją rzecz mają być dokonywane potrącenia i dokąd powinny być wpłacane, a nadto wskazując, z jakich składników wynagrodzenia za pracę i w jaki sposób należy ich dokonywać (art. 59 § 1 k.k.w.). Wypłacając wynagrodzenie ukaranemu, potrąca się określoną w orzeczeniu część wynagrodzenia i bezzwłocznie przekazuje potrąconą kwotę stosownie do otrzymanych wskazań, zawiadamiając o tym sąd. Koszty związane z przekazywaniem tych kwot odlicza się od dokonywanych potrąceń (art. 59 § 2 k.k.w.).
8. Należy sądzić, iż zachowuje aktualność uchwała Sądu Najwyższego z 21 stycznia 1972 r. (VI KZP 55/71, OSNKW 1972, nr 3, poz. 43, z aprobującą glosą Świątkowskiego, OSPiKA 1973, z. 2, poz. 78), w której wyrażono pogląd, że potrąceń przewidzianych w art. 35 § 2 k.k.w. dokonuje się od sumy wynagrodzenia pozostałej po odliczeniu podatków i innych opłat należnych z mocy ustawy. Inny pogląd prezentował Buchała, twierdząc, iż potrącenia dotyczą kwoty brutto (Buchała (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 324).
9. Jeśli przemawiają za tym względy wychowawcze, sąd może zmniejszyć orzeczoną liczbę godzin wykonywanej pracy w stosunku miesięcznym lub wysokość miesięcznych potrąceń z wynagrodzenia za pracę, jednak nie więcej niż do granicy ustawowego minimum określonego w art. 35 § 1 i 2 (art. 61 § 2 k.k.w.).
Art. 22.
1. Przepis art. 22 stanowi o możliwości nałożenia obowiązków na ukaranego karą ograniczenia wolności, co nieco upodobniło tę karę do środków o charakterze probacyjnym, choć bez orzekania okresu próby.
2. W grę wchodzi możliwość nałożenia następujących obowiązków na ukaranego: naprawienie wyrządzonej szkody w całości lub części; przeproszenie pokrzywdzonego. Nałożenie tych obowiązków ma charakter fakultatywny ("organ orzekający może zobowiązać ukaranego"); sąd może nałożyć jeden lub oba obowiązki, ale może też zaniechać ich nakładania.
3. Kodeks wykroczeń używa określenia "pokrzywdzony" w takim znaczeniu jak art. 25 § 1 k.p.w. (a zatem "Pokrzywdzonym jest ten, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie").
4. Pomimo tego, iż pojęcie szkody występuje zarówno w prawie cywilnym, jak i karnym, ani kodeks karny, ani kodeks cywilny nie zawierają definicji szkody. Na gruncie prawa karnego (i odpowiednio prawa wykroczeń) problem dotyczy tego, czy pojęcie szkody obejmuje jedynie uszczerbek majątkowy, czy też dotyczy krzywdy (czyli szkody niemajątkowej). W przypadku obowiązku naprawienia szkody, na gruncie prawa karnego i prawa wykroczeń, zdaje się nie budzić wątpliwości to, iż ten obowiązek obejmuje zarówno odszkodowanie za szkodę majątkową, jak i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Wynika to przede wszystkim z ustawowej definicji pokrzywdzonego - art. 49 § 1 k.p.k., art. 25 § 1 k.p.w. (por. Kozłowska-Kalisz, Odpowiedzialność, s. 243).
5. Decyzja o tym, czy szkoda ma być naprawiona w całości czy też w części, należy do sądu. Trzeba uznać, iż decydującą przesłanką powinien być tu interes pokrzywdzonego, wyrażający się w otrzymaniu chociażby części odszkodowania w szybkim czasie. Przewidziana w art. 22 pkt 1 postać nałożenia obowiązku naprawienia szkody może dotyczyć każdej szkody wyrządzonej jakimkolwiek wykroczeniem, za które orzeczono karę ograniczenia wolności. Należy pamiętać, iż w kodeksie wykroczeń występuje środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody (art. 28 § 1 pkt 4).
6. Drugim środkiem, który może być zastosowany razem z karą ograniczenia wolności, jest zobowiązanie do przeproszenia pokrzywdzonego. Jak podkreśla Radecki: "Jest to środek o charakterze czysto moralnym, którego wykonanie nie może być egzekwowane za pomocą przymusu państwowego, aczkolwiek uchylanie się od przeproszenia pokrzywdzonego może być uznane za uchylanie się od wykonywania kary" (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 206). Należy też pamiętać, iż przeproszenie pokrzywdzonego może być zastosowane na mocy art. 39 § 4 k.w. (przy odstąpieniu od wymierzenia kary). W przypadku art. 22 przeproszenie pokrzywdzonego jest stosowane obok kary, zaś na gruncie art. 39 - zamiast kary czy środka karnego (od których wymierzenia odstąpiono).
Art. 23.
1. Zasady wykonywania kary ograniczenia wolności zostały uregulowane w art. 53-66 k.k.w. Por. też rozporządzenie RM z 23 marca 2004 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna (Dz. U. Nr 56, poz. 544).
2. W przypadku uchylania się od wykonywania kary ograniczenia wolności, ulega ona zamianie na zastępczą karę grzywny, przy czym miesiąc ograniczenia wolności odpowiada grzywnie od 75 zł do 2250 zł, a jeśli okoliczności wskazują, że egzekucja grzywny nie będzie skuteczna - na zastępczą karę aresztu, przy przeliczniku dwa do jednego, tzn. miesiąc ograniczenia wolności odpowiada 15 dniom aresztu (art. 23 k.w.).
3. O uchylaniu się od wykonywania kary ograniczenia wolności możemy mówić, gdy ukarany:
- zmienia bez zgody sądu stałe miejsce pobytu;
- nie wykonuje pracy wskazanej przez sąd (albo też wykonuje ją w sposób nierzetelny);
- nie udziela wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary;
- w przypadku orzeczenia kary ograniczenia wolności w postaci potrącenia z wynagrodzenia za pracę (art. 21 § 2 k.w.) rozwiązuje bez zgody sądu stosunek pracy;
- uchyla się od obowiązków nałożonych na niego w trybie art. 22 k.w. (nie przeprasza pokrzywdzonego, nie naprawia szkody).
4. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z 20 czerwca 1979 r. (VI KZP 6/79, OSNKW 1979, nr 9, poz. 89): "Uchylanie się od wykonywania kary ograniczenia wolności, skutkujące określeniem (...) kary zastępczej, oznacza takie zachowanie się skazanego, które jest wyrazem jego negatywnego stosunku do tej kary czy nałożonych w związku z nią obowiązków, a więc wynika z jego złej woli, nie zaś z innych przyczyn - obiektywnych lub nawet przez niego zawinionych".
Art. 24.
1. Na gruncie kodeksu wykroczeń mamy do czynienia z grzywną kwotową. Inaczej jest na gruncie kodeksu karnego i kodeksu karnego skarbowego, gdzie zamiast systemu kwotowego wprowadzono tzw. system stawek dziennych.
2. Grzywna może być samoistna lub przybrać postać tzw. grzywny kumulatywnej, tzn. orzekanej obok kary aresztu. Nie można również tracić z pola widzenia tzw. zastępczej kary grzywny (z art. 23 k.k.).
3. Grzywna jako kara samoistna występuje w sankcjach wszystkich typów wykroczeń albo samodzielnie, albo w alternatywie z karą aresztu lub z karą ograniczenia wolności czy naganą. Artykuł 24 § 2 k.w. przewiduje, iż jeśli za wykroczenie popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej wymierzono karę aresztu, orzeka się obok tej kary również grzywnę (tzw. grzywna kumulatywna), chyba że orzeczenie grzywny nie byłoby celowe. Na gruncie kodeksu karnego korzyścią majątkową (lub osobistą) jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego (art. 115 § 4); analogicznie należy to rozumieć na gruncie prawa wykroczeń. Według Sądu Najwyższego korzyścią majątkową - stanowiącą cel działania sprawcy - jest każde przysporzenie majątku sobie lub innej osobie albo uniknięcie w nim strat, z wyjątkiem jedynie tych wypadków, gdy korzyść taka przysługuje sprawcy lub innej osobie zgodnie z istniejącym w chwili czynu stosunkiem prawnym (uchwała całej Izby Karnej SN z 30 stycznia 1980 r., VII KZP 41/78, OSNKW 1980, nr 3, poz. 24, z glosą Daszkiewicz, NP 1980, nr 11-12, s. 213).
4. Poza wypadkiem określonym w art. 24 § 2 grzywna kumulatywna występuje również w ustawach pozakodeksowych. W grę wchodzi na przykład art. 55 ustawy z 13 września 2002 r. o produktach biobójczych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 252 z późn. zm.).
5. O zastępczej karze grzywny była mowa przy analizie art. 23. Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy skazany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności; wtedy ulega ona zamianie na zastępczą karę grzywny (miesiąc ograniczenia wolności równa się grzywnie od 75 zł do 2250 zł).
6. Grzywnę wymierza się w wysokości od 20 zł do 5000 zł, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ustawodawca rzadko decyduje się na podniesienie dolnej granicy grzywny; w kodeksie wykroczeń mamy do czynienia z jednym takim przypadkiem - za wykroczenie polegające na prowadzeniu pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka sprawca podlega karze aresztu albo grzywnie nie niższej niż 50 zł. Zdecydowanie częściej następuje obniżenie górnej granicy grzywny (np. art. 52b, 54, 55, 58 § 1, art. 59 § 7, art. 61 § 1, art. 64 § 1 i 2, art. 66 § 1 i 2, art. 67 § 2, art. 75 § 1, art. 77, 78, art. 79 § 1 i 2, art. 81, 91, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 107, 108, 109 § 1 i 2, art. 115 § 1 i 2, art. 117, 122 § 2, art. 123 § 1, art. 125, 137 § 1, art. 140, 141, 144 § 1, art. 145, 146 § 1, art. 150 § 1, art. 151 § 1, art. 152 § 1, art. 153 § 1, art. 154 § 1 i 2, art. 156 § 1, art. 157 § 1). Inne granice grzywny występują w postępowaniu mandatowym (art. 95-102 k.p.w.). W postępowaniu tym można nałożyć grzywnę w wysokości do 500 zł, a w przypadku, o którym mowa w art. 9 § 1 k.w. (rzeczywisty właściwy zbieg przepisów) - do 1000 zł. W postępowaniu mandatowym, w sprawach, w których oskarżycielem publicznym jest właściwy organ Państwowej Inspekcji Pracy, można nałożyć grzywnę w wysokości do 2000 zł (art. 96 § 1a k.p.w.); jeżeli ukarany co najmniej dwukrotnie za wykroczenie przeciwko prawom pracownika określone w kodeksie pracy popełnia w ciągu dwóch lat od dnia ostatniego ukarania takie wykroczenie, właściwy organ Państwowej Inspekcji Pracy może w postępowaniu mandatowym nałożyć grzywnę w wysokości do 5000 zł (art. 96 § 1b k.p.w.).
7. Przy wymierzaniu grzywny sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Jak słusznie podkreśla Radecki: "kara grzywny ma godzić w ukaranego, a nie w jego rodzinę, jeżeli jednak ukarany ma możliwości zarobkowania, lecz nie chce mu się z nich korzystać, to wymiar kary grzywny ma być dostosowany do tego, co ukarany zarobić może, a nie tylko do tego, co faktycznie zarabia" (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 211).
8. Ukaranego grzywną sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni. W razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu grzywnę ściąga się w drodze egzekucji (art. 44 § 1 i 2 k.k.w.). Sąd może odroczyć wykonanie grzywny albo rozłożyć ją na raty na czas nieprzekraczający roku, licząc od dnia wydania pierwszego postanowienia w tym zakresie, jeżeli natychmiastowe jej wykonanie pociągnęłoby dla ukaranego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki (art. 49 § 1 k.k.w.).
Art. 25.
1. Praca społecznie użyteczna jest zastępczą formą kary grzywny, wprowadzoną do polskiego ustawodawstwa przez ustawę z 12 lipca 1995 r. o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz. U. Nr 95, poz. 475); por. Postulski (w:) Hołda, Postulski, Komentarz, s. 229.
2. Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest możliwa pod trzema warunkami: 1) wysokość grzywny przekracza 500 zł; 2) egzekucja tej grzywny okaże się bezskuteczna; 3) ukarany wyrazi zgodę na wykonywanie pracy społecznie użytecznej.
3. Musi dojść do wszczęcia egzekucji grzywny, a jej bezskuteczność winna być stwierdzona w protokole czynności komornika, którego odpis (jako dowód w sprawie) dołącza się do akt. Samo przewidywanie bezskuteczności egzekucji nie jest wystarczającą podstawą do zamiany grzywny na karę społecznie użyteczną (inaczej niż w kodeksie karnym wykonawczym - art. 45). Wysokość grzywny musi być wyższa niż 500 zł (a zatem nie może być zamieniona grzywna orzeczona dokładnie w wysokości 500 zł ani też niższej). Koniecznym warunkiem jest wyrażenie zgody przez ukaranego na taką zamianę. Ukarany, zgadzając się na zamianę grzywny na pracę społecznie użyteczną, winien mieć świadomość wszystkich obowiązków, które w związku z tym będą na nim ciążyły (Ginalski, Instytucja, s. 247). Zgoda ukaranego powinna być udokumentowana w sposób umożliwiający stwierdzenie, iż rzeczywiście została wyrażona. Należy zatem wymagać, aby miała ona formę pisemnego oświadczenia podpisanego przez ukaranego albo była zgłoszona do protokołu (art. 116 k.p.k.; Postulski (w:) Hołda, Postulski, Komentarz, s. 231).
4. Przy zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną należy określić jej rodzaj oraz czas trwania. Stosownie do § 1 praca społecznie użyteczna najkrócej trwa tydzień, najdłużej zaś dwa miesiące. W czasie realizacji pracy społecznie użytecznej ukarany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu; jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd; ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary (art. 25 § 1 w zw. z art. 20 § 1 k.w.).
5. Obowiązek pracy społecznie użytecznej polega na wykonywaniu nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej w wymiarze od 20 do 40 godzin (art. 25 § 1 w zw. z art. 21 § 1).
6. Por. też rozporządzenie RM z 23 marca 2004 r. w sprawie podmiotów, w których jest wykonywana kara ograniczenia wolności oraz praca społecznie użyteczna (Dz. U. Nr 56, poz. 544).
7. Zastępczą karę aresztu (za grzywnę) sąd może orzec przy spełnieniu następujących przesłanek: a) orzeczona została grzywna przekraczająca 500 zł; b) ukarany nie wyraził zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej albo mimo wyrażenia zgody jej nie wykonuje; c) warunki osobiste sprawcy nie uniemożliwiają odbycia kary aresztu (zgodnie z art. 26).
8. Od zastępczej kary aresztu sprawca może być uwolniony w każdym czasie przez wpłacenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia (art. 27 § 1). Jeżeli grzywna została uiszczona w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny (art. 27 § 2).
9. Kodeks wykroczeń nie reguluje kwestii uwolnienia się ukaranego od wykonywania pracy społecznie użytecznej. Wolno jednak sądzić, że skoro można uwolnić się przez zapłatę grzywny od zastępczej kary aresztu, to tym bardziej można uwolnić się od łagodniejszej postaci, jaką jest praca społecznie użyteczna (tak Kasicki, Wiśniewski, s. 107). Należy przyjąć, iż musi nastąpić zapłata całej grzywny, bowiem kodeks wykroczeń milczy na temat możliwości uwolnienia się od części pracy społecznie użytecznej.
10. Z uwagi na fakt, że regulacja dotycząca pracy społecznie użytecznej i zastępczej kary aresztu za nieuiszczoną grzywnę stanowi przepis o charakterze szczególnym w stosunku do art. 45-47 k.k.w., należy sądzić, iż nie jest możliwe warunkowe zawieszenie zastępczej kary aresztu (inaczej niż zastępczej kary pozbawienia wolności - art. 46 § 3 k.k.w.).
Art. 26.
1. Analizowany przepis jest jednym z wyrazów tendencji polskiego prawa wykroczeń traktującego areszt jako karę wyjątkową, a zatem taką, którą należy wymierzać jedynie w przypadkach rzeczywiście niezbędnych. Chodzi o niemożność wymierzenia aresztu jako kary jako takiej (jak dawniej mówiono - zasadniczej), jak również jako kary zastępczej (w rozumieniu art. 23 k.w. - przy uchylaniu się od kary ograniczenia wolności, oraz w rozumieniu art. 25 § 2 - za nieuiszczoną grzywnę).
2. Sformułowanie "nie można wymierzyć" wskazuje na ustawowy zakaz wymierzania kary aresztu, a nie na zwykłą dyrektywę niecelowości wymiaru tej kary (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 72). Tak więc nawet w przypadku kumulacji innych przesłanek przemawiających za orzeczeniem kary aresztu (np. łączne wystąpienie recydywy, chuligańskiego charakteru wykroczenia oraz wysokiego stopnia społecznej szkodliwości czynu) sąd nie będzie mógł orzec tej kary, jeśli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają jej odbycie.
3. Warunki osobiste sprawcy, o których mówi przepis, należy rozumieć jako jego właściwości psychofizyczne (np. poważne kalectwo lub ciężka, trwała choroba), jak i - niekiedy - względy natury rodzinnej (np. konieczność sprawowania opieki nad obłożnie i trwale chorym członkiem rodziny, której to opieki nie jest w stanie zapewnić inna osoba bliska). Wystąpienie u sprawcy ciężkiej, jednakże nietrwałej choroby - co do zasady - nie powinno być traktowane jako okoliczność uniemożliwiająca odbycie kary aresztu. W takim przypadku zasadne jest bowiem skorzystanie z instytucji odroczenia wykonania kary aresztu (stosownie do art. 150 k.k.w.); por. Kasicki, Wiśniewski, s. 108.
4. W niektórych przypadkach sytuacja rodzinna sprawcy (a w szczególności konieczność sprawowania opieki nad członkiem rodziny) nie będzie jednak stanowiła negatywnej przesłanki wymierzenia kary aresztu, a mianowicie wtedy, gdy stwierdzony zostanie przemijający charakter danej przeszkody. Inaczej zatem należy ocenić konieczność sprawowania opieki przez samotnego ojca nad trwale sparaliżowanym dzieckiem, inaczej zaś sytuację, gdy ktoś sprawuje opiekę nad ciężko chorym członkiem rodziny, ale z dobrymi perspektywami na rychłe wyleczenie. W takim przypadku należy raczej brać pod uwagę odroczenie wykonania kary aresztu (w trybie art. 151 k.k.w.); por. Kasicki, Wiśniewski, s. 108.
5. Istnienie warunków uniemożliwiających odbycie kary aresztu z powodu złego stanu musi być udowodnione odpowiednimi opiniami lekarskimi.
Art. 27.
1. Analizowany przepis odnosi się do zastępczej kary aresztu orzeczonej w przypadku nieuiszczonej kary grzywny (art. 25 § 2 k.w.), jak również do zastępczej kary aresztu orzeczonej w przypadku uchylania się od kary ograniczenia wolności (art. 23), ale jedynie wówczas, gdy kara ograniczenia wolności uprzednio została zamieniona na grzywnę. W sytuacji gdy kara ograniczenia wolności bezpośrednio została zamieniona na zastępczą karę aresztu, wówczas sprawca nie ma możliwości uwolnienia się od odbycia aresztu przez zapłatę grzywny (tak Kasicki, Wiśniewski, s. 108). Ukarany może jednak złożyć stosowny wniosek w przedmiocie wykonywania zastępczej kary (stosownie do art. 66 k.k.w.), co w przypadku jego uwzględnienia doprowadzi do analogicznego rezultatu.
2. Od zastępczej kary aresztu sprawca może być uwolniony (w każdym czasie) poprzez wpłacenie kwoty pieniężnej, jaka przypada jeszcze do uiszczenia. Rozpatrzmy to na przykładzie: sprawca został skazany na 2000 zł grzywny. Egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna, zaś ukarany nie wyraził zgody na zamianę grzywny na pracę społecznie użyteczną. Sąd przyjął jeden dzień aresztu za równoważny kwocie 100 zł i orzekł zastępczą karę aresztu w wymiarze 20 dni (2000 : 100 = 20). Po pięciu dniach pobytu w zakładzie karnym ukarany podjął decyzję o wpłacie kwoty pozostałej jeszcze do uiszczenia. Tak więc odbył już pięć dni (5 x 100 = 500), a zatem od kwoty grzywny (czyli 2000) należy odjąć 500 zł, co daje 1500 zł. Tyle musi jeszcze zapłacić sprawca, aby opuścić zakład karny.
3. W sytuacji jeśli grzywna została uiszczona w części, wówczas zastępczą karę aresztu zmniejsza się proporcjonalnie (w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny). Pozostając przy powyższym przykładzie (grzywna 2000 zł; jeden dzień aresztu = 100 zł; zastępcza kara aresztu - 20 dni), jeśli ukarany od razu wpłacił 1000 zł, wówczas kara zastępcza zostanie zmniejszona o 10 dni (1000 zł : 100 zł = 10 dni; 20 dni - 10 dni = 10).
4. Co do zasady, sąd wykonujący karę nie bada tego, kto uiścił grzywnę i czy nastąpiło to z majątku ukaranego czy też innej osoby (Kasicki, Wiśniewski, s. 109). Należy jednak pamiętać, iż stosownie do art. 57 § 1 k.w. uiszczanie za kogoś grzywny (jeśli nie jest się dla skazanego lub ukaranego osobą najbliższą) stanowi wykroczenie. Wpłacanie całości lub części kwoty pieniężnej w celu uwolnienia kogoś od zastępczej kary aresztu również stanowi uiszczanie grzywny w rozumieniu art. 57 k.w.
Art. 28.
1. Kodeks wykroczeń, podobnie jak kodeks karny z 1997 r., zmienił dotychczasową terminologię w zakresie następstw popełnienia czynu zabronionego, wprowadzając katalog środków karnych, stanowiących odpowiednik dawnych kar dodatkowych. Charakter dolegliwości związanej z orzekaniem środków karnych jest bardzo różny; niektóre spełniają przede wszystkim funkcję represyjną i prewencyjną, czyli taką, która jest istotą kary (jak np. zakaz prowadzenia pojazdów), inne pełnią rolę głównie kompensacyjną, co zbliża je do środków o charakterze cywilnoprawnym (obowiązek naprawienia szkody, nawiązka); por. Kasicki, Wiśniewski, s. 110.
2. Środki karne mogą mieć charakter terminowy - wymierny w czasie (zakaz prowadzenia pojazdów) lub też jednorazowy (przepadek przedmiotów, nawiązka, obowiązek naprawienia szkody, podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości).
3. Orzekanie środka karnego na gruncie prawa wykroczeń jest możliwe tylko wówczas, gdy przepis szczególny pozwala lub nakazuje orzeczenie tego środka. Tak więc dla orzeczenia środka karnego konieczne jest istnienie przepisu szczególnego, będącego podstawą jego orzekania. Wyjątkiem jest tu nawiązka do wysokości 1000 zł na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny cel społeczny, którą można orzec w każdym przypadku, jeżeli tylko wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda (art. 37 k.w.); co do pojęcia wykroczenia chuligańskiego - por. art. 47 § 5 k.w.
4. W niektórych przypadkach orzeczenie środka karnego jest obligatoryjne (np. art. 93 § 2 k.w.), niekiedy natomiast jest pozostawione do uznania sądu (np. art. 92 § 3 k.w.).
5. Co do zasady nie ma przeszkód do jednoczesnego orzekania więcej niż jednego środka karnego, jeśli spełnione są przesłanki do zastosowania tych środków.
6. Katalog środków karnych z art. 28 k.w. nie ma charakteru wyczerpującego; dopuszcza się bowiem istnienie i orzekanie innych środków karnych, przewidzianych w przepisach ustaw szczególnych. I tak na przykład art. 65 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz. U. Nr 62, poz. 504) przewiduje środek karny w postaci zakazu wstępu na imprezę masową na okres od dwóch do sześciu lat; art. 27 ust. 2 pkt 3 ustawy z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 750 z późn. zm.) uprawnia do orzeczenia zakazu amatorskiego połowu ryb na okres od sześciu do 18 miesięcy. Nie są natomiast środkami karnymi pewne rodzaje represji stosowane wobec sprawców niektórych wykroczeń drogowych w postaci punktów karnych (por. art. 130 ust. 1 prawa o ruchu drogowym) czy mechanizmów blokowania pojazdów (por. art. 130a ust. 8 prawa o ruchu drogowym) (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 72).
7. Przepadek przedmiotów może być orzekany także tytułem środka zabezpieczającego, tj. choćby zachodziła okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy. W literaturze podnosi się, że przepis art. 28 § 3 k.w. nie stanowi jednak samodzielnej podstawy prawnej do orzekania przepadku przedmiotów. Należy go rozumieć jako pozwolenie na orzeczenie przepadku, pomimo iż zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy, natomiast nie pozwala on na uznanie, że przepadek przedmiotów może być orzeczony także wówczas, gdy przepis szczególny nie przewiduje jego orzeczenia. Przepadek może być więc orzeczony wówczas, gdy przepis szczególny na to pozwala, a jednocześnie zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie. Jeżeli natomiast przepis szczególny przewiduje obligatoryjny przepadek, a zachodzą okoliczności wyłączające ukaranie sprawy, to przepadek należy orzec. Artykuł 28 § 3 k.w. może być więc powoływany tylko jako przepis związkowy (Lewiński, recenzja, s. 123).
8. Okolicznością wyłączającą ukaranie, która pozwala na orzeczenie przepadku przedmiotów, zgodnie z § 3 art. 28 k.w., jest na przykład obrona konieczna, stan wyższej konieczności, niepoczytalność, przedawnienie orzekania; w takich przypadkach przepadek przedmiotów orzekany jest właśnie tytułem środka zabezpieczającego (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 114).
9. Sposób obowiązku naprawienia szkody określać powinien przepis szczególny, tj. stanowiący podstawę jego orzekania. Może to być albo restytucja naturalna (tj. przywrócenie stanu poprzedniego), albo też zapłata określonej sumy pieniężnej, stanowiącej równowartość szkody (por. np. art. 119 § 4 k.w.). Jeżeli przepis szczególny nie określa sposobu wykonania tego obowiązku, wówczas jego oznaczenie należy do uznania sądu.
10. W zakresie orzekania środków karnych obowiązuje zasada indywidualizacji, tj. okoliczności wpływające na wymiar środka karnego uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą (art. 34 k.w.). Dyrektywy wymiaru środków karnych oraz okoliczności brane pod uwagę w zakresie ich orzekania określają przepisy art. 33 § 1-4 k.w. (art. 33 § 5 k.w.).
11. "Przepis art. 28 § 2 k.w. określa, że środki karne można orzec, jeśli są one przewidziane w przepisie szczególnym, a orzeka się je, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Ani art. 86 § 1 k.w., ani art. 92 § 2 k.w. nie dopuszcza nawet możliwości orzeczenia środka karnego przepadku przedmiotów" (wyrok SN z 21 czerwca 2005 r., V KK 67/05, LEX nr 152475).
12. "Orzekając o umorzeniu postępowania w sprawie o wykroczenie z powodu niepoczytalności sprawcy tego czynu, nie jest dopuszczalne stosowanie doń środków zabezpieczających przewidzianych dla takich sytuacji przez przepisy Kodeksu karnego, gdyż normy tego kodeksu nie mają zastosowania do spraw o wykroczenia, a odpowiedzialność za czyny będące wykroczeniami normuje w pełni Kodeks wykroczeń, który dopuszcza przy zaistnieniu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy jedynie możliwość orzekania przepadku przedmiotów (art. 28 § 3 k.w.)" - postanowienie SN z 25 lutego 2004 r., II KK 393/03, OSNKW 2004, nr 4, poz. 45.
13. "Orzeczenie środka karnego za wykroczenie wbrew zasadzie określonej w art. 28 § 2 k.w. nie jest możliwe nawet wtedy, gdy sam obwiniony o orzeczenie takiego środka karnego wnosi (art. 73 k.p.w.), a oskarżyciel wniosek ów akceptuje (art. 64 k.p.w.)" - wyrok SN z 28 sierpnia 2002 r., WK 28/02, OSNKW 2002, nr 11-12, poz. 108.
Art. 29.
1. Komentowany przepis określa środek karny zakazu prowadzenia pojazdów. Zasadniczym celem tego środka jest wyeliminowanie z ruchu drogowego sprawców stwarzających zagrożenie dla jego bezpieczeństwa, jest on zatem istotnym narzędziem polityki kryminalnej w zakresie prewencji szczególnej (Cyprian, Problem, s. 626; Stefański, Zakaz, s. 46 oraz 54 i n.; Łucarz, Zakaz, s. 71 i n.; por. wszakże zastrzeżenia Bachracha i Kuleszy co do roli szczególnoprewencyjnej omawianego środka - Bachrach, Przestępstwa, s. 72 i n.; Kulesza, Warunki, s. 31). Prócz tego pełni on też istotne funkcje represyjne i generalnoprewencyjne (por. Pracki, Umyślne, s. 193 i n.; Łucarz, Zakaz, s. 71 i n.). Warto zwłaszcza mieć na uwadze znaczący poziom represyjności tego środka (Pracki, Umyślne, s. 194-195; Porada, Społeczne, s. 87 i n.).
2. Nie wydaje się, aby orzeczenie zakazu na podstawie komentowanego przepisu było ograniczone do sprawców, którzy dysponują uprawnieniami do prowadzenia określonych pojazdów (tak Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 104; odmiennie Kotowski, s. 76). Za dopuszczalne należy uznać orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdu w wypadku, kiedy sprawca nie ma uprawnień do jego prowadzenia. W takim wypadku w okresie trwania zakazu sprawca nie może uzyskać uprawnień do prowadzenia pojazdu. Natomiast należy podzielić pogląd, że zakaz prowadzenia pojazdów nie może obejmować takich pojazdów, do których prowadzenia nie są wymagane żadne uprawnienia (Herzog, Zakaz, s. 125; Stefański, Zakres, s. 141).
3. Zakazem prowadzenia może być objęty pojazd lub pojazdy. Każdorazowo orzeczenie winno jednak wskazywać rodzaj pojazdu lub rodzaje pojazdów (Stefański, Zakres, s. 141). Nie jest dopuszczalne orzeczenie na podstawie komentowanego przepisu zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów.
4. Zakazem mogą być objęte zarówno pojazdy przeznaczone do ruchu lądowego (w tym drogowego), jak i wodnego i powietrznego. Pojęcie pojazdu przeznaczonego do ruchu drogowego można wyinterpretować z treści przepisu art. 2 pkt 31 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.). Jest to środek transportu przeznaczony do poruszania się po drodze oraz maszyna lub urządzenie do tego przystosowane.
5. Zakaz prowadzenia może obejmować zarówno pojazdy mechaniczne, jak i niemechaniczne w znaczeniu, jakie pojęciom tym nadaje doktryna i orzecznictwo. Należy dodać, że wskazane wyżej pojęcia nie mają w obecnym stanie prawnym definicji ustawowych, jednak można podzielić pogląd Sądu Najwyższego, że: "Pojazdem mechanicznym w ruchu lądowym w rozumieniu przepisów kodeksu karnego jest każdy pojazd drogowy czy szynowy napędzany umieszczonym w nim silnikiem, jak również maszyna samobieżna i motorower" (wytyczne SN z 28 lutego 1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, nr 3-4, poz. 33). Należy dodać, że komentowany przepis nie używa pojęcia "pojazd mechaniczny" ani "pojazd inny niż mechaniczny". Pojęciami tymi operują wszakże przepisy części szczególnej kodeksu wykroczeń, typizujące wykroczenia, za popełnienie których może (lub musi) być orzeczony omawiany zakaz.
6. Orzeczenie omawianego zakazu jest możliwe w odniesieniu do sprawców sprowadzenia zagrożenia bezpieczeństwa w ruchu (art. 86 § 1 i 3 k.w.) oraz niestosowania się, w celu uniknięcia kontroli, do sygnału osoby uprawnionej do kontroli ruchu drogowego, nakazującego zatrzymanie pojazdu (art. 92 § 2 i 3 k.w.). Natomiast obowiązkowe jest orzeczenie zakazu w wypadku prowadzenia w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (art. 87 § 1 i 3 k.w.), prowadzenia w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka innego pojazdu niż mechaniczny na drodze publicznej (art. 87 § 2 i 3 k.w.), nieudzielenia pomocy ofierze wypadku przez prowadzącego pojazd uczestniczącego w wypadku drogowym (art. 93 § 2 k.w.); Stefański, Zakaz, s. 92; tenże, Zaliczenie, s. 131. Warto nadmienić, że właśnie te przepisy, a nie komentowany przepis części ogólnej kodeksu wykroczeń, określają podstawy orzeczenia zakazu. Brak jest zatem w kodeksie ogólnej prawnej podstawy zakazu (Stefański, Zakaz, s. 91; tenże, Kara, s. 58).
7. Orzekając omawiany zakaz, należy zawsze określić rodzaj lub rodzaje pojazdów, których prowadzenie objęte jest zakazem. Należy podzielić pogląd, że zakaz zawsze powinien obejmować te rodzaje pojazdów, do których należy pojazd, którym sprawca kierował, popełniając wykroczenie, za które orzeczono zakaz (Stefański, glosa, s. 10).
8. Zakaz orzeka się w miesiącach lub latach, na okres od sześciu miesięcy do trzech lat (§ 1). Okres ten biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia o zakazie. Nieco inna sytuacja może mieć miejsce wtedy, gdy przy orzekaniu zakazu zostanie nałożony obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu. W takim wypadku okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie do czasu zwrotu dokumentu (§ 3). Warto zauważyć, że - odmiennie niż na gruncie kodeksu karnego - kodeks wykroczeń nie przewiduje możliwości wcześniejszego uznania omawianego środka karnego za wykonany.
9. Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów zawsze należy do sądu.
10. Niezastosowanie się do orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów stanowi występek z art. 244 k.k.
11. "Ze względu na to, że orzeczony przez sąd zakaz prowadzenia pojazdów obowiązuje od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 43 § 2 k.k. i art. 29 § 3 k.w.), do przypisania oskarżonemu przestępstwa określonego w art. 244 k.k., a polegającego na umyślnym niezastosowaniu się do tego zakazu, niezbędne jest przede wszystkim ustalenie, iż w chwili czynu miał on świadomość faktu uprawomocnienia się orzeczenia skazującego" (wyrok SN z 17 stycznia 2003 r., WA 75/02, OSNKW 2003, nr 5-6, poz. 44).
Art. 30.
1. Przepis art. 30 normuje środek karny przepadku narzędzi wykroczenia i innych przedmiotów.
2. Pojęcie przedmiotu należy rozumieć jako wszelkie obiekty materialne. Będą to przede wszystkim, ale niekoniecznie, rzeczy (nieco odmiennie Postulski, Siwek, Przepadek, s. 95-97). Możliwe jest zatem orzeczenie przepadku na przykład zwierzęcia. Nie są przedmiotami w rozumieniu komentowanego przepisu na przykład zabezpieczone na miejscu zdarzenia ślady - zapachowe, krwi itp. (tak SA w Lublinie w wyroku z 6 marca 2003 r., II AKa 381/02, niepubl., za: Postulski, Siwek, Przepadek, s. 107).
3. Komentowany przepis wyróżnia dwie kategorie przedmiotów, których może dotyczyć przepadek. Są to: narzędzia i inne przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia (instrumenta sceleris), a także przedmioty pochodzące bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia. Ta ostatnia kategoria zbliżona jest do znanej doktrynie i orzecznictwu konstrukcji owoców czynu zabronionego (fructa sceleris). Jednak w doktrynie przyjmuje się co do zasady, że owocami czynu zabronionego są przedmioty bezpośrednio pochodzące z tego czynu, tymczasem komentowany przepis pozwala na orzeczenie przepadku zarówno przedmiotów pochodzących bezpośrednio, jak i pośrednio z wykroczenia. Zatem zakres jego jest szerszy niż zakres konstrukcji fructa sceleris.
4. Przepadek narzędzi wykroczenia oraz przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia jest obligatoryjny bądź fakultatywny. Pojęcie narzędzia obejmuje co do zasady techniczny środek służący do popełnienia czynu (por. Wąsek, Narzędzia, s. 264). W obecnym stanie prawnym na gruncie kodeksu wykroczeń należy jednak w pewnym zakresie podzielić pogląd K. Daszkiewicz, że nie każdy środek służący do popełnienia czynu jest narzędziem (Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, s. 178-179). Wskazuje na to treść art. 30 § 1, który przepadek przedmiotów odnosi zarówno do narzędzi, jak i do innych przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia. Jakkolwiek takie brzmienie przepisu jest zapewne wynikiem nieścisłości popełnionej przez ustawodawcę, należy przyjąć, że narzędzia wykroczenia są pojęciem węższym, zawierającym się w określeniu przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia. Można, jak się wydaje, uznać, że narzędziami wykroczenia są takie przedmioty, służące lub przeznaczone do popełnienia wykroczenia, które stanowią wytwór ludzkich rąk przeznaczony do określonego celu. Pogląd ten, wypowiedziany na gruncie projektu kodeksu karnego z 1969 r., był, jak się wydaje, w ówczesnym stanie prawnym, nieuzasadniony. Jednak na gruncie obecnej regulacji art. 30 § 1 k.w. można go zaakceptować (Zelga, Bójka, s. 47). Należy wszakże nadmienić, że zarysowany problem interpretacyjny nie ma znaczenia praktycznego. Obecna regulacja kodeksu wykroczeń nie tworzy bowiem różnicy między orzekaniem przepadku narzędzi wykroczenia i przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia.
5. Przedmioty, które służyły do popełnienia wykroczenia, to takie, które zostały użyte do jego popełnienia (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 129). Przedmiotami, które były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, są takie, których sprawca nie użył do popełnienia wykroczenia, ale które przygotował w tym celu (Wąsek, Narzędzia, s. 263). Nie są przedmiotami przeznaczonymi do popełnienia wykroczenia te, które nie zostały użyte do dokonania, ale na etapie przygotowania lub usiłowania (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 129). Te bowiem są przedmiotami służącymi do popełnienia wykroczenia. Dotyczy to jednak tylko przedmiotów użytych do karalnego usiłowania wykroczenia.
6. W doktrynie powstałej na gruncie art. 44 k.k., określającego przepadek przedmiotów w prawie karnym, znany jest pogląd, że orzeczenie przepadku przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia przestępstwa możliwe jest tylko w razie skazania za przestępstwo umyślne (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 126-127). Jest to słuszne w odniesieniu do przedmiotów przeznaczonych do popełnienia przestępstwa. Jednak w odniesieniu do przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa brak racji dla tego ograniczenia. Nie przekonuje argument, że sformułowanie ""służyły do" ma wyraźne zabarwienie intencjonalne, wskazuje na zamiar sprawcy ukierunkowany na użycie określonego przedmiotu, aby przestępstwo popełnić" (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 126). Nie wydaje się, aby można było z tego sformułowania wyprowadzać wniosek o konieczności istnienia zamiaru. Dlatego należy przyjąć, że w odniesieniu do przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa przepadek może być orzeczony zarówno w wypadku skazania za przestępstwo umyślne, jak nieumyślne (Raglewski, Przepadek, s. 86-87). Pogląd ten można z powodzeniem przenieść na grunt prawa wykroczeń. Należy zatem przyjąć, że orzeczenie przepadku narzędzi i przedmiotów przeznaczonych do popełnienia wykroczenia jest możliwe tylko w razie skazania za wykroczenie umyślne, natomiast orzeczenie przepadku narzędzi i przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia jest dopuszczalne zarówno w razie skazania za wykroczenie umyślne, jak i nieumyślne.
7. Orzeczenie przepadku narzędzi wykroczenia oraz przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia jest obligatoryjne w wypadku popełnienia wykroczeń z art. 61 § 2 k.w. (ustanowienie, wytwarzanie, noszenie godła, odznaki, munduru), art. 96a § 1 i 2 k.w. (nielegalne posiadanie w pojeździe urządzeń stanowiących wyposażenie pojazdu uprzywilejowanego w ruchu i elementów oznakowania, bądź nielegalne używanie sygnałów świetlnych w postaci określonych świateł błyskowych lub dźwiękowych o zmiennym tonie), art. 128 k.w. (urządzanie gry hazardowej lub użyczanie do niej środków lub pomieszczenia) i art. 129 k.w. (wyrabianie, posiadanie, dostarczanie wytrychów lub kluczy do cudzego domu lub innego pomieszczenia). Wiele przepisów części szczególnej kodeksu wykroczeń przewiduje nadto fakultatywny przepadek narzędzi oraz innych przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia (art. 56, art. 61 § 1, art. 63, 63a, 83, 118 k.w.). Należy jednak podkreślić, że fakultatywny przepadek nie jest ograniczony do wypadków przewidzianych w ustawie. Może być on orzeczony zawsze w wypadku popełnienia wykroczenia przy posłużeniu się określonym przedmiotem (por. Radecki, System, s. 657 i n.).
8. Przedmiotami pochodzącymi bezpośrednio z wykroczenia są wszelkie przedmioty wytworzone lub uzyskane przez sprawcę w wyniku popełnienia przez niego wykroczenia. Istnieją wątpliwości, czy do tych ostatnich można zaliczyć przedmioty uzyskane z kradzieży w wypadku, kiedy nie ustalono pokrzywdzonego (tak SN w uchwale z 13 czerwca 1984 r., VI KZP 4/84, OSNKW 1984, nr 9, poz. 87; Sienkiewicz (w:) Górniok i in., t. I, s. 58). Należy opowiedzieć się za poglądem, że takie przedmioty podlegają zwrotowi pokrzywdzonemu, którego jednak nie ustalono. Oznacza to, że nie można orzec ich przepadku (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 111-112).
9. Trudniejsza do określenia jest klasa przedmiotów pochodzących pośrednio z wykroczenia. Z uwagi na treść art. 30 § 1 k.w. należy przyjąć, że przepadek ich obejmuje także wyłącznie przedmioty materialne. Natomiast wątpliwości może nastręczyć określenie, kiedy mamy do czynienia z przedmiotem, który pośrednio pochodzi z wykroczenia.
10. Nie powinno budzić wątpliwości, że chodzi tu także o przedmiot nabyty legalnie, jednak jego uzyskanie wiąże się pośrednio z faktem popełnienia przez sprawcę wykroczenia (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 118). Bez wątpienia jest takim przedmiotem rzecz nabyta za środki uzyskane przez sprawcę z wykroczenia (Zygmont, Konfiskata, s. 29; Postulski, Siwek, Przepadek, s. 118).
11. Należy uznać, że nie ma znaczenia okoliczność, że dany przedmiot został przez sprawcę uzyskany w wyniku szeregu legalnych transakcji, jeżeli w pierwszej wykorzystał przedmiot bezpośrednio pochodzący z wykroczenia (Postulski, Siwek, Przepadek, s. 119).
12. Pośrednio z wykroczenia pochodzi także przedmiot uzyskany częściowo za środki pochodzące bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia, a częściowo za środki, które nie mają takiego pochodzenia (Świda (w:) Andrejew, Świda, Wolter, s. 221; Postulski, Siwek, Przepadek, s. 120).
13. Wydaje się, że można bronić poglądu, iż przedmiotem pochodzącym pośrednio z wykroczenia jest rzecz podarowana sprawcy wykroczenia przez inną osobę jako prezent, z uzasadnieniem, że przyczyną wręczenia prezentu jest popełnione wykroczenie (np. niebezpieczna, w ocenie wręczającego prezent, znakomita, jazda samochodem).
14. Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia może zostać orzeczony w każdym wypadku, kiedy sprawca, bezpośrednio lub pośrednio, uzyskał w wyniku popełnienia wykroczenia umyślnego lub nieumyślnego przedmiot materialny. Kodeks zna także wypadki, kiedy orzeczenie przepadku owoców wykroczenia jest obligatoryjne. Przypadek taki określa art. 68 § 1 k.w. (bezprawne wyrobienie pieczęci, godła lub znaku), a także art. 158 k.w. (nielegalne pozyskanie drewna przez właściciela lub posiadacza lasu). Należy tu także art. 57 k.w. (publiczna zbiórka na uiszczenie grzywny). W tym ostatnim wypadku przedmioty, których przepadek orzeczono, zostają następnie przekazane instytucji pomocy społecznej lub instytucji kulturalno-oświatowej.
15. Przepadek przedmiotów można orzec w pełnym zakresie tylko w wypadku, kiedy przedmioty nim objęte stanowią własność sprawcy. W wypadku kiedy ich właścicielem jest inna osoba, przepadek zarówno narzędzi, jak i owoców wykroczenia możliwy jest tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 30 § 2 k.w.). W części szczególnej kodeksu wykroczeń przepadek przedmiotów niezależnie od tego, czy stanowią one własność sprawcy, przewidują: art. 61 § 2 k.w. (przywłaszczenie sobie tytułu lub stanowiska), art. 96a § 3 k.w. (nielegalne posiadanie w pojeździe urządzeń stanowiących wyposażenie pojazdu uprzywilejowanego w ruchu i elementów oznakowania bądź nielegalne używanie sygnałów świetlnych w postaci określonych świateł błyskowych lub dźwiękowych o zmiennym tonie), art. 128 § 2 k.w. (urządzanie gry hazardowej lub użyczanie do niej środków albo pomieszczenia) i art. 129 § 3 k.w. (wyrabianie, posiadanie, dostarczanie wytrychów lub kluczy do cudzego domu lub innego pomieszczenia).
16. Przepadek przedmiotów następuje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o przepadku (art. 30 § 3), a przedmioty nim objęte przechodzą na własność Skarbu Państwa, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 30 § 4). Przepisem, w którym ustawa stanowi o innym przeznaczeniu podlegających przepadkowi przedmiotów niż przejęcie przez Skarb Państwa, jest art. 57 k.w. (por. tezy do tego przepisu).
17. Przepadku nie orzeka się, jeżeli jego orzeczenie byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego wykroczenia. Nie dotyczy to jednak przedmiotu pochodzącego bezpośrednio z wykroczenia. W tym ostatnim wypadku zawsze istnieje możliwość (lub obowiązek) orzeczenia przepadku przedmiotu.
Art. 31.
1. Przesłanką orzeczenia środka karnego w postaci podania orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości jest, obok istnienia przepisu szczególnego dającego możliwość orzeczenia tego środka w konkretnym przypadku, jego wychowawcze oddziaływanie. Wydaje się, że chodzi tu nie tylko o znaczenie wychowawcze dla samego sprawcy wykroczenia, ale także - ze względu właśnie na charakter tego środka polegającego na upublicznieniu wiadomości o ukaraniu - o wychowawcze oddziaływanie na ogół społeczeństwa w kierunku kształtowania społecznie pożądanych postaw w zakresie poszanowania prawa. Tak więc oddziaływanie wychowawcze ma być zasadniczym celem uzasadniającym zastosowanie tego środka karnego (por. Marek, Prawo, s. 94). Omawiany środek z jednej strony powoduje zakwestionowanie dobrego imienia, jakim cieszył się sprawca wykroczenia w opinii publicznej, ale także ma ostrzegać innych potencjalnych sprawców. Nie bez znaczenia jest również danie satysfakcji pokrzywdzonemu wykroczeniem (por. Świda (w:) Andrejew, Świda, Wolter, s. 223). Wydaje się też, że choć przepis wprost nie przewiduje takiej przesłanki, to sąd - rozważając orzeczenie tego środka - powinien uwzględnić, czy jego upublicznienie nie naruszy interesu pokrzywdzonego.
2. Forma podania orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości zależy w zasadzie od decyzji sądu; ma ona jednak polegać na jego dodatkowym upowszechnieniu, innym niż jawne (publiczne) ogłoszenie, o którym mowa w art. 70 § 4 k.p.w. Przepis art. 31 § 2 k.w. podaje jednak najbardziej typowe przykłady sposobu wykonania tego środka, tj. ogłoszenie orzeczenia w zakładzie pracy, w uczelni, w miejscu zamieszkania ukaranego lub w innym właściwym miejscu. Nie jest wykluczone wskazanie innego sposobu, niewymienionego wprost w tym przepisie, na przykład przez ogłoszenie w czasopiśmie lub innych środkach masowego przekazu.
3. Niewykonanie zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany stanowi występek z art. 244 k.k.
4. Zauważyć należy, że wbrew treści § 2 podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości nie jest karą, lecz środkiem karnym; przepis ten "zapomniano" zmienić, nowelizując kodeks wykroczeń ustawą z 28 sierpnia 1998 r., która zmieniła terminologię w omawianym zakresie, zastępując dotychczasowe kary dodatkowe środkami karnymi.
5. Wykonanie podania orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości odbywa się na zasadach określonych w art. 198-199 k.k.w. I tak, w razie orzeczenia podania wyroku do publicznej wiadomości przez ogłoszenie w czasopiśmie sąd przesyła odpis wyroku lub wyciąg z wyroku, ze wzmianką dotyczącą prawomocności, redakcji określonego w wyroku czasopisma, z poleceniem wydrukowania w jednym z najbliższych jego numerów.
6. Redakcja czasopisma ma obowiązek zawiadomić sąd o wykonaniu polecenia, przesyłając jednocześnie egzemplarz, w którym zamieszczono ogłoszenie; w razie nieprawidłowości sąd nakazuje je usunąć. W razie orzeczenia podania wyroku do publicznej wiadomości w inny sposób, sąd - zgodnie z treścią wyroku - wydaje komu należy odpowiednie polecenie, przesyłając jednocześnie odpis wyroku lub wyciąg z wyroku ze wzmianką o prawomocności. Ten, kto otrzymał polecenie, ma obowiązek je wykonać w czasie, miejscu i w sposób określony przez sąd oraz bezzwłocznie zawiadomić o tym sąd, który w razie zauważenia nieprawidłowości nakazuje je usunąć.
Art. 32.
1. Nawiązka stanowi samodzielny środek karny o złożonym charakterze: penalnym (represyjnym), kompensacyjnym, zadośćuczynienia za krzywdę (por. szerzej: Marek, Prawo, s. 91-92; Buchała (w:) Buchała, Zoll, Kodeks karny, s. 365-366). Charakter nawiązki nie jest jednolity; z jednej strony jest dolegliwością natury majątkowej (co zbliża ją do kary grzywny), z drugiej zaś - ma w sobie elementy odszkodowania, ponieważ orzekana jest z reguły na rzecz pokrzywdzonego, stanowiąc dla niego swoistą "rekompensatę". Jednakże, co należy szczególnie podkreślić, nawiązka nie jest uzależniona od wystąpienia szkody i jej wysokości; jej orzeczenie nie jest także przeszkodą do dochodzenia odszkodowania w procesie cywilnym (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 127; co do charakteru prawnego nawiązki por. też Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 254 i n.).
2. Nawiązka jest zasadniczo orzekana na rzecz pokrzywdzonego (w świetle art. 25 k.p.w. pokrzywdzonym jest ten, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie); art. 37 k.w. dopuszcza natomiast możliwość orzekania nawiązki na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający jedynie wówczas, gdy wykroczeniem chuligańskim została wyrządzona szkoda. Przepisy szczególne, zwłaszcza pozakodeksowego prawa wykroczeń, dopuszczają orzekanie nawiązki także na inne cele i na rzecz innych - niż pokrzywdzony - podmiotów. I tak na przykład art. 129 pkt 2 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) przewiduje orzekanie nawiązki na rzecz organizacji społecznej działającej w zakresie ochrony przyrody lub właściwego, ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia, wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej; art. 37 ust. 4 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.) - na cel związany z ochroną zwierząt, art. 113 ust. 2, art. 115 ust. 2 i art. 116 ust. 2 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) - na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami, art. 56 ust. 2 ustawy z 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (Dz. U. Nr 155, poz. 1298 z późn. zm.) - na rzecz Polskiego Komitetu Olimpijskiego.
3. Wysokość nawiązki określa każdorazowo przepis, który jest podstawą jej orzekania; wysokość nawiązki określana jest kwotowo: albo wprost przez wskazanie konkretnej kwoty (np. do 500 zł - art. 148 § 3 k.w.), albo w sposób pośredni, na przykład w wysokości "do pięciokrotnej wartości przywłaszczonych ryb" (art. 27 ust. 2 pkt 1 ustawy o rybactwie śródlądowym) lub "do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia" (art. 113 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).
4. Nawiązki kodeksowe mają charakter obligatoryjny i fakultatywny. Do tych pierwszych należą: nawiązka w wysokości podwójnej wartości wyrąbanego, ukradzionego lub przywłaszczonego drzewa (na podstawie art. 120 § 3), nawiązka w wysokości do 1500 zł za uszkodzenie cudzego ogrodu warzywnego, owocowego lub kwiatowego, drzewa owocowego lub krzewu owocowego (na podstawie art. 150 § 3), nawiązka do wysokości równej kosztom rekultywacji gleby, oczyszczenia wody, wydobycia, wykopania, usunięcia z lasu, a także zniszczenia lub neutralizacji odpadów - w razie popełnienia wykroczenia z art. 162 § 2 polegającego na zakopywaniu, zatapianiu, odprowadzaniu do gruntu w lasach lub w inny sposób składowaniu w lesie odpadów (art. 162 § 3). Nawiązki fakultatywne przewidują następujące przepisy kodeksu wykroczeń: art. 37 (do 1000 zł - za każde wykroczenie o charakterze chuligańskim, którym została wyrządzona szkoda), art. 63a § 2 (do 1500 zł - za umieszczenie w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym ogłoszenia, plakatu, afisza, apelu, ulotki, napisu lub rysunku albo wystawienie ich na widok publiczny w innym miejscu bez zgody zarządzającego tym miejscem), art. 66 § 2 (do 1000 zł - za spowodowanie niepotrzebnej czynności instytucji użyteczności publicznej albo innego organu ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia), art. 105 § 3 (do 1000 zł - za wykroczenia z art. 105 § 1 lub 2, jeżeli nieletni czynem swym wyrządził szkodę), art. 123 § 3 (do 50 zł - za wykroczenie kradzieży ogrodowej), art. 144 § 3 (do 500 zł - za niszczenie lub uszkodzenie zieleni na terenach użytku publicznego albo usuwanie, niszczenie, uszkadzanie drzew lub krzewów przydrożnych i ochronnych), art. 148 § 3 (do 500 zł - za szkodnictwo leśne), art. 151 § 5 (do 1500 zł - za wypasanie zwierząt gospodarskich na cudzych gruntach leśnych lub rolnych albo za przechodzenie, przejeżdżanie lub przeganianie zwierząt gospodarskich przez takie grunty w miejscach, w których jest to zabronione, a także za przejeżdżanie, przeganianie zwierząt gospodarskich przez wodę zamkniętą i zarybioną), art. 152 § 2 (do 500 zł - za niszczenie lub użytkowanie kosodrzewiny), art. 156 § 3 (do 500 zł - za niszczenie zasiewów, sadzonek lub traw na gruncie leśnym lub rolnym), art. 162 § 3 (do wysokości równej kosztom rekultywacji gleby, oczyszczenia wody, wydobycia, wykopania, usunięcia z lasu, a także zniszczenia lub neutralizacji odpadów - w przypadku popełnienia wykroczenia polegającego na zanieczyszczaniu gleby lub wody w lasach albo wyrzucaniu do lasu kamieni, śmieci, złomu, padliny lub innych nieczystości, albo zaśmiecaniu lasu w inny sposób); por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 248-249.
5. Problematyczna jest kwestia orzekania nawiązki przy współuczestnictwie kilku osób w popełnieniu wykroczenia. Przeważa pogląd, poparty w orzecznictwie, że nawiązkę można orzec osobno od każdego ze współdziałających w popełnieniu wykroczenia. Sąd orzeka zatem nawiązkę oddzielnie od każdego ze współsprawców, pomocników i podżegaczy, w wysokości, na jaką pozwala przepis szczególny. Nie jest natomiast możliwe solidarne obciążenie obowiązkiem zapłaty nawiązki wszystkich współdziałających (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 260; por. uchwała SN z 20 listopada 1996 r., I KZP 28/96, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1997, nr 1, s. 4, oraz uchwała SN z 20 listopada 1996 r., I KZP 30/96, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1997, nr 1, s. 5). Odmienny pogląd prezentuje w tym zakresie Marek, według którego, jeśli w popełnieniu wykroczenia bierze udział więcej osób (jako współsprawcy, podżegacze, pomocnicy), to można nałożyć na nich nawiązkę w częściach stosownych do zawinienia, albo zobowiązać ich do zapłaty solidarnie, według zasad prawa cywilnego (Marek, Prawo, s. 93). W przypadku wielości pokrzywdzonych orzeka się jedną nawiązkę, która może być podzielona na rzecz kilku pokrzywdzonych w częściach równych lub nierównych (w zależności od decyzji sądu). Możliwe jest także wymierzenie nawiązki na rzecz tylko jednego z kilku pokrzywdzonych (Kasicki, Wiśniewski, s. 127).
6. W razie jednoczesnego ukarania za kilka wykroczeń, czy to różnego rodzaju, czy takich samych, sąd może orzec nawiązkę co do każdego z nich (Kasicki, Wiśniewski, s. 127).
7. Co do egzekucji nawiązki - por. art. 196 k.k.w.
Art. 33.
1. W obowiązującym kodeksie wykroczeń ustawodawca wprowadził system sankcji określonych alternatywnie. W odróżnieniu jednak od rozwiązania przyjętego w kodeksie karnym, nie przyznał wyraźnego pierwszeństwa stosowania środków karnych i kar nieizolacyjnych przed bezwarunkową karą aresztu.
2. Ustawodawca pozostawił określenie "organ orzekający". Obecnie jedynym organem orzekającym w sprawach o wykroczenia, który wymierza sprawcy karę, jest sąd. Przy wymiarze kary sąd powinien kierować się granicami ustawowego zagrożenia, ogólnymi zasadami wymiaru kary oraz dyrektywami wymiaru kary. Zasady sądowego wymiaru kary obejmują zasadę swobodnego uznania sędziowskiego, indywidualizacji kary i jej oznaczoności. Swobodne uznanie sędziowskie nie jest tożsame z dowolnością orzekania; poddane jest kontroli instancyjnej. Sędzia w zakresie orzekania podlega jedynie przepisom ustawy oraz własnym przekonaniom (wyrok SA w Lublinie z 5 czerwca 2003 r., AKa 122/03, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2004, nr 6, s. 14). Na straży realizacji zasady swobodnego uznania sędziowskiego stoją uregulowania wynikające z ustawy o ustroju sądów powszechnych, przede wszystkim dotyczące gwarancji niezawisłości sędziowskiej. Ogólną zasadą wymiaru kary jest także dyrektywa humanitaryzmu. Nie wynika ona wprost z przepisów kodeksu wykroczeń, ale z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r.
3. Dyrektywy wymiaru kary zawarte są w art. 33 k.w. Dzielą się one na ogólne (§ 1) i szczególne (§ 2). Do dyrektyw ogólnych należy: stopień społecznej szkodliwości, cele kary w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa, cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do ukaranego. Dyrektywy szczególne dotyczą trzech grup okoliczności: strony przedmiotowej, strony podmiotowej i podmiotu (Bojarski, s. 139). Zdaniem Bojarskiego nie mają one takiego znaczenia jak w przypadku przestępstw (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 78). W odróżnieniu od kodeksu karnego, w kodeksie wykroczeń ustawodawca podaje również przykładowy (otwarty) katalog okoliczności łagodzących (§ 3) i obciążających (§ 4).
4. Wymiar kary nie może być aktem o charakterze "zbiorczym", w konsekwencji zaś sąd powinien czyn każdego z uczestników zbiorowego działania oraz jego osobę poddać oddzielnej ocenie pod kątem właściwej kary (wyrok SN z 27 lipca 2004 r., II KK 332/03, OSNKW 2004, nr 9, poz. 87).
5. Kara wymierzona sprawcy winna być współmierna i sprawiedliwa. Taki charakter ma tylko kara wymierzona z uwzględnieniem wszystkich dyrektyw wymiaru kary oraz wszystkich okoliczności obciążających i łagodzących (Sienkiewicz (w:) Górniok i in., t. I, s. 83-88, 86 i n.; Buchała (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 412; Kaczmarek, Ogólne, s. 19-40). Nie każda z tych dyrektyw ogólnych musi być jednak uwzględniona w każdym jednostkowym przypadku w jednakowym stopniu (Giezek, Okoliczności, s. 151-159; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 84). Każda z nich wywiera inny wpływ na wymiar kary konkretnemu sprawcy, dzięki czemu możliwa jest modyfikacja kary w przypadkach jednostkowych (wyrok SA w Krakowie z 9 czerwca 2004 r., II AKa 111/04, KZS 2004, z. 7-8, poz. 48; wyrok SN z 30 marca 1977 r., V KR 34/77, OSNPG 1977, nr 10, poz. 78; wyrok SN z 20 czerwca 1972 r., V KRN 215/72, OSNKW 1972, nr 11, poz. 173; wyrok SN z 26 września 1972 r., V KRN 387/72, LEX nr 21517; wyrok SN z 28 maja 1973 r., I KR 79/73, OSNPG 1973, nr 9, poz. 123; wyrok SN z 3 grudnia 1982 r., V KRN 372/82, OSNPG 1983, nr 7, poz. 87; wyrok SN z 29 kwietnia 1983 r., IV KR 67/83, OSNKW 1984, nr 1-2, poz. 8; wyrok SN z 4 stycznia 1985 r., IV KR 315/84, niepubl.).
6. Podstawowym elementem, jaki w myśl art. 33 k.w. sąd powinien brać pod uwagę przy wymiarze kary, jest stopień społecznej szkodliwości (Bednarzak, Decydująca, s. 1283-1291). Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości bierze się pod uwagę okoliczności wymienione w art. 47 § 6 k.w. (por. uwagi do art. 47 § 6 k.w.). Zachowuje w tej mierze aktualność orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie wydane na gruncie kodeksu karnego, że "zachowania mniej szkodzące społeczeństwu powinny być karane łagodniej, odpowiednio do ich treści materialnej. Gdy sprawcy i ich ofiara żyją poza społeczeństwem, to ich porachunki są mało znaczące dla społeczeństwa, a przeto przestępstwo między nimi popełnione nie musi być karane tak samo surowo jak popełnione na szkodę członka społeczeństwa" (wyrok SA w Krakowie z 2 marca 2004 r., II AKa 31/04, KZS 2004, z. 3, poz. 20). Ustawodawca w treści art. 33 k.w. nie wymienia wprost rodzaju i charakteru naruszonego dobra jako okoliczności, którą sąd ma uwzględniać przy wymiarze kary. Nie oznacza to jednak, iż nie wpływa ona na wysokość sankcji wymierzonej sprawcy. Stanowi bowiem jedną z okoliczności wpływających na ocenę stopnia społecznej szkodliwości.
7. Kara powinna realizować zarówno cel społecznego oddziaływania, jak i cele zapobiegawcze i wychowawcze wobec skazanego (wyrok SN z 4 grudnia 1980 r., II KR 381/80, OSPiKA 1982, z. 1, poz. 9; także wyrok SN z 7 listopada 1969 r., II KR 128/69, NP 1970, nr 4, s. 629). W doktrynie prawa wykroczeń podkreśla się, że w ramach dyrektywy społecznego oddziaływania kary należy umieścić nagminność popełniania wykroczeń danego rodzaju (Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 85). Przez społeczne oddziaływanie należy również rozumieć kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa, które "nie może sprowadzać się do negatywnej prewencji ogólnej, pojmowanej wyłącznie jako odstraszanie społeczeństwa" (wyrok SA we Wrocławiu z 13 marca 2003 r., II AKa 47/03, OSA 2003, z. 10, poz. 99). Z art. 33 § 1 k.k. wynika także funkcja zaspokajania społecznego poczucia sprawiedliwości. Sąd nie działa w próżni i nie wymierza kar w imię absolutnej sprawiedliwości, społeczny oddźwięk kary nie może zatem zostać przy wymiarze kary zignorowany (Borucka-Arctowa (w:) Społeczne, s. 153). Kara ma oddziaływać na całe społeczeństwo, wszystkich, którzy dowiedzieli się o wykroczeniu i wyroku, ale przede wszystkim na środowisko sprawcy, krąg osób, z którego sprawca się wywodzi (wyrok SN z 15 października 1982 r., IV KR 249/82, OSNKW 1983, nr 6, poz. 41). Trafny jest pogląd, iż: "Nie powinno się w orzekaniu kierować społecznym poczuciem sprawiedliwości, odczuciem społecznym, czy innymi podobnie ogólnikowymi kategoriami. Są to przesłanki nieracjonalne, wywodzące się z emocjonalnych nastrojów części społeczeństwa, kreowanych rozmaitymi mechanizmami. (...) Inną rzeczą, słuszną, jest uwzględniać w wyrokowaniu skutki społeczne postępowania karnego, a inną, złą - bezkrytycznie podporządkowywać się (i los podsądnych) imaginowanym oczekiwaniom jakichś grup społecznych" (wyrok SA w Krakowie z 16 grudnia 2003 r., II AKa 333/03, KZS 2004, z. 2, poz. 19). Pomimo iż wykroczenia należą do kategorii drobnych czynów zabronionych, zaspokajanie społecznego poczucia sprawiedliwości i kształtowanie świadomości prawnej jest w wypadku wykroczeń równie ważne jak w przypadku przestępstw.
8. To, która dyrektywa - społecznego oddziaływania czy prewencja indywidualna, przeważy (Lernell, Poprawcza, s. 9-24; Buchała (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 42-44; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 84) - zależy od okoliczności sprawy. Ustawodawca nie daje w tej mierze żadnych wskazówek. W doktrynie prawa wykroczeń podkreśla się, że za przydaniem prymatu prewencji indywidualnej może przemawiać na przykład upływ czasu od popełnienia czynu (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 85). W orzecznictwie wyrosłym na gruncie kodeksu karnego wskazuje się na to, że położenie większego nacisku na osiągnięcie zadań wychowawczych i zapobiegawczych jest możliwe wtedy, gdy popełnienie przestępstwa nie wynika z demoralizacji sprawcy, a stanowi odstępstwo od dotychczasowej linii postępowania sprawcy (wyrok SN z 21 lipca 1976 r., III KR 164/76, OSNPG 1977, nr 3, poz. 19). Należy przyjąć, iż zachowuje ono aktualność również na gruncie prawa wykroczeń.
9. Kolejne dyrektywy sądowego wymiaru kary wynikają z art. 33 § 2 k.w. Można je podzielić na dwie grupy. W pierwszej mieszczą się okoliczności rozwijające dyrektywę współmierności kary do stopnia społecznej szkodliwości (są to przede wszystkim okoliczności o charakterze przedmiotowym), zaś w drugiej - okoliczności konkretyzujące dyrektywę prewencji szczególnej (okoliczności dotyczące podmiotu i strony podmiotowej). Katalog okoliczności w art. 33 § 2 k.w. nie jest zamknięty. Sąd może zatem uwzględnić także inne okoliczności mające jego zdaniem znaczenie dla wymiaru kary w konkretnej sprawie (Peiper, s. 157; Sienkiewicz (w:) Górniok i in., t. I, s. 94).
10. Do tych okoliczności nie zalicza się takich, które należą do znamion czynu zabronionego. Jednakże mogą być one traktowane jako łagodzące lub obciążające wówczas, gdy podlegają stopniowaniu co do nasilenia (wyrok SN z 18 grudnia 1974 r., V KRN 341/74, OSNKW 1975, nr 2, poz. 25; wyrok SN z 25 maja 1982 r., III KR 107/82, LEX nr 21942; wyrok SN z 29 kwietnia 1983 r., IV KR 67/83, OSNKW 1984, nr 1-2, poz. 8; wyrok SN z 19 listopada 1985 r., III KR 268/85, OSNPG 1986, nr 10, poz. 139).
11. Sąd ma w szczególności uwzględnić rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody. Oznacza to, że uwzględnia przede wszystkim wysokość szkody majątkowej, ale nie tylko - bierze pod uwagę także szkodę o charakterze niemajątkowym oraz szkodę, która w następstwie zachowania sprawcy grozi danemu dobru, jeżeli sprawca ją przewidywał lub mógł to uczynić (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 85; por. także wyrok SN z 8 marca 1972 r., II KR 329/71, LEX nr 21470; wyrok SN z 25 października 1984 r., V KRN 336/84, OSNPG 1985, nr 5, poz. 66).
12. Kolejną okolicznością, która wpływa na wymiar kary, jest stopień winy. Inaczej niż w kodeksie karnym, w kodeksie wykroczeń ustawodawca nie wskazuje na limitującą funkcję winy (art. 53 § 1 k.k. mówi o tym, że kara ma nie przekraczać stopnia winy). W kodeksie wykroczeń ustawodawca formułuje przepis w sposób bardziej klarowny, od dawna postulowany także na gruncie kodeksu karnego, nakazując wprost wymierzenie kary adekwatnej do stopnia winy. O stopniu winy decydują różne czynniki, na przykład stopień rozwoju intelektualnego sprawcy, jego poziom rozwoju emocjonalnego, wiek, posiadana wiedza, doświadczenie itd. (Sienkiewicz (w:) Górniok i in., t. I, s. 89). Przyjmuje się, że stopień winy jest niższy w przypadku nieumyślności niż umyślności, w przypadku zamiaru ewentualnego niż bezpośredniego, stanu znacznego ograniczenia poczytalności (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 86; por. także wyrok SA w Lublinie z 17 listopada 1999 r., II AKa 183/99, OSA 2000, z. 4, poz. 25; wyrok SA w Katowicach z 16 listopada 2000 r., AKa 306/00, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 7-8, s. 13); przekroczenia granic obrony koniecznej lub stanu wyższej konieczności. Ustawodawca, wprowadzając do kodeksu wykroczeń zmiany polegające na przyjęciu teorii normatywnej winy, zapomniał dodać do treści przepisu art. 33, że na wymiar kary ma również wpływ rodzaj i ciężar gatunkowy naruszonych przez sprawcę zasad ostrożności. Na gruncie teorii psychologicznej nie było potrzeby wyodrębniania tej okoliczności, natomiast na gruncie teorii normatywnej powinna się ona pojawić w art. 33 k.w. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 86).
13. Jako następną okoliczność w art. 33 § 2 k.w. ustawodawca wymienia pobudki sprawcy. Termin "pobudka" nie funkcjonuje we współczesnej psychologii jako samodzielne zjawisko. Pojęciem tym posługiwał się kodeks karny z 1969 r. W doktrynie prawa karnego odróżniano "pobudkę", odnosząc ją do treści emocjonalnych, od "motywu", który to termin służył do opisywania treści intelektualnych (Wolter, Nauka, s. 136; Frankowski, Przestępstwa, s. 24 i n.; Pławski, Przestępstwa, s. 114 i n.; Gierowski, Rola, s. 136; Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, s. 21; Daszkiewicz, Motyw, s. 60 i n.; Daszkiewicz, Przestępstwa popełnione, s. 1020; Świtka, Krytyka, s. 260 i n.). Natomiast na gruncie kodeksu wykroczeń pojęciu pobudki przeciwstawiano pojęcie celu (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 87). Początkowo pojęcie pobudki traktowane było przez teoretyków prawa jako swoiste pojęcie prawne, o charakterze technicznym, a nie specjalistycznym. Rozumiano je jako emocjonalne przeżycie stanowiące siłę napędową popychającą sprawcę do popełnienia danego czynu. Motyw zaś stanowić miałby rację działania, czyli to, co sprawca formułuje najczęściej w myśli jako powód działania (Świtka, Krytyka, s. 256). Psychologowie krytykowali wyodrębnianie motywu i pobudki. Ustawodawca w kodeksie karnym z 1997 r. uwzględnił poglądy psychologów i w miejsce pobudek wprowadził pojęcie motywacji (odpowiadające w pewnym uproszczeniu pojęciu procesu motywacyjnego). Proces motywacyjny można utożsamiać z procesami pobudzającymi działanie (Gierowski, Rola, s. 136 i n.). W węższym znaczeniu motywacja jest utożsamiana z pojęciem procesu motywacyjnego, który jest bezpośrednią przyczyną zachowania się i właśnie w takim znaczeniu funkcjonuje na gruncie prawa karnego. Ustawodawca w kodeksie karnym nie zmienił przestarzałego pojęcia pobudki na pojęcie "motywacja". Wydaje się jednak, iż ograniczanie wykładni tego terminu jedynie do jakichś wyabstrahowanych treści emocjonalnych, popędowych, nie ma racji bytu. Pojęcie pobudki nie jest zdefiniowane na gruncie ani psychologii, ani prawa wykroczeń, ani prawa karnego. Należy zatem wykładać je "systemowo". Ponieważ ów twór zwany pobudką należy umieścić w ramach procesów decyzyjnych (motywacyjnych) człowieka, przyjąć trzeba, iż oznacza on tyle co "motywacja".
14. Przy wymiarze kary, sąd ma również wziąć pod uwagę sposób działania sprawcy. Takie sformułowanie mogłoby na pierwszy rzut oka sugerować, iż sposób zachowania sprawcy nie ma znaczenia w przypadku wykroczeń z zaniechania. W kodeksie karnym ustawodawca używa określenia "sposób zachowania się". Jednakże należy przyjąć, iż również w tym wypadku poprzez sposób działania należy rozumieć także sposób zaniechania, uznając, iż niefortunne sformułowanie "działa" wynika li tylko z zastosowanej przez ustawodawcę techniki legislacyjnej (wyrok SN z 18 lutego 2002 r., III KKN 280/99, OSP 2003, z. 5, poz. 62). Wyrok ten dotyczył co prawda wykładni art. 157 § 2 k.k., ale odpowiednio ma zastosowanie również w omawianym wypadku. Sposób zachowania się sprawcy może wpływać zarówno na łagodniejsze (wahanie się, niezdecydowanie), jak i surowsze ukaranie sprawcy, świadcząc o cechach charakteru sprawcy (przebiegłość, brutalność); Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 87. Natomiast wprost jako okoliczność obciążającą każe ustawodawca traktować zachowanie zasługujące na szczególne potępienie (art. 33 § 4 pkt 3 k.w.).
15. Ustawodawca nakazuje również uwzględnić przy wymiarze kary stosunek sprawcy do pokrzywdzonego. Jest to okoliczność, która może stanowić zarówno okoliczność łagodzącą, jak obciążającą. Wydaje się przy tym, iż określenie "stosunek do pokrzywdzonego" kryje w sobie nie tylko pojęcie osoby najbliższej, ale również wszelkie uwarunkowania, poza więzami krwi czy powinowactwem, przekładające się na taki stosunek, przede wszystkim emocjonalny, sprawcy do pokrzywdzonego, który sprawia, że czyn sprawcy powinien zostać oceniony surowiej lub łagodniej. Jako okoliczność obciążająca może zostać uznane na przykład cyniczne wykorzystanie przez sprawcę przyjaźni łączącej sprawcę z pokrzywdzonym (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 87), zaś jako okoliczność łagodząca - doznanie ze strony pokrzywdzonego krzywd i upokorzeń.
16. Kolejną grupą okoliczności wpływających na wymiar kary są właściwości, warunki osobiste i majątkowe sprawcy. Dla ich wyjaśnienia należy sięgnąć do wykładni wypracowanej na gruncie kodeksu karnego. Pod pojęciem właściwości osobistych sprawcy kryją się wszelkie cechy osobowości sprawcy, jego sposób funkcjonowania w kontaktach międzyludzkich, cechy intelektu. Przez warunki osobiste zaś na gruncie kodeksu karnego rozumie się warunki materialne, mieszkalne, socjalne, zdrowotne, rodzinne i związane z tym stany konfliktów (Buchała (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 397-398; Kubala, Z rozważań, s. 25-36). Pojęcie to mieści zatem w sobie także okoliczność wyodrębnioną przez ustawodawcę - warunki majątkowe sprawcy. Odrębne wskazanie na ten właśnie czynnik stanowi realizację zasady humanitaryzmu i swoisty odpowiednik art. 58 § 2 k.k. Chodzi o to, aby kara o charakterze majątkowym - grzywna uwzględniała rzeczywiste możliwości majątkowe sprawcy i nie była nadmiernie dolegliwa dla niego i jego najbliższych.
17. Przy wymiarze kary sąd powinien wziąć także pod uwagę stosunki rodzinne sprawcy. Należy uwzględnić tutaj zarówno sposób funkcjonowania sprawcy w strukturze rodziny - czy jest ona prawidłowa czy dysfunkcjonalna, a jeśli tak - czy sprawca swoim postępowaniem przyczynia się do zaistnienia tego stanu, jak i ciążące na sprawcy obowiązki rodzicielskie i opiekuńcze.
18. Sposób zachowania sprawcy przed popełnieniem wykroczenia jest kolejną okolicznością, którą sąd bierze pod uwagę przy wymiarze kary. Decydujące znaczenie ma tu przede wszystkim uprzednie przestrzeganie porządku prawnego przez sprawcę (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 88; por. także wyrok SN z 21 listopada 1983 r., II KR 239/83, OSNKW 1984, nr 5, poz. 53; wyrok SN z 4 sierpnia 1978 r., Rw 282/78, OSNKW 1978, nr 10, poz. 113; wyrok SN z 13 listopada 1985 r., V KRN 774/85, OSNPG 1986, nr 8, poz. 104; wyrok SN z 6 października 1975 r., I KR 175/75, LEX nr 21688). W obecnym ustroju polityczno-gospodarczym zmieniły się kryteria oceny tzw. zdyscyplinowania społecznego, do którego doktryna prawa wykroczeń zaliczała wykonywanie obowiązków obywatelskich na przykład w postaci wykonywania pracy zarobkowej (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 88). Brak stałego zatrudnienia nie może być poczytywany za okoliczność obciążającą. Natomiast aktywność sprawcy w poszukiwaniu pracy powinna być uwzględniana jako okoliczność łagodząca, świadcząca o postawie godnej aprobaty. Z pewnością okolicznością obciążającą jest niewywiązywanie się sprawcy z ciążących na nim obowiązków rodzinnych i alimentacyjnych.
19. Zachowanie sprawcy po popełnieniu wykroczenia obejmuje zarówno jego postawę odnośnie do samego czynu i pokrzywdzonego, jak i wobec toczącego się procesu. Okolicznością przemawiającą na korzyść sprawcy jest okazana przezeń skrucha. Jej wyrazem może być naprawienie szkody lub podjęcie starań o jej naprawienie, przeproszenie pokrzywdzonego (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 88). Demonstrowanie lekceważenia wyrządzonej szkody może stanowić okoliczność obciążającą. W trakcie trwania procesu jako okoliczność łagodząca może zostać sprawcy poczytana prawdomówność, zaś jako okoliczność obciążająca - próba zrzucenia odpowiedzialności na inne osoby. Brak przyznania się do popełnienia czynu oraz brak wyrażenia żalu i chęci poprawy nie może stanowić okoliczności obciążającej.
20. Ustawodawca wskazał na pięć okoliczności łagodzących i sześć obciążających. Uszczegółowiają one dyrektywy z § 1 i 2 art. 33. Ich katalog nie jest zamknięty. Wyróżnienie ich ma charakter jedynie pomocniczy.
21. Do okoliczności łagodzących należy działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem ciężkich warunków rodzinnych lub osobistych. Działanie sprawcy trzeba rozumieć rozszerzająco - jako zarówno działanie, jak i zaniechanie (por. teza 14). Przez pojęcie ciężkich warunków rodzinnych można rozumieć na przykład trudną sytuację finansową rodziny sprawcy, która sprawia, że sprawca kradnie środki spożywcze lub odzież. Ciężkie warunki osobiste powinny być rozumiane szeroko, zarówno jako trudna sytuacja materialna sprawcy nieposiadającego rodziny, jak i jego szczególny stan emocjonalny.
22. Kolejną okolicznością łagodzącą jest działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem silnego wzburzenia wywołanego krzywdzącym stosunkiem do niego lub do innych osób. Silne wzburzenie (afekt) to proces przebiegający szybko i gwałtownie, zazwyczaj krótkotrwały (Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane, s. 43; Kallaus, Przestępstwa, s. 88). Przez pojęcie silnego wzburzenia (afektu) rozumie się poryw uczuciowy, burzący gwałtownie i z niezwykłą siłą równowagę psychiki człowieka (Andrejew, Polskie, s. 361). Cechą charakterystyczną silnego wzburzenia jest gwałtowność wybuchu; zaś podłoże tego wybuchu (rozładowania) emocjonalnego może od dłuższego czasu istnieć lub narastać (Gubiński, Zasady, s. 213). Afekt ma ograniczać kontrolną funkcję intelektu i to on ma być przyczyną czynu, a nie jego konsekwencją (wyrok SN z 9 lipca 1968 r., IV KR 110/68, OSPiKA 1970, z. 4, poz. 70; wyrok SN z 1 czerwca 1977 r., I KR 91/77, OSNPG 1977, nr 10, poz. 82). Według Sądu Najwyższego przez stan silnego wzburzenia należy rozumieć sytuację, gdy sprawca działa w porywie uczucia burzącym gwałtownie i z niezwykłą siłą jego równowagę psychiczną. Następuje wówczas zasadnicze ograniczenie kontrolnej roli intelektu (wyrok z 17 czerwca 1970 r., IV KR 93/70, OSPiKA 1971, z. 1, poz. 11). Afekt może powstać zarówno pod wpływem nagłego zdarzenia, jak i narastać na skutek utrzymywania się sytuacji stresowej. Nie jest trafny pogląd Sądu Najwyższego, że przyczyny wywołujące silne wzburzenie mają mieć charakter zewnętrzny (wyrok z 8 września 1972 r., II KR 116/72, NP 1973, nr 7-8, s. 1184). Natomiast trafny jest pogląd Sądu Najwyższego, że chociaż źródeł silnego podniecenia emocjonalnego należy upatrywać zarówno w czynnikach wewnętrznych, jak i zewnętrznych, uznanie, iż sprawca popełnił czyn w stanie silnego wzburzenia, ma wypływać jedynie z faktów, które wywołały u niego ten stan, a nie z jego cech charakteru czy trybu życia (wyrok SN z 18 października 1984 r., I KR 247/84, OSNPG 1985, nr 8, poz. 112). Czynnikami predestynującymi sprawcę do doświadczenia stanu afektu jest na przykład przemęczenie, przepracowanie, osłabienie fizyczne, wysoka temperatura, stan astenii po chorobie somatycznej (Pobocha, Aspekty, s. 45). Dla działania w afekcie najbardziej typowy jest zamiar nagły, ale nie można wykluczyć zamiaru przemyślanego (Daszkiewicz-Paluszyńska, Zabójstwo pod wpływem, s. 19-23; Daszkiewicz, Zabójstwo z premedytacją, s. 44 i n.). Afekt nie musi być usprawiedliwiony (odmiennie Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 89). Ustawodawca stawia tu niższe wymaganie - silne wzburzenie ma być jedynie uzasadnione krzywdzącym zachowaniem innej osoby i to niekoniecznie w stosunku do sprawcy. Ustawodawca w tym punkcie abstrahuje od ocen moralnych.
23. Okolicznością łagodzącą jest działanie z pobudek zasługujących na uwzględnienie. Na temat pojęcia "pobudki" por. teza 13. Ustawodawca konstruuje okoliczność należącą do znamion strony podmiotowej w sposób diametralnie różny od tego, jak czyni to w kodeksie karnym. Tam formułuje okoliczność obciążającą - motywację zasługującą na szczególne potępienie. Na gruncie kodeksu wykroczeń sąd ma jedynie wziąć pod uwagę te sytuacje wpływające na proces decyzyjny sprawcy, które uzna za zasługujące na uwzględnienie. Przy dokonywaniu oceny, sąd powinien kierować się ocenami etycznymi i wypływającymi z nich odczuciami społecznymi (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 89). Można tutaj posiłkowo (a contrario) stosować bogate orzecznictwo powstałe na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. dotyczące "niskich pobudek" oraz na gruncie kodeksu karnego z 1997 r. dotyczące motywacji zasługującej na szczególne potępienie.
24. Odnośnie do prowadzenia przez sprawcę nienagannego życia przed popełnieniem wykroczenia i wyróżnianie się spełnianiem obowiązków, zwłaszcza w zakresie pracy, por. teza 18.
25. Odnośnie do okoliczności przyczynienia się lub starania się sprawcy o przyczynienie się do usunięcia szkodliwych następstw swego czynu por. teza 19.
26. Pierwszą z okoliczności obciążających wymienionych przez ustawodawcę jest działanie sprawcy w celu osiągnięcia bezprawnej korzyści majątkowej. Odnośnie do tego pojęcia por. tezy do art. 24.
27. Ustawodawca poleca również uwzględnianie jako okoliczności obciążającej działania w sposób zasługujący na szczególne potępienie. Dla wyjaśnienia pojęcia "zasługujący na szczególne potępienie" należy odwołać się do niezbyt bogatego orzecznictwa dotyczącego rozumienia tego terminu na gruncie kodeksu karnego (gdzie pojawia się w kontekście motywacji). "Potępienie" jest terminem z zakresu religii i etyki - nauki o moralności (Habrat, Rozważania, s. 219 i n.; Hołówka, Relatywizm, s. 238 i n.; Ossowska, Motywy, s. 240 i n.; Ossowska, Socjologia, s. 115-119). Prawo karne tego pojęcia nie definiuje ani nie wskazuje wyraźnie, do czego należy się w tej mierze odwoływać. Co prawda już w wyroku Sądu Najwyższego z 5 sierpnia 1971 r. (IV KR 144/71, OSNKW 1972, nr 1, poz. 8) pojawiło się pojęcie "zasługuje na potępienie" - chodziło tu o usprawiedliwienie afektu sprawcy (art. 148 § 2 d.k.k.), lecz nie zostało ono zdefiniowane. Sąd Najwyższy wskazał jedynie, że wymaga ono odwołania się do ocen moralnych. W doktrynie można znaleźć jedynie wypowiedzi, że "motywacja zasługująca na szczególne potępienie" to motywacja w rozumieniu powszechnym jaskrawo naganna, wywołująca w społeczeństwie silne reakcje repulsywne - oburzenie, potępienie, gniew (Marek, Komentarz, s. 198). Motywy powodujące sprawcą są tu tego rodzaju, że zasługują na wyjątkowe napiętnowanie (wyrok SA w Krakowie z 16 stycznia 2002 r., II AKa 308/01, KZS 2002, z. 2, poz. 32; wyrok SA w Lublinie z 27 kwietnia 1999 r., "Apelacja" SA/Lub. 1999, nr 3, K-24). A zatem za sposób działania zasługującego na szczególne potępienie należy uznać zachowanie w ocenie społecznej szczególnie naganne i budzące negatywne reakcje. Może to być zachowanie wyjątkowo brutalne, perfidne, podstępne.
28. Okolicznością obciążającą jest swoista recydywa ogólna - uprzednie ukaranie sprawcy za podobne przestępstwo lub wykroczenie. Odnośnie do pojęcia "podobne" - por. tezy do art. 47 § 2 k.w.
29. Odnośnie do chuligańskiego charakteru wykroczenia - por. tezy do art. 47 § 5.
30. Działanie pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego niezależnie od ilości zażytego środka stanowi okoliczność obciążającą.
31. Popełnienie wykroczenia na szkodę osoby bezradnej lub osoby, której sprawca powinien okazać szczególne względy, zdaniem ustawodawcy powinno wpływać na wymierzenie sprawcy surowszej kary. Osoba bezradna to osoba, która z racji wieku, stanu zdrowia, pewnych cech osobowości nie radzi sobie z otaczającą ją rzeczywistością, z sytuacją, w jakiej się znalazła. Może to być zarówno osoba kaleka, upośledzona umysłowo, a zatem obiektywnie bezradna, jak i osoba, która z powodu zależności od sprawcy (np. emocjonalnej lub finansowej) nie potrafi mu się przeciwstawić, czyli jest subiektywnie bezradna. Osoba, której sprawca winien jest szczególne względy, to zarówno osoba najbliższa, jak i osoba, której z jakichś innych powodów sprawca powinien okazać na przykład szacunek, wdzięczność.
32. Popełnienie wykroczenia we współdziałaniu z małoletnim stanowi okoliczność obciążającą. Trafny jest pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z 27 sierpnia 1980 r. (V KRN 189/80, OSNKW 1980, nr 10-11, poz. 8), że okolicznością obciążającą jest współdziałanie sprawcy, który ukończył 17 lat, z nieletnim, natomiast znaczenie tej okoliczności odpowiednio maleje, jeżeli różnica wieku pomiędzy tym sprawcą a nieletnim jest nieznaczna. Jednakże treść art. 33 § 4 pkt 9 może rodzić pewne wątpliwości interpretacyjne. Skoro mowa jest o sprawcy wykroczenia, powinien on brzmieć "z nieletnim". Sprawa jest o tyle skomplikowana, że popełnienie niektórych wykroczeń wskazanych enumeratywnie w art. 2 u.p.n. przez osobę w wieku 13-17 lat oznacza popełnienie przez nią czynu karalnego. Natomiast w odniesieniu do pozostałych wykroczeń, ich popełnienie przez osobę, która nie ukończyła lat 18, oznacza przejaw demoralizacji. Małoletni to osoba, która nie osiągnęła pełnoletności, czyli nie ukończyła lat 18. Granica wiekowa odpowiedzialności za wykroczenie, podobnie jak i za przestępstwo, wynosi 17 lat. Sprawca, który nie ukończył lat 17, to nieletni. Czy z treści art. 33 § 4 pkt 9 miałoby wynikać, że sprawcy, który ukończył właśnie lat 17, popełnił czyn, do którego pomocy udzielił mu jego kolega, który ma 17 lat i 11 miesięcy, sąd powinien wymierzyć karę surowszą?
33. Zasady wymiaru kary mają odpowiednio zastosowanie przy wymiarze środków karnych.
Art. 34.
1. Przepis wyraża zasadę indywidualizacji kary. Chodzi tu o sytuację popełnienia czynu zabronionego we współdziałaniu przez kilku sprawców.
2. Zakres odpowiedzialności karnej współsprawcy, sprawcy kierowniczego, polecającego, podżegacza, pomocnika i sprawcy głównego jest oceniany przez sąd odrębnie w stosunku do każdego z nich, przy uwzględnieniu dyrektyw wymiaru kary (Wróbel (w:) Zoll I, s. 870).
3. Okolicznościami wpływającymi na wymiar kary, mającymi charakter ściśle osobisty, są na przykład: popełnienie czynu w warunkach powrotności do wykroczenia, poczytalność, wiek, stan zdrowia.
Art. 35.
1. Ustawodawca w art. 35 wykazuje pewną niekonsekwencję w prowadzeniu linii polityki kryminalnej zakreślonej już w art. 18 k.w., w którym wymienia katalog kar od najsurowszej do najmniej dolegliwej. W art. 35 zaś wskazuje, w przypadku sankcji określonej alternatywnie, na pierwszeństwo stosowania kar nieizolacyjnych przed karą aresztu.
2. Areszt jest karą najsurowszą. Sąd może ją orzec, jeżeli łącznie spełnione są przesłanki formalna i jedna z przesłanek materialnych z art. 35. Przesłanką formalną jest popełnienie wykroczenia umyślnie. Nie musi to być wykroczenie, które ustawodawca stypizował jako wyłącznie umyślne. Chodzi o konkretny czyn konkretnego sprawcy. Kolejną przesłanką jest waga czynu lub okoliczności jego popełnienia. O wysokiej wadze czynu świadczy wyższy stopień społecznej szkodliwości, na przykład ze względu na rodzaj zaatakowanego dobra lub rozmiar wyrządzonej szkody. Okoliczności popełnienia czynu przemawiające za wymierzeniem sprawcy kary aresztu to okoliczności świadczące o demoralizacji sprawcy. Demoralizacja oznacza, że sprawca lekceważy powszechnie uznawane w jego środowisku, społeczności normy moralne, jawnie nimi pogardza. Może tu wchodzić w grę na przykład wykorzystanie szczególnie trudnego położenia pokrzywdzonego. Odnośnie do działania zasługującego na szczególne potępienie - por. uwagi do art. 3.
Art. 36.
1. Nagana jest najłagodniejszym rodzajem kary przewidzianym na gruncie kodeksu wykroczeń. Przepis art. 36 § 1 określa przesłanki wymiaru tej kary: przedmiotowe (charakter i okoliczności czynu) oraz podmiotowe (właściwości i warunki osobiste sprawcy). Z uwagi na użycie słowa "lub" należy stwierdzić, iż nie jest konieczne, aby owe przesłanki wystąpiły łącznie. Wystarczy zatem, że wystąpią albo jedynie przesłanki podmiotowe, albo też tylko przedmiotowe. Oczywiście, nie można również wykluczyć i takiego przypadku, że owe przesłanki wystąpią łącznie, co jedynie może utwierdzać w słuszności decyzji wymierzenia tej najłagodniejszej na gruncie kodeksu wykroczeń kary (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 282-283).
2. Warunkiem wymierzenia kary nagany jest pozytywna prognoza w stosunku do sprawcy. Według Marka "(...) zastrzeżenia budzi sformułowanie ustawowe, iż kara nagany ma być wystarczająca do "wdrożenia sprawcy do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego". Wydaje się, że jeżeli w ogóle zachodzi potrzeba "wdrażania" sprawcy do przestrzegania prawa, to kara nagany nie może być wystarczająca i zachodzi potrzeba stosowania innych kar. Raczej wykroczenie, które uzasadnia stosowanie nagany, jest przejawem braku dyscypliny w konkretnym przypadku ze strony sprawcy, który w zasadzie przestrzega norm porządku prawnego" (Marek, Prawo, s. 86).
3. Nagana może być wymierzona w wyniku nadzwyczajnego złagodzenia kary - art. 39 § 2 k.w. (Skupiński, Model, s. 224).
4. Przepis art. 36 § 2 wyklucza możliwość orzeczenia nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim. Charakter chuligański mają wykroczenia polegające na umyślnym godzeniu w porządek lub spokój publiczny albo umyślnym niszczeniu lub uszkadzaniu mienia, jeżeli sprawca działał publicznie oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego (art. 47 § 5).
Art. 37.
1. Przepis stanowi samodzielną podstawę do orzeczenia nawiązki, tj. daje możliwość jej stosowania nawet wówczas, gdy przepis szczególny tego nie przewiduje. Jest to zatem podstawa zupełnie niezależna od art. 32 k.w. Powstaje zatem pytanie, jak powinien być rozstrzygany zbieg podstaw orzeczenia nawiązki, tj. czy możliwe jest orzekanie dwóch nawiązek na dwóch podstawach, tj. na podstawie przepisu szczególnego (np. art. 144 § 3 k.w.) oraz na podstawie art. 37 k.w. (jeżeli zachodzą przesłanki określone w tym przepisie). Problem ten nie jest jednolicie rozstrzygany w doktrynie. Według Bafii i Marka nie jest dopuszczalne jednoczesne orzekanie dwóch nawiązek (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 94; Marek, Prawo, s. 93). Bafia twierdził, że w przypadku zbiegu podstaw orzekania nawiązek, art. 37 powinien być traktowany jako przepis uzupełniający; jeżeli więc przepis szczególny przewiduje obligatoryjną nawiązkę - powinien on być powołany jako podstawa orzeczenia, choć art. 37 może być także zastosowany, ale tylko w przypadku potrzeby orzeczenia nawiązki w wyższej kwocie niż w przepisie szczególnym (jeżeli art. 37 k.w. przewiduje wyższą nawiązkę). W sytuacji natomiast fakultatywności nawiązki należy dokonać wyboru podstawy orzeczenia nawiązki, który powinien być uzasadniony okolicznościami konkretnej sprawy (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 94). Natomiast zdaniem Radeckiego nie jest wykluczone orzekanie dwóch nawiązek za ten sam czyn na różnych podstawach (tj. na podstawie przepisu szczególnego i art. 37 k.w.), pod warunkiem jednak, że jedna z nich będzie wymierzana na rzecz pokrzywdzonego, a druga na rzecz innego podmiotu (np. Polskiego Czerwonego Krzyża); Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 286. Podobne stanowisko reprezentują Kasicki i Wiśniewski, którzy w przypadku zbiegu podstaw zdają się nawet nie wykluczać orzeczenia dwóch nawiązek na rzecz tego samego podmiotu (pokrzywdzonego); Kasicki, Wiśniewski, s. 146. Możliwość orzekania dwóch nawiązek na dwu różnych podstawach dopuszcza także Bojarski (Bojarski, s. 133).
2. Warunkami orzeczenia nawiązki zgodnie z art. 37 k.w. są: popełnienie wykroczenia o charakterze chuligańskim oraz wyrządzenie takim wykroczeniem szkody. W świetle art. 47 § 5 k.w. chuligański charakter mają wykroczenia polegające na umyślnym godzeniu w porządek lub spokój publiczny albo umyślnym niszczeniu lub uszkadzaniu mienia, jeżeli sprawca działał publicznie oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego. Pojęcie szkody na gruncie art. 37 k.w. należy odnosić do szkody majątkowej, obejmującej zarówno rzeczywistą stratę (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans). Wysokość wyrządzonej przez wykroczenie szkody jest obojętna zarówno dla samego orzeczenia nawiązki na podstawie art. 37 k.w., jak i jej wysokości. Nawiązka nie pełni bowiem funkcji tylko i ściśle odszkodowawczej, zatem jej celem nie jest wyrównanie uszczerbku w sferze dóbr prawnie chronionych. Może być więc wyższa lub też niższa niż wysokość szkody wyrządzonej wykroczeniem (Kasicki, Wiśniewski, s. 146).
3. Istnieje możliwość kumulacji nawiązki i odszkodowania, przy czym, zdaniem Radeckiego, nie jest dopuszczalne orzeczenie obu tych środków karnych jednocześnie na rzecz pokrzywdzonego (ze względu na także kompensacyjny charakter nawiązki). Nie jest natomiast wykluczone orzeczenie obowiązku naprawienia szkody oraz nawiązki na cel społeczny (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 287).
4. Artykuł 37 k.w. może być podstawą orzeczenia nawiązki także wobec podżegacza lub pomocnika, jeżeli te formy są w danym przypadku karalne, a wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 95).
5. Nawiązka orzekana na podstawie art. 37 k.w. może być podzielona na rzecz kilku pokrzywdzonych albo na kilka celów społecznych, jednakże łączna wysokość tak orzeczonych nawiązek nie może przekroczyć kwoty wskazanej w tym przepisie (tj. 1000 zł). Nie jest natomiast dopuszczalne podzielenie nawiązki tak, że jej część będzie orzeczona na rzecz pokrzywdzonego, a część - na cel społeczny. Brzmienie art. 37 k.w. pozwala bowiem na orzeczenie nawiązki albo na rzecz pokrzywdzonego, albo na cel społeczny (Kasicki, Wiśniewski, s. 146).
Art. 38.
1. Powrót tego samego sprawcy do przestępstwa lub wykroczenia, z którym to powrotem prawo odpowiednio karne lub wykroczeń wiąże ujemne konsekwencje, określany jest mianem recydywy (Pleńska, Zagadnienia, s. 23 i n.; por. także Peiper, s. 169). Wyróżniamy różne jej rodzaje, ze względu na określone kryteria: recydywa kryminologiczna i penitencjarna oraz ogólna i specjalna. Recydywa kryminologiczna oznacza ponowne popełnienie jakiegokolwiek czynu wypełniającego znamiona przestępstwa lub wykroczenia, niezależnie od tego, czy sprawca został uprzednio skazany, a jeśli tak, niezależnie od tego, jaka kara została mu wymierzona oraz czy i kiedy ją odbył. Recydywa penitencjarna oznacza sytuację, gdy sprawca po raz kolejny odbywa karę pozbawienia wolności lub aresztu orzeczoną za jakiekolwiek przestępstwo lub wykroczenie, niezależnie od tego, kiedy i w jakim zakresie odbył taką karę poprzednio. Recydywa ogólna polega na uprzednim ukaraniu sprawcy za przestępstwo lub wykroczenie określonego rodzaju, na przykład umyślne wykroczenie, który to fakt uniemożliwia zastosowanie wobec sprawcy określonych instytucji prawa wykroczeń lub przeciwnie - jest przesłanką do zastosowania takowych, na przykład art. 33 k.w. Recydywa specjalna polega na zaostrzeniu fakultatywnym lub obligatoryjnym kary wobec sprawcy ukaranego za przestępstwo lub wykroczenie określonego rodzaju, który ponownie popełnił przestępstwo lub wykroczenie określonego rodzaju w określonym czasie po odbyciu określonej części uprzednio orzeczonej kary. W ramach pojęcia recydywy specjalnej wyróżnia się recydywę specjalną zwykłą i multirecydywę (recydywę specjalną wielokrotną). Pierwsza z nich dotyczy sytuacji ujętej w art. 64 § 1 k.k., zaś druga - w art. 64 § 2 k.k. Ta ostatnia nie występuje na gruncie kodeksu wykroczeń.
2. Przepis art. 38 k.w. normuje recydywę specjalną zwykłą. Powracanie do popełniania wykroczeń świadczy o wysokim stopniu zdemoralizowania sprawcy. W takim wypadku prognoza kryminologiczna nie jest pozytywna, co uzasadnia surowszą karę. Popełnienie czynu w warunkach art. 38 wiąże się z fakultatywnym obostrzeniem kary w postaci wymierzenia kary aresztu, gdy ustawodawca nie przewidział tej kary dla danego wykroczenia. Jest to wyjątek od zasady nulla poena sine lege.
3. Przesłankami zastosowania tego przepisu są:
- popełnienie wykroczenia umyślnego,
- co najmniej dwukrotnie,
- wykroczenia podobnego do popełnionego uprzednio,
- w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania.
4. Wymóg popełnienia wykroczenia umyślnego dotyczy konkretnego czynu sprawcy. Nie chodzi tu tylko o wykroczenia, które można popełnić wyłącznie umyślnie. Odpowiadać na podstawie art. 38 k.w. może także sprawca wykroczenia ujętego przez ustawodawcę jako zarówno umyślne, jak i nieumyślne, jeżeli popełnił czyn umyślnie. Może wchodzić tu w grę każda postać zamiaru (bezpośredni, ewentualny, przemyślany, nagły), chyba że ustawodawca ograniczył stronę podmiotową danego wykroczenia do zamiaru bezpośredniego.
5. Sprawca musi popełnić wykroczenie co najmniej trzykrotnie. Przy trzecim popełnieniu czynu sprawca może odpowiadać z zastosowaniem art. 38 k.w. Warunkiem jest tu jednak, by owo trzecie wykroczenie było podobne do popełnionego poprzednio. Co to są wykroczenia podobne, wyjaśnia ustawodawca w art. 47 § 2 k.w.; por. tezy do tego przepisu.
6. Ostatni wymóg dotyczy czasu, w ciągu którego sprawca ma popełnić podobne wykroczenie umyślne, aby można było wymierzyć mu surowszą karę. Przepis w tej mierze nie jest jednak jasny. Ustawodawca mówi, że ów okres to dwa lata od ostatniego ukarania. W kodeksie karnym w przepisie dotyczącym recydywy (art. 64 § 1) mamy precyzyjne sformułowanie - w ciągu pięciu lat po odbyciu co najmniej sześciu miesięcy kary pozbawienia wolności. Pod pojęciem "ukarania" może kryć się moment wydania orzeczenia, uprawomocnienia się orzeczenia, wykonania orzeczonej kary. Ponieważ wykładnia językowa nie daje jednoznacznych rezultatów, należy sięgnąć po wykładnię celowościową. Wydaje się, że skoro przepis art. 38 dotyczy sytuacji, kiedy sprawca, który ponownie łamie prawo, był już poddany faktycznemu oddziaływaniu kary, ukaranie należy zatem rozumieć jako wykonanie w całości lub części kary orzeczonej uprzednio. Chodzi przy tym o ostatnie ukaranie, czyli najbliższe czasowo ponownemu złamaniu prawa przez sprawcę.
7. Niewiele światła na wykładnię tego przepisu rzuca teza Sądu Najwyższego zawarta w wyroku z 18 maja 2005 r. (II KK 118/05, Prok. i Pr. 2005, nr 12, s. 16), w której stwierdzono, że: "Przepis art. 38 k.w. przewiduje nadzwyczajne zaostrzenie kary i możliwość wymierzenia aresztu, choćby wykroczenie było zagrożone karą łagodniejszą, tylko w stosunku do takiego obwinionego, który co najmniej dwukrotnie w ciągu 2 lat od ostatniego ukarania popełnił trzecie umyślne wykroczenie podobne do poprzednio popełnionych".
Art. 39.
1. Komentowany przepis normuje na gruncie prawa wykroczeń instytucję nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia. W obu wypadkach przesłanką zastosowania dobrodziejstwa wobec sprawcy są: charakter czynu, jego okoliczności (okoliczności o charakterze przedmiotowym) lub właściwości i warunki osobiste sprawcy (okoliczności o charakterze podmiotowym).
2. Za zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia kary bądź odstąpienia od jej wymierzenia mogą przemawiać albo okoliczności przedmiotowe, albo podmiotowe, albo jedne i drugie łącznie. Alternatywne ujęcie dyspozycji omawianego przepisu wskazuje na to, że nie jest konieczne, aby za zastosowaniem dobrodziejstwa przemawiały obie te grupy okoliczności (Marek, Prawo, s. 225). Łączne ich wystąpienie jest natomiast istotnym czynnikiem uzasadniającym zastosowanie dobrodziejstwa (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 291). Natomiast oparcie omawianej instytucji tylko na okolicznościach należących do jednej z tych grup może być w konkretnym wypadku uzasadnione jej szczególnym nasileniem (Marek, Prawo, s. 225).
3. Okoliczności przemawiające za zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej orzeczenia podlegają ocenie organu orzekającego w realiach konkretnej sprawy. Co do oceny pojęcia właściwości i warunków osobistych - por. tezy do art. 33.
4. Charakter czynu poddawany winien być ocenie przez pryzmat ustawowych znamion, stopnia społecznej szkodliwości oraz innych czynników niejako wewnętrznych w stosunku do samego czynu (Popławski, Zarys, s. 94-95).
5. Do okoliczności czynu, o których mowa w komentowanym przepisie, należą, jak się wydaje, te, które jednocześnie nie wchodzą w zakres normatywnego ujęcia wykroczenia, ale winny być oceniane jako łagodzące, jak na przykład układ sytuacyjny, w którym sprawca dopuścił się wykroczenia, jego motywacja, przyczynienie się innych osób (Popławski, Zarys, s. 95).
6. Za zastosowaniem komentowanego przepisu jako jedna z okoliczności czynu przemawia też tzw. czynny żal. Kodeks wykroczeń zawiera przepis o czynnym żalu odnoszący się do sprawcy, który dopuścił się usiłowania (art. 11 § 4). Dotyczy on jednak tylko skutecznego czynnego żalu, polegającego na dobrowolnym odstąpieniu od dokonania lub zapobieżeniu skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Instytucji czynnego żalu, zarówno bezskutecznego, jak i skutecznego, w odniesieniu do form zjawiskowych ustawa nie przewiduje. Tymczasem przewiduje je kodeks karny. Jego art. 15 § 2 normuje instytucję bezskutecznego czynnego żalu przy usiłowaniu, zaś art. 23 instytucję skutecznego i bezskutecznego czynnego żalu współdziałających. Skuteczny czynny żal skutkuje niepodleganiem sprawcy karze, zaś bezskuteczny - możliwością zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Trudna do zaakceptowania z punktu widzenia spójności systemu prawnego jest sytuacja, w której sprawca przestępstwa znajduje się w korzystniejszym położeniu niż sprawca wykroczenia (trafnie zwraca na to uwagę Marek, Prawo, s. 62). Dlatego należy uznać, że okoliczność, iż sprawca dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi swego czynu, albo zapobiegł dokonaniu czynu przez współdziałającą z nim osobę (osoby), albo dobrowolnie starał się zapobiec dokonaniu, należy przyjmować jako podstawę do zastosowania instytucji określonej w art. 39 § 1 k.w. Należy przy tym posiłkowo stosować art. 23 k.k. (Marek, Prawo, s. 62; Bojarski, s. 107-108), a także art. 15 § 2 k.k. Oznacza to, że skuteczny czynny żal współdziałającego powinien skutkować odstąpieniem od wymierzenia kary, zaś bezskuteczny czynny żal sprawcy usiłowania lub współdziałającego powinien typowo skutkować nadzwyczajnym złagodzeniem kary. Należy wszakże zauważyć, że brak odpowiednich uregulowań w kodeksie wykroczeń powoduje, iż czynny żal stanowi tylko jedną z okoliczności czynu w rozumieniu art. 39 § 1 k.w. Okoliczności te podlegają ocenie sądu w konkretnym stanie faktycznym. Teoretycznie (choć to mało prawdopodobne) sąd, zważywszy na te okoliczności, może nie zastosować omawianej instytucji. Należy nadto nadmienić, że nawet przy prawidłowym zastosowaniu art. 39 § 1 k.w. i posiłkowym stosowaniu art. 23 k.k. sytuacja współdziałającego, który przejawił skuteczny czynny żal na gruncie prawa wykroczeń, będzie gorsza niż jego odpowiednika, który odpowiada na gruncie prawa karnego. Artykuł 23 § 1 k.k. przewiduje bowiem niepodleganie karze (które jest negatywną przesłanką procesową i skutkuje tym, że w ogóle nie wszczyna się wobec niego postępowania, wszczęte umarza się - art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k.), gdy art. 39 § 1 k.w. - odstąpienie od wymierzenia kary, które wiąże się jednak z koniecznością przeprowadzenia postępowania.
7. Podobnie jak wypadki czynnego żalu należy traktować błąd co do prawa niewyłączający winy (art. 7 § 1), czy też eksces przy obronie koniecznej (art. 15) i stanie wyższej konieczności (art. 16); por. Gostyński, Prawo, s. 107. Okoliczności te z kolei można uznać za świadczące o charakterze czynu. Trafnie w doktrynie podkreśla się, że nie może być mowy o odpowiednim stosowaniu przepisów normujących te instytucje, lecz o poddaniu ocenie, czy czyny o takim charakterze w konkretnym stanie faktycznym zasługują na szczególne uwzględnienie (Gostyński, Prawo, s. 107).
8. Nadzwyczajne złagodzenie polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju (art. 39 § 2).
9. Wymierzenie kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia jest możliwe tylko w takich wypadkach, kiedy za dany czyn zabroniony przewidziana jest kara, której dolna granica jest wyższa niż dolna granica rodzajowa danego rodzaju kary. Nie jest możliwe wymierzenie kary nadzwyczajnie złagodzonej w wymiarze mniejszym niż grzywna w wysokości 20 zł, ograniczenie wolności w wymiarze jednego miesiąca oraz areszt w wymiarze pięciu dni. Nadzwyczajne złagodzenie kary w postaci wymierzenia jej poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia jest na przykład możliwe w odniesieniu do sprawcy wykroczenia z art. 87 § 1 k.w., gdzie dolną granicą zagrożenia karą jest grzywna w wysokości 50 zł. Ponieważ dolną granicą kary grzywny określonej w kodeksie wykroczeń jest 20 zł, możliwe jest w wypadku wskazanego typu wykroczenia nadzwyczajne złagodzenie kary w omawianej formie.
10. Wymierzenie kary łagodniejszego rodzaju z kolei jest dopuszczalne w takich wypadkach, kiedy dany typ wykroczenia nie jest zagrożony najłagodniejszą z kar przewidzianych w kodeksie wykroczeń, mianowicie naganą. W wypadku kiedy za dany czyn jest przewidziane ustawowe zagrożenie w postaci nagany, nawet najłagodniejsza z możliwych do orzeczenia kar mieści się w granicach ustawowego zagrożenia i jest karą przewidzianą za dany czyn.
11. Zgodnie z przepisem art. 39 § 2 k.w.: "Nadzwyczajne złagodzenie polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju". Jeżeli chodzi o pierwszą postać złagodzenia kary, to sprowadza się ona do wymierzenia kary "poniżej dolnej granicy przewidzianej za określone wykroczenie", w żadnym razie jednak nie może ona polegać na wymierzeniu "kary poniżej ustawowego minimum kary danego rodzaju". Przepis art. 39 § 2 k.w. nie stwarza bowiem podstaw do orzekania kary "poniżej dolnej granicy danego rodzaju kary". Stosowanie tego przepisu oznacza "łagodzenie" kary przewidzianej za dane wykroczenie. Stanowi ono jednak zarazem akt wymiaru "kary" przewidzianej przez kodeks wykroczeń, a więc nie może prowadzić ani do wymierzenia kary nieznanej ustawie, ani też do orzeczenia kary w rozmiarze nieprzewidzianym przez ustawę (wyrok SN z 1 kwietnia 1993 r., II KRN 40/93, Wokanda 1993, nr 6, poz. 8); por. też Wojciechowski, s. 56.
12. "Przepis art. 39 § 2 k.w. upoważnia do wymierzenia kary "poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia". Należy jednak odnosić to tylko do dolnego ustawowego zagrożenia przewidzianego (w części szczegółowej kodeksu wykroczeń lub innych ustawach) dla kary za konkretne wykroczenie. Omawiany przepis nie upoważnia natomiast do wymierzenia kary poniżej dolnej granicy przewidzianej w części ogólnej kodeksu wykroczeń dla danego rodzaju kary. Te granice zostały ustalone w uwzględnieniu funkcji poszczególnych kar i należy przyjąć, że ustawodawca zakładał, iż wymierzenie ich w innych rozmiarach nie da się pogodzić z celami tych kar. Przepis art. 39 § 2 k.w. jest przepisem ogólnym - dotyczy zarówno kar zasadniczych, jak i dodatkowych - nie zawsze jest możliwe jego zastosowanie. Przepis ten nie może mieć zastosowania wówczas, gdy dolna granica kary przewidziana w części szczegółowej jest taka sama jak dolna granica kary danego rodzaju. Ma to miejsce m.in. w wypadku kary dodatkowej zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych przewidzianej w art. 87 § 3 k.w." (wyrok SN z 1 grudnia 1994 r., III KRN 181/94, Prok. i Pr. 1995, nr 5, s. 20).
13. Ponieważ przesłanki zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz odstąpienia od jej wymierzenia przepis określa identycznie, w wypadkach najdrobniejszych wykroczeń, gdy przesłanki te zachodzą, należy rozważyć nie nadzwyczajne złagodzenie kary, lecz odstąpienie od jej wymierzenia.
14. Nadzwyczajne złagodzenie kary może dotyczyć tylko kar, nie zaś środków karnych. Należy podzielić następujący pogląd Sądu Najwyższego: "Przepisy art. 39 § 1 i 2 k.w. przewidują możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nie środka karnego. Instytucja ta odnosi się wyłącznie do kar określonych w art. 18 k.w." (wyrok SN z 26 września 2001 r., IV KKN 219/01, Prok. i Pr. 2002, nr 3, s. 12).
15. Odstąpienie od wymierzenia kary polega na niewymierzeniu zarówno kary, jak i środka karnego.
16. Wątpliwości budzi teza Sądu Najwyższego, że nadzwyczajne złagodzenie kary może polegać na odstąpieniu od wymierzenia tylko środka karnego (wyrok SN z 30 października 1996 r., V KKN 83/96, Wokanda 1997, nr 1, poz. 16). Teza ta została poddana trafnej krytyce w doktrynie (por. glosy M. Bojarskiego, Prok. i Pr. 1997, nr 6, s. 103, i Stefańskiego, Prok. i Pr. 1997, nr 1, s. 124). Przepis art. 39 k.w. wprowadza wyjątek od zasady, jaką jest wymierzenie sprawcy kary w wymiarze przewidzianym w ustawie. Wyjątek ten może być realizowany tylko w sposób określony w przepisie. Artykuł 39 wyraźnie określa sposoby, w jakie kara może zostać nadzwyczajnie złagodzona. Są nimi wymierzenie kary poniżej jej dolnej granicy lub wymierzenie kary łagodniejszego rodzaju. Nie jest zatem dopuszczalne nadzwyczajne złagodzenie polegające na odstąpieniu od wymierzenia środka karnego (Bojarski, glosa, s. 103; por. też Szwarc, Odstąpienie, s. 53 i n.).
Rozdział III
Literatura
Gostyński Z., Prawo wykroczeń w zarysie, Katowice 1987; Kupiński R., Nowicka I., Stosowanie środków oddziaływania wychowawczego w sprawach o wykroczenia, Prok. i Pr. 2004, nr 7-8; Skwarczyński H., Prokurator w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, Prok.i Pr. 2003, nr 1; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974; Zachuta A., Postępowanie w sprawach o wykroczenia (czynności wyjaśniające), Mon. Praw. 2002, nr 5.
Art. 41.
1. Przepis art. 41 k.w. pozwala nie karać sprawcy, poprzestając na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego. W literaturze określa się tę instytucję mianem niepenalnego załatwienia sprawy o wykroczenie (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 88). Ustawodawca nie podaje żadnych przesłanek, jakie muszą zostać spełnione, aby możliwe było zastosowanie do sprawcy dobrodziejstwa z art. 41. Stosując wykładnię celowościową i systemową tego przepisu, należy spojrzeć nań przez pryzmat art. 33 k.w. Można zatem poprzestać na zastosowaniu środków oddziaływania wychowawczego, jeżeli spełnione będą cele kary, przede wszystkim w zakresie prewencji szczególnej. Wydaje się jednak, że nie wolno będzie zastosować art. 41 wówczas, gdy ze względu na społeczne oddziaływanie kary nie byłoby to właściwe.
2. Środki oddziaływania wychowawczego (art. 41 k.w.) mogą zostać zastosowane przez organy pozasądowe ujawniające i zobowiązane do zwalczania wykroczeń, na przykład policja. Mogą to uczynić bądź z własnej inicjatywy (art. 41 k.w.), bądź w wyniku przekazania sprawy przez sąd w trybie art. 18 § 2 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.w. (Kupiński, Nowicka, Stosowanie, s. 415).
3. Środki oddziaływania społecznego mogą zostać zastosowane przez organy orzekające, w sytuacji gdy odstępują od wymierzenia kary (art. 39 § 4 k.w.). Środek ten można zastosować w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, jeżeli nie ma przesłanek do zastosowania art. 61 § 1 pkt 2 k.p.w. (jeżeli nie stosowano do obwinionego uprzednio środków oddziaływania w nim wymienionych) albo art. 18 § 2 k.p.k. - gdy brak podstaw do przekazania sprawy innemu organowi (Kupiński, Nowicka, Stosowanie, s. 145).
4. Katalog środków oddziaływania wychowawczego nie jest zamknięty. Sąd może zastosować inne środki niż wymienione w art. 41 k.w., gdy uzna to za właściwe w konkretnym przypadku; przede wszystkim mając na względzie cel, któremu mają służyć, czyli oddziaływanie wychowawcze. W doktrynie wskazuje się, że nie ma przeszkód, aby do innych środków oddziaływania wychowawczego wymienionych w art. 41 k.w. zaliczyć środki przewidziane w przepisach o odpowiedzialności dyscyplinarnej lub porządkowej. Wynika to zarówno z wykładni językowej, jak i celowościowej oraz historycznej (Zachuta, Postępowanie, s. 212). Można zastosować jednocześnie kilka środków oddziaływania wychowawczego, na przykład pouczyć i ostrzec (Kupiński, Nowicka, Stosowanie, s. 145).
5. Inne środki oddziaływania społecznego nie zostały przez ustawodawcę w żaden sposób określone. Chodzi tu o wszelkie sposoby, jakimi można z zewnątrz wpłynąć na postawę sprawcy w kierunku zmiany jej na społecznie pożądaną lub przynajmniej akceptowaną, na przykład zawiadomienie zakładu pracy lub organizacji, której członkiem jest sprawca (Kotowski, s. 121).
6. Ponieważ organ powołany do ścigania wykroczeń nie ma obowiązku przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego z urzędu, a oskarżyciel publiczny nie musi z urzędu wnieść i popierać skargi o wykroczenie ścigane z urzędu, można poprzestać na zastosowaniu wobec sprawcy czynu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego, wedle uznania organu uprawnionego do podjęcia takiej decyzji (Zachuta, Postępowanie, s. 212).
7. Organ ścigania w momencie stwierdzenia popełnienia wykroczenia może zrezygnować z wymierzenia kary i poprzestać na zastosowaniu jednego ze środków wskazanych w art. 41 k.w. Zastosowanie przez uprawniony podmiot środków oddziaływania wychowawczego jest możliwe po przeprowadzeniu czynności wyjaśniających zarówno na podstawie art. 54 k.p.w., jak i art. 97 § 1 k.p.w. - stanowiąc alternatywę dla nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego, a także dla wystąpienia wobec sprawcy wykroczenia z wnioskiem o ukaranie (Kupiński, Nowicka, Stosowanie, s. 145). Podmiot, który zastosował środki z art. 41 k.w., może wystąpić z wnioskiem o ukaranie, może to również uczynić w przypadkach wskazanych w ustawie także pokrzywdzony (art. 57 § 1, art. 27 § 1 i 2 k.p.w.) - nie stanowi to bezwzględnej przeszkody uniemożliwiającej wszczęcie i tok postępowania. Okoliczność ta nie została wskazana w art. 5 k.p.w., nie rodzi ona powagi rzeczy osądzonej. Z przepisu art. 61 § 1 pkt 2 k.p.w. wynika, że okoliczność ta może stanowić przeszkodę względną (Kupiński, Nowicka, Stosowanie, s. 145).
8. Podkreśla się w doktrynie, że prokurator ma również możliwość zastosowania środka przewidzianego w art. 41 k.w. wobec sprawcy wykroczenia zamiast kierowania wniosku o ukaranie. Zastosowanie środka oddziaływania wychowawczego nie przekreśla możliwości wniesienia wniosku o ukaranie przez pokrzywdzonego, ponieważ według art. 27 § 2 k.p.w. zastosowanie środka oddziaływania wychowawczego stanowi rezygnację z wniesienia wniosku o ukaranie przez uprawnionego oskarżyciela. Pokrzywdzony ma wówczas możliwość samodzielnego wystąpienia z takim wnioskiem jako oskarżyciel posiłkowy (Skwarczyński, Prokurator, s. 69).
Rozdział IV
Literatura
Kordik A., Warunkowe zawieszenie wykonania kary w systemie środków probacyjnych i jego efektywność, Wrocław 1998; Kordik A., Obowiązki okresu próby warunkowego zawieszenia wykonania kary (w:) L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. IX, Wrocław1999; Leonieni M., Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym. Analiza ustawy i praktyki sądowej, Warszawa 1974; Skupiński J., Warunkowe skazanie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 1992.
Art. 42.
1. Wykonanie wymierzonej sprawcy kary aresztu może zostać warunkowo zawieszone, niezależnie od tego, za jakie wykroczenie została ona wymierzona. Nie ma znaczenia, czy sprawca popełnił wykroczenie umyślnie czy nieumyślnie, jaki był stopień jego winy, w jakim stopniu naruszył reguły ostrożności itp. Warunkiem zastosowania tej instytucji jest spełnienie przesłanki o charakterze indywidualno-prewencyjnym: jeżeli owo zawieszenie jest wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, w szczególności zapobieżenia powrotności do wykroczenia. Cele kary wskazane zostały w art. 33 - zapobiegawcze, wychowawcze oraz kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa. W przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary, ustawodawca wskazuje na pierwszeństwo celu zapobiegawczego (Kordik, Obowiązki, s. 3 i n.).
2. Sąd bierze przy tym pod uwagę przede wszystkim okoliczności o charakterze przedmiotowym, dotyczące czynu, i podmiotowym, związane ściśle z osobą sprawcy. Okoliczności popełnienia wykroczenia przemawiające przeciwko warunkowemu zawieszeniu wykonania kary wobec sprawcy to na przykład działanie w sposób brutalny, podstępny, wyzyskanie wyjątkowo niekorzystnej sytuacji pokrzywdzonego itd. Ustawodawca nie zamieszcza wprost wymogu uprzedniej niekaralności sprawcy. Fakt ten jednak może być wzięty pod uwagę przez sąd w ramach pojęcia "warunki i właściwości sprawcy". Na temat warunków i właściwości osobistych - por. uwagi do art. 33 k.w. Zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa dotyczy takich kwestii, jak: dążenie do lub naprawienie szkody, przeproszenie pokrzywdzonego, podjęcie próby pojednania się z nim, gotowość poddania się mediacji, wyrażenie skruchy, żalu; por. tezy do art. 33.
3. W wypadku gdy sprawca wyrządził swoim czynem szkodę w mieniu, dodatkową przesłanką umożliwiającą zastosowanie warunkowego zawieszenia wykonania kary aresztu jest naprawienie w całości wyrządzonej szkody. Chodzi tu o każdy wypadek faktycznego wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, czy wykroczenie należy do wykroczeń przeciwko mieniu, czy też nie. Nie wystarczy, że sprawca zobowiąże się do naprawienia szkody lub naprawi ją w części. Jednakże ustawodawca nie precyzuje, czy pod pojęciem "naprawienie w całości wyrządzonej szkody" mieści się tylko damnum emergens czy również lucrum cessans. Wydaje się, że ze względu na ekonomikę postępowania w sprawach o wykroczenia wystarczy, że sprawca naprawi jedynie damnum emergens. Ewentualne odszkodowanie z tytułu lucrum cessans może być przedmiotem postępowania cywilnego, chyba że w czasie orzekania znana jest całkowita wysokość szkody. W doktrynie pojawia się stanowisko, że sprawca musi fakt naprawienia szkody udokumentować, ponieważ uzasadniają to względy wychowawcze (Kotowski, s. 125). Nie jest to wymóg ustawowy. Oczywiście, że sąd musi powziąć wiarygodną informację o fakcie naprawienia szkody. Wydaje się jednak, iż wystarczające byłoby w tej mierze na przykład oświadczenie pokrzywdzonego.
4. Na gruncie kodeksu wykroczeń zachowuje aktualność orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi, według którego: "Sąd, chcąc wymierzać karę z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, zobowiązany jest brać pod uwagę dyrektywy sądowego wymiaru kary określone w art. 53 k.k. W ramach tych dyrektyw sąd musi wziąć pod uwagę potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Zawieszenie wykonania orzeczonej kary nie powinno zaś rodzić w opinii społecznej przekonania, że sprawca przestępstwa pozostał w zasadzie bezkarny. Warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej kary nie należy traktować jako jedynie decyzji sądowej co do wykonania orzeczonej kary danego rodzaju i danej wysokości. Decyzja o warunkowym zawieszeniu wykonania orzeczonej kary jest integralną częścią orzeczenia o karze i należy tę instytucję traktować jako szczególną formę wymiaru kary, jako specyficzną karnoprawną reakcję na popełnione przestępstwo" (wyrok SA w Łodzi z 23 listopada 2000 r., II AKa 217/00, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 6, s. 16).
5. Okres próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary aresztu wynosi od sześciu miesięcy do jednego roku i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.
Art. 43.
1. Ustawodawca wyłączył dwie kategorie sprawców z grupy mogących skorzystać z dobrodziejstwa art. 42 k.w. Nie jest to jednak wyłączenie bezwzględne. Ma ono charakter obligatoryjny, jednakże dopuszczalne są od niego wyjątki.
2. Ustawodawca podaje dwie negatywne przesłanki zastosowania wobec sprawcy warunkowego zawieszenia wykonania kary aresztu. Nie muszą być one spełnione łącznie. Wystarczy, że sprawca wypełni znamiona tylko jednej z nich. Pierwszą z nich jest uprzednia karalność sprawcy za przestępstwo lub wykroczenie podobne (recydywa ogólna) w okresie dwóch lat przed popełnieniem czynu. Odnośnie do przestępstwa lub wykroczenia podobnego - por. tezy do art. 47 § 2 k.w. Z treści przepisu wynika, że nie ma znaczenia, czy poprzednio popełniony przez sprawcę czyn stanowił przestępstwo czy wykroczenie, czy był popełniony umyślnie czy nieumyślnie, jaka kara i w jakim wymiarze została zań orzeczona, czy i w jakiej części została wykonana. Ustawodawca posługuje się ponownie mało precyzyjnym określeniem "był już karany". Wydaje się, że należy rozumieć to sformułowanie w ten sposób, że sprawca odbył przynajmniej część orzeczonej kary. Drugą negatywną przesłanką zastosowania warunkowego zawieszenia kary aresztu jest popełnienie czynu o charakterze chuligańskim (por. tezy do art. 47 § 5 k.w.).
3. Ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd może uznać warunkowe zawieszenie wykonania kary za celowe. Wyjątkowe okoliczności to klauzula generalna, pozwalająca na indywidualizację kary. Należy przez to pojęcie rozumieć wszelkie okoliczności zarówno o charakterze podmiotowym (np. cechy osobowościowe sprawcy - łatwowierność, naiwność, niezwykle niski ładunek złej woli sprawcy), jak i przedmiotowym (np. podjęcie przez sprawcę daleko idących starań w celu zminimalizowania następstw swego czynu).
Art. 44.
1. Sądem właściwym do zarządzenia wykonania kary jest sąd, który orzekł karę aresztu. Zarządzenie wykonania kary może nastąpić obligatoryjnie (art. 44 § 1 k.w.) lub fakultatywnie (art. 44 § 2 k.w.). Ustawodawca określił jednak, kiedy najpóźniej może nastąpić owo zarządzenie - w ciągu dwóch miesięcy od zakończenia okresu próby. Wydłużenie okresu karencji jest uzasadnione tym, iż zachowanie sprawcy przedsięwzięte przezeń w okresie próby, uzasadniające obligatoryjne lub fakultatywne wykonanie kary, może ujawnić się dopiero po upływie okresu próby. Z drugiej strony chodzi także o to, by sprawca nie trwał w stanie niepewności co do swego losu w nieskończoność. Dla zapewnienia pewności orzeczenia, ustawodawca zakreślił zatem ów dwumiesięczny termin. Sąd nie może zarządzić wykonania kary na podstawie okoliczności, które nastąpiły po upływie okresu próby, ale przed upływem owego sześciomiesięcznego okresu.
2. Sąd obligatoryjnie zarządza wykonanie kary jedynie wówczas, gdy sprawca popełnił w okresie próby przestępstwo lub wykroczenie podobne do przestępstwa, za które został skazany (por. tezy do art. 47 § 2 k.w.).
3. Sąd może zarządzić wykonanie kary, gdy sprawca popełnia inne przestępstwo lub wykroczenie. Inne oznacza, że sprawca może popełnić jakiekolwiek przestępstwo lub wykroczenie - niebędące przestępstwem lub wykroczeniem podobnym. Obojętne jest tu, w jakie dobro czyn sprawcy godził, jaka była strona podmiotowa czy społeczna szkodliwość czynu. Ustawodawca nie wymaga, by sprawca został prawomocnie skazany lub ukarany za przestępstwo lub wykroczenie popełnione w okresie próby. Jednakże ze względów dowodowych fakt ten musi być stwierdzony.
Rozdział V
Literatura
Gubiński A., Przedawnienie i zatarcie ukarania w prawie o wykroczeniach, ZW 1980, nr 6; Marszał K., Przedawnienie w prawie karnym, Warszawa 1972; Marszał K., Przedawnienie w projekcie prawa o wykroczeniach, PiP 1970, z. 10.
Art. 45.
1. Przedawnienie uchyla karalność czynu zabronionego, nie odbierając mu charakteru wykroczenia. Terminy przedawnienia są odpowiednio długie, proporcjonalne do wagi czynu, jakim jest wykroczenie. Ich upływ dezaktualizuje realizację celów karania, ma też na względzie uniknięcie destrukcji procesu integracji społecznej sprawcy wykroczenia. Pewne znaczenie mają też względy praktyczne, związane z trudnościami dowodzenia w procesie faktu popełnienia wykroczenia.
2. W aspekcie procesowym przedawnienie powoduje zakaz wszczęcia postępowania i konieczność umorzenia postępowania już wszczętego w sprawie o wykroczenie, w przypadku którego nastąpiło przedawnienie karalności (art. 5 § 1 pkt 4 k.p.w.).
3. Kodeks wyróżnia przedawnienie karalności (art. 45 § 1 k.w.) i przedawnienie wykonania kary (art. 45 § 3 k.w.). W doktrynie niekiedy wyróżnia się trzy rodzaje przedawnienia: przedawnienie ścigania, wyrokowania i przedawnienie wykonania kary (Gardocki, Prawo, s. 200-201).Większość autorów przedawnienie ścigania ujmuje łącznie z przedawnieniem karalności, choć nie są to pojęcia tożsame: przedawnienie ścigania jest terminem procesowym, zaś przedawnienie karalności jest powiązane z prawem karnym materialnym (Marszał, Przedawnienie, s. 12). Początek biegu przedawnienia odnosi się do wszystkich karalnych form popełnienia wykroczenia (zarówno stadialnych, jak i zjawiskowych).
4. Karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął jeden rok. Jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem dwóch lat od popełnienia czynu. Początek biegu terminu przedawnienia karalności wykroczenia rozpoczyna się od czasu popełnienia czynu zabronionego (por. art. 4 § 1 k.w.). Inaczej niż na gruncie kodeksu karnego, przedawnienie karalności wykroczeń skutkowych biegnie niezależnie od tego, kiedy nastąpił skutek czynu (Kasicki, Wiśniewski, s. 165). W przypadku wykroczeń trwałych (np. niedopełnienie obowiązku zgłoszenia w urzędzie stanu cywilnego faktu urodzenia lub zgonu - art. 146 § 1; niedopełnienie obowiązku meldunkowego - art. 146 § 2 k.w.) przedawnienie karalności biegnie od chwili ustania stanu zabronionego (stanowiącego realizację ustawowych znamion danego typu czynu zabronionego).
5. Przez wszczęcie postępowania należy rozumieć nie samo złożenie wniosku o ukaranie, ale podjęcie przez prezesa sądu decyzji (w formie zarządzenia) o wszczęciu postępowania, na podstawie art. 59 § 2 k.p.w. Podjęcie czynności wyjaśniających (art. 54-56 k.p.w.) nie jest wszczęciem postępowania w rozumieniu art. 45 § 1 k.w. (tak Kasicki, Wiśniewski, s. 164).
6. Wskazany w art. 45 § 1 zd. 2 k.w. warunek przedłużenia okresu przedawnienia karalności wykroczenia jest spełniony wtedy, gdy w ciągu roku od jego popełnienia postępowanie o wykroczenie zostało wszczęte przez prezesa sądu na podstawie art. 59 § 2 k.p.w., zaś o ile czyn stanowiący wykroczenie został początkowo oceniony jako przestępstwo, także wówczas, gdy w tym samym okresie zostało wszczęte postępowanie przygotowawcze przeciwko osobie (postanowienie SN z 21 października 2003 r., I KZP 9/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz. 92, z aprobującą glosą K. Marszała, OSP 2004, z. 7-8, poz. 102).
7. Upływ dwuletniego okresu karalności wykroczenia, przewidzianego w art. 45 § 1 k.w., stanowi negatywną przesłankę prowadzenia dalszego postępowania po myśli art. 5 § 1 pkt 4 k.p.w., której - wobec tego, że przedawnienie już nastąpiło - nie może przełamać dyspozycja normy art. 45 § 2 k.w. Bieg terminu przedawnienia liczony, w myśl powołanego przepisu, na nowo od daty uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia ma miejsce wyłącznie wówczas, gdy w dacie uchylania tego rozstrzygnięcia termin przedawnienia jeszcze nie minął (wyrok SN z 15 maja 2002 r., IV KK 141/02, LEX nr 53325).
8. W razie uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia, przedawnienie biegnie na nowo od daty uchylenia rozstrzygnięcia. Uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia (art. 45 § 2 k.w.) może nastąpić w drodze kasacji (art. 110-112 k.p.w.) albo też w drodze wznowienia postępowania (art. 113 k.p.w.).
9. W razie uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia, o którym mowa w art. 45 § 2 k.w., następuje przedłużenie przedawnienia, co znaczy, że od momentu uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia liczy się nowy, dwuletni termin przedawnienia przewidziany w art. 45 § 1 k.w., ale tylko wówczas, gdy uchylenie to nastąpiło przed upływem dwuletniego okresu przedawnienia określonego w powołanym wyżej przepisie (wyrok SN z 5 maja 2003 r., IV KKN 89/00, OSN w SK 2003, nr 1, poz. 900).
10. Przedawnienie wykonania kary lub środka karnego oznacza niemożność wykonania tej kary lub środka, jeżeli od czasu uprawomocnienia się rozstrzygnięcia upłynęły trzy lata. Przedawnienie biegnie od czasu uprawomocnienia się wyroku, tzn. od czasu, gdy bezskutecznie minął termin złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku, termin do złożenia apelacji, gdy cofnięto wniosek o uzasadnienie lub apelację albo też gdy zapadło orzeczenie sądu odwoławczego o utrzymaniu w mocy lub zmianie wyroku (Kasicki, Wiśniewski, s. 166).
11. Według Kasickiego i Wiśniewskiego: "Przedawnienie wykonywania kary lub środka karnego biegnie też w czasie odbywania albo obowiązywania tej kary lub środka karnego, przerwy w wykonywaniu, odroczenia wykonania, warunkowego zawieszenia itp. Również odbywanie kary pozbawienia wolności lub kary aresztu nie powoduje wstrzymania biegu przedawnienia wykonania innych kar lub środków karnych, orzeczonych względem tego sprawcy" (Kasicki, Wiśniewski, s. 166).
12. "Nie można przyjąć, aby wszczęto postępowanie w sprawie o wykroczenie, mimo że najpierw prokurator, a później Policja dysponowali już dowodami dotyczącymi tego wykroczenia, jeżeli nie prowadzono w odniesieniu do tego czynu żadnych czynności poza wyłączeniem materiałów i przekazaniem ich Policji. Nie prowadzono innych działań procesowych w odniesieniu do osoby obwinionego, czyn zaś polegający na zaborze telefonu nie był przedmiotem toczącego się postępowania przygotowawczego. Nie miała więc miejsca sytuacja, w której początkowo toczyło się w odniesieniu do tego samego czynu postępowanie karne, a dopiero później okazało się, że czyn ten stanowi wykroczenie (sytuacja analogiczna do opisanej w art. 400 k.p.k.)" - wyrok SN z 31 października 2008 r., III KK 180/08, LEX nr 469434.
Art. 46.
1. Na podstawie ustawy z 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 292 z późn. zm.) w rejestrze tym gromadzi się dane między innymi o osobach prawomocnie skazanych za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe; osobach, przeciwko którym prawomocnie warunkowo umorzono postępowanie karne, jak również prawomocnie skazanych za wykroczenia na karę aresztu. Instytucja zatarcia skazania (czy ukarania) wprowadza fikcję prawną polegającą na tym, że skazanie (ukaranie) uważa się za niebyłe, czego rezultatem jest usunięcie wpisu o skazaniu (ukaraniu) z Krajowego Rejestru Karnego. Instytucja ta ma na celu eliminację trwałego charakteru negatywnych następstw skazania czy ukarania (a głównie efektu stygmatyzacji) i umożliwienie sprawcy powrotu do pełnoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie (por. Bogdan (w:) Zoll I, s. 1327). Skazanie czy ukaranie zatarte nie może rodzić żadnych konsekwencji prawnych ani ograniczać praw osoby, której skazanie uległo zatarciu. Osoba taka może twierdzić, iż nie była karana, a wszelkie informacje o jej karalności winny być usunięte z dokumentów, w których je zamieszczono (Marek, Komentarz, s. 319).
2. Zatarcie ukarania może nastąpić z mocy prawa albo też na mocy aktu łaski Prezydenta RP (art. 139 Konstytucji). Z mocy prawa w grę wchodzi zatarcie w następujących przypadkach: a) przy zmianie ustawy - jeśli według nowej ustawy czyn objęty orzeczeniem nie jest już zabroniony pod groźbą kary (art. 2 § 2); b) po upływie dwóch miesięcy od zakończenia okresu próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary aresztu (art. 44 § 3 k.w.); c) po upływie dwóch lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania (art. 46 § 1). Jeżeli ukarany przed upływem dwóch lat (od wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania kary) popełnił nowe wykroczenie, za które wymierzono mu karę aresztu, ograniczenia wolności albo grzywnę, ukaranie za oba te wykroczenia uważa się za niebyłe po upływie dwóch lat od wykonania, darowania albo przedawnienia wykonania kary za nowe wykroczenie. Tak więc kodeks - co do zasady - stoi na stanowisku jednoczesnego zatarcia ukarania za wszystkie wykroczenia popełnione przez sprawcę (popełnione we wskazanym czasie). Wyjątek od tej zasady stanowi sytuacja, gdy sprawca został skazany na karę nagany bądź też sąd odstąpił od wymierzenia kary (choćby nawet zastosowano do sprawcy środek oddziaływania społecznego). W takim przypadku nie ma przeszkód do zatarcia ukarania wcześniejszego. W sytuacji gdy wobec sprawcy zastosowano środek karny, uznanie ukarania za niebyłe nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem wykonania. Tak więc zatarcie ukarania może nastąpić z chwilą wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania środka karnego.
Rozdział VI
Literatura
Andrejew I., O określeniu prawnym chuligaństwa - polemika, PiP 1967, z. 2; Bednarek M., Mienie. Komentarz do art. 44-553 Kodeksu cywilnego, Kraków 1995; Bereźnicki M., Działanie z błahego powodu jako przesłanka warunkująca chuligański charakter czynu, Palestra 1968, z. 6; Błaszczyk J., glosa do wyroku SN z 23 maja 2002 r., V KKN 404/99, Prok. i Pr. 2003, nr 6; Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989; Buchała K., Zoll A., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1-116 kodeksu karnego, Kraków 1998;Budyn M., Kulik M., glosa do wyroku SA w Lublinie z 9 grudnia 2002 r., II AKa 306/02, WPP 2004, nr 3; Cieślak W., Nawiązka w polskim prawie karnym, Gdańsk 2006; Coffer C.N., Appley M.H., Motywacja. Teoria i badanie, Warszawa 1982; Czeszejko Z., Kilka uwag na temat faktycznego wspólnego pożycia w prawie karnym, Palestra 1972, z. 3; Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1999; Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym, t. I, Warszawa 1995; Dukiet-Nagórska T., Widła T., Odpowiedzialność karna za sfałszowanie obrazu, NP 1989, nr 4; Gajek J., O pojęciu faktycznego wspólnego pożycia w prawie karnym, Palestra 1972, z. 3; Gierowski J.K., Rola biegłego psychologa w opiniowaniu o poczytalności - problemy diagnostyczne i kompetencyjne (w:) J.K. Gierowski, A. Szymusik, Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie, Kraków 1996; Gniewek E., Prawo rzeczowe, Warszawa 1999; Grzybowski S. (red.), System prawa cywilnego, Ossolineum 1976-1977; Górniok O., O pojęciu korzyści majątkowej w kodeksie karnym, PiP 1978, z. 4; Grzegorczyk T., Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1995; Gubiński A., Chuligański charakter wykroczenia, ZW 1981, nr 1; Hanausek T., Przemoc jako forma działania przestępnego, Kraków 1966; Herzog A., Tablice rejestracyjne jako dokument w rozumieniu prawa karnego, Prok. i Pr. 2002, nr 10; Katner J.W., Rozważania nad pojęciem rzeczy ruchomej, SPE 1985, t. XXXIV; Kocel-Krekora Z., Problematyka chuligaństwa w prawie wykroczeń (analiza wyników badań), PiP 1981, z. 6;Kozłowska P., Szwarczyk M., Prawnokarna ochrona zwierząt, Zamojskie Studia i Materiały 2000, t. 1; Kruczalak K., Prawo papierów wartościowych, Sopot 1998; Krukowski A., Społeczna treść przestępstwa, Warszawa 1973; Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Machnikowski W. (w:) Z. Radwański (red.), System prawa prywatnego, t. III, Prawo rzeczowe, pod red. T. Dybowskiego, Warszawa 2003; Mik B., Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wybrane), Prok. i Pr. 2001, nr 4; Mika S., Psychologia społeczna, Warszawa 1981; Mojak J., Wprowadzenie do prawa papierów wartościowych (w:) Mojak J., Jakubek M., Prawo papierów wartościowych, Lublin 1999; Mozgawa M., Odpowiedzialność karna za przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej, Lublin 1991; Mozgawa M., Prawnokarna ochrona zwierząt, Lublin 2001; Mozgawa M., Prawnokarne aspekty ochrony zwierząt (w:) M. Mozgawa (red.), Prawna ochrona zwierząt, Lublin 2002; Nalewajko J.J., Czek rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego jako przedmiot czynności wykonawczej zbrodni z art. 310 § 1 k.k., Prok. i Pr. 2000, nr 7-8; Nazar M., Normatywna dereifikacja zwierząt - aspekty cywilnoprawne (w:) M. Mozgawa (red.), Prawna ochrona zwierząt, Lublin 2002; Nowiński J., Chuligański charakter czynu ze stanowiska polityki kryminalnej, Wrocław 1989; Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1972; Piórkowska-Flieger J., Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, Kraków 2004; Potulski J., glosa do postanowienia SN z 17 grudnia 2003 r., V KK 222/03, GSP-Prz. Orz. 2005, nr 3, poz. 15; Radwański Z., Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1994; Rejman G., Przestępstwa przeciwko dokumentom w świetle art. 270 i 270 k.k., PPK 1999, nr 19; Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1982; Reykowski J., Emocje i motywacja. Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności człowieka (w:) T. Tomaszewski (red.), Psychologia, Warszawa 1987; Sawicki J., Chuligański charakter czynu w kodeksie wykroczeń, Prok. i Pr. 1996, nr 6; Siwek M., glosa do wyroku SN z 23 maja 2002 r., V KKN 404/99, Prok. i Pr. 2003, nr 6; Spotowski A., Przestępstwa służbowe (nadużycie służbowe i łapownictwo w nowym Kodeksie karnym), Warszawa 1972;System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, t. IV, cz. 2, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego, Wrocław-Warszawa 1989; Szumski J., Chuligański charakter wykroczenia (w:) Rozwój polskiego prawa o wykroczeniach, Lublin 1996; Szwacha J., Chuligański charakter czynu według nowego kodeksu karnego, NP 1970, nr 1; Skorupka J., Ochrona obrotu czekowego i wekslowego w prawie karnym, PS2001, nr 1; Skorupka J., Karta płatnicza jako przedmiot czynności wykonawczych przestępstwa z art. 310 § 1 k.k., Prok. i Pr. 2001, nr 7-8; Warylewski J., Społeczna szkodliwość czynu w nowym kodeksie karnym - próba określenia, PS 1998, nr 7-8; Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo cywilne - zarys części ogólnej, Warszawa 1996; Wolter W., glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z 13 lipca 1976 r., VII KZP 9/76, PiP 1978, z. 3; Zimoch S., Osoba najbliższa w prawie karnym, NP 1971, nr 9; Zoll A., Ogólne zasady odpowiedzialności karnej w projekcie k.k., PiP 1990, z. 10.
Art. 47.
Art. 47. § 1.
1. Kodeks wykroczeń posługuje się pojęciami czynu, czynu zabronionego, wykroczenia. Wszystkie wykroczenia są czynami zabronionymi, zaś wszystkie czyny zabronione są czynami. Najszerszy zakres ma więc pojęcie czynu, najwęższy - wykroczenia. Co do pojęcia czynu - por. tezy do art. 1. W największym skrócie można przyjąć, że czynem jest ludzkie zachowanie, zwarte w czasie i miejscu, pozostające pod kontrolą woli, doniosłe społecznie. Czynem zabronionym jest tylko takie ludzkie zachowanie, które - spełniając kryteria czynu - jednocześnie wypełnia znamiona (cechy) określone w ustawie karnej obowiązującej w czasie jego popełnienia. Natomiast wykroczeniem jest czyn zabroniony pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, społecznie szkodliwy, zawiniony.
Art. 47. § 2.
1. Przestępstwo i wykroczenie podobne zostało określone przy użyciu trzech kryteriów: a) tożsamość rodzajowa dobra prawnego; b) popełnienie przestępstwa i wykroczenia z użyciem przemocy lub groźby jej użycia; c) popełnienie przestępstwa i wykroczenia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Uprzednie popełnienie przestępstwa lub wykroczenia podobnego jest okolicznością obciążającą przy wymiarze kary (art. 33 § 4 pkt 5 k.w.); co najmniej trzykrotne popełnienie umyślnych wykroczeń podobnych daje podstawę do nadzwyczajnego zaostrzenia kary (art. 38 k.w.); jest względną przeszkodą do warunkowego zawieszenia wykonania kary aresztu (art. 43 k.w.) oraz stanowi podstawę zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary (art. 44 § 1 k.w.).
2. Liczne wątpliwości budzi rozumienie tożsamości rodzajowej przestępstw czy wykroczeń. Poza sporem jest jedynie to, iż o zaliczeniu przestępstw czy wykroczeń (dwóch lub więcej) do tego samego rodzaju rozstrzygamy poprzez porównanie dóbr prawnych, przeciwko którym analizowane przestępstwa są wymierzone (Majewski (w:) Zoll I, s. 1397). Niewątpliwie zakres pojęcia "przestępstwa i wykroczenia należące do tego samego rodzaju" jest węższy od zakresu określenia znanego kodeksu wykroczeń w pierwotnym jego brzmieniu (przed nowelizacją z 28 sierpnia 1998 r.): "przestępstwa lub wykroczenia skierowane przeciwko temu samemu lub zbliżonemu rodzajowo dobru chronionemu prawem". Zbyt wąskie jest ujęcie przestępstw należących do tego samego rodzaju, ograniczające jego zakres tylko do czynów wypełniających znamiona tego samego typu czynu zabronionego (Majewski (w:) Zoll I, s. 1398). Ustawodawca nie posłużył się zresztą pojęciem "przestępstwa i wykroczenia skierowane przeciwko temu samemu dobru chronionemu prawem", a niewątpliwe szerszym pojęciem - "przestępstwa i wykroczenia należące do tego samego rodzaju". Jest rzeczą oczywistą, że dwa identyczne dobra prawne są jednorodzajowe, jednakże nie można wykluczyć, iż dobra nieidentyczne również mogą być jednorodzajowe. Istotnym kryterium (choć nie jedynym) jest systematyka kodeksowa. Zazwyczaj w jednym rozdziale zawarte są przestępstwa (wykroczenia) tego samego rodzaju, choć nie można wykluczyć, iż w różnych rozdziałach kodeksu karnego czy kodeksu wykroczeń także wystąpią przestępstwa (czy wykroczenia) jednorodzajowe (np. naruszenie nietykalności cielesnej z art. 217 k.k. z rozdziału XXVII i naruszenie nietykalności cielesnej podwładnego z art. 351 z rozdziału XLI).
3. Podobieństwo przestępstw i wykroczeń należy ustalać in concreto, a nie in abstracto. Jak zauważa Buchała: "podobieństwo przestępstw interesuje więc jako podobieństwo zdarzeń - będących przestępstwami (stąd terminologia "przestępstwa podobne", a nie typów czynów zabronionych" (Buchała, Prawo, s. 201). W przypadku przestępstw (i odpowiednio - wykroczeń) godzących w więcej niż jedno dobro prawne (a zatem posiadających tzw. główny i uboczy przedmiot ochrony), podobieństwo może być oceniane w relacji główny - główny przedmiot ochrony, główny - uboczny, a nawet (wyjątkowo): uboczny - uboczny przedmiot ochrony.
4. Przemocą jest takie oddziaływanie środkami fizycznymi, które uniemożliwiając lub przełamując opór zmuszanego ma albo nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli, albo naciskając aktualnie wyrządzaną dolegliwością na jego procesy motywacyjne nastawić jego decyzję w pożądanym przez sprawcę kierunku (Hanausek, Przemoc, s. 65). Przemoc może być skierowana albo bezpośrednio wobec samego pokrzywdzonego (tzn. na jego ciało), albo wobec osoby trzeciej lub też wobec rzeczy (Mozgawa, Odpowiedzialność, s. 75).
5. Przepis art. 47 § 2 k.w., stanowiąc, że przestępstwami i wykroczeniami podobnymi są między innymi przestępstwa i wykroczenia z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia, nie wymaga, aby porównywane czyny były przestępstwami czy wykroczeniami, do których ustawowych znamion należy stosowanie przemocy lub groźby jej użycia. Należy zatem przyjmować podobieństwo przestępstw i wykroczeń także wtedy, gdy zastosowana przemoc lub groźba jej użycia pozostają poza zakresem znamion popełnionych przestępstw, ale faktycznie zostały one zrealizowane w warunkach wystąpienia takiego sposobu działania, który powinien być objęty opisem przypisanego sprawcy czynu (uchwała SN z 23 października 2002 r., I KZP 33/02, OSNKW 2002, nr 11-12, poz. 93).
6. Jak trafnie stwierdził Sąd Najwyższy, korzyścią majątkową jest każde przysporzenie majątku sobie lub innej osobie albo uniknięcie w nim strat, z wyjątkiem jedynie tych wypadków, gdy korzyść taka przysługuje sprawcy lub innej osobie zgodnie z istniejącym w chwili czynu stosunkiem prawnym (uchwała pełnego składu Izby Karnej z 30 stycznia 1980 r., VII KZP 41/78, OSNKW 1980, nr 3, poz. 24, z glosą K. Daszkiewicz, NP 1980, nr 11-12, s. 213). Jednakże "nie stanowią korzyści majątkowej (...) zwyczajowo przyjęte i nie pozostające w sprzeczności z zasadami etycznymi, którymi powinno kierować się dane środowisko, dobrowolne wyrazy wdzięczności w postaci kwiatów czy drobnych upominków. Zasady etyczne wyłączają niekiedy dopuszczalność przyjmowania nawet drobnych upominków przez funkcjonariuszy określonych służb" (Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 627).
7. Cechą wszelkich korzyści jest zdolność do zaspokajania potrzeb. Korzyść majątkowa jest zdolna do zaspokajania potrzeb o charakterze materialnym (Górniok, O pojęciu, s. 117). W doktrynie dominuje pogląd, że przepisy operujące pojęciem korzyści majątkowej nie dotyczą korzyści majątkowej należnej sprawcy, lecz tylko korzyści bezprawnej (odmiennie Wolter, glosa, s. 184).
8. Na temat korzyści majątkowej por. również między innymi: wyrok SN z 17 maja 1972 r., III KR 67/72, OSNKW 1972, nr 10, poz. 157, z glosą B. Kunickiej-Michalskiej, PiP 1973, z. 6, s. 181; wyrok SN z 10 lutego 1973 r., I KR 271/72, OSN wydanie Prokuratury Generalnej 1974, nr 1, poz. 7; uchwała SN (7) z 15 lutego 1977 r., VII KZP 16/76, OSNKW 1977, nr 4-5, poz. 34, z glosą W. Woltera, PiP 1978, z. 3, s. 183.
9. Pewne problemy rysują się przy ustalaniu zakresu pojęcia "korzyść osobista" i odróżnianiu go od korzyści majątkowej. W doktrynie podkreśla się z reguły, iż cechą charakterystyczną korzyści osobistej jest brak wartości ekonomicznej, tzn. nie przedstawia ona wartości pieniężnej (Spotowski (w:) System prawa karnego, s. 594). Jednakże należy zgodzić się z poglądem, iż kryterium wartości ekonomicznej nie jest dostatecznie uzasadnione dla podziału na korzyści majątkowe i osobiste. Tego kryterium należy upatrywać w zdolności do zaspokajania potrzeb materialnych lub niematerialnych. O uznaniu jakiegoś dobra za korzyść majątkową lub osobistą powinno decydować to, jaką potrzebę zaspokaja ono w większym stopniu; jeżeli zaspokaja przede wszystkim potrzebę materialną, to jest korzyścią majątkową, a jeżeli niematerialną - jest korzyścią osobistą (Spotowski (w:) System prawa karnego, s. 594). O uznaniu danego dobra za korzyść osobistą powinna decydować ocena obiektywna, przez co należy rozumieć powszechne przekonanie, że dane dobro może zaspokoić określoną potrzebę (Spotowski, Przestępstwa służbowe, s. 132-133). Jako przykład korzyści osobistych można podać otrzymanie awansu, załatwienie pracy, ułatwienie zawarcia wpływowej znajomości, poparcie w uzyskaniu odznaczenia, w dostaniu się na studia.
10. Przestępstwa i wykroczenia popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są do siebie podobne niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia tej korzyści należy do ich ustawowych znamion (np. art. 128 § 1 k.w., art. 204 § 1 k.k., art. 231 § 2 k.k., art. 271 § 3 k.k., art. 278 § 2 k.k., art. 282 k.k., art. 286 § 1 k.k., art. 287 § 1 k.k., art. 296 § 2 k.k., art. 305 § 1 k.k., art. 362 § 1 k.k.), czy też nie.
Art. 47. § 3.
1. Kodeks wykroczeń posługuje się pojęciem osoby najbliższej w kilku przepisach z części szczególnej. W niektórych przypadkach osoba najbliższa należy do znamion strony przedmiotowej (jako przedmiot czynności wykonawczej) - art. 57 (przekazywanie osobie najbliższej sprawcy środków na uiszczenie grzywny). Może pojawić się jako znamię podmiotu (przy określeniu wykroczenia indywidualnego) - art. 57. Fakt, że wykroczenie popełnione zostało na szkodę osoby najbliższej, wpływa również na tryb ścigania (art. 148 § 2, art. 153 § 2, art. 154 § 3, art. 156 § 2 k.w.).
2. Określenie osoby najbliższej w kodeksie wykroczeń zostaje ujęte identycznie jak w kodeksie karnym i analogicznie do kodeksu cywilnego. Do kręgu osób najbliższych zaliczone zostały następujące osoby: małżonek, krewni w linii prostej (wstępni i zstępni), rodzeństwo, powinowaci w tej samej linii i stopniu, przysposobiony i jego małżonek, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (Zimoch, Osoba, s. 1303-1304).
3. Małżonek jest to osoba, która zawarła związek małżeński ważny w świetle prawa cywilnego. Małżeństwem jest natomiast trwały, choć podlegający rozwiązaniu związek prawny dwóch osób płci przeciwnej, zawarty w odpowiedniej formie przed uprawnionym do tego organem (kierownik urzędu stanu cywilnego, konsul). Na mocy umowy z 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318) zawartej między Rzecząpospolitą Polską a Stolicą Apostolską (konkordat) skutki w sferze prawa cywilnego wywołują związki zawarte w formie wyłącznie wyznaniowej, pod warunkiem że zostaną dopełnione określone formalności (w terminie pięciu dni należy zgłosić do urzędu stanu cywilnego o zawarciu takiego związku).
4. Osoby pozostające ze sobą we wspólnym pożyciu to osoby, które pozostają ze sobą w trwałym związku nieformalnym. Między nimi musi istnieć więź fizyczna, gospodarcza i uczuciowa (Doda, Gaberle, Dowody, s. 215-217; Czeszejko, Kilka, s. 50). Nie pozostają ze sobą we wspólnym pożyciu osoby, które łączy jedynie więź erotyczna (odmiennie Gajek, O pojęciu, s. 46). Pojęcie to jest podmiotowo szersze od pojęcia konkubinatu. Należy przez nie rozumieć również tzw. związki partnerskie, czyli takie, które w myśl poglądów doktryny prawa cywilnego nie stanowią konkubinatu (nieformalnego odpowiednika małżeństwa), ponieważ dotyczą relacji pomiędzy osobami tej samej płci.
Art. 47. § 4.
1. Komentowany przepis na potrzeby prawa wykroczeń rozszerza pojęcia instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej.
2. Instytucjami państwowymi są wszelkie polskie państwowe jednostki organizacyjne.
3. Instytucjami samorządowymi są wszelkie instytucje samorządu terytorialnego. Por. art. 11a ust. 1 i art. 33 ust. 1 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.), art. 8 ust. 1 i art. 33b ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.) oraz art. 15 i 45 ust. 1 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).
4. Komentowany przepis rozszerza definicję instytucji państwowej, samorządowej i społecznej na przedsiębiorstwo, w którym Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego jest udziałowcem, spółdzielnię, związek zawodowy, inną organizację społeczną oraz jednostkę wojskową.
5. Przez przedsiębiorstwo, w którym Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego jest udziałowcem, należy rozumieć zarówno przedsiębiorstwa państwowe w rozumieniu ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 z późn. zm.), jak i wszelkie inne jednostki organizacyjne prowadzące działalność gospodarczą. W odniesieniu do spółek prawa handlowego za instytucję państwową lub samorządową należy uznać taką, w której Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego ma udziały, niezależnie od ich liczby i wartości.
6. Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy, powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych (art. 1 ust. 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.).
7. W obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej systemie prawnym brak definicji organizacji społecznej, jednak istnienie ich jest prawnie usankcjonowane. Konstytucja RP w art. 12 stanowi: "Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji". Wydaje się, że cechę organizacji społecznych mają stowarzyszenia. Zgodnie z art. 2 ustawy z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.) stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Działalność swoją opiera na pracy społecznej członków; do prowadzenia swych spraw może zatrudniać pracowników.
8. Przez jednostkę wojskową rozumie się jednostkę organizacyjną Sił Zbrojnych, funkcjonującą na podstawie nadanego przez Ministra Obrony Narodowej etatu określającego jej strukturę wewnętrzną, liczbę, rodzaje i rangę wszystkich stanowisk służbowych występujących w tej jednostce, jak również liczbę i rodzaje uzbrojenia, środków transportu i innego wyposażenia należnego jednostce, oraz posługującą się pieczęcią urzędową z godłem Rzeczypospolitej Polskiej i nazwą (numerem) jednostki. Jednostki wojskowe tworzą związki organizacyjne i wraz z nimi rodzaje Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, czyli Wojska Lądowe, Siły Powietrzne i Marynarkę Wojenną. Te ostatnie zaś tworzą Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej (art. 3 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.).
Art. 47. § 5.
1. Na gruncie kodeksu wykroczeń chuligański charakter ma istotne znaczenie: a) jest okolicznością obciążającą przy wymiarze kary (art. 33 § 4 pkt 6 k.w.); b) jest bezwzględną przeszkodą dla orzeczenia kary nagany (art. 36 § 2); c) jeżeli wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda, jest podstawą do orzeczenia nawiązki do wysokości 1000 zł na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz PCK, lub na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający (art. 37); d) stanowi względną przeszkodę do warunkowego zawieszenia kary aresztu (art. 43 k.w.).
2. Aby wykroczenie miało charakter chuligański, musi być spełnionych łącznie kilka warunków: a) sprawca umyślnie musi godzić w porządek lub spokój publiczny albo umyślnie niszczyć lub uszkadzać mienie; b) sprawca musi działać publicznie; c) musi działać bez powodu lub z oczywiście błahego powodu; d) poprzez swoje zachowanie okazywać rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego.
3. Jedną z przesłanek chuligańskiego charakteru wykroczenia jest to, aby czyn godził w porządek lub spokój publiczny. Jak zauważa Sawicki: "Najszersze, a zarazem najczęściej spotykane jest określenie porządku publicznego jako systemu norm, zasad prawnych i zwyczajowych, regulujących współżycie ludzi albo w ogóle, albo jedynie zachowanie się ich w miejscach publicznych. Nasuwa ono jednak zasadnicze zastrzeżenie, gdyż traktuje porządek publiczny jako abstrakcyjny system norm, a w związku z ogromną liczbą reguł zachowania, przede wszystkim zwyczajowych, utrudnia wyznaczenie granicy odpowiedzialności karnej. Niektórzy przedstawiciele nauki porządek publiczny utożsamiali wyłącznie z porządkiem prawnym, stanem niezakłóconego panowania porządku prawnego, inni zaś z poszanowaniem zasad współżycia społecznego. Na uwagę zasługuje także zdefiniowanie porządku publicznego jako zgodnego z normami społecznymi współżycia lub zachowania się ludzi w miejscach dostępnych dla nieoznaczonej liczby osób" (Sawicki, Chuligański, s. 40-41).
4. Określony w art. 47 § 5 zakres wykroczeń (przy użyciu przedmiotów ochrony), które mogą mieć charakter chuligański jedynie co do ogólnych zarysów, pokrywa się z intytulacją poszczególnych rozdziałów kodeksu wykroczeń. Niewątpliwie w grę może wejść większość z wykroczeń z rozdziału VIII ("Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu"). Większość, ale nie wszystkie. Trudno jest bowiem wyobrazić sobie na przykład wykroczenie używania oleju opałowego do celów napędowych o charakterze chuligańskim. Gdy chodzi o niszczenie lub uszkadzanie mienia, to oczywiście przede wszystkim będziemy mieli na uwadze art. 124 k.w., jednakże nie można wykluczyć, iż w grę może wejść jeszcze między innymi art. 69, 74 § 1, art. 81, 85 § 1, art. 143 § 1, art. 144 § 1, art. 152 § 1, art. 155 § 1, art. 156 § 1. Widać zatem, iż niekoniecznie muszą to być wykroczenia stypizowane w rozdziale XIV ("Wykroczenia przeciwko mieniu"). Należy również sądzić, iż chuligański charakter wykroczenia może mieć miejsce w przypadku wykroczenia z art. 140 k.w. (nieobyczajny wybryk). Kocel-Krekora do wykroczeń o możliwym charakterze chuligańskim zalicza (obok wykroczeń z art. 51 § 2, art. 124, 140 i 143 k.w.) także wykroczenia z art. 141 (używanie słów nieprzyzwoitych w miejscu publicznym), art. 144 (niszczenie roślinności) i art. 145 (zaśmiecanie miejsc publicznych); Kocel-Krekora, Problematyka, s. 91 i n. Jak zauważa Szumski, charakter chuligański w praktyce "był niezmiennie utożsamiany z czynami naruszającymi porządek publiczny przez osoby nietrzeźwe tempore criminis" (Szumski, Chuligański, s. 92).
5. Należy przyjąć, iż wykroczenia o charakterze chuligańskim dopuścić się może tylko sprawca zachowujący się aktywnie (tzn. w postaci działania). Sama ustawa używa określenia "działał", a jak zauważa Cieślak - "nawet jeśli przyjąć, że chodzi tutaj o dobór bardziej właściwego stylistycznie określenia, to wszelkie wątpliwości rozwiewa wskazanie kierunku i rezultatu owego działania; trudno wyobrazić sobie godzenie w porządek i spokój publiczny (choć z drugiej strony jest "bierny opór") czy niszczenie lub uszkodzenie mienia przez zaniechanie" (Cieślak, Nawiązka, s. 121).
6. Konieczne jest, aby po stronie sprawcy wystąpiła umyślność. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 5 k.w. wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne. Jednakże dla zakwalifikowania danego zachowania jako wykroczenia mającego charakter chuligański konieczne jest, aby po stronie sprawcy wystąpiła umyślność. Należy sądzić, iż w grę może wejść umyślność w obu postaciach zamiaru (bezpośredni i ewentualny). Ustawowe ograniczenia chuligańskiego charakteru wykroczenia jedynie do umyślności stwarzają konieczność poświęcenia w praktyce większej uwagi kwestii ustalania strony podmiotowej wykroczenia przez sądy (Sawicki, Chuligański, s. 40).
7. Stwierdzenie wystąpienia okoliczności kwalifikujących wykroczenie sprawcy jako mającego charakter chuligański jest ustawowym obowiązkiem, a nie tylko fakultatywnym prawem sądu, skoro zebrane w sprawie dowody do takiego właśnie zakwalifikowania wykroczenia dają podstawę. Odmienna ocena prawna takiego wykroczenia, wbrew dowodom, stanowiłaby naruszenie prawa materialnego - ze strony sądu orzekającego (por. też wyrok SN z 19 stycznia 1973 r., Rw 1383/72, LEX nr 22725).
8. Należy wyraźnie oddzielić od siebie pojęcie "publicznie" i "w miejscu publicznym". Sprawca działa publicznie, gdy jego zachowanie może być dostrzeżone przez nieoznaczoną liczbę osób (np. wypowiedź w prasie) albo - jak zauważa Gardocki - przez oznaczoną, ale większą liczbę osób - na przykład przez zgromadzonych na zebraniu pracowników fabryki (Gardocki, s. 293). Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z 20 września 1973 r. (VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132): "Działanie "publiczne" (...) zachodzi wówczas, gdy bądź ze względu na miejsce działania, bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca mając świadomość tej możliwości co najmniej się na to godzi". Z kolei miejsce jest publiczne, jeżeli jest dostępne bez specjalnego zezwolenia bliżej nieokreślonemu kręgowi osób. Znamię "publicznie" wskazuje nie tyle na miejsce, co na sytuację, której jednak nie należy traktować in abstracto, lecz in concreto. Choć zazwyczaj zachowanie w miejscu publicznym ma charakter publiczny, to jednak może być inaczej, na przykład w przypadku dokonania czynu na całkowicie pustej ulicy, czy popełnienie go nocą, w odludnym miejscu, w którym nikogo nie było. Może być również tak, że zachowanie sprawcy w miejscu, które nie jest publicznym, będzie jednak miało charakter publiczny, na przykład wypowiedź w studiu telewizyjnym w trakcie audycji "na żywo".
9. Kolejną niezbędną cechą konstytutywną chuligańskiego charakteru wykroczenia jest to, aby sprawca działał w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu. Jak podnosi Mioduski: "O braku powodu do działania mówimy wtedy, gdy nie istnieje świadomy, racjonalny motyw działania, gdy działaniu brak wszelkich racji. W wypadkach takich sam sprawca nie umie często wyjaśnić, dlaczego podjął działanie w sytuacji, w której nikt go nie sprowokował, ani nie istniały inne okoliczności tłumaczące jego reakcję. O powodzie zupełnie błahym należy mówić wówczas, gdy zachodzi oczywista nieadekwatność reakcji sprawcy do przyczyny zewnętrznej powodującej działanie, gdy cel, w jakim sprawca działa, nie usprawiedliwia - w rozumieniu powszechnym - w jakimś istotniejszym stopniu drastyczności środków podjętych przez sprawcę dla jego osiągnięcia. Sprawcą powoduje tu często nielicząca się z wymaganiami współżycia chęć agresywnego wyładowania się, wyrządzająca szkodę współobywatelowi, organowi państwowemu lub instytucji" (Mioduski (w:) Bafia, Mioduski, Siewierski, t. I, s. 240).
10. Znamię działania bez powodu lub z oczywiście błahego powodu winno być ujmowane od strony przedmiotowej, gdyż przy jego ocenie ważne jest rozumienie powszechne, a nie punkt widzenia sprawcy (Nowiński, Chuligański, s. 32). Szwacha wskazuje na trzy możliwości rozumienia wyrazu "powód": a) przedmiotowe (jako przyczynę wywołującą, niezależnie od świadomego zachowania się człowieka, pewien skutek w postaci jakiejś zmiany w świecie zewnętrznym); b) podmiotowe (jako motyw, czyli czynnik intelektualny, który bez inspiracji czynników przedmiotowych spowodował określone zachowanie się człowieka); c) przedmiotowo-podmiotowe (jako zjawisko obiektywne, będące przyczyną powstania motywu powodującego określone działanie ludzkie); Szwacha, Chuligański, s. 35. Autor ten przyjmuje, iż ustawodawcy chodziło o powód w znaczeniu przedmiotowo-podmiotowym, a zatem "(...) działanie "bez powodu" to takie, które nie miało, w rozumieniu powszechnym, uzasadnienia w obiektywnej rzeczywistości, chociaż sprawca działał z jakiegoś powodu (w znaczeniu podmiotowym). W wypadku natomiast powodu "oczywiście błahego" wystąpi przyczyna zewnętrzna, która zrodziła w sprawcy decyzję określonego działania, ale działanie to jest w ocenie społecznej (w rozumieniu powszechnym) nieadekwatne do przyczyny" (Szwacha, Chuligański, s. 36). Jako typowe działanie bez powodu należy wskazać zachowanie niesprowokowane przez pokrzywdzonego ani też niemające podłoża w zatargu z pokrzywdzonym (Andrejew (w:) Andrejew, Świda, Wolter, s. 252). Zdaniem Sawickiego "o powodzie zupełnie błahym należy mówić wówczas, gdy zachodzi oczywista nieadekwatność reakcji sprawcy do przyczyny zewnętrznej, powodującej działanie, gdy cel, w jakim sprawca działa, nie usprawiedliwia - w rozumieniu powszechnym - w jakimś istotniejszym stopniu drastycznych środków podjętych przez sprawcę dla jego osiągnięcia. Sprawcą powoduje tu często nielicząca się z wymaganiami współżycia chęć agresywnego wyładowania się, wyrządzającego szkodę" (Sawicki, Chuligański, s. 43).
11. Dla oceny istnienia i wagi powodu zachowania sprawcy nie mają dominującego znaczenia poglądy sprawcy wykroczenia. W szczególności nie może być brane pod uwagę to, iż sprawca ma poważne pretensje do pokrzywdzonego, które to pretensje są przyczyną zajścia. Czy i w jakim stopniu te pretensje mogą usprawiedliwiać zachowanie sprawcy, winna decydować ocena obiektywna (czyli tzw. powszechne rozumienie), a nie subiektywna ocena sprawcy. Działanie z zemsty za poważną, obiektywnie istniejącą krzywdę nie będzie mogło być uznane za mające charakter chuligański, natomiast wyrządzenie krzywdy niewspółmiernej do uprzednio doznanej od pokrzywdzonego dolegliwości może uzasadniać przyjęcie chuligańskiego charakteru wykroczenia (por. Mioduski (w:) Bafia, Mioduski, Siewierski, s. 212).
12. Wyłączenie chuligańskiego charakteru czynu nie wymaga istnienia motywu słusznego, bo taki mógłby prowadzić do zupełnej ekskulpacji. Istnienie motywu, choćby niesłusznego, nie ekskulpuje, ale wskazuje na działanie nie w celu okazania lekceważenia zasad współżycia (por. wyrok SN z 21 października 1969 r., V KRN 271/69, OSP 1970, z. 5, poz. 106).
13. Kolejnym koniecznym elementem charakteru chuligańskiego jest to, aby sprawca wykroczenia poprzez swój czyn okazał rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego. Nie chodzi tu jednak o motywację sprawcy, rozumianą jako chęć okazania lekceważenia tych zasad, ale wydźwięk jego czynu w otoczeniu, które zetknęło się z wykroczeniem. Ta przesłanka jest spełniona wówczas, gdy sprawca, podejmując bezprawne zachowanie, nie liczy się z interesem jednostkowym lub całej zbiorowości, przy czym owo lekceważenie odbiega znacznie od przeciętności, jest rażące (Grzegorczyk, Gubiński, Prawo, s. 144-145).
14. O charakterze chuligańskim wykroczenia decydują nie subiektywne przeżycia, pragnienia i cele sprawcy, lecz obiektywny wydźwięk jego zachowania się, a w szczególności dokonanie umyślnego zamachu na określone w art. 47 § 5 k.w. dobra, i to publicznie oraz bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, gdyż takie właśnie działanie sprawcy przedstawia się według opinii społecznej jako lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego (wyrok SN z 20 czerwca 1979 r., V KRN 131/79, OSNKW 1979, nr 10, poz. 105).
Art. 47. § 6.
1. Samo pojęcie społecznej szkodliwości nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę. Określa on jednak, jakie okoliczności należy brać pod uwagę przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości.
2. Inaczej niż ma to miejsce w kodeksie karnym, kodeks wykroczeń nie posługuje się określeniami stopni społecznej szkodliwości. Wartością istotną jest próg znikomości społecznej szkodliwości. Nie wynika to wprost z treści art. 1 k.w., lecz z art. 1 k.k., który mówi o tym, że przestępstwem jest taki czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma. Skoro wykroczeniem jest także czyn zabroniony społecznie szkodliwy, oznacza to, że jej stopień musi być niższy niż znikomy. Stopień społecznej szkodliwości sąd bierze pod uwagę zawsze przy wymiarze kary (art. 33 k.k.).
3. Przy określaniu stopnia społecznej szkodliwości bierze się pod uwagę zarówno okoliczności o charakterze przedmiotowym (rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu), jak i podmiotowym (waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia); Zoll, Ogólne, s. 32.
4. Na gruncie kodeksu karnego mówi się o tzw. teorii kompleksowej, w myśl której przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności wpływające na wymiar kary, nawet te, które nie zostały wymienione w art. 115 § 2 k.k., na przykład uprzednią karalność sprawcy, właściwości i warunki osobiste. Przeciwko jej przyjęciu opowiedział się A. Zoll (Zoll (w:) Zoll I, s. 1388), J. Warylewski (Społeczna, s. 13 i n.), zaś za - A. Wąsek (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 804). Przeciwnicy tej teorii uważają, że skoro ustawodawca nie użył zwrotu "w szczególności" lub równorzędnego, mającego sugerować, że wyliczenie ma charakter taksatywny, należy uwzględniać tylko okoliczności wpływające na stopień społecznej szkodliwości wymienione przez ustawodawcę w omawianym przepisie. W orzecznictwie przyjmuje się, że rozszerzająca interpretacja przepisu art. 115 § 2 k.k. jest niedopuszczalna, stąd nagminność popełniania przestępstw nie wpływa na określenie stopnia społecznej szkodliwości (wyrok SN z 20 września 2002 r., WA 50/02, OSNKW 2003, nr 1-2, poz. 9, z glosą M. Kizińskiego, Prok. i Pr. 2005, nr 6, s. 113). Podobna wątpliwość może pojawić się także na gruncie kodeksu wykroczeń, ponieważ w myśl jednej z zasad wykładni - jednolitości, jeżeli ustawodawca posługuje się w dwóch aktach prawnych jednakowymi pojęciami i nie wyjaśnia ich znaczenia w odmienny sposób, należy je uważać za tożsame. Zarówno w kodeksie karnym, jak i w kodeksie wykroczeń pojawia się pojęcie społecznej szkodliwości; w żadnym z tych aktów nie zostaje zdefiniowane, natomiast w identyczny sposób zostaje określony sposób "odmierzania" stopnia społecznej szkodliwości. Społeczna szkodliwość jest ponadto instytucją "przepołowioną". W zależności od stopnia nasilenia cechy społecznej szkodliwości będziemy mieli do czynienia z przestępstwem lub wykroczeniem. A zatem jest to instytucja jednorodna na gruncie obu aktów prawnych. Ze względu na to ocena stopnia społecznej szkodliwości jest dokonywana przy użyciu takich samych metod i z takimi samymi zastrzeżeniami co na gruncie kodeksu karnego.
5. W doktrynie pojawiają się poglądy, że z zawartego w art. 47 § 6 k.w. katalogu okoliczności, jakie należy uwzględniać przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu, wynika, że dla jej dokonania istotne są okoliczności związane bezpośrednio tylko z czynem, a nie z osobą sprawcy. Ustalenie braku społecznej szkodliwości czy jej znikomego stopnia odnosi się zawsze do czynu wyczerpującego ustawowe znamiona wykroczenia. Należy zatem w konkretnym czynie stwierdzić istnienie takich jego cech, które na tyle daleko odbiegają od przedstawionego przez ustawodawcę wzorca czynu zabronionego, że nie jest możliwe uznanie, iż czyn ten jest społecznie szkodliwy, a co za tym idzie - karygodny. Ocenie podlega zawsze konkretny czyn sprawcy (Potulski, glosa, s. 15).
6. Określając rodzaj i charakter naruszonego dobra, należy mieć na uwadze hierarchię dóbr chronionych przez polskie prawo wykroczeń. Można o niej wnioskować pośrednio z systematyki części szczególnej kodeksu wykroczeń oraz z rodzaju i wysokości sankcji grożącej za popełnienie danego czynu.
7. Przy określaniu rozmiarów wyrządzonej lub grożącej szkody uwzględnia się przede wszystkim wysokość szkody majątkowej, ale nie tylko. Sąd bierze pod uwagę także szkodę o charakterze niemajątkowym oraz szkodę, która w następstwie zachowania sprawcy grozi danemu dobru (wyrok SN z 8 marca 1972 r., II KR 329/71, LEX nr 21470; wyrok SN z 25 października 1984 r., V KRN 336/84, OSNPG 1985, nr 5, poz. 66).
8. Jako sposób i okoliczności popełnienia czynu uwzględnia się zarówno okoliczności o charakterze przedmiotowym (dotyczące samego czynu), jak i o charakterze podmiotowym (związane ze sprawcą). Okoliczności związane z czynem to na przykład: zachowanie okrutne, drastyczne, brutalne, wiążące się z dodatkowym udręczeniem ofiary, przemoc, spowodowanie dużej/małej ilości obrażeń, współdziałanie z nieletnim, premedytację, wykorzystanie nadarzającej się okazji (Buchała, Prawo, s. 183; Krukowski, Społeczna, s. 247). Do okoliczności związanych ściśle z osobą sprawcy można zaliczyć: afekt, stan po spożyciu alkoholu, uleganie wpływom innych osób. W sposobie popełnienia czynu może przejawiać się demoralizacja sprawcy (wyrok SN z 15 listopada 1984 r., II KR 248/84, OSNKW 1985, nr 7-8, poz. 61).
9. Oceniając wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, bierze się pod uwagę przede wszystkim ciążące na sprawcy obowiązki prawne. Mogą one wypływać z przepisów różnych gałęzi prawa, na przykład kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (obowiązek rodziców pieczy nad osobą dziecka). Sąd bierze pod uwagę rodzaj naruszonego obowiązku i wagę następstw tego naruszenia.
10. Postać zamiaru podlega ocenie, gdy czyn popełniony został umyślnie. W orzecznictwie przyjmuje się, że o wyższym stopniu społecznej szkodliwości świadczy zamiar bezpośredni (i kierunkowy), potem kolejno zamiar ewentualny, lekkomyślność; stosunkowo najniższy stopień społecznej szkodliwości przyjmuje się zaś w przypadku niedbalstwa. Z reguły o większym stopniu społecznej szkodliwości decyduje zamiar przemyślany, zaś o mniejszym - nagły. Nie można jednak wykluczyć odwrotnej sytuacji. Mniejszy stopień społecznej szkodliwości mają także czyny popełnione w stanie ograniczonej poczytalności (wyrok SN z 21 lutego 1972 r., IV KR 324/71, OSNPG 1972, nr 5, poz. 86).
11. Ustawodawca nie podaje żadnych wskazówek, jak należy oceniać motywację. Pojęcie "motywacja" zostało wprowadzone do kodeksu karnego z 1997 r. i zastąpiło terminy "pobudka" i "motyw", używane na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. W kodeksie wykroczeń termin ten pojawia się jedynie w kontekście określania stopnia społecznej szkodliwości. Nie ma jednej definicji motywacji. Motywacja jest pojęciem z zakresu psychologii, oznaczającym procesy pobudzające działanie (Gierowski, Rola, s. 136 i n.). Pod pojęciem motywacji kryją się dwa znaczenia. Po pierwsze: motywacja wiąże się z osobowością człowieka, rozumianą jako funkcjonalna całość, która jest odpowiedzialna za integrację oraz regulację wszelkich czynności i zachowań. Jest to wówczas względnie stała tendencja do analizowania określonych celów, wartości czy zadań życiowych (Cofer, Appley, Motywacja, s. 15; Reykowski, Z zagadnień, s. 18; Reykowski, Emocje, s. 579 i n.; Mika, Psychologia, s. 81-84; Obuchowski, Psychologia, s. 39 i n.). W węższym znaczeniu motywacja jest utożsamiana z bezpośrednią przyczyną zachowania się, czyli procesem motywacyjnym. W praktyce ocenia się dominujący motyw zachowania sprawcy, a nie całość procesów decyzyjnych sprawcy (czyli w pewnym uproszczeniu motywację). Nie istnieje katalog motywów "dobrych" i "nagannych". Ten sam motyw w zależności od konkretnych okoliczności może zostać oceniony jako przemawiający na korzyść sprawcy, wpływając na zmniejszenie stopnia społecznej szkodliwości lub na jego niekorzyść, wpływając na jego podwyższenie.
12. Na temat reguł ostrożności por. uwagi do art. 6 § 2 k.w.
Art. 47. § 7.
1. Komentowany przepis definiuje pojęcie rzeczy na potrzeby prawa wykroczeń. Stanowi on proste powtórzenie przepisu art. 115 § 13 k.k. z 1997 r.
2. Podstawę określenia pojęcia rzeczy w rozumieniu kodeksu wykroczeń stanowi pojęcie rzeczy w rozumieniu prawa cywilnego. Ustawodawca zdefiniował je w art. 45 k.c., który stanowi, że rzeczami są przedmioty materialne. W grę wchodzą tu tylko przedmioty rzeczywiście i aktualnie (a nie np. w przyszłości) istniejące (Bednarek, Mienie, s. 47). W doktrynie prawa cywilnego jako przedmioty materialne traktuje się materialne części przyrody, wyodrębnione od innych przedmiotów w sposób naturalny bądź sztuczny na tyle, że mogą być traktowane w obrocie prawnym jako samoistne (Bednarek, Mienie, s. 47; Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 137; Gniewek, Prawo, s. 3 i n.). Przedmioty te powinny być dostępne i podlegające władzy człowieka (Bednarek, Mienie, s. 47).
3. Materialny (fizykalny) charakter rzeczy oznacza, że posiadają one fizycznie postać materialną (postać materii); por. Radwański, Prawo, s. 112. Nie są rzeczami przedmioty niematerialne, takie jak: energia, dobra osobiste, prawa, fale (dźwiękowe, wodne itp.); Bednarek, Mienie, s. 47, 69; Radwański, Prawo, s. 112.
4. Z uwagi na brak wyodrębnienia z otaczającej przyrody nie są rzeczami woda płynąca, otwarte morze, złoża minerałów, gazy w stanie niezamkniętym (Bednarek, Mienie, s. 47; SN w uzasadnieniu uchwały z 8 listopada 1971 r., III CZP 28/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 3). Można przyjąć za Rudnickim, że nie są rzeczami cieki wodne, natomiast woda stojąca, jak na przykład sadzawki, stawy - są rzeczami (Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 139-140).
5. Są rzeczami części ludzkiego ciała po odłączeniu ich od ciała. Rzeczy te są jednak wyłączone z obrotu, nie mają wartości majątkowej (res extra commercium). Oznacza to, że spośród wykroczeń przeciwko mieniu dotyczy ich w zasadzie tylko art. 126 i 127 k.w. (Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 233).
6. Nieco inaczej jest z protezami czy też różnego rodzaju implantami wszczepianymi do ludzkiego ciała. Są one rzeczami, jednak z chwilą połączenia z ludzkim ciałem stają się one jego częściami. Odłączone mogą być wyłącznie z woli osoby, która ich używa, oraz po jej śmierci (Bednarek, Mienie, s. 82).
7. Ludzkie zwłoki są rzeczą, jednak rzeczą szczególnego rodzaju, pozostającą poza obrotem i niemającą wartości majątkowej (Bednarek, Mienie, s. 82-83; Radwański, Prawo, s. 83). Natomiast są rzeczami preparaty anatomiczne, także wykonane z części ludzkiego ciała. Rzeczy te mogą być przedmiotem obrotu, mają wartość majątkową (Grzybowski (w:) System, t. I, s. 402). Podobnie należy traktować szkielety, mumie czy zwłoki zakonserwowane w torfie, stanowiące znaleziska archeologiczne czy relikwie (por. Kulik, Przestępstwo, s. 103).
8. Zwierzęta nie są rzeczami w rozumieniu przepisu art. 45 k.c. Wynika to wprost z przepisu art. 1 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.). Przepis ten stanowi: "Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę. W sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy". Brzmienie przepisu wprost przesądza, że żywe zwierzę nie jest rzeczą. Na gruncie prawa cywilnego przyjmuje się, że jest to obiekt materialny niemający charakteru rzeczy (Machnikowski (w:) System, s. 19). Na gruncie prawa wykroczeń, które pojęcia obiektu materialnego nie zna, właściwym określeniem jest, być może, stwierdzenie, że są one przedmiotami materialnymi (Budyn, Kulik, glosa, s. 146 i n.; Kulik, Przestępstwo, s. 104).
9. Cytowany przepis ustawy o ochronie zwierząt przesądza, że do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Reguła ta ma zastosowanie także i na gruncie prawa karnego i prawa wykroczeń (Mozgawa, Prawnokarne aspekty, s. 167; tenże, Prawnokarna ochrona, s. 13-15; Nazar, Normatywna, s. 135; Kozłowska, Szwarczyk, Prawnokarna, s. 62-63; Kulik, Przestępstwo, s. 104-105). Nie dotyczy to jednak zwierząt żyjących wolno. Do tych nie można stosować przepisów dotyczących rzeczy, ponieważ nie są należycie wyodrębnione z przyrody, nie podlegają władzy człowieka. Przepisy dotyczące rzeczy można do niego stosować dopiero po jego poddaniu władztwu człowieka, na przykład przez pojmanie (wyrok SN z 9 marca 1973 r., I CR 58/73, NP 1974, nr 9, s. 1210; por. także glosę krytyczną L. Jastrzębskiego, tamże; wyrok SN z 19 kwietnia 1975 r., OSPiKA 1975, z. 5, poz. 104; tamże glosa aprobująca Agopszowicza; wyrok SN z 12 kwietnia 1984 r., OSN 1989, nr 9 poz. 136; Radwański, Prawo, s. 112; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 233; odmiennie uchwała SN z 12 kwietnia 1988 r., III CZP 22/88, OSNCP 1989, nr 9, poz. 136; Kulik, Przestępstwo, s. 105).
10. Bez wątpienia są natomiast rzeczami zwierzęta martwe (Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 19; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo, s. 233-234).
11. Na gruncie prawa wykroczeń, podobnie jak w prawie karnym, pojęcie rzeczy wynikające z przepisów prawa cywilnego doznaje modyfikacji, przy czym należy stwierdzić, że modyfikacja ta prowadzi do zawężenia pojęcia rzeczy. Komentowany przepis przesądza, że rzeczą lub przedmiotem jest także polski albo obcy pieniądz lub inny środek płatniczy oraz dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce.
12. Stosunkowo najłatwiej odnieść się do unormowania dotyczącego pieniędzy. W doktrynie prawa cywilnego traktowane są one jako rzeczy sui generis (Bednarek, Mienie, s. 72; Gniewek, Prawo, s. 4; Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 140). Komentowany przepis nie modyfikuje zatem statusu pieniędzy na gruncie prawa wykroczeń. Pojęcie pieniądza odpowiada wprost pojęciu waluty w art. 2 ust. 1 pkt 7 ustawy z 27 lipca 2002 r. - Prawo dewizowe (Dz. U. Nr 141, poz. 1178 z późn. zm.), który to przepis stanowi: "Walutą polską są znaki pieniężne (banknoty i monety) będące w kraju prawnym środkiem płatniczym, a także wycofane z obiegu, lecz podlegające wymianie". Definicję tę należy stosować także do pieniądza obcego. Dodać należy, że komentowane unormowanie wydaje się przesądzać o tym, że na gruncie prawa wykroczeń jest rzeczą tzw. pieniądz elektroniczny, tzn. pozbawiony formy znaku pieniężnego. W tym ostatnim zakresie przepisy kodeksu wykroczeń rozszerzają cywilnoprawne rozumienie rzeczy.
13. Komentowany przepis nakazuje stosowanie przepisów prawa wykroczeń dotyczących rzeczy także do innych obok pieniądza środków płatniczych. Definicję środka płatniczego zawiera ustawa z 27 lipca 2002 r. - Prawo dewizowe (Dz. U. Nr 141, poz. 1178 z późn. zm.) w art. 2 ust. 1 pkt 6: "Krajowymi środkami płatniczymi są waluta polska oraz papiery wartościowe i inne dokumenty, pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walucie polskiej". Odpowiednio definicję tę należy odnieść do obcych środków płatniczych. Por. też art. 2 ust. 1 pkt 14 ustawy: "papierami wartościowymi są papiery wartościowe udziałowe, w szczególności akcje i prawa poboru nowych akcji oraz papiery wartościowe dłużne, w szczególności obligacje, wyemitowane lub wystawione na podstawie przepisów państwa, w którym emitent lub wystawca ma swoją siedzibę albo w którym dokonano ich emisji lub wystawienia".
14. Nie wszystkie papiery wartościowe są środkami płatniczymi. Te z nich, które nie są takimi środkami ani nie uprawniają do otrzymania sumy pieniężnej, nie są środkami płatniczymi i na gruncie prawa wykroczeń nie stanowią rzeczy. Jako przykład można tu podać rewersy i warranty (Kruczalak, Prawo, s. 18; Mojak, Wprowadzenie, s. 2 i n.).
15. W zależności od treści i funkcji czek może być uznany za środek płatniczy albo dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej (por. uchwała SN z 30 września 1998 r., I KZP 3/98, OSNKW 1998, nr 9-10, poz. 41; a także glosy Skorupki, PS 1999, nr 5, s. 122 i n.; Wysockiego, OSP 2000, z. 5, poz. 72 i Rydzewskiego, Palestra 2000, z. 7-8, s. 253 i n.). Natomiast niewypełniony blankiet czeku na zlecenie własne wystawcy nie jest środkiem płatniczym. Nie jest także dokumentem uprawniającym do podjęcia sumy pieniężnej (por. wyrok SA w Katowicach z 1 marca 2001 r., II AKa 48/01, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2002, nr 3, s. 25; wyrok SA w Katowicach z 5 lipca 2001 r., II AKa 214/01, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2002, nr 5, s. 16; wyrok SA w Lublinie z 14 sierpnia 2002 r., II AKa 186/02, Prokuratura Apelacyjna w Lublinie, Wydział Postępowania Sądowego, Przegląd Orzecznictwa 2002, nr 20, s. 30).
16. Środkami płatniczymi są występujące w obrocie karty płatnicze i karty bankomatowo-płatnicze (postanowienie SN z 7 października 2003 r., V KK 39/03, OSNKW 2003, nr 11-12, poz. 101; Skorupka, Karta, s. 65). Nie są nimi natomiast karty bankomatowe. Komentowany przepis przesądza zatem, że nie stanowią one na gruncie prawa wykroczeń rzeczy (por. Skorupka, Karta, s. 65-66). Nie są też nim tzw. karty konsumenckie, wydawane na przykład przez domy towarowe (por. Skorupka (w:) Wąsek II, s. 1325).
17. Dokumentami uprawniającymi do podjęcia sumy pieniężnej są takie, z których posiadaniem wiąże się prawo do otrzymania określonej sumy. Jak wskazano wyżej, do tej kategorii może należeć czek (por. art. 1 ustawy z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe, Dz. U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.). Zdatnym przedmiotem czynności wykonawczej mogą być wszystkie rodzaje czeków znane prawu czekowemu. Nietrafnie przyjmuje Nalewajko, że nie należy tu czek rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego (Nalewajko, Czek, s. 73; odmiennie: Skorupka, Papiery, s. 43). Do tej kategorii należą także wszystkie rodzaje weksli w rozumieniu ustawy z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm.). Konieczne jest jednak, aby dokument spełniał warunki określone dla weksla w przepisach prawa wekslowego (wyrok SA w Warszawie z 7 października 1998 r., II AKa 302/98, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1998, nr 11-12, s. 21). Są takimi dokumentami obligacje (por. art. 4 ust. 1 ustawy z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 z późn. zm. oraz ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, Dz. U. Nr 249, poz. 2104 z późn. zm., a także Skorupka, Papiery, s. 43). Można tu jeszcze wskazać list zastawny (art. 3 ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 99, poz. 919 z późn. zm.). List zastawny niekiedy jednak może być uznany nie za dokument uprawniający do podjęcia sumy pieniężnej, ale za dokument stwierdzający obowiązek wypłaty odsetek. Dotyczy to także obligacji (szczegółowo por. Skorupka, Ochrona, s. 80 i n.; Skorupka (w:) Wąsek II, s. 1346 i n.).
18. Dokumentem zawierającym obowiązek wypłaty kapitału jest na przykład świadectwo tymczasowe (por. art. 335 k.s.h.), certyfikat inwestycyjny (Skorupka, Obrót, s. 82 i n.). Wątpliwe jest, czy za taki dokument może być uznana akcja, skoro obowiązek wypłaty kapitału powstaje dopiero w razie likwidacji spółki akcyjnej (por. art. 474 ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych, Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.), w przypadku umorzenia akcji (art. 359 i n. k.s.h.) lub wykupu (art. 417 i n. k.s.h.).
19. Dokumentem stwierdzającym obowiązek wypłaty odsetek jest list zastawny i obligacja.
20. Dokumentem stwierdzającym obowiązek wypłaty udziału w zyskach jest akcja (art. 347 k.s.h.) i świadectwo tymczasowe (art. 335 § 1 k.s.h.). Dokumentem zawierającym stwierdzenie uczestnictwa w spółce jest każdy, z którego wynika takie uczestnictwo. Jest nim więc na przykład imienna akcja, świadectwo tymczasowe, świadectwo udziałowe.
21. Wszelkie dokumenty niewymienione w treści komentowanego przepisu nie stanowią rzeczy w rozumieniu prawa wykroczeń, choć na gruncie prawa cywilnego przysługuje im taki status.
22. Wątpliwości mogą powstać w odniesieniu do części składowych rzeczy. Część składowa jest to przedmiot połączony fizycznie z rzeczą w tak intensywny sposób, że ich rozłączenie nie jest możliwe bez zniszczenia lub istotnej zmiany rzeczy głównej lub odłączonego przedmiotu. Między częścią składową a rzeczą główną zachodzi nadto więź funkcjonalna (por. art. 47 § 2 k.c.). Część składowa nie może stanowić przedmiotu odrębnej własności, nie stanowi w sensie prawnym rzeczy odrębnej od rzeczy głównej. Nie jest więc w prawie cywilnym traktowana jako rzecz (Bednarek, Mienie, s. 142; Katner, Rozważania, s. 33; Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 152; Ignatowicz, Wolter, Stefaniuk, Prawo, s. 236-237). Należy podzielić pogląd, że części składowe rzeczy mogą być na gruncie prawa karnego traktowane jako rzeczy ruchome lub przedmioty (tak Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 42-43; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 834).
Art. 47. § 8.
1. Dokumentem jest przedmiot lub zapisany nośnik informacji. Konstytutywną cechą wszystkich dokumentów jest to, że z każdym z nich jest związane określone prawo, albo ze względu na zawartą w nim treść stanowi on dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Nie ma znaczenia forma dokumentu (Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 193). Niewątpliwie jednak dokument ma charakter materialny, jest nim bowiem albo pokreślony przedmiot, albo zapisany nośnik informacji. Nośnikiem dokumentu może być na przykład papier, dyskietka, płyta CD lub DVD, taśma magnetofonowa lub magnetowidowa, płyta analogowa, klisza fotograficzna, fotografia. Nie ma znaczenia forma, w jakiej utrwalona została mająca znaczenie prawne treść (Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 193-194).
2. Stwierdzenie, że z przedmiotem lub nośnikiem jest związane określone prawo, jest ogólne. W doktrynie słusznie zauważa się, że możliwe jest wskazanie wielu przedmiotów, z którymi jest związane określone prawo, które jednak nie mają charakteru dokumentów (Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 204). Wydaje się, że chodzi tu tylko o takie przedmioty lub nośniki, które niosą ze sobą treść intelektualną, wiążącą się z określonym prawem.
3. Dokumentami są także przedmioty lub nośniki, które ze względu na zawartą w nich treść stanowią dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Należy podkreślić, że dowód ten winien mieć charakter samoistny, to znaczy, że powinien sam stwierdzać odpowiednie prawo, stosunek prawny lub okoliczność mającą znaczenie prawne (por. postanowienie SN z 7 września 2000 r., I KZP 25/00, Wokanda 2000, nr 11, s. 23).
4. W zasadzie nie budzi wątpliwości sformułowanie, że dokument stanowi dowód prawa lub stosunku prawnego, choć należy zwrócić uwagę, że ma tu miejsce zbędne powtórzenie. W istocie bowiem określone prawa mają charakter stosunków prawnych. Co do stwierdzenia, że dokument stanowi dowód okoliczności mających znaczenie prawne, należy stwierdzić, że chodzi tu o okoliczności, które mają znaczenie prawne, a nie o takie, które mogą mieć takie znaczenie (por. Mik, Karnomaterialna, s. 151 i n.).
5. Bez znaczenia jest, czy dokument ma charakter urzędowy czy prywatny, czy jest pochodzenia polskiego czy obcego, wreszcie czy został sporządzony w języku polskim czy obcym (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 856).
6. Dokumentem jest w szczególności karta telefoniczna (por. uchwała SN z 23 października 2002 r., I KZP 31/02, OSNKW 2002, nr 11-12, poz. 95; Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 194). Są dokumentami bilet komunikacyjny, bilet do teatru lub kina, żeton do automatu, numerek do szatni (por. Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 194-196).
7. Nie są dokumentami stempel ani pieczęć (por. wyrok SN z 14 października 1991 r., II KRN 302/91, OSP 1992, z. 6, poz. 140). Nie są dokumentami tabliczki znamionowe umieszczane na silniku i nadwoziu samochodu. Tak wyrok SN z 17 maja 2000 r. (V KKN 143/00, LEX nr 50994) i z 13 lipca 2000 r. (V KKN 491/98, LEX nr 50962); Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 197. Natomiast Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 25 maja 1999 r. (II AKa 102/99, OSP 2000, z. 4, poz. 51) uznał tabliczkę znamionową za dokument.
8. Nie stanowią dokumentów sygnatury autorów na dziełach sztuki (odmiennie Dukiet-Nagórska, Widła, Odpowiedzialność, s. 10) ani samo dzieło sztuki (por. Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 196-197).
9. Określone druki lub formularze same w sobie nie stanowią dokumentów (por. wyrok SN z 4 czerwca 1974 r., VI KZP 8/73, OSN 1973, nr 9, poz. 103; Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 857).
10. Niejednolite są poglądy dotyczące charakteru tablic rejestracyjnych pojazdu mechanicznego. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że nie mają one charakteru dokumentu z uwagi na to, że nie stanowią dowodu prawa, stosunku prawnego czy okoliczności mającej znaczenie prawne. Tablice rejestracyjne bowiem nie stanowią dowodu własności pojazdu (wyrok SN z 23 maja 2002 r., V KKN 404/99, OSNKW 2002, nr 9-10, poz. 72). Pogląd ten podziela Piórkowska-Flieger (Fałsz, s. 197 i n.); odmiennie Siwek (glosa do wyroku, s. 112-113) i Błaszczyk (glosa, s. 121). Należy podzielić pogląd Błaszczyka, który uważa, że tablica rejestracyjna co prawda nie stanowi żadnego dowodu, jednak z nią samą jest związane prawo. Mianowicie organ administracyjny ma prawo do legalizacji tablicy, czyli do urzędowego potwierdzenia ich treści. Z uwagi na to tablica rejestracyjna jest dokumentem (por. Herzog, Tablice, s. 149).
11. Wątpliwości w doktrynie budzi charakter wydruku komputerowego. Należy opowiedzieć się za stanowiskiem wyrażonym w tej kwestii przez Piórkowską-Flieger, która jest zdania, że pojęcie dokumentu w rozumieniu kodeksu karnego należy rozumieć szeroko. Nie ma zatem podstaw, by stawiać jakiekolwiek warunki dotyczące cech, jakim musi odpowiadać wydruk komputerowy, by można go było uznać za dokument, jak czyni na przykład Rejman (Przestępstwa, s. 8); por. Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 193-194.
12. Wydaje się, że jest dokumentem jego kopia niepotwierdzona za zgodność z oryginałem (tak: G. Rejman, Przestępstwa, s. 9; Stefański, Przestępstwo, s. 73; odmiennie Piórkowska-Flieger, Fałsz, s. 200 i n.).
Art. 48.
1. W zakresie prawa wykroczeń kodeks wykroczeń traktowany jest jako podstawowa ustawa, dlatego też przepisy części ogólnej mają zastosowanie do wykroczeń zawartych w ustawach o charakterze szczególnym. W przypadku odmiennego uregulowania jakiegoś zagadnienia odpowiedzialności za wykroczenie niż ma to miejsce w przypadku części ogólnej kodeksu wykroczeń, pierwszeństwo ma przepis szczególny, zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali. W przypadku zaistnienia wątpliwości, który z przepisów winien mieć zastosowanie, których to wątpliwości nie da się usunąć w drodze wykładni, należy przyjąć, iż stosujemy przepis części ogólnej kodeksu wykroczeń (Kasicki, Wiśniewski, s. 182).
2. W przepisach art. IX-XIV przepisów wprowadzających kodeks wykroczeń z 20 maja 1971 r. (Dz. U. Nr 12, poz. 115 z późn. zm.) określono szczegółowo stosunek przepisów części ogólnej kodeksu wykroczeń do wykroczeń stypizowanych w ustawach szczególnych uchwalonych przed wejściem w życie kodeksu wykroczeń z 1971 r.
3. Stosownie do art. XV przepisów wprowadzających kodeks wykroczeń przepisy kodeksu wykroczeń nie mają zastosowania do wykroczeń skarbowych. Zasada ta jest powtórzona w art. 46 k.k.s., stanowiącym, iż: "Do wykroczeń skarbowych nie mają zastosowania przepisy części ogólnej Kodeksu wykroczeń, z zastrzeżeniem art. 186 § 5 niniejszego kodeksu". Stosownie do art. 186 § 5 k.k.s. "sąd może warunkowo zawiesić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W takim wypadku stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu wykroczeń dotyczące warunkowego zawieszenia wykonania kary".
4. Zasady odpowiedzialności nieletnich za wykroczenia określa ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.).
Rozdział VIII
Literatura
Barczak M., Obowiązku nie ma, ale kara jest, Rzeczpospolita z 11 sierpnia 2005 r.; Bieniek G. (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia - zobowiązania, Warszawa 2005; Bojarski M., Wykroczenie z art. 49 § 2 KW, ZW 1984, nr 4- 5; Bojarski M., Radecki W., Oceny prawne obszarów stycznych wykroczeń i przestępstw, Wrocław 1989; Bojarski M., Radecki W., Kompendium dla policjanta, naruszenia porządku, zagrożenia w ruchu drogowym, niszczenie mienia, zagrożenia środowiska, Wrocław 1996; Bojarski M., Radecki W., Kompendium dla straży gminnych (miejskich). Wykroczenia, Wrocław 1997; Falandysz L., Wykroczenie zakłócenia porządku publicznego, Warszawa 1974; Flemming M., Kutzmann W., Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu. Rozdział XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999; Grzegorczyk T., O niektórych zmianach w materialnym prawie karnym skarbowym w związku z nowelizacją Kodeksu karnego skarbowego z dnia 28 lipca 2005 r., Prok. i Pr. 2006, nr 3; Falandysz L., Wykroczenie zakłócenia porządku publicznego, Warszawa 1974;Grzegorczyk T., Naruszenie spoczynku nocnego jako wykroczenie, ZW 1989, nr 4-5; Kocel-Krekora Z., Rozdział VIII kodeksu wykroczeń "Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu" w świetle reformy prawa o wykroczeniach, ZW 1989, nr 3; Kulik M., Z prawnokarnej problematyki graffiti, Prok. i Pr. 2001, nr 2; Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Michalski J., Z problematyki stosowania art. 52a kodeksu wykroczeń, ZW 1986, nr 6; Modrakowski W.J., Ucieczki z PRL. Kto, jak, dlaczego, Warszawa 1992; Mozgawa M., Odpowiedzialność karna za przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej, Lublin 1991; Piórkowska-Flieger J., glosa do uchwały SN z 17 marca 2005 r., I KZP 2/05, OSP 2005, z. 11; Stefański R.A., Zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie w świetle prawa karnego, Prok. i Pr. 2005, nr 10; Warylewski J., Kontratypy wiosenne, Palestra 1999, z. 7-8; Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2000.
Art. 49.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony wykroczeń umieszczonych w rozdziale VIII jest porządek i spokój publiczny, przy czym ochrona ta dotyczy różnych sfer życia społecznego; stąd też różnorodny charakter przepisów tego rozdziału kodeksu wykroczeń (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 117). Porządkiem publicznym będzie uporządkowany właściwymi przepisami niezakłócony bieg życia zbiorowego, natomiast przez spokój publiczny rozumieć należy wolny od zakłóceń stan równowagi psychicznej nieokreślonej grupy osób (Marek, Prawo, s. 118; Bojarski, s. 156). Przepis art. 49 chroni poszanowanie należne Narodowi Polskiemu, Rzeczypospolitej Polskiej, jej konstytucyjnym organom (§ 1), a także godłu, barwom i hymnowi Rzeczypospolitej Polskiej, w tym także zasady postępowania z nimi, określone właściwymi przepisami (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 128).
2. Czynność sprawcza wykroczenia z § 1 art. 49 polega na demonstracyjnym okazywaniu lekceważenia. Zachowanie demonstracyjne to zachowanie manifestacyjne, ostentacyjne, obliczone na efekt, dokonywane na pokaz, nakierowane na to, aby było ono zauważone przez większą liczbę osób. Okazywanie lekceważenia polega na zachowaniu uzewnętrznionym w jakikolwiek sposób, tj. czynem, gestem, słowem itd., które cechuje się pogardliwym stosunkiem do czegoś, wyrażaniem pogardy, brakiem należnego szacunku, bagatelizowaniem czegoś.
3. Przedmiotem lekceważenia w przypadku sprawcy wykroczenia z art. 49 § 1 ma być Naród Polski, Rzeczpospolita Polska lub jej konstytucyjne organy. Narodem Polskim jest historycznie ukształtowana społeczność, mówiąca polskim językiem, związana wspólną historią i kulturą, mająca wspólne interesy polityczne i gospodarcze, charakteryzująca się istnieniem poczucia państwowego, urzeczywistnionego przez fakt posiadania polskiego obywatelstwa. Konstytucja RP wiąże pojęcie narodu z obywatelstwem, tak więc pojęcie Narodu Polskiego obejmuje wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od miejsca zamieszkania (por. Kardas (w:) Zoll II, s. 136). Cechą narodu jest także poczucie własnej odrębności w stosunku do innych narodów i potrzeba posiadania i umacniania własnego państwa (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 118). Rzeczpospolita Polska, w świetle art. 1 Konstytucji RP, jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Rzeczpospolita Polska to Państwo Polskie, ściślej - nazwa Państwa Polskiego (por. Kardas (w:) Zoll II, s. 136-137). Rozbieżności interpretacyjne mogą się pojawić odnośnie do rozumienia pojęcia konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej. W grę wchodzić tu będą wszystkie organy władzy (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej), które mają unormowanie w Konstytucji. Tak więc pogląd najszerzej ujmujący pojęcie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej zalicza do niego wszystkie organy, które wymienia Konstytucja (tak: Bojarski, s. 157-158; Górniok (w:) Wąsek II, s. 42; Kulik (w:) Mozgawa i in., s. 438; por. też Kasicki, Wiśniewski, s. 183). Należeć więc do nich będą: Prezydent, Sejm i Senat, Rada Ministrów (w tym Prezes Rady Ministrów i ministrowie), Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny, organy administracji rządowej, samorządowej, sądy, trybunały. Rozbieżności w doktrynie powstają jednak co do charakteru Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych oraz organów samorządu terytorialnego. Zdaniem Kardasa (analizującego omawiane znamię na gruncie art. 128 k.k.) wymienione organy co prawda zaliczają się do konstytucyjnych organów, lecz nie są organami Rzeczypospolitej Polskiej (bo nie reprezentują państwa jako całości lub nie spełniają w stosunku do całego państwa swych funkcji); Kardas (w:) Zoll II, s. 75-76; tak też Marek, Prawo, s. 119; por. też Wojciechowski, Kodeks karny, s. 245.
4. Miejsce publiczne to miejsce dostępne dla ogółu, zarówno takie, do którego wstęp ma każdy bez ograniczeń (park, ulica, sklep, dworzec), jak i takie, do którego wejście wymaga określonej karty wstępu, biletu itp. (kino, teatr, stadion sportowy, autobus); Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 128; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 118.
5. Strona przedmiotowa wykroczenia z § 2 art. 49 polega na naruszaniu przepisów o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej. Dyspozycja tego przepisu ma więc charakter blankietowy; dla odkodowania zabronionego zachowania sprawcy niezbędne jest sięgnięcie do przepisów regulujących problematykę godła, barw i hymnu Rzeczypospolitej Polskiej.
6. Zgodnie z art. 28 Konstytucji RP godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu, barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony, natomiast hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest "Mazurek Dąbrowskiego". Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej Polskiej podlegają ochronie prawnej. Szczegóły dotyczące godła, barw i hymnu określają przepisy ustawy z 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (Dz. U. z 2005 r. Nr 235, poz. 2000 z późn. zm.). I tak w świetle jej art. 1 orzeł biały, biało-czerwone barwy i "Mazurek Dąbrowskiego" są symbolami Rzeczypospolitej Polskiej. Otaczanie tych symboli czcią i szacunkiem jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej oraz wszystkich organów państwowych, instytucji i organizacji. Symbole Rzeczypospolitej Polskiej pozostają pod szczególną ochroną prawa, przewidzianą w odrębnych przepisach. Zgodnie z art. 2 godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy. Wzór godła Rzeczypospolitej Polskiej zawiera załącznik nr 1 do tej ustawy. Artykuł 4 cytowanej ustawy stanowi z kolei, że barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony, ułożone w dwóch poziomych, równoległych pasach tej samej szerokości, z których górny jest koloru białego, a dolny koloru czerwonego. Przy umieszczaniu barw Rzeczypospolitej Polskiej w układzie pionowym kolor biały umieszcza się po lewej stronie płaszczyzny oglądanej z przodu. Wzór barw Rzeczypospolitej Polskiej zawiera załącznik nr 2 do ustawy. W świetle natomiast art. 12 hymnem państwowym Rzeczypospolitej Polskiej jest "Mazurek Dąbrowskiego". Tekst literacki hymnu państwowego zawiera załącznik nr 4, a tekst muzyczny hymnu państwowego w układach: na jeden głos, na fortepian oraz na głos i fortepian zawiera załącznik nr 5.
7. Wydaje się, że znamiona wykroczenia z § 2 art. 49 będą spełnione w przypadku naruszenia jakichkolwiek przepisów o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej, także przepisów wykonawczych, wydanych na podstawie powołanej ustawy (odmiennie: Kasicki, Wiśniewski, s. 185). I tak na przykład zabronionym zachowaniem będzie naruszenie art. 14 ustawy, w świetle którego podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu państwowego obowiązuje zachowanie powagi i spokoju. Osoby obecne podczas publicznego wykonywania lub odtwarzania hymnu stoją w postawie wyrażającej szacunek, a ponadto mężczyźni w ubraniach cywilnych - zdejmują nakrycia głowy, zaś osoby w umundurowaniu obejmującym nakrycie głowy, niebędące w zorganizowanej grupie - oddają honory przez salutowanie. Poczty sztandarowe podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu oddają honory przez pochylenie sztandaru. Innym przykładem wypełnienia znamion wykroczenia z art. 49 § 2 k.w. będzie naruszenie na przykład art. 16 cytowanej ustawy, zgodnie z którym symbole Rzeczypospolitej Polskiej nie mogą być umieszczane na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego.
8. "Umieszczenie godła w sali posiedzeń Senatu w kolorystyce nieco odbiegającej od wzoru zawartego w załączniku do ustawy z 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 7, poz. 18 z późn. zm.) przy zachowaniu barw określonych w ustawie nie stanowi czynu bezprawnego" (wyrok SA w Warszawie z 24 lutego 2005 r., I ACa 49/04, Apel.-W-wa 2006, nr 2, poz. 11).
9. Analizowane wykroczenie z § 1 może być popełnione tylko umyślnie i to jedynie w formie zamiaru bezpośredniego (tak słusznie Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 331), zaś w przypadku wykroczenia z § 2 w grę wchodzi zarówno umyślność, jak i nieumyślność (stosownie do reguły z art. 5 k.w.).
10. Zauważyć należy, że kodeks karny w art. 133 penalizuje publiczne znieważenie Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast w art. 226 § 3 - publiczne znieważenie lub poniżenie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej. Przestępstwem z art. 137 k.k. jest natomiast publiczne znieważanie, niszczenie, uszkadzanie lub usuwanie godła, sztandaru, chorągwi, bandery, flagi lub innego znaku państwowego.
Art. 49(a).
1. Przedmiotem ochrony jest porządek prawny w zakresie reglamentacji prawa przekraczania granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej (Modrakowski, Ucieczki, s. 39-41).
2. Stosownie do postanowień ustawy z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 12, poz. 67) granicą Rzeczypospolitej Polskiej, zwaną w cytowanej ustawie "granicą państwową", jest powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną, oddzielająca terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwowa rozgranicza również przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze ziemi (art. 1). Przebieg granicy państwowej na lądzie oraz rozgraniczenia morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego z państwami sąsiednimi są określone w umowach międzynarodowych, zawartych przez Rzeczpospolitą Polską (art. 2). Granica państwowa na morzu przebiega w odległości 12 mil morskich (czyli 22 224 m) od linii podstawowej, określonej w odrębnych przepisach, lub po zewnętrznej granicy red włączonych do morza terytorialnego (art. 3). Por. również postanowienie SN z 18 grudnia 2001 r., V KKN 290/99, LEX nr 51577.
3. Należy pamiętać, że jeszcze w 2005 r. nielegalne przekroczenie granicy stanowiło przestępstwo (z art. 264 § 1 k.k.). Stosownie do art. 6 ustawy z 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy o Straży Granicznej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 90, poz. 757 z późn. zm.) uchylony został przepis art. 264 § 1. Natomiast do kodeksu wykroczeń dodano art. 49a w brzmieniu: "§ 1. Kto wbrew przepisom ustawy przekracza granicę Rzeczpospolitej Polskiej, podlega karze grzywny. § 2. Pomocnictwo jest karalne".
4. Zachowanie sprawcy wykroczenia polega na przekroczeniu granicy Rzeczypospolitej Polskiej wbrew przepisom. Zasady legalnego przekraczania granicy określone są w cytowanej ustawie o ochronie granicy państwowej. I tak art. 14 ust. 1 tej ustawy stanowi, że przekraczanie granicy państwowej jest dozwolone przez przeznaczone oraz otwarte dla ruchu granicznego przejścia graniczne na podstawie dokumentów uprawniających do jej przekroczenia. Dokumenty, uprawniające do przekraczania granicy, określają odrębne przepisy, w tym umowy międzynarodowe, których Rzeczpospolita Polska jest stroną, lub przepisy prawa Unii Europejskiej (art. 14 ust. 2). Przekraczanie granicy państwowej stanowiącej granicę wewnętrzną w rozumieniu przepisów rozporządzenia (WE) nr 562/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 15 marca 2006 r. ustanawiającego wspólnotowy kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice (kodeks graniczny Schengen) (Dz. Urz. UE L 105 z 13 kwietnia 2006 r., s. 1), zwanego dalej "kodeksem granicznym Schengen", następuje na zasadach określonych w kodeksie granicznym Schengen (art. 14 ust. 3). Przekraczanie granicy państwowej stanowiącej granicę wewnętrzną w rozumieniu przepisów cytowanego wyżej rozporządzenia dozwolone jest przez przeznaczone oraz otwarte dla ruchu granicznego przejścia graniczne, z uwzględnieniem postanowień umów międzynarodowych wiążących Rzeczpospolitą Polską (art. 14a). Por. też rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 13 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu ustalania zasięgu terytorialnych przejść granicznych (Dz. U. Nr 147, poz. 938).
5. Przez przekroczenie granicy państwowej należy rozumieć każde jej pokonanie na przykład bez posiadania i okazania wymaganego dokumentu lub też w miejscu, które nie zostało wyznaczone jako przejście graniczne, bez względu na środek lokomocji lub też bez niego (Modrakowski, Ucieczki, s. 44-45). Czyn sprawcy, który w zamiarze nielegalnego przekroczenia granicy wchodzi na znajdujący się w polskim porcie statek obcej bandery, stanowi usiłowanie, a nie dokonanie przestępstwa nielegalnego przekroczenia granicy (por. postanowienie SN z 4 grudnia 1969 r., Rw 1487/69, OSNKW 1970, nr 2-3, poz. 24).
6. Należy pamiętać, iż na gruncie kodeksu karnego penalizowane jest przekraczanie granicy Rzeczypospolitej Polskiej wbrew przepisom i przy użyciu przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami (art. 264 § 2 k.k.). Za takie zachowanie przewidziana jest kara pozbawienia wolności do lat trzech. Penalizowane jest również (art. 264 § 3 k.k.) organizowanie innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej (pod groźbą kary pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat ośmiu). Przepis art. 264 § 3 k.k. został wprowadzony w celu umożliwienia skuteczniejszej walki z coraz częstszymi zdarzeniami tego typu. Jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 6 czerwca 2003 r. (III KKN 349/01): "(...) "organizowanie przekraczania" wcale nie musi łączyć się z nielegalnym pokonywaniem przez sprawcę granicy państwowej. Często polega jedynie na na przykład organizowaniu środków transportu, pobieraniu opłaty od kandydatów do nielegalnego przedostania się na terytorium Polski, przechowywaniu osób przemyconych do Polski lub z Polski czy załatwieniu im odpowiednich dokumentów" (Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2003, nr 12, s. 6).
7. Wykroczenie stypizowane w art. 49a ma charakter powszechny i formalny (bezskutkowy). Może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (stosownie do zasady wyrażonej w art. 5 k.w.). Warto zauważyć, iż wtedy, gdy nielegalne przekroczenie granicy było przestępstwem, warunkiem odpowiedzialności była umyślność występująca po stronie sprawcy.
8. Stosownie do art. 49a § 2 usiłowanie i pomocnictwo do nielegalnego przekraczania granicy są karalne. W praktyce mogą powstawać wątpliwości co do kwalifikacji zachowania sprawcy jako pomocnictwa do wykroczenia z art. 49a, a poważnego przestępstwa, jakim jest czyn z art. 264 § 3 k.k. (organizowanie innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej).
9. Należy pamiętać, że z dniem 21 grudnia 2007 r. Polska weszła do układu z Schengen (porozumienia, które znosi kontrolę osób przekraczających granice między państwami członkowskimi układu, a w zamian za to wzmacnia współpracę w zakresie bezpieczeństwa i polityki azylowej). Niewątpliwie może implikować to problemy w zakresie praktycznego stosowania art. 49a k.w.
Art. 50.
1. Przedmiotem ochrony jest tu spokój i porządek publiczny, który może być zagrożony zbiegowiskiem publicznym; zbiegowiska publiczne często bowiem powodują utrudnienia działalności określonym służbom, których celem jest ochrona porządku, spokoju czy bezpieczeństwa publicznego.
2. Wykroczenie z art. 50 polega na zaniechaniu, tj. nieopuszczeniu zbiegowiska publicznego, pomimo istnienia takiego obowiązku, wynikającego z wezwania właściwego organu. Samo branie udziału w zbiegowisku publicznym nie jest zakazane (por. art. 57 Konstytucji RP). Zachowanie takie będzie wykroczeniem wówczas tylko, gdy nie opuści się go mimo wezwania właściwego organu.
3. Zbiegowisko publiczne jest przypadkowym, samorzutnym, spontanicznym, niezorganizowanym zgromadzeniem się ludzi w jakimś miejscu dostępnym dla bliżej nieokreślonego kręgu osób. Takie zbiegowiska powstają najczęściej w sytuacji wypadku drogowego, pożaru, zasłabnięcia człowieka (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 129; Kasicki, Wiśniewski, s. 185). Uczestnicy zbiegowiska są co do zasady biernymi obserwatorami jakiegoś zdarzenia, a motywem brania w nim udziału - po prostu ciekawość. Zbiegowisko odróżnia od zgromadzenia stopień zorganizowania i cel. Zgromadzenie odbywa się dla jakiegoś celu: politycznego, kulturalnego itp. i jest z reguły poprzedzone działaniami o charakterze organizacyjnym (określenie czasu, miejsca zgromadzenia, jego przebiegu). Problematykę zgromadzeń regulują przepisy ustawy z 5 lipca 1990 r. - Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. Nr 51, poz. 297 z późn. zm.), w świetle której każdy może korzystać z wolności pokojowego zgromadzania się. Zgromadzeniem jest natomiast zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska (art. 1 ustawy). Nie będą więc zbiegowiskami na przykład zorganizowane pochody czy manifestacje. Zbiegowisko powstaje samorzutnie, a uczestniczenie w nim nie ma zazwyczaj żadnego konkretnego celu (oprócz zaspokojenia własnej ciekawości uczestników zbiegowiska, związanej z określonym zdarzeniem).
4. Zbiegowisko musi mieć charakter publiczny, tj. "otwarty" dla każdego, taki, że każdy może się do niego przyłączyć, niezależnie od tego, w jakim miejscu się ono odbywa (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 187).
5. Istnienie konkretnego zagrożenia dla bezpieczeństwa, spokoju czy porządku publicznego nie jest warunkiem koniecznym dla istnienia zbiegowiska i obowiązku opuszczenia go. Samo wezwanie kompetentnego organu rodzi obowiązek jego opuszczenia, niezależnie od tego, czy rzeczywiście jakiekolwiek zagrożenie ze strony takiego zbiegowiska zaistniało.
6. Wezwanie do opuszczenia zbiegowiska musi należeć do kompetencji danego organu; stąd też właściwym organem będzie organ powołany do utrzymania i ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego w ogóle (np. Policja, Straż Miejska) lub w danej konkretnej sytuacji (np. wojsko, Straż Pożarna, Straż Ochrony Kolei); Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 129; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 341; Marek, Prawo, s. 120.
7. Wezwanie do opuszczenia zbiegowiska skierowane do ogółu zebranych jest równoznaczne z wezwaniem skierowanym do każdego z uczestników indywidualnie (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 130).
8. Analizowane wykroczenie polega na zaniechaniu - dla jego bytu wystarczające jest zignorowanie wezwania do opuszczenia zbiegowiska. Nie stanowi wykroczenia zastosowanie się do wezwania, nawet gdyby wezwanemu nie udało się, mimo starań, skutecznie opuścić zbiegowiska, na przykład pod naporem tłumu (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 342-343).
9. Branie udziału w zbiegowisku, którego uczestnicy wspólnymi siłami dopuszczają się gwałtownego zamachu na osobę lub mienie, jest przestępstwem z art. 254 k.k.
10. Wykroczenie ma charakter formalny i powszechny; strona podmiotowa może polegać na umyślności lub nieumyślności.
Art. 51.
1. Przepis chroni spokój, porządek publiczny, spoczynek nocny przed ich zakłóceniem, a tym samym - prawo ludzi do niezakłóconego spokoju, porządku i spoczynku nocnego.
2. Czynność sprawcza polega na wybryku, którego skutkiem będzie zakłócenie spokoju, porządku lub spoczynku nocnego, bądź też wywołanie zgorszenia w miejscu publicznym. Tak więc zasadnicze znaczenie dla kwalifikacji zachowania z omawianego przepisu ma interpretacja pojęcia wybryku. Powszechnie przyjmuje się, że wybryk to zachowanie, które odbiega od przyjętego zwyczajowo postępowania w danym miejscu, czasie i okolicznościach, narusza czy lekceważy obowiązujące zasady współżycia społecznego. Z wybrykiem zatem będziemy mieć do czynienia wówczas, gdy czyn sprawcy odbiegał od przyjętych w danej sytuacji obowiązujących norm postępowania, pozostawał w sprzeczności ze zwykłymi normami ludzkiego współżycia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 344; tenże (w:) Bojarski, Świda, s. 120; szerzej na ten temat por. Falandysz, Wykroczenie, s. 19 i n.). W literaturze powszechnie akceptuje się, że o wybryku decydują nie tylko elementy natury przedmiotowej (wyrażające się właśnie w rażącym naruszeniu przyjętych norm współżycia społecznego), ale także element podmiotowy, sprowadzający się do lekceważenia tych norm i umyślnego okazania tego lekceważenia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 344-345; tenże (w:) Bojarski, Świda, s. 120; Marek, Prawo, s. 121). "Istota "wybryku" spenalizowanego w art. 51 § 1 k.w. uzależniona jest od szczególnych znamion strony podmiotowej, charakteryzującej się umyślnym okazaniem przez sprawcę lekceważenia dla norm zachowania się" (wyrok SN z 30 września 2002 r., III KKN 327/02, LEX nr 55571).
3. Przykładami wybryku może być właśnie krzyk, hałas lub alarm, jeśli tylko pozostawać będą w sprzeczności z przyjętymi w danych okolicznościach normami postępowania, zasadami współżycia społecznego. W tym kontekście nie będziemy mieli do czynienia z wypełnieniem znamion wykroczenia z art. 51 k.w., jeśli na przykład krzyk, nawet zakłócający spoczynek nocny, stanowić będzie wołanie o pomoc (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 346). Możliwe jest jednak dopuszczenie się wybryku w inny sposób, na przykład poprzez rozsypanie substancji drażniących wzrok, środków cuchnących, szczucie psa, który ujada (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 120; Marek, Prawo, s. 121). Krzykiem jest bardzo głośne mówienie, wołanie, wrzask, niekoniecznie zawierający jakąś treść; hałasem mogą być inne głośne dźwięki, wywołujące wrzawę, harmider, rumor. Alarmem będzie użycie sygnału, wezwanie do gotowości lub działania, zawiadomienie o grożącym niebezpieczeństwie (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 131).
4. Samo dopuszczenie się wybryku nie stanowi jeszcze wykroczenia z art. 51 k.w. - warunek karalności stanowią skutki wybryku w postaci zakłócenia spokoju publicznego, porządku, spoczynku nocnego lub też wywołanie zgorszenia w miejscu publicznym (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 119-120).
5. Zakłócenie to naruszenie ustalonego porządku, wywołanie niepokoju, zamieszania. Przez zakłócenie spokoju publicznego należy rozumieć naruszenie równowagi psychicznej ludzi (spowodowanie u nich uczucia zaniepokojenia, zdenerwowania itp.), przy czym wystarczy, by skutek taki dotknął przynajmniej jedną osobę (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 121). Zakłócenie porządku publicznego to z kolei wywołanie takiego stanu, który w danych okolicznościach, miejscu i czasie oraz zgodnie z przyjętymi normami uważa się za nienormalny i który utrudnia lub uniemożliwia ludziom normalne zachowanie się w miejscach dostępnych dla bliżej nieokreślonej grupy osób, przy czym tutaj także skutek ten może dotknąć tylko jedną osobę (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 349-350). Z kolei zakłócenie spoczynku nocnego polega na uniemożliwieniu (także co najmniej jednej osobie) odpoczęcia w ciszy nocnej, która zwykle obowiązuje w godzinach pomiędzy 22.00 a 6.00 (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 121-122; Bojarski, s. 161).
6. Z kolei wywołanie zgorszenia oznacza spowodowanie oburzenia, potępienia z powodu swojego niewłaściwego, niemoralnego zachowania, przy czym wystarczy, aby taka negatywna reakcja wystąpiła u jednej postronnej osoby. Miejscem publicznym jest miejsce ogólnie dostępne dla każdego (por. teza 4 do art. 49 k.w.).
7. "1. Wybryk to zachowanie się, jakiego wśród konkretnych okoliczności czasu, miejsca i otoczenia, ze względu na przyjęte zwyczajowo normy ludzkiego współżycia, nie należało się spodziewać, które zatem wywołuje powszechne negatywne oceny społeczne i uczucia odrazy, gniewu, oburzenia. Wybryk charakteryzuje więc ostra sprzeczność z powszechnie akceptowanymi normami zachowania się. A contrario nie może być uznany za "wybryk" czyn, który nie tylko, iż nie koliduje w rażący sposób z obowiązującymi w określonym kontekście sytuacyjnym normami zachowania się, ale wręcz wzbudza - w odbiorze powszechnym - oceny akceptacji, choćby milczącej zgody, aprobaty, podziwu lub uznania. 2. Zakłócenie porządku publicznego to wywołanie stanu, który w danym miejscu, czasie i okolicznościach, zgodnie z przyjętymi zwyczajami i obowiązującymi przepisami, uważa się za nienormalny i który, w obiektywnym odbiorze, odczuwany jest jako utrudnienie lub uniemożliwienie powszechnie akceptowanego sposobu zachowania się w miejscach dostępnych dla bliżej nieokreślonej liczby osób. Natomiast zakłócenie spokoju publicznego to naruszenie równowagi psychicznej ludzi, powodujące negatywne przeżycia psychiczne nieoznaczonych osób, powstające z bezpośredniego oddziaływania na organy zmysłów" (wyrok SN z 2 grudnia 1992 r., III KRN 189/92, LEX nr 162227).
8. Artykuł 51 § 2 przewiduje typ kwalifikowany w stosunku do § 1, ze względu na obecność dodatkowych znamion i ich rodzaj, tj. chuligański charakter czynu lub dopuszczenie się czynu pod wpływem alkoholu. Typ kwalifikowany jednak, obok istnienia dodatkowych znamion, charakteryzuje się surowszą sankcją w stosunku do typu podstawowego, uzasadnioną właśnie ze względu na obecność okoliczności o charakterze kwalifikującym. Tymczasem sankcja w § 1 i 2 jest identyczna. Pierwotnie czyn z § 1 był zagrożony karą aresztu do dwóch miesięcy, grzywny do 3000 zł albo karą nagany, natomiast zmieniony został w zakresie ustawowego zagrożenia przez art. 1 pkt 33 ustawy z 28 sierpnia 1998 r. (Dz. U. Nr 113, poz. 717 z późn. zm.). Tak więc aktualnie trudno wyjaśnić wyodrębnienie w § 2 art. 51 oddzielnego typu wykroczenia znamiennego wskazanymi okolicznościami, tj. charakterem chuligańskim lub wpływem alkoholu. Na pewno mają one charakter obciążający, co powinno znaleźć właściwe odzwierciedlenie w ramach sądowego wymiaru kary. Według Bojarskiego, o kwalifikowanym charakterze wykroczenia z § 2 art. 51 decyduje możliwość orzeczenia nawiązki na zasadzie art. 37 k.w., co nie jest możliwe w odniesieniu do typu podstawowego (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 122).
9. Charakter chuligański mają wykroczenia polegające na umyślnym godzeniu w porządek lub spokój publiczny albo umyślnym niszczeniu lub uszkadzaniu mienia, jeżeli sprawca działał publicznie oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego (art. 47 § 5; por. uwagi do tego przepisu). W związku z tak przyjętą definicją chuligańskiego charakteru wykroczenia powstaje trudna do określenia granica pomiędzy "zwykłym" wybrykiem a tym o charakterze chuligańskim - w zasadzie każdy wybryk, ze względu na swoją istotę, dokonany publicznie, spełnia jednocześnie warunki do zakwalifikowania go jako zachowania o charakterze chuligańskim. Mimo że, jak podnosi się w literaturze, formalnie pojęcie wybryku jest szersze, to jednak w praktyce różnica jest trudna do uchwycenia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 248; Falandysz, Wykroczenie, s. 93 i n.).
10. Trudno jest określić, kiedy sprawca dopuszcza się czynu pod wpływem alkoholu (§ 2 art. 51). Na pewno nie jest to pojęcie tożsame z pojęciem stanu po użyciu alkoholu i stanu nietrzeźwości. Te ostatnie mają bowiem swoje ustawowe definicje. Stan nietrzeźwości w świetle art. 115 § 16 k.k. zachodzi, gdy: 1) zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5‰ albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość lub 2) zawartość alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość. Z kolei art. 46 ust. 2 ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi definiuje stan po użyciu alkoholu, który zachodzi, gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do: 1) stężenia we krwi od 0,2‰ do 0,5‰ alkoholu albo 2) obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm3. Wydaje się natomiast, że dla przyjęcia, że sprawca działał pod wpływem alkoholu, nie jest istotna zawartość alkoholu we krwi, lecz to, że to właśnie spożycie alkoholu wywołało zabronione zachowanie sprawcy, którego prawdopodobnie by nie podjął, gdyby alkoholu nie spożył.
11. Penalizowane jest także popełnienie wykroczeń z § 1 i 2 w formach zjawiskowych podżegania i pomocnictwa (por. art. 14 k.w.).
12. Analizowane wykroczenie ma charakter materialny - skutkiem wybryku jest właśnie zakłócenie spokoju, porządku publicznego, spoczynku nocnego lub wywołanie zgorszenia w miejscu publicznym. Ze względu na istotę samego wybryku wydaje się też, że może być popełnione tylko umyślnie, choć w doktrynie wyrażono pogląd, że sam skutek w postaci na przykład zakłócenia spoczynku nocnego mógłby być objęty nieumyślnością (Marek, Prawo, s. 121; Bojarski, s. 161; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 352; por. wyrok SO w Tarnowie z 29 sierpnia 2002 r., II Waz 122/02, KZS 2003, z. 4, poz. 82).
13. Wykroczenie z art. 51 polega z reguły na działaniu, choć możliwe jest jego popełnienie w formie zaniechania (np. niewyłączenie alarmu); Bojarski, s. 161.
14. Wykroczenie z art. 51 w zakresie wywołania zgorszenia w miejscu publicznym może jednocześnie wypełniać znamiona wykroczeń z art. 140 k.w. (wybryk nieobyczajny) czy art. 141 k.w. (nieprzyzwoite napisy). Wówczas w grę wchodzić będzie konstrukcja zbiegu eliminacyjnego, w myśl reguły z art. 9 § 1 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 248). Analizowane wykroczenie często może także jednocześnie realizować ustawowe znamiona jakiegoś przestępstwa (tzw. idealny (jednoczynowy) zbieg), na przykład udziału w bójce (art. 158 k.k.); wówczas zastosowanie mieć będzie art. 10 § 1 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 249; por. też Mozgawa, Odpowiedzialność, s. 88).
Art. 52.
1. Przepis chroni wolność zgromadzeń, gwarantowaną konstytucyjnie (por. art. 57 Konstytucji RP) oraz przepisami ustawy z 5 lipca 1990 r. - Prawo o zgromadzeniach, a także zapewnia prawidłowe zwoływanie i przebieg zgromadzeń.
2. W świetle art. 1 prawa o zgromadzeniach każdy może korzystać z wolności pokojowego zgromadzania się. Zgromadzeniem jest natomiast zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska. Zgromadzenie charakteryzuje się więc pewnym stopniem zorganizowania, wyznaczonym celem zgromadzenia; tym odróżnia się zgromadzenia od zbiegowisk, które mają charakter nieformalny, samorzutny, spontaniczny (por. uwagi do art. 50). Wolność zgromadzania się podlega ograniczeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób, a także ochrony Pomników Zagłady w rozumieniu ustawy z 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady (Dz. U. Nr 41, poz. 412 z późn. zm.; art. 2). W świetle art. 3 ust. 1 prawa o zgromadzeniach prawo organizowania zgromadzeń przysługuje osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych, osobom prawnym, innym organizacjom, a także grupom osób.
3. Jednym z zachowań zabronionych na gruncie art. 52 jest przeszkadzanie lub usiłowanie przeszkodzenia w organizowaniu lub przebiegu legalnego zgromadzenia; tak więc zakazana czynność sprawcza odnosi się zarówno do etapu poprzedzającego zgromadzenie (czyli działań przygotowawczych), jak i do samego zgromadzenia. Przeszkadzaniem będzie każde zachowanie mające na celu zakłócenie przebiegu zgromadzenia, a nawet nakierowane na całkowite uniemożliwienie jego odbycia.
4. Sprawca poniesie odpowiedzialność z art. 52 § 1 pkt 1 k.w., jeżeli jego zachowanie dotyczyć będzie zgromadzenia, które nie zostało zakazane. W świetle art. 8 prawa o zgromadzeniach organ gminy zakazuje zgromadzenia publicznego, jeżeli: 1) jego cel lub odbycie sprzeciwiają się niniejszej ustawie lub naruszają przepisy ustaw karnych; 2) odbycie zgromadzenia może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach. Decyzja o zakazie zgromadzenia publicznego powinna być doręczona organizatorowi w terminie trzech dni od dnia zawiadomienia, nie później jednak niż na 24 godziny przed planowanym terminem rozpoczęcia zgromadzenia. Odwołanie wnosi się w terminie trzech dni od dnia doręczenia decyzji. Wniesienie odwołania nie wstrzymuje wykonania decyzji. Decyzję wydaną w wyniku rozpatrzenia odwołania doręcza się organizatorowi w terminie trzech dni od dnia otrzymania odwołania (art. 9).
5. Kolejnymi zachowaniami penalizowanymi w art. 52 są: zwoływanie zgromadzenia bez wymaganego zawiadomienia, przewodniczenie takiemu zgromadzeniu lub zgromadzeniu zakazanemu (pkt 2) oraz przewodniczenie zgromadzeniu po rozwiązaniu go przez przewodniczącego lub przedstawiciela organu gminy (pkt 3).
6. Zwoływaniem zgromadzenia jest działanie przedsięwzięte w celu dojścia do skutku zgromadzenia, polegające na przykład na wysyłaniu zaproszeń, ogłaszaniu w środkach masowego przekazu, ustnym nakłanianiu do przybycia na zgromadzenie (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 139).
7. W myśl art. 6 prawa o zgromadzeniach zgromadzenia organizowane na otwartej przestrzeni dostępnej dla nieokreślonych imiennie osób, zwane "zgromadzeniami publicznymi", wymagają uprzedniego zawiadomienia organu gminy właściwego ze względu na miejsce zgromadzenia. Jeżeli zgromadzenia organizowane są w pobliżu siedzib przedstawicielstw dyplomatycznych, urzędów konsularnych, misji specjalnych i organizacji międzynarodowych korzystających z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych, organ gminy zawiadamia właściwego komendanta policji oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rada gminy może określić miejsca, w których organizowanie zgromadzeń publicznych nie wymaga zawiadomienia. Zgodnie z art. 7 cytowanej ustawy organizator zgromadzenia publicznego zawiadamia organ gminy w taki sposób, aby wiadomość o zgromadzeniu dotarła nie później niż na trzy dni, a najwcześniej 30 dni przed datą zgromadzenia. Zawiadomienie powinno zawierać następujące dane: 1) imię, nazwisko, datę urodzenia i adres organizatora oraz nazwę i adres osoby prawnej lub innej organizacji, jeżeli w jej imieniu organizuje on zgromadzenie; 2) cel i program oraz język, w którym będą porozumiewać się uczestnicy zgromadzenia; 3) miejsce i datę, godzinę rozpoczęcia, planowany czas trwania, przewidywaną liczbę uczestników oraz projektowaną trasę przejścia, jeżeli przewiduje się zmianę miejsca w czasie trwania zgromadzenia; 4) określenie planowanych przez organizatora środków służących zapewnieniu pokojowego przebiegu zgromadzenia oraz środków, o których dostarczenie zwraca się do organu gminy. Przypadki, w których organ gminy zakazuje zgromadzenia publicznego, określa art. 8 prawa o zgromadzeniach (por. teza 4). Niekiedy przepisy szczególne przewidują inny, specjalny tryb uzyskania zgody czy zezwoleń na przeprowadzenie zgromadzenia oraz reguły ich zwoływania i przebiegu. I tak na przykład ustawa z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) w art. 230 stanowi, że pracownicy uczelni, doktoranci i studenci mają prawo organizowania zgromadzeń na terenie uczelni. Na zorganizowanie zgromadzenia w lokalu uczelni niezbędna jest jednak zgoda rektora. O zamiarze zorganizowania zgromadzenia organizatorzy zawiadamiają rektora co najmniej na 24 godziny przed rozpoczęciem zgromadzenia. W sytuacjach uzasadnionych nagłością sprawy rektor może przyjąć zawiadomienie złożone w krótszym terminie. Rektor odmawia udzielenia zgody lub zakazuje zorganizowania i przeprowadzenia zgromadzenia, jeżeli cele lub program zgromadzenia naruszają przepisy prawa. Na zgromadzenie rektor może delegować swego przedstawiciela. Statut uczelni określa przepisy porządkowe dotyczące odbywania zgromadzeń. Organizatorzy zgromadzeń odpowiadają przed organami uczelni za ich przebieg. Rektor uczelni albo jego przedstawiciel, po uprzedzeniu organizatorów, rozwiązuje zgromadzenie, jeżeli przebiega ono z naruszeniem przepisów prawa. Z kolei przepisy ustawy z 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady (Dz. U. Nr 41, poz. 412 z późn. zm.) stanowią, że odbycie zgromadzenia na obszarze Pomnika Zagłady lub jego strefy ochronnej wymaga zgody wojewody, wydanej w drodze decyzji (art. 7). Inne ograniczenia zawierają przepisy ustawy z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113, poz. 985 z późn. zm.), w świetle których w czasie stanu wyjątkowego może być zawieszone prawo do organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń (art. 16 ust. 1 pkt 1). Podobną regulację zawiera art. 22 ust. 1 pkt 1 ustawy z 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301 z późn. zm.), który także stanowi, że w czasie stanu wojennego może być zawieszone prawo do organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń.
8. Zgodnie z art. 10 prawa o zgromadzeniach zgromadzenie publiczne powinno mieć przewodniczącego, który otwiera zgromadzenie, kieruje jego przebiegiem oraz zamyka zgromadzenie. Przewodniczącym jest organizator zgromadzenia, chyba że powierzy on swoje obowiązki innej osobie albo uczestnicy zgromadzenia za jego zgodą wybiorą innego przewodniczącego. Przewodniczący odpowiada za zgodny z przepisami prawa przebieg zgromadzenia i podejmuje w tym celu przewidziane w ustawie środki. Przewodniczący ma prawo zażądać opuszczenia zgromadzenia przez osobę, która swoim zachowaniem narusza przepisy ustawy albo uniemożliwia lub usiłuje udaremnić zgromadzenie. W razie niepodporządkowania się żądaniu, przewodniczący może zwrócić się o pomoc do policji lub straży miejskiej. Jeżeli uczestnicy zgromadzenia nie podporządkują się zarządzeniom przewodniczącego wydanym w wykonaniu jego obowiązków lub gdy przebieg zgromadzenia sprzeciwia się niniejszej ustawie albo narusza przepisy ustaw karnych, przewodniczący rozwiązuje zgromadzenie. Z chwilą rozwiązania lub zamknięcia zgromadzenia jego uczestnicy są obowiązani bez nieuzasadnionej zwłoki opuścić miejsce, w którym odbywało się zgromadzenie. W myśl art. 12 ustawy zgromadzenie może być rozwiązane przez przedstawiciela organu gminy, jeżeli jego przebieg zagraża życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach lub gdy narusza przepisy ustawy - Prawo o zgromadzeniach albo przepisy ustaw karnych, a przewodniczący, uprzedzony o konieczności rozwiązania zgromadzenia, wzbrania się to uczynić. Rozwiązanie zgromadzenia w tym trybie następuje przez wydanie decyzji ustnej, poprzedzonej trzykrotnym ostrzeżeniem uczestników zgromadzenia o możliwości jego rozwiązania, a następnie ogłoszonej przewodniczącemu w obecności zgromadzonych, której nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Decyzję tę doręcza się organizatorowi na piśmie w terminie 24 godzin od jej podjęcia.
9. Zabronione na gruncie art. 52 jest także bezprawne zajmowanie lub nieopuszczenie miejsca, którym inna osoba lub organizacja prawnie rozporządza jako zwołujący lub przewodniczący zgromadzenia. Artykuł 10 ust. 4 prawa o zgromadzeniach stanowi, że przewodniczący ma prawo zażądać opuszczenia zgromadzenia przez osobę, która swoim zachowaniem narusza przepisy ustawy albo uniemożliwia lub usiłuje udaremnić zgromadzenie. W razie niepodporządkowania się żądaniu, przewodniczący może zwrócić się o pomoc do policji lub straży miejskiej.
10. Ostatnim zachowaniem penalizowanym w art. 52 § 1 k.w., godzącym w wolność zgromadzeń, jest branie udziału w zgromadzeniu posiadając przy sobie broń, materiały wybuchowe lub inne niebezpieczne narzędzia. Zakaz ten koresponduje z treścią art. 3 ust. 2 prawa o zgromadzeniach, zgodnie z którym w zgromadzeniach nie mogą uczestniczyć osoby posiadające przy sobie broń, materiały wybuchowe lub inne niebezpieczne narzędzia.
11. Pojęcie broni zdefiniowane jest w art. 4 ustawy z 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 z późn. zm.), zgodnie z którym bronią jest broń palna, w tym broń bojowa, myśliwska, sportowa, gazowa, alarmowa i sygnałowa, broń pneumatyczna, miotacze gazu obezwładniającego, narzędzia i urządzenia, których używanie może zagrażać życiu lub zdrowiu: a) broń biała w postaci: ostrzy ukrytych w przedmiotach niemających wyglądu broni, kastetów i nunczak, pałek posiadających zakończenie z ciężkiego i twardego materiału lub zawierających wkładki z takiego materiału, pałek wykonanych z drewna lub innego ciężkiego i twardego materiału, imitujących kij bejsbolowy; b) broń cięciwowa w postaci kusz; c) przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej. Stosownie do art. 7 ust. 1 cytowanej ustawy o broni i amunicji, z kolei bronią palną jest niebezpieczne dla życia lub zdrowia urządzenie, które w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu zastępującego lufę, a przez to do rażenia celów na odległość (z zastrzeżeniem ust. 2, który brzmi: "w rozumieniu ustawy bronią palną sygnałową jest urządzenie wielokrotnego użycia, które w wyniku działania sprężonych gazów, powstających na skutek spalania materiału miotającego, jest zdolne do wystrzelenia z lufy o kalibrze nie mniejszym niż 25 mm substancji w postaci ładunku pirotechnicznego celem wywołania efektu wizualnego lub akustycznego").
12. Materiały wybuchowe definiują: art. 3 pkt 9 ustawy z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. Nr 117, poz. 1007 z późn. zm.) (w świetle którego przez materiały wybuchowe należy rozumieć substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym; materiałami wybuchowymi są także plastyczne materiały wybuchowe, tj materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej prasowanej postaci, których opis jest przedstawiony w części 1 ust. I "Opis materiałów wybuchowych" załącznika technicznego do Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu dnia 1 marca 1991 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 135, poz. 948) (art. 3 pkt 9a) oraz w art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy z 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz. U. Nr 67, poz. 679 z późn. zm.), zgodnie z którym materiały wybuchowe - są to: a) substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji, zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym, z wyłączeniem amunicji, o której mowa w pkt 3 ust. 2 art. 3 ustawy; b) materiały pirotechniczne - materiały lub mieszaniny materiałów przewidzianych do wytwarzania efektów cieplnych, świetlnych, dźwiękowych, gazu, dymu lub kombinacji tych efektów, w wyniku bezdetonacyjnej, samopodtrzymującej reakcji chemicznej, a także wyroby wypełnione materiałem pirotechnicznym; c) plastyczne materiały wybuchowe - materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej prasowanej postaci, których opis jest przedstawiony w części 1 ust. I "Opis materiałów wybuchowych" załącznika technicznego do Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu dnia 1 marca 1991 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 135, poz. 948).
13. Niebezpieczne narzędzia to takie, których użycie może spowodować śmierć człowieka lub jego uszczerbek na zdrowiu, przy czym niebezpieczeństwo takie powinno wynikać z samych właściwości narzędzia, nie zaś wyłącznie ze sposobu, w jaki zostały one użyte (por. interpretacje znamienia "niebezpiecznego przedmiotu" na gruncie kodeksu karnego: Kulik (w:) Mozgawa i in., s. 546).
14. Osoby posiadające broń z tytułu obowiązków służbowych (np. funkcjonariusze Policji) mogą mieć broń, uczestnicząc w zgromadzeniu tylko wówczas, gdy ich obecność ma charakter służbowy (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 141). Uprawnienie do posiadania broni nie upoważnia do jej noszenia podczas zgromadzenia (Kasicki, Wiśniewski, s. 194).
15. Penalizowane jest także podżeganie i pomocnictwo do czynów określonych w art. 52 § 1 k.w. (por. art. 14 k.w.).
16. Przepis art. 52 § 1 pkt 2 jest przepisem ogólnym w stosunku do art. 23 ust. 1 pkt 1 ustawy o stanie wyjątkowym ("kto w czasie stanu wyjątkowego wbrew zakazowi określonemu w art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy organizuje lub przeprowadza zgromadzenie, podlega karze aresztu albo grzywny") oraz art. 33 ust. 1 pkt 1 ustawy o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej ("kto w czasie stanu wojennego wbrew zakazowi określonemu w art. 22 ust. 1 pkt 1 organizuje lub przeprowadza zgromadzenie, podlega karze aresztu albo grzywny"), tak więc zostanie on wyłączony na zasadzie lex specialis derogat legi generali. Istnieje też możliwość zbiegu (rzeczywistego właściwego) powołanych art. 33 ust. 1 pkt 1 ustawy o stanie wojennym i art. 16 ust. 1 pkt 1 o stanie wyjątkowym z art. 52 § 1 pkt 5 k.w.; w takim przypadku zastosowanie znajdzie reguła z art. 9 § 1 k.w.
Art. 52(a).
1. Przedmiotem ochrony przepisu art. 52a jest porządek publiczny; nawoływanie do przestępstwa czy pochwalanie go stanowi zagrożenie dla funkcjonowania państwa i może prowadzić do anarchii życia publicznego (Ćwiąkalski (w:) Zoll II, s. 1157).
2. Nawoływanie oznacza namawianie, zachęcanie, skłanianie, podburzanie, podżeganie bez względu na to, czy nawoływanie odniosło skutek, tzn. wywołało realizację przestępstwa przez kogoś z nawoływanych (Peiper, s. 331). Warunkiem koniecznym odpowiedzialności za wykroczenie z art. 52a jest to, aby czyn sprawcy był dokonany publicznie i dotyczył przestępstwa (a nie wykroczenia). Por. również art. 255 k.k. odnoszący się do: 1) publicznego nawoływania do popełnienia występku lub przestępstwa skarbowego (§ 1); 2) publicznego nawoływania do popełnienia zbrodni; 3) publicznego pochwalania popełnienia przestępstwa (art. 9 § 3).
3. Nawoływanie jest pokrewne podżeganiu (por. art. 12 k.w.), od którego różni się tym, że sprawca nie zwraca się do osób indywidualnie oznaczonych (ad certam personam), lecz do pewnej grupy osób nieoznaczonych, być może nawet sprawcy nieznanych (Peiper, s. 332).
4. Sprawca musi nawoływać do popełnienia przestępstwa, w tym przestępstwa skarbowego, lub je pochwalać. W grę wchodzi zatem zarówno zbrodnia, jak i występek. O pojęciu zbrodni por. art. 7 § 2 k.k., występku - por. art. 7 § 3 k.k., zaś o pojęciu przestępstwa skarbowego por. art. 53 § 2 k.k.s.
5. Gdy chodzi o pochwalanie popełnienia przestępstwa (a nie wykroczenia), to należy uznać, iż pochwalanie to każde oświadczenie, w którym sprawca przestępstwo gloryfikuje, chwali, uznaje za godne naśladowania lub za usprawiedliwione. Pochwalanie może odnosić się do przestępstwa już popełnionego, ale także przestępstwa niedokonanego, a nawet nieusiłowanego (Peiper, s. 332). Konieczne jest to, aby na podstawie wypowiedzi sprawcy możliwe było ustalenie, iż pochwalane przez niego zachowanie stanowi przestępstwo w rozumieniu polskiego prawa karnego (Ćwiąkalski (w:) Zoll II, s. 1158).
6. Sprawca musi nawoływać do popełnienia przestępstwa lub je pochwalać publicznie. Działanie jest podjęte publicznie, jeśli ze względu na miejsce działania lub inne okoliczności i sposób zachowania może być ono spostrzeżone przez niedającą się z góry określić liczbę bliżej niezidentyfikowanych osób; znamienia publiczności nie wyłącza okoliczność, iż sprawca działa wobec grupy osób dających się zidentyfikować, jeżeli działanie odbywa się w miejscu publicznym, na przykład na ulicy, dworcu, w zapełnionej publicznością sali (Mioduski (w:) Bafia, Mioduski, Siewierski, t. I, s. 239-240). Znamię "publicznie" wskazuje nie tyle na miejsce, co na sytuację, której jednak nie należy traktować in abstracto, lecz in concreto.
7. W art. 52a pkt 2 przepis mówi o publicznym nawoływaniu do nieposłuszeństwa lub przeciwdziałaniu przemocą ustawie, lub prawnemu rozporządzeniu organu państwowego, jeżeli zasięg czynu albo jego skutki nie były znaczne.
8. Nieposłuszeństwo jest zachowaniem obejmującym zaniechanie podjęcia działań nakazanych przez określony akt normatywny. Przeciwdziałanie polega zaś na podjęciu aktywnego działania skierowanego przeciwko aktowi normatywnemu. Inaczej mówiąc, w przypadku nieposłuszeństwa mamy do czynienia z bierną formą zachowania, zaś przy przeciwdziałaniu - z czynną formą zachowania (Kasicki, Wiśniewski, s. 195). Ważne jest również to, aby w grę wchodziło nie jakiekolwiek przeciwdziałanie, ale przeciwdziałanie przemocą (zarówno wobec osób, jak i wobec rzeczy).
9. Jak zauważają Kasicki i Wiśniewski: "Stwierdzenie ex post, iż rozporządzenie, wobec którego sprawca nawoływał do nieposłuszeństwa lub przeciwdziałania, jest niezgodne z Konstytucją lub ustawą, powoduje, iż czyn mu przypisany nie stanowi wykroczenia. Rozporządzenie takie traci bowiem przymiot "prawnego". Skutkować to może wznowieniem postępowania i uchyleniem orzeczenia" (Kasicki, Wiśniewski, s. 196).
10. Poważne problemy interpretacyjne mogą pojawić się przy ocenie tego, czy zasięg albo skutki czynu były znaczne. Na ocenę tych elementów będzie miało wpływ wiele czynników, takich jak miejsce i czas czynu (inaczej ocenimy czyn dokonany w samo południe w centrum miasta, a inaczej ten sam czyn zrealizowany w środku nocy), liczba osób uczestniczących w zajściu, ich reakcja na działania realizujące znamiona wykroczenia, zachowanie sprawcy w czasie czynu i bezpośrednio po nim (np. podjęcie próby załagodzenia sytuacji) itp. Taka ocena musi być dokonywana in concreto, a nie abstrakcyjnie.
11. Należy zwrócić uwagę na to, iż na gruncie kodeksu karnego istnieje przepis art. 255 w brzmieniu: "§ 1. Kto publicznie nawołuje do popełnienia występku lub przestępstwa skarbowego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto publicznie nawołuje do popełnienia zbrodni, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 3. Kto publicznie pochwala popełnienie przestępstwa, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku". Według Kasickiego i Wiśniewskiego: "Treść art. 52a pkt 1 k.w. jest powtórzeniem przepisów art. 255 k.k. Czy zachowanie to jest zatem przestępstwem z art. 255 k.k. czy wykroczeniem z art. 52a pkt 1 k.w., jest nie do rozstrzygnięcia bez zmiany stosowanych przepisów" (Kasicki, Wiśniewski, s. 195). Zdaniem Bojarskiego: "Wydaje się jednak, że art. 255 § 1 i 3 ma pierwszeństwo przed pkt 1 art. 52a jako przepis później wydany, a także z uwagi na postanowienia art. 3 ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks karny (...)" - Bojarski, s. 160. Rzeczywiście, brzmienie porównywanych przepisów jest tożsame, jednakże należy uznać, iż zawarte w końcowej części przepisu sformułowanie "jeżeli zasięg czynu albo jego skutki nie były znaczne" odnoszą się zarówno do pkt 1, jak i pkt 2. Racjonalny ustawodawca nie mógłby uchwalić dwóch jednobrzmiących przepisów opatrzonych zdecydowanie różnymi sankcjami. Widać zatem, że zasadnicza różnica dotyczy zasięgu czynu albo jego skutków: jeśli nie były znaczne, mamy do czynienia z wykroczeniem, w przeciwnym przypadku - z przestępstwem. Oczywiście, chodzi tu o skutki w potocznym (a nie prawniczym) tego słowa znaczeniu, bowiem zarówno przestępstwa z art. 255 (§ 1-3) k.k., jak i wykroczenie z art. 52a mają charakter bezskutkowy.
12. Wykroczenia z art. 52a mają charakter powszechny i formalny. Z uwagi na intencjonalność zarówno nawoływania, jak i pochwalania czyny te można popełnić jedynie z zamiarem bezpośrednim.
13. "Nie można (...) traktować wezwań i apeli mieszkańców miast i pracowników zakładów o uczestnictwo w pokojowych manifestacjach, pochodach, wiecach czy akcjach protestacyjnych (...), jak też wezwań do bojkotu wyborów jako publicznego nawoływania do popełnienia przestępstwa" (wyrok SN z 9 czerwca 1995 r., III KRN 172/94, cyt. za: Flemming (w:) Flemming, Kutzman, Przestępstwa, s. 60).
14. Możliwy jest idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 52a z którymś z przestępstw z rozdziału XXXII kodeksu karnego (art. 254, 256, 257, 262). W sytuacji gdy sprawca nawołuje do popełnienia przestępstwa, a potem sam je popełnia (albo też najpierw je popełnia, zaś potem pochwala jego popełnienie) - zdaniem Pływaczewskiego - mamy do czynienia z rzeczywistym zbiegiem przestępstw (Pływaczewski (w:) Wąsek II, s. 385).
Art. 52(b).
1. Artykuł 52b dodany został treścią art. 4 ustawy z 15 lutego 2002 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, o zmianie ustawy o Policji oraz o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 19, poz. 185), zmieniając kodeks wykroczeń z dniem 12 września 2002 r. Systematyka kodeksu wykroczeń wskazuje, że przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest porządek publiczny. Jednakże ratio legis jego wprowadzenia było zabezpieczenie interesu finansowego Skarbu Państwa, związanego ze zróżnicowanymi stawkami podatku akcyzowego na olej opałowy i olej napędowy. Używanie oleju opałowego, obłożonego niższą stawką podatku do celów napędowych, godzi w interes fiskalny ze względu na zmianę w użyciu wyrobu akcyzowego jego przeznaczenia, w wyniku której wyrób akcyzowy objęty niższą akcyzą używany jest jak inny towar akcyzowy (olej napędowy), objęty wyższą stawką akcyzy (która nie została uiszczona).
2. Zakazanym zachowaniem jest więc samo używanie oleju opałowego do celów napędowych.
3. Analizowany przepis koresponduje z art. 73a k.k.s., w świetle którego kto w użyciu wyrobu akcyzowego zmienia jego przeznaczenie, w szczególności używa oleju opałowego jako oleju napędowego, przez co naraża podatek akcyzowy na uszczuplenie, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności do lat dwóch, albo obu tym karom łącznie. Jeżeli kwota narażonego na uszczuplenie podatku akcyzowego jest małej wartości, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych (§ 2). Jeżeli kwota narażonego na uszczuplenie podatku akcyzowego nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe (§ 3). Różnica pomiędzy art. 52b i 73a jest zatem taka, że przepis art. 52b k.w. penalizuje jedynie samo używanie oleju opałowego do celów napędowych, podczas gdy cytowany przepis kodeksu karnego skarbowego traktuje używanie oleju opałowego jako napędowego jedynie jako jedną z możliwych sytuacji objętych jego dyspozycją i dodatkowo wymaga jeszcze uszczuplenia przez to podatku akcyzowego. Z tego też względu możliwy jest zbieg obu tych przepisów, przy zastosowaniu art. 8 k.k.s. (zbieg idealny). Oznacza to podwójną, odrębną karalność za czyn skarbowy i za wykroczenie powszechne, ale z wykonaniem tylko najsurowszej z orzeczonych kar (Grzegorczyk, O niektórych zmianach, s. 23).
4. Wykroczenie z art. 52b może być popełnione w obu postaciach strony podmiotowej, tzn. zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie; ma charakter powszechny ze względu na podmiot, formalny.
Art. 54.
1. Przedmiotem ochrony jest porządek w miejscach publicznych i zasady zachowania się w takich miejscach, określone w przepisach wydanych z upoważnienia ustawowego.
2. Przepis ma charakter blankietowy, tj. sam nie określa znamion zabronionego zachowania, lecz odsyła do innych przepisów, które regulują zasady i sposób zachowania się w miejscach publicznych. Tak więc przepis art. 54 stanowi normę sankcjonującą w stosunku do tych wszystkich przypadków, w których przepisy porządkowe o zachowaniu się w miejscach publicznych stanowią normę niezabezpieczoną. Jeśli natomiast sankcja za naruszenie określonych zasad postępowania wynika z przepisów szczególnych, art. 54 k.w. nie będzie miał zastosowania.
3. Omawiany przepis zawiera sankcję jedynie w stosunku do naruszeń przepisów porządkowych wydanych z upoważnienia ustawowego, natomiast nie będzie miał zastosowania w przypadku złamania przepisów ustawy, choćby regulowały one porządek zachowania się w miejscu publicznym.
4. Przepisami wydanymi z upoważnienia ustawy będą rozporządzenia oparte na delegacji ustawowej; należeć tu będą przepisy porządkowe organów samorządu terytorialnego oraz wojewody. Podstawą ich wydania są bowiem odpowiednio przepisy: art. 40 ustawy z 8 marca 1990 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) o samorządzie gminnym ("1. Na podstawie upoważnień ustawowych gminie przysługuje prawo stanowienia aktów prawa miejscowego obowiązujących na obszarze gminy. (...) 3. W zakresie nieuregulowanym w odrębnych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących rada gminy może wydawać przepisy porządkowe, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. 4. Przepisy porządkowe, o których mowa w ust. 3, mogą przewidywać za ich naruszanie karę grzywny wymierzaną w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach."); art. 41 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.) ("1. W zakresie nieuregulowanym w odrębnych ustawach lub innych przepisach powszechnie obowiązujących, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, rada powiatu może wydawać powiatowe przepisy porządkowe, jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia obywateli, ochrony środowiska naturalnego albo do zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego, o ile przyczyny te występują na obszarze więcej niż jednej gminy. 2. Powiatowe przepisy porządkowe, o których mowa w ust. 1, mogą przewidywać za ich naruszenie kary grzywny wymierzane w trybie i na zasadach określonych w prawie o wykroczeniach."); art. 60 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. Nr 31, poz. 206) ("1. W zakresie nieuregulowanym w przepisach powszechnie obowiązujących wojewoda może wydawać rozporządzenia porządkowe, jeżeli jest to niezbędne do ochrony życia, zdrowia lub mienia oraz do zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. 2. Rozporządzenia porządkowe mogą przewidywać, za naruszenie ich przepisów, kary grzywny wymierzane w trybie i na zasadach określonych w ustawie z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 oraz z 2008 r. Nr 141, poz. 888.").
5. Czynność sprawcza polega na "wykraczaniu" przeciwko przepisom porządkowym, czyli takiemu zachowaniu się sprawcy, które narusza obowiązujący w określonym miejscu publicznym porządek, wyznaczony tymi przepisami porządkowymi (Szwarczyk (w:) Bojarski i in., s. 122).
6. Zachowanie się sprawcy musi naruszać przepisy dotyczące zachowania się w miejscach publicznych (np. środkach komunikacji), tj. takich, które są ogólnie dostępne dla każdego; por. też tezę 4 do art. 49.
7. Uzasadnione wątpliwości budzić może konstytucyjność omawianego przepisu, ponieważ odwołanie do przepisów podustawowych nie obejmuje tylko doprecyzowania znamion czynu zabronionego określonych w ustawie, ale w zakresie całości opisu zabronionego zachowania odsyła właśnie do przepisów niemających ustawowego charakteru (tak też Kasicki, Wiśniewski, s. 197-198). W wyroku z 8 lipca 2003 r. (P 10/02, OTK-A 2003, nr 6, poz. 62) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że: "Art. 54 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114) w zakresie, w jakim przewiduje wymierzanie kary grzywny za naruszenie przepisów porządkowych, stanowionych przez organy stanowiące samorządu terytorialnego, jest zgodny z art. 42 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej". W uzasadnieniu do powołanego wyroku Trybunał, analizując kwestię zgodności z Konstytucją art. 54 k.w., stwierdził, że "(...) zaskarżony przepis odsyła do przepisów "wydanych na podstawie ustawy". Odesłanie zawarte w zaskarżonym przepisie obejmuje zatem wyłącznie przepisy podustawowe. Naruszenie przepisów rangi ustawowej nie może stanowić podstawy do ukarania na podstawie art. 54 kodeksu wykroczeń. Sądy, stosując ten przepis, powinny zawsze badać, czy organ stanowiący przepisy porządkowe działał na podstawie ustawy i w granicach upoważnień ustawowych. Wymierzenie kary na podstawie art. 54 jest możliwe tylko wtedy, gdy naruszone przepisy porządkowe nie wykraczają poza granice upoważnienia ustawowego. Jeżeli dany przepis normuje sprawy nie przekazane do unormowania w akcie podstawowym, to naruszenie tego przepisu nie może prowadzić do ukarania na podstawie art. 54 kodeksu wykroczeń. Sądy, stosując art. 54 kodeksu wykroczeń, mają również prawo i obowiązek badać, czy przepisy porządkowe, do których odsyła analizowany przepis, są zgodne z Konstytucją, a w szczególności, czy zostały ustanowione zgodnie z konstytucyjnymi zasadami stanowienia aktów podustawowych. Odesłanie zawarte w art. 54 kodeksu wykroczeń obejmuje wyłącznie "przepisy porządkowe". Termin nie jest w pełni ostry, a precyzyjne ustalenie jego znaczenia może budzić wątpliwości. Nie został on zdefiniowany w obowiązującym ustawodawstwie. W praktyce ustawy udzielające upoważnień do stanowienia przepisów porządkowych wyraźnie kwalifikują te przepisy przy pomocy terminu "przepisy porządkowe" lub "zarządzenia porządkowe". W przypadku ustaw nie zawierających takiego określenia mogłyby jednak powstawać wątpliwości, czy dany akt normatywny mieści się w kategorii "przepisów porządkowych". W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że analizowany przepis ma na celu ochronę porządku i spokoju w miejscach publicznych. Zawiera on odesłanie do przepisów porządkowych wydawanych w celu zapewnienia porządku i spokoju publicznego. W konsekwencji, w razie naruszenia przepisów, które mają inny przedmiot ochrony, nie jest możliwe zastosowanie zaskarżonego przepisu. Należy przy tym zauważyć, że podstawę karania na podstawie art. 54 kodeksu wykroczeń może stanowić wyłącznie naruszenie przepisów regulujących zachowania w miejscach publicznych. Przepisy porządkowe, do których odsyła art. 54 kodeksu wykroczeń, mogą mieć różny charakter. Ustalając znaczenie odesłania zawartego w zaskarżonym przepisie, należy uwzględnić unormowania konstytucyjne dotyczące tworzenia prawa. W świetle art. 87 Konstytucji nakazy i zakazy adresowane do podmiotów nie znajdujących się w stosunku podległości organizacyjnej wobec organu stanowiącego prawo muszą mieć charakter powszechnie obowiązujący. W konsekwencji przepisy porządkowe, o których mowa w art. 54 kodeksu wykroczeń, ustanowione od chwili wejścia w życie Konstytucji, muszą mieć charakter powszechnie obowiązujący. Będą to najczęściej akty prawa miejscowego, o których mowa w art. 94 Konstytucji, jakkolwiek nie można również wykluczyć w tym przypadku rozporządzeń, wydawanych przez wskazane w Konstytucji centralne organy państwowe na zasadach określonych w art. 92 Konstytucji. Art. 54 kodeksu wykroczeń nie może w żadnym wypadku stanowić podstawy do wymierzania grzywny za naruszenie jakichkolwiek innych przepisów, ustanowionych od 17 października 1997 r., jeżeli nie należą one do konstytucyjnego katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Art. 54 kodeksu wykroczeń stanowi przykład odesłania dynamicznego, ponieważ treść przepisów, do których odsyła, ulega zmianom w trakcie jego obowiązywania. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że wymieniony przepis stanowi przykład przepisu blankietowego zupełnego, ponieważ wszystkie elementy czynu zabronionego zostały określone w akcie normatywnym, do którego odsyła przepis blankietowy (...). Brzmienie art. 54 kodeksu wykroczeń nie pozwala samo w sobie adresatowi zorientować się co do treści ustanowionego zakazu lub nakazu. Z zaskarżonego przepisu adresat może jedynie wyciągnąć wniosek, że ma obowiązek przestrzegania pewnych zasad zapewniających ochronę porządku publicznego w miejscach publicznych, zasad skonkretyzowanych w przepisach podustawowych (...). W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie można całkowicie wykluczyć posługiwania się techniką blankietu zupełnego, jeżeli w danym przypadku nie jest możliwe określenie przynajmniej niektórych znamion czynu zabronionego w samej ustawie. (...) Takie rozwiązanie jest dopuszczalne tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach przy spełnieniu szeregu warunków. Zasada wyłączności ustawy w sferze prawa represyjnego wyznacza pewne nieprzekraczalne granice w zakresie posługiwania się odesłaniami o charakterze dynamicznym do aktów podustawowych. Po pierwsze, przepisy represyjne o charakterze blankietu zupełnego są dopuszczalne tylko wówczas, gdy ustawa przewiduje kary o stosunkowo niewielkim stopniu dolegliwości. Obowiązująca Konstytucja wyklucza stanowienie przepisów represyjnych o charakterze blankietowym zupełnym, jeżeli kary przewidziane za ich naruszenie byłyby bardziej dolegliwe. Dotyczy to w szczególności kary grzywny o większej wysokości oraz wszelkich kar związanych z ograniczeniem wolności osobistej. Obowiązująca Konstytucja całkowicie wyklucza przepisy o takim charakterze w prawie karnym w ścisłym tego słowa znaczeniu. Po drugie, posługiwanie się techniką blankietu zupełnego jest dopuszczalne, gdy ustawa odsyła do przepisów ustanowionych przez organy posiadające demokratyczną legitymację opartą na powszechnych i bezpośrednich wyborach, a taką legitymację posiadają organy stanowiące samorządu terytorialnego. Należy dalej stwierdzić, że ustawa powinna w sposób jednoznaczny wyrazić swoją wolę penalizacji zachowań zakazanych przez przepisy podustawowe, wydawane na jej podstawie. Jednocześnie przepisy represyjne o charakterze blankietowym zawarte w ustawie powinny w sposób jednoznaczny określać zakres przepisów, do których odsyłają. Zakres odesłania musi być ściśle dostosowany do wyznaczonych przez Konstytucję granic kompetencji prawotwórczych organów władzy publicznej. Odesłanie nie może obejmować przepisów, które są wydawane na podstawie ustaw, jeżeli zakres upoważnień ustawowych do ich wydania narusza konstytucyjne zasady stanowienia aktów podustawowych. Art. 54 kodeksu wykroczeń odsyła w sposób generalny do wszelkich przepisów porządkowych, które mogą być wydawane przez różne organy, a nie tylko organy samorządu terytorialnego. Odesłanie obejmuje również takie przepisy porządkowe, co do których ustawa upoważniająca do ich wydania nie przewiduje w sposób wyraźny wymierzania kar za ich naruszenie. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego art. 54 kodeksu wykroczeń spełnia wymienione wyżej warunki w zakresie, w jakim odsyła do przepisów porządkowych stanowionych przez organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego".
8. "1. Z art. 178 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że "sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom", wynikają dla sądów uprawnienia do samodzielnej oceny i ustalenia zgodności podustawowych aktów normatywnych z ustawami, przy rozpoznawaniu także spraw karnych, a w razie stwierdzenia ich niezgodności z ustawami, odmowy ich zastosowania w konkretnej sprawie. 2. Przy tworzeniu przepisów o charakterze porządkowym, mających wypełniać swą treścią dyspozycję przepisu o charakterze "blankietowym", zawierającego sankcję (np. art. 54 k.w.), wystarczające jest ogólne odesłanie do odpowiedzialności przewidzianej w tym przepisie" (wyrok SN z 9 czerwca 2005 r., V KK 41/05, OSNKW 2005, nr 9, poz. 83).
9. "Na podstawie art. 40 ust. 3 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym rada gminy nie może wydawać przepisów porządkowych, dotyczących kwestii spożywania alkoholu, w zakresie, w jakim zostało to uregulowane w Kodeksie wykroczeń bądź w ustawie z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230 z późn. zm.)" - wyrok NSA we Wrocławiu z 25 listopada 1994 r., SA/Wr 1954/94, Wokanda 1995, nr 5, poz. 31.
10. Wykroczenie z art. 54 może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie; ma charakter powszechny i formalny.
Art. 55.
1. Przedmiotem ochrony jest porządek ustalony dla miejsca, w którym kąpiel jest zabroniona (Bojarski, s. 162), ale też przede wszystkim - bezpieczeństwo osób kąpiących się.
2. Penalizowane zachowanie obejmuje kąpanie się w miejscu, w którym kąpiel jest zabroniona. Kąpielą jest nie tylko pływanie, ale również samo przebywanie w wodzie (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 127). W świetle art. 54 ust. 2 ustawy z 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 z późn. zm.) zapewnienie bezpieczeństwa osób pływających, kąpiących się w miejscach wyznaczonych oraz uprawiających sporty wodne należy do osób prawnych i fizycznych prowadzących nad wodą działalność w tym zakresie oraz do organów administracji rządowej i właściwych terytorialnie gmin. Szczegółowe kwestie w tym zakresie regulują przepisy rozporządzenia RM z 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz. U. Nr 57, poz. 358). I tak, zgodnie z § 10 cytowanego rozporządzenia, zakazami kąpieli powinny być objęte obszary wodne, na których kąpiel jest niebezpieczna, a w szczególności położone przy śluzach, mostach, budowlach wodnych, portach, jak również szlaki żeglowne oraz wody o silnym zanieczyszczeniu i wirach. Obszary wodne objęte zakazem kąpieli należy oznaczyć, w szczególności przy dojściach i dojazdach do obszaru wodnego, odpowiednimi znakami określającymi przyczynę zakazu. Miejsce niebezpieczne położone na obszarze wodnym, na którym kąpiel jest dozwolona, oznacza się tablicą ostrzegawczą, określającą przyczynę niebezpieczeństwa. Dzieci do lat 7 mogą korzystać z kąpieli wyłącznie pod opieką i nadzorem osób pełnoletnich. Paragraf 11 rozporządzenia stanowi z kolei, że do kierowników ośrodków wypoczynkowych, sportowych, rekreacyjnych i turystycznych, położonych nad obszarami wodnymi, należy: 1) zagospodarowanie obszarów wodnych w celu umożliwienia kąpieli oraz określenie miejsc przeznaczonych do kąpieli dla osób nieumiejących pływać; 2) zapewnienie oznakowania wszystkich obszarów wodnych i miejsc, na których kąpiel jest niebezpieczna lub objętych zakazem kąpieli. Wzory znaków zakazu, ostrzegawczych i informacyjnych określa załącznik nr 5 do omawianego rozporządzenia (§ 16).
3. Analizowane wykroczenie może zostać popełnione przez każdego, zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Ma charakter formalny - dla jego dokonania nie są istotne skutki kąpieli w miejscu zabronionym.
Art. 56.
1. Celem przepisu jest ochrona społeczeństwa przed nadużyciami i nieprawidłowościami związanymi z organizowaniem i przeprowadzaniem publicznych zbiórek ofiar. Zbiórki publiczne bazują bowiem na ofiarności społeczeństwa, które powinno mieć gwarancję, że zbiórka publiczna zasługuje na poparcie z punktu widzenia interesu społecznego, a jej przeprowadzenie jest zgodne z obowiązującym prawem (por. Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 145). Temu służyć mają przepisy ustawy z 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (Dz. U. Nr 22, poz. 162 z późn. zm.), których realizacja zabezpieczona jest właśnie sankcją karną z art. 56 k.w.
2. Zbiórka publiczna może polegać na zbieraniu na określony cel gotówki lub ofiar w naturze. Przepisy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 6 listopada 2003 r. w sprawie sposobów przeprowadzania zbiórek publicznych oraz zakresu kontroli nad tymi zbiórkami (Dz. U. Nr 199, poz. 1947 z późn. zm.) przewidują, że zbiórka publiczna ofiar w gotówce może być przeprowadzona w formie: 1) dobrowolnych wpłat na konto, założone osobno dla każdej zbiórki publicznej przez przeprowadzającego zbiórkę publiczną; 2) zbierania ofiar do puszek kwestarskich oraz skarbon stacjonarnych, umieszczanych w obiektach, za zgodą ich właścicieli lub użytkowników; 3) sprzedaży cegiełek wartościowych; 4) sprzedaży przedmiotów i usług (§ 1). Zbieranie ofiar w naturze może być dozwolone tylko w przypadku, gdy wszystkie dary będą mogły być w niezmienionej postaci zużyte na cel określony w pozwoleniu (§ 2).
3. Zgodnie z przepisami ustawy z 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych wszelkie publiczne zbieranie ofiar w gotówce lub naturze na pewien z góry określony cel wymaga uprzedniego pozwolenia władzy (art. 1). Artykuł 2 ustawy o zbiórkach publicznych stanowi, że pozwoleń na przeprowadzenie zbiórki udzielają, w drodze decyzji administracyjnej: 1) wójt, burmistrz (prezydent miasta) - jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze gminy lub jego części; 2) starosta - jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze powiatu lub jego części obejmującej więcej niż jedną gminę; 3) marszałek województwa - jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze województwa lub jego części obejmującej więcej niż jeden powiat; 4) minister właściwy do spraw wewnętrznych - jeżeli zbiórka ma być przeprowadzona na obszarze obejmującym więcej niż jedno województwo. Jeżeli zebrane ofiary mają być zużyte za granicą państwa, pozwolenia na zbiórkę udziela, w drodze decyzji administracyjnej, minister właściwy do spraw wewnętrznych, za zgodą ministra właściwego do spraw zagranicznych i ministra właściwego do spraw finansów publicznych. Zgodnie z art. 3 powołanej ustawy pozwolenie na zbiórkę publiczną może być udzielone tylko wówczas, gdy cel zbiórki nie jest przeciwny prawu oraz ze stanowiska interesu publicznego jest godny poparcia. Za takie cele uważa się przede wszystkim cele: religijne, państwowe, oświatowe, zdrowotne, kulturalno-społeczne i społeczno-opiekuńcze. Zbiórki publiczne, urządzane w interesie osobistym, są wzbronione. Pozwolenie na zbiórkę publiczną może być udzielone jedynie stowarzyszeniom i organizacjom, posiadającym osobowość prawną, albo komitetom, organizowanym dla przeprowadzenia określonego celu. Cel zbiórki winien być zgodny ze statutem stowarzyszenia lub organizacji bądź z aktem organizacyjnym komitetu (art. 4).
4. Czynność sprawcza wykroczenia z art. 56 polega na organizowaniu lub przeprowadzaniu zbiórki publicznej bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom. Sprawca zatem może organizować lub przeprowadzać zbiórkę, nie mając w ogóle zezwolenia, o którym mowa w art. 2 ustawy o zbiórkach publicznych lub też posiadając takie zezwolenia - naruszać jego warunki. Tak więc do określenia zabronionego zachowania polegającego na organizowaniu lub przeprowadzaniu zbiórki wbrew warunkom zezwolenia zachowania konieczne jest wskazanie konkretnych naruszeń warunków posiadanego przez sprawcę zezwolenia. W tym zatem zakresie przepis ma charakter blankietowy. Niekiedy ograniczenia w przeprowadzaniu zbiórek publicznych wynikają z przepisów szczególnych. I tak na przykład art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy z 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113, poz. 985 z późn. zm.) stanowi, że w czasie stanu wyjątkowego pozwolenia na zbiórki publiczne na obszarze, na którym wprowadzono stan wyjątkowy, mogą być udzielane tylko wówczas, gdy w ocenie organu właściwego do udzielenia pozwolenia przeprowadzenie zbiórki nie utrudni realizacji celów wprowadzenia stanu wyjątkowego. Podobną regulację zawiera art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy z 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 156, poz. 1301 z późn. zm.), zgodnie z którym pozwolenia na zbiórki publiczne na obszarze, na którym wprowadzono stan wojenny, mogą być udzielane tylko wówczas, gdy w ocenie organu właściwego do udzielenia pozwolenia przeprowadzenie zbiórki nie utrudni realizacji celów wprowadzenia stanu wojennego.
5. Organizowanie zbiórki ofiar polega na podejmowaniu czynności przygotowujących samo przeprowadzenie zbiórki, umożliwiających jej dojście do skutku, na przykład ustalenie sposobu przeprowadzenia zbiórki, zaplanowanie jej czasu, miejsca, wyznaczenie osób przeprowadzających zbiórkę, wyposażenie ich w konieczne wyposażenie (puszki, pudełka itp.). Przeprowadzenie zbiórki to już jej faktyczna realizacja, czyli podjęcie czynności zbierania ofiar. Zbieranie ofiar może wyrażać się w bezpośrednim nakłanianiu ofiarodawców do składania ofiar (ustnie lub gestem), poprzez zwracanie się do nich i zachęcanie, ale także na przykład poprzez samo wystawienie puszki na widok publiczny z informacją o celu zbierania ofiar (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 146).
6. Znamiona wykroczenia z art. 56 wypełnia tylko zbiórka publiczna (czyli prowadzona wśród większej liczby bliżej nieokreślonych osób, np. w sklepach, na ulicy, na cmentarzu), natomiast nie będzie zbiórką publiczną pozyskiwanie ofiar na jakiś cel tylko wśród członków najbliższej rodziny lub przyjaciół. Tak więc na przykład chodzenie od domu do domu w celu zbierania ofiar ma charakter zbiórki publicznej i musi się odbywać za zezwoleniem (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 146).
7. Artykuł 56 § 2 przewiduje karalność podżegania i pomocnictwa do czynów zakazanych w § 1. Por. uwagi do art. 12, 13 i 14 k.w.
8. Przepadek przedmiotów uzyskanych ze zbiórki przeprowadzonej wbrew warunkom zezwolenia jest fakultatywny. Obligatoryjny jest ich przepadek, gdy zbiórkę przeprowadzono bez zezwolenia. Możliwe jest także orzeczenie przepadku przedmiotów uzyskanych z czynu określonego w § 1 nawet wtedy, gdy zostały one przekazane przez sprawcę innej osobie lub instytucji. To samo dotyczy pieniędzy uzyskanych za zebrane ofiary w naturze i rzeczy nabytych za uzyskane ze zbiórki pieniądze.
Art. 57.
1. Zakaz organizowania lub przeprowadzania publicznych zbiórek ofiar na uiszczenie grzywny jest uzasadniony tym, że zbiórki takie mogą być manifestacją przeciwko wyrokowi, wywierać demoralizujący wpływ na społeczeństwo, zawierając w sobie aprobatę dla zachowania sprawcy ukaranego grzywną. Zakaz natomiast uiszczania za sprawcę grzywny lub ofiarowywania mu na ten cel pieniędzy ma uzasadnienie w pozbawieniu w ten sposób wymierzonej kary charakteru osobistej dolegliwości (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 148; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 379).
2. O ile przepis art. 56 k.w. zabrania przeprowadzania czy organizowania zbiórek publicznych niejako niezgodnie z warunkami formalnymi (tj. bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom), niezależnie od celu zbiórki, o tyle zakaz z art. 57 k.w. uzasadniony jest samym celem zbiórki publicznej, którym jest pozyskiwanie ofiar na uiszczenie grzywny orzeczonej za przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie lub wykroczenie skarbowe. Odpowiedzialność z art. 57 nie obejmuje sytuacji organizowania lub przeprowadzania zbiórki ofiar na uiszczenie kary pieniężnej, która nie jest grzywną (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 128).
3. Co do pojęcia zbiórki publicznej, organizowania i przeprowadzania - por. tezy do art. 56 k.w.; publiczna zbiórka ofiar - por. uwagi do art. 56 k.w.
4. Organizowanie zbiórki może być tylko umyślne (pojęciowo nie jest to możliwe w postaci nieumyślnej). Co do znamienia "przeprowadzania zbiórki", Bojarski twierdzi, że możliwe jest to także w postaci nieumyślnej, gdy sprawca zbiera pieniądze, ale nie wie, na jaki cel są przeznaczone (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 379).
5. Uiszczanie za sprawcę grzywny lub ofiarowywanie mu pieniędzy na ten cel nie jest karalne, jeśli dotyczy osoby najbliższej. Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 47 § 3 k.w.).
6. Karalne jest także podżeganie i pomocnictwo do czynu zabronionego z § 1 art. 57 k.w.
7. Obligatoryjny jest przepadek zebranych ofiar lub pieniędzy uzyskanych za zebrane ofiary w naturze, a także pieniędzy wpłaconych na poczet grzywny lub ofiarowanych na ten cel.
Art. 58.
1. Przedmiotem ochrony jest porządek publiczny, a ściślej mówiąc chodzi o ochronę społeczeństwa przed wyłudzaniem, nadużywaniem ofiarności, przed natarczywością osób uprawiających żebractwo (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 149).
2. Żebrać to tyle co prosić o jałmużnę, o wsparcie. Należy sądzić, iż żebranie to powtarzające się zachowanie polegające na proszeniu o datki pieniężne (lub niepieniężne, ale mające określoną wartość materialną - np. o ubranie, jedzenie). Pojedynczy przypadek prośby o pomoc, na przykład spowodowany zdarzeniem losowym (np. pożar, powódź), nie wypełnia znamion art. 58 k.w. (tak Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 149).
3. Warunkiem odpowiedzialności sprawcy jest to, aby miał on środki egzystencji albo też był zdolny do pracy, a mimo tego żebrał w miejscu publicznym. Mówiąc o środkach egzystencji, należy mieć na myśli uzyskiwane dochody z tytułu zatrudnienia, renty, emerytury, zasiłku, które to zapewniają danej osobie funkcjonowanie na podstawowym poziomie egzystencji. Owe środki mogą również pochodzić ze zgromadzonych oszczędności (odsetki, dywidendy itp.). Otwartym problemem jest to, czy można pociągnąć do odpowiedzialności na przykład osobę, która żebrze na benzynę do posiadanego samochodu. W przypadku jeżeli jest to inwalida ruchu, a samochód jest mu potrzebny do codziennego funkcjonowania, nie wydaje się, aby taka odpowiedzialność mogła wchodzić w grę.
4. Dość kontrowersyjna jest druga z przesłanek wymienionych w art. 58 § 1, a mianowicie zdolność do pracy. Należy pamiętać o tym, że przepis ten został uchwalony w 1971 r., kiedy to w Polsce oficjalnie nie występowało zjawisko bezrobocia. Dzisiaj w wielu przypadkach mimo najlepszych chęci, w wielu regionach kraju niektóre osoby zdolne do pracy nie mogą jej zdobyć. Wydaje się, że w przypadku gdy taka osoba (zdolna do pracy) nie ma pracy (ani stałej, ani dorywczej) i nie korzysta z zasiłku, nie można pociągnąć jej do odpowiedzialności z art. 58 k.w.
5. Warunkiem odpowiedzialności z art. 58 jest to, aby żebranie odbywało się w miejscu publicznym. Miejsce jest publiczne, w przypadku gdy jest ogólnie dostępne, do którego każdy ma wstęp bez ograniczeń (ulica, park, sklep); miejscami publicznymi są również te, które wymagają posiadania określonej karty wstępu (np. biletu) - takie jak kino, teatr, stadion, autobus (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 128). A zatem jeśli ktoś żebrze na terenie niemającym charakteru publicznego (np. na własnej posesji), nie popełnia wykroczenia z art. 58 k.w.
6. Typem kwalifikowanym jest wykroczenie polegające na żebraniu w sposób natarczywy lub oszukańczy (§ 2). Należy podnieść, iż wykroczenie to może być popełnione przez każdego sprawcę, również przez osobę niemającą środków egzystencji lub niezdolną do pracy (a zatem inaczej niż w przypadku § 1).
7. "Natarczywy" to według potocznego znaczenia tego słowa "narzucający się, żądający czegoś w sposób natrętny, nieustępliwy; nacechowany natręctwem, agresywny" (Słownik języka polskiego, PWN, t. II, Warszawa 1984, s. 296). W praktyce może to się przejawiać jako "przyczepienie się" do osoby potencjalnego darczyńcy i ponawianie żądania jałmużny, wielokrotne nagabywanie tej samej osoby, obrzucanie słowami obraźliwymi lub groźbami w razie niespełnienia żądania żebrzącego, chwytanie za ubranie, ręce itp.
8. "Oszukańczy" to "polegający na oszustwie, będący oszustwem; podstępny, kłamliwy" (Słownik języka polskiego, PWN, t. II, Warszawa 1984, s. 562-563). Oszustwo potocznie rozumiane jest jako świadome wprowadzenie kogoś w błąd lub wyzyskanie czyjegoś błędu dla własnej korzyści. Może to polegać na udawaniu kalectwa, ślepoty, symulowaniu ciężkiej choroby, powoływaniu się na rzekome występowanie nieuleczalnej choroby (rak, AIDS), podszywanie się pod osobę wzbudzającą szczególne współczucie (wdowa obarczona liczną rodziną, pogorzelec, inwalida wojenny, ofiara katastrofy itp.).
9. Wykroczenia z art. 58 k.w. mogą być popełnione wyłącznie umyślnie, przy czym czyn z § 2 jedynie w zamiarze bezpośrednim.
10. Jak trafnie zauważa Bojarski: "Zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu swoich umiejętności (np. granie na instrumencie, śpiewanie itp.) połączone ze zbieraniem datków od widzów nie jest żebraniem, bowiem ze strony np. grającego mamy do czynienia ze świadczeniem wrażeń estetycznych, za które otrzymuje zapłatę, podobnie jak w przypadku "ulicznego" rysowania portretów, rzeźbienia postaci przechodniów itp." (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 382).
Art. 60(1).
1. Przedmiotem ochrony jest prawidłowość wykonywania pewnych rodzajów działalności gospodarczej, którą gwarantuje między innymi obowiązek jej ewidencjonowania, uzyskiwania koncesji, zezwoleń czy też posiadania wymaganych uprawnień; celem przepisu jest zapewnienie wykonywania pewnych działalności zgodnie z ustawowymi wymogami. Paragrafy 5 i 6 chronią ponadto interes nabywcy prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku na podstawie przepisów ustawy z 13 lipca 2000 r.
2. Zachowania zabronione w § 1, 2 i 3 art. 601 związane są z naruszeniem przepisów ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.). W myśl art. 2 tej ustawy działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. W świetle art. 14 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą w dniu złożenia wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej albo po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wpisowi do ewidencji podlegają przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi. Część przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, tj. rozdziału 3 ustawy (dotyczącego Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej), wejdzie w życie dopiero 1 lipca 2011 r. (por. art. 54 pkt 1 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2009 r. Nr 18, poz. 97) oraz art. 1 pkt 3 ustawy z 2 lipca 2004 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. Nr 173, poz. 1808 z późn. zm.). Dlatego też aktualnie w zakresie obowiązku wpisu do ewidencji obowiązują nadal przepisy ustawy z 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178 z późn. zm.), tj. art. 7a-7i. Ewidencję działalności gospodarczej prowadzi gmina właściwa dla miejsca zamieszkania przedsiębiorcy, jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej (art. 7a ust. 1). Ewidencja działalności gospodarczej jest jawna i dane osobowe w niej zawarte nie podlegają przepisom ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (art. 7a ust. 2). W świetle art. 7b organem ewidencyjnym jest wójt, burmistrz albo prezydent miasta, który dokonuje wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Wniosek o wpis do ewidencji działalności gospodarczej zawiera: 1) oznaczenie przedsiębiorcy oraz jego numer ewidencyjny PESEL, o ile taki posiada; 2) numer NIP przedsiębiorcy, o ile taki posiada; 3) oznaczenie miejsca zamieszkania i adresu przedsiębiorcy, a jeżeli stale wykonuje działalność poza miejscem zamieszkania - również wskazanie tego miejsca i adresu zakładu głównego, oddziału lub innego miejsca, o którym mowa w art. 11 ust. 1 ustawy; 4) określenie przedmiotu wykonywanej działalności gospodarczej zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD); 5) wskazanie daty rozpoczęcia działalności gospodarczej; 6) numer telefonu kontaktowego i adres poczty elektronicznej, o ile przedsiębiorca posiada. Organ ewidencyjny dokonuje wpisu do ewidencji działalności gospodarczej niezwłocznie po otrzymaniu podpisanego wniosku i z urzędu doręcza przedsiębiorcy zaświadczenie o wpisie. Wniosek o wpis do ewidencji działalności gospodarczej może być przesłany na adres właściwego urzędu gminy listem poleconym. W takim przypadku wniosek opatrzony jest własnoręcznym podpisem wnioskodawcy, którego własnoręczność poświadczona jest przez notariusza. Wniosek o wpis do ewidencji działalności gospodarczej przedsiębiorca może złożyć również w wersji elektronicznej za pośrednictwem formularza dostępnego na stronie internetowej urzędu gminy. Jeżeli wniosek został podpisany podpisem elektronicznym, stosuje się odpowiednio przepisy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne. Jeżeli wniosek o wpis do ewidencji działalności gospodarczej nie został podpisany podpisem elektronicznym, organ gminy zawiadamia przedsiębiorcę o terminie i miejscu podpisania wniosku, nie później niż w terminie trzech dni roboczych od złożenia wniosku lub wskazanej we wniosku daty rozpoczęcia działalności gospodarczej. W takim przypadku dniem złożenia wniosku jest dzień, w którym przedsiębiorca wniosek podpisał. W świetle natomiast art. 7ba powołanej ustawy wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej podlega także informacja o zawieszeniu wykonywania działalności gospodarczej oraz o wznowieniu wykonywania działalności gospodarczej. Przedsiębiorca, który zamierza zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, jest obowiązany dokonać zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej informacji o zawieszeniu wykonywania działalności gospodarczej. Przedsiębiorca, który zamierza wznowić wykonywanie zawieszonej działalności gospodarczej, jest obowiązany dokonać zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej informacji o wznowieniu wykonywania działalności gospodarczej. Zgłoszenie informacji o zawieszeniu wykonywania działalności gospodarczej powinno zawierać: 1) oznaczenie przedsiębiorcy oraz jego numer ewidencyjny PESEL, o ile taki posiada; 2) oznaczenie miejsca zamieszkania i adres przedsiębiorcy; 3) wskazanie okresu, na jaki następuje zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej. Zgodnie natomiast z art. 7d przedsiębiorca jest obowiązany zgłaszać organowi ewidencyjnemu zmiany stanu faktycznego i prawnego odnoszące się do przedsiębiorcy i wykonywanej przez niego działalności gospodarczej, w zakresie danych zawartych w zgłoszeniu, o którym mowa w art. 7b ust. 2, powstałe po dniu dokonania wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, w terminie 14 dni od dnia powstania tych zmian, a także informację o zaprzestaniu wykonywania działalności gospodarczej.
3. Z kolei w świetle obowiązujących od dnia 1 lipca 2011 r. przepisów rozdziału 3 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, tworzy się Centralną Ewidencję i Informację o Działalności Gospodarczej, zwaną dalej "CEIDG". CEIDG prowadzi w systemie teleinformatycznym minister właściwy do spraw gospodarki. Zadaniem CEIDG jest: 1) ewidencjonowanie przedsiębiorców będących osobami fizycznymi; 2) udostępnianie informacji o przedsiębiorcach i innych podmiotach w zakresie wskazanym w ustawie; 3) umożliwienie wglądu do danych bezpłatnie udostępnianych przez Centralną Informację Krajowego Rejestru Sądowego; 4) umożliwienie ustalenia terminu i zakresu zmian wpisów w CEIDG oraz wprowadzającego je organu.
Przekazywanie danych oraz informacji do CEIDG, a także przekazywanie i udostępnianie danych oraz informacji z CEIDG odbywa się za pośrednictwem elektronicznej platformy usług administracji publicznej. Wnioski o wpis do CEIDG, informacje i inne dane przekazywane są do CEIDG za pośrednictwem formularzy elektronicznych zamieszczonych na stronie internetowej CEIDG, w Biuletynie Informacji Publicznej ministra właściwego do spraw gospodarki oraz na elektronicznej platformie usług administracji publicznej. W świetle art. 25 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej wpisowi do CEIDG podlegają: 1) firma przedsiębiorcy oraz jego numer PESEL, o ile taki posiada; 2) numer identyfikacyjny REGON przedsiębiorcy, o ile taki posiada; 3) numer identyfikacji podatkowej (NIP), o ile taki posiada; 4) informacja o obywatelstwie polskim przedsiębiorcy, o ile takie posiada, i innych obywatelstwach przedsiębiorcy; 5) oznaczenie miejsca zamieszkania i adresu, adres do doręczeń przedsiębiorcy oraz adres, pod którym jest wykonywana działalność gospodarcza, a jeżeli przedsiębiorca wykonuje działalność poza miejscem zamieszkania - adres głównego miejsca wykonywania działalności i oddziału, jeżeli został utworzony; dane te są zgodne z oznaczeniami kodowymi przyjętymi w krajowym rejestrze urzędowym podziału terytorialnego kraju; 6) adres poczty elektronicznej przedsiębiorcy oraz jego strony internetowej, o ile takie posiada; 7) data rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej; 8) określenie przedmiotów wykonywanej działalności gospodarczej, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD); 9) informacje o istnieniu lub ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej; 10) informacje o umowie spółki cywilnej, jeżeli taka została zawarta; 11) dane pełnomocnika upoważnionego do prowadzenia spraw przedsiębiorcy, o ile przedsiębiorca udzielił ogólnego pełnomocnictwa; 12) informacja o zawieszeniu i wznowieniu wykonywania działalności gospodarczej; 13) informacja o ograniczeniu lub utracie zdolności do czynności prawnych oraz o ustanowieniu kuratora; 14) informacja o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika, zmianie postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika i zakończeniu tego postępowania; 15) informacja o wszczęciu postępowania naprawczego; 16) informacja o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonej we wpisie do CEIDG. Wpis do CEIDG polega na wprowadzeniu do systemu teleinformatycznego danych podlegających wpisowi. Osoba fizyczna składa wniosek o wpis do CEIDG za pośrednictwem formularza elektronicznego dostępnego na stronie internetowej CEIDG oraz w Biuletynie Informacji Publicznej ministra właściwego do spraw gospodarki. System teleinformatyczny CEIDG przesyła wnioskodawcy na wskazany adres poczty elektronicznej potwierdzenie złożenia wniosku. Wniosek o wpis do CEIDG może być również złożony na formularzu zgodnym z określonym wzorem wniosku, o którym mowa w art. 25 ust. 6 ustawy, w wybranym przez przedsiębiorcę urzędzie gminy: 1) osobiście albo 2) wysłany listem poleconym. Organ gminy weryfikuje treść wniosku, o którym mowa powyżej, pod względem formalnym i potwierdza wnioskodawcy, za pokwitowaniem, przyjęcie wniosku. Organ gminy przekształca wniosek na formę elektroniczną i przesyła do CEIDG nie później niż następnego dnia roboczego od jego otrzymania. Wpis do CEIDG jest dokonywany, jeżeli wniosek jest złożony przez osobę uprawnioną i jest poprawny. Przedsiębiorca jest obowiązany złożyć wniosek o: 1) zmianę wpisu - w terminie siedmiu dni od dnia zmiany danych, o których mowa w art. 25 ust. 1 i 5 ustawy, powstałej po dniu dokonania wpisu do CEIDG; 2) wykreślenie wpisu - w terminie siedmiu dni od dnia trwałego zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej.
Zdaniem M. Bojarskiego nie ma podstaw do ukarania sprawcy w przypadku nieterminowego wypełnienia obowiązku zgłoszenia zmiany danych objętych wpisem. Artykuł 601 § 2 przewiduje bowiem odpowiedzialność za niedopełnienie tego obowiązku, a nie za opóźnienie w jego wykonaniu (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 393).
4. W świetle art. 5 pkt 5 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej działalność regulowana to działalność gospodarczą, której wykonywanie wymaga spełnienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa.
5. Zgodnie z art. 46 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej uzyskania koncesji wymaga wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie: 1) poszukiwania lub rozpoznawania złóż kopalin, wydobywania kopalin ze złóż, bezzbiornikowego magazynowania substancji oraz składowania odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych; 2) wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią i amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym; 3) wytwarzania, przetwarzania, magazynowania, przesyłania, dystrybucji i obrotu paliwami i energią; 4) ochrony osób i mienia; 5) rozpowszechniania programów radiowych i telewizyjnych; 6) przewozów lotniczych. Szczegółowy zakres i warunki wykonywania działalności gospodarczej podlegającej koncesjonowaniu określają przepisy odrębnych ustaw. Wprowadzenie innych koncesji w dziedzinach działalności gospodarczej mających szczególne znaczenie ze względu na bezpieczeństwo państwa lub obywateli albo inny ważny interes publiczny jest dopuszczalne tylko w przypadku, gdy działalność ta nie może być wykonywana jako wolna lub po uzyskaniu wpisu do rejestru działalności regulowanej albo zezwolenia oraz wymaga zmiany ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Jeżeli przepisy odrębnych ustaw nie stanowią inaczej, udzielenie, odmowa udzielenia, zmiana i cofnięcie koncesji lub ograniczenie jej zakresu należy do ministra właściwego ze względu na przedmiot działalności gospodarczej wymagającej uzyskania koncesji. Udzielenie, odmowa udzielenia, zmiana i cofnięcie koncesji lub ograniczenie jej zakresu w stosunku do wniosku następuje w drodze decyzji. Koncesji udziela się na czas oznaczony, nie krótszy niż pięć lat i nie dłuższy niż 50 lat, chyba że przedsiębiorca wnioskuje o udzielenie koncesji na czas krótszy (art. 47). Z kolei jeżeli przepis odrębnej ustawy stanowi, że dany rodzaj działalności jest działalnością regulowaną w rozumieniu niniejszej ustawy, przedsiębiorca może wykonywać tę działalność, jeżeli spełnia szczególne warunki określone przepisami tej odrębnej ustawy i po uzyskaniu wpisu w rejestrze działalności regulowanej, z zastrzeżeniem art. 75 (art. 64 ustawy). Organ prowadzący, na podstawie przepisów regulujących daną działalność gospodarczą, rejestr działalności regulowanej dokonuje wpisu na wniosek przedsiębiorcy, po złożeniu przez przedsiębiorcę oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych do wykonywania tej działalności. Oświadczenie składa się na piśmie do organu prowadzącego rejestr działalności regulowanej. Przedsiębiorca podlegający wpisowi do ewidencji może złożyć wniosek wraz z oświadczeniem również we właściwym organie ewidencyjnym, wskazując organ prowadzący rejestr działalności regulowanej. Treść oświadczenia, sposób prowadzenia rejestru oraz dane podlegające wpisowi do rejestru określają przepisy ustaw regulujących daną działalność. Organ prowadzący rejestr działalności regulowanej wydaje z urzędu zaświadczenie o dokonaniu wpisu do rejestru (art. 65). Rejestr działalności regulowanej jest jawny. Każdy ma prawo dostępu do zawartych w nim danych za pośrednictwem organu, który prowadzi rejestr. Przedsiębiorca jest obowiązany zgłosić zmianę danych wpisanych do rejestru w terminie 14 dni od dnia zajścia zdarzenia, które spowodowało zmianę tych danych (art. 66 ust. 5). W świetle art. 67 ustawy organ prowadzący rejestr działalności regulowanej jest obowiązany dokonać wpisu przedsiębiorcy do tego rejestru w terminie siedmiu dni od dnia wpływu do tego organu wniosku o wpis wraz z oświadczeniem o spełnieniu warunków wymaganych do wykonywania działalności gospodarczej, dla której rejestr jest prowadzony. Jeżeli właściwy organ nie dokona wpisu w terminie, o którym mowa powyżej, a od dnia wpływu wniosku do tego organu upłynęło 14 dni, przedsiębiorca może rozpocząć działalność po uprzednim zawiadomieniu o tym na piśmie organu, który nie dokonał wpisu. Nie dotyczy to przypadku, gdy organ wezwał przedsiębiorcę do uzupełnienia wniosku o wpis nie później niż przed upływem siedmiu dni od dnia jego otrzymania. W takiej sytuacji termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym, biegnie odpowiednio od dnia wpływu uzupełnienia wniosku o wpis. Tak więc brak dokonania przez organ prowadzący rejestr działalności regulowanej wpisu do tego rejestru w terminie określonym w art. 67 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej skutkuje uzyskaniem przez przedsiębiorcę możliwości legalnego podjęcia danej działalności regulowanej po samym tylko zawiadomieniu organu o rozpoczęciu tej działalności. W takim wypadku, mimo braku wpisu do rejestru, możliwe jest wykonywanie działalności gospodarczej bez narażenia się na odpowiedzialność z art. 601 k.w.
6. Na podjęcie pewnych rodzajów działalności wymagane jest z kolei uzyskanie zezwoleń. Zgodnie z art. 75 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej uzyskania zezwolenia wymaga wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie określonym w przepisach: 1) ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.); 2) ustawy z 29 lipca 1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 z późn. zm.); 3) ustawy z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 274 z późn. zm.); 4) ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008 z późn. zm.); 5) ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.); 6) ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.) - w zakresie produkcji tablic rejestracyjnych; 7) ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. Nr 183, poz. 1538 z późn. zm.); 8) ustawy z 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (Dz. U. Nr 184, poz. 1539 z późn. zm.); 9) ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 z późn. zm.); 10) ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.); 11) ustawy z 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.); 12) ustawy z 26 października 2000 r. o giełdach towarowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 121, poz. 1019 z późn. zm.); 13) ustawy z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.); 14) ustawy z 11 maja 2001 r. - Prawo o miarach (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441 z późn. zm.); 15) ustawy z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 z późn. zm.); 16) ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233 z późn. zm.) - w zakresie prowadzenia laboratorium referencyjnego; 17) ustawy z 6 września 2001 r. - Prawo farmaceutyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.); 18) ustawy z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 125, poz. 874 z późn. zm.); 19) ustawy z 19 lutego 2004 r. o rybołówstwie (Dz. U. Nr 62, poz. 574 z późn. zm.); 20) ustawy z 3 lipca 2002 r. - Prawo lotnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 z późn. zm.); 21) ustawy z 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385 z późn. zm.); 22) ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151 z późn. zm.); 23) ustawy z 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 z późn. zm.); 24) ustawy z 12 czerwca 2003 r. - Prawo pocztowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 z późn. zm.); 25) ustawy z 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. z 2009 r. Nr 3, poz. 11 z późn. zm.); 26) ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.); 27) ustawy z 21 stycznia 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach (Dz. U. Nr 33, poz. 289 z późn. zm.); 28) w art. 19a ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.). Uzyskania zezwolenia albo dokonania zgłoszenia wymaga wykonywanie działalności związanej z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego, określonej w ustawie z 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 z późn. zm.). Uzyskania zezwolenia wymaga także prowadzenie warsztatu w zakresie określonym w przepisach ustawy z 29 lipca 2005 r. o systemie tachografów cyfrowych (Dz. U. Nr 180, poz. 1494 z późn. zm.).
7. Kolejnym zabronionym zachowaniem na gruncie analizowanego przepisu jest wprowadzanie do obrotu towarów bez wymaganych oznaczeń. Zakaz ten koresponduje z treścią art. 20 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, zgodnie z którym przedsiębiorca wprowadzający towar do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązany do zamieszczenia na towarze, jego opakowaniu, etykiecie, instrukcji lub do dostarczenia w inny, zwyczajowo przyjęty sposób, pisemnych informacji w języku polskim: 1) określających firmę przedsiębiorcy i jego adres; 2) umożliwiających identyfikację towaru. Przepis ust. 1 pkt 2 art. 20 nie dotyczy towarów, w stosunku do których odrębne przepisy szczegółowo regulują obowiązki w zakresie oznakowania. Z kolei przepis ust. 1 art. 20 nie dotyczy środków spożywczych w rozumieniu rozporządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z 28 stycznia 2002 r. ustanawiającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującego Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającego procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. Urz. UE L 31 z 1 lutego 2002 r., s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdział 15, t. 6, s. 463 i n.). Wymagane oznaczanie towarów, o którym mowa w analizowanym przepisie, to także wszelkie inne obowiązkowe oznaczenia, wynikające z obowiązujących przepisów prawa (np. z ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach; Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 141).
8. Przez wprowadzanie do obrotu należy rozumieć wszelkie transakcje, których skutkiem będzie przekazanie czy też wydanie towaru innemu podmiotowi, na przykład w wyniku zawarcia umowy sprzedaży, darowizny, dzierżawy, leasingu, zamiany. Sporne może być natomiast, czy wprowadzenie do obrotu należy traktować jako czynność jednokrotną (rozpoczynającą obrót towarem), tzn. będzie nim tylko pierwszy obrót danym towarem, ale nie już kolejne transakcje tego towaru dotyczące, czy też może być rozumiany jako czynności wielokrotne, powtarzalne, obejmujące każde kolejne udostępnienie czy wyzbywanie się danego towaru na rzecz innych podmiotów. Pierwsze stanowisko zostało przyjęte przez Sąd Najwyższy na gruncie interpretacji tego znamienia w art. 305 ustawy z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej (por. uchwała SN z 30 czerwca 2008 r., I KZP 8/08, OSNKW 2008, nr 7, poz. 52; wyrok SN z 10 stycznia 2007 r., IV KK 426/06, LEX nr 249185; wyrok SN z 12 października 2006 r., III KK 167/06, LEX nr 202231).
9. Analizowany przepis w § 4 penalizuje wykonywanie bez wymaganych uprawnień zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Zgodnie z przepisami ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm.) przewodnikiem turystycznym jest osoba zawodowo oprowadzająca turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielająca o nich informacji (art. 3 pkt 7a); natomiast za pilota wycieczek uznaje się osobę towarzyszącą, w imieniu organizatora turystyki, uczestnikom imprezy turystycznej, sprawującą opiekę nad nimi i czuwającą nad sposobem wykonania na ich rzecz usług (art. 3 pkt 7b). Do zadań przewodnika turystycznego należy oprowadzanie wycieczek oraz fachowe udzielanie ich uczestnikom informacji o kraju, odwiedzanych miejscowościach, obszarach i obiektach (art. 20 ust. 2 ustawy). Natomiast do zadań pilota wycieczek należy sprawowanie, w imieniu organizatora turystyki, opieki nad uczestnikami imprezy turystycznej w niezbędnym zakresie, wynikającym z charakteru imprezy, czuwanie nad sposobem wykonywania usług świadczonych na rzecz uczestników podczas imprezy oraz przyjmowanie od nich reklamacji dotyczących świadczonych im usług, a także reprezentowanie organizatora turystyki wobec kontrahentów świadczących usługi w trakcie trwania imprezy (art. 20 ust. 3). Pilot wycieczek ma też obowiązek potwierdzenia klientowi przyjęcia reklamacji, a w wypadku jej niezałatwienia, przekazania jej niezwłocznie organizatorowi turystyki (art. 20 ust. 4). Przewodnikiem turystycznym lub pilotem wycieczek może być osoba, która posiada uprawnienia określone wyżej powołaną ustawą. Wykonywanie zadań przewodnika lub pilota bez posiadania tych uprawnień, jak również gdy zostały one zawieszone lub cofnięte, wypełnia znamiona art. 601 § 4 pkt 1 k.w. I tak, zgodnie z treścią art. 21 ustawy o usługach turystycznych, przewodnicy turystyczni otrzymują uprawnienia następujących rodzajów: 1) przewodników górskich dla określonych obszarów górskich; 2) przewodników miejskich dla poszczególnych miast; 3) przewodników terenowych dla poszczególnych województw, regionów oraz tras turystycznych. Uprawnienia przewodników górskich dzielą się dodatkowo na trzy klasy w zależności od stopnia trudności tras i wycieczek. Uprawnienia przewodnika terenowego obejmują również miasta położone w obrębie województwa lub regionu. W świetle art. 22 powołanej ustawy uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek otrzymuje osoba, która: 1) ukończyła 18 lat; 2) ukończyła szkołę średnią; 3) posiada stan zdrowia umożliwiający wykonywanie zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek; 4) nie była karana za przestępstwa umyślne lub inne popełnione w związku z wykonywaniem zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek; 5) odbyła szkolenie teoretyczne i praktyczne oraz zdała egzamin na przewodnika turystycznego lub na pilota wycieczek (z zastrzeżeniem art. 22a ustawy). Osoba ubiegająca się o nadanie uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek podlega badaniom lekarskim wstępnym, a osoba posiadająca takie uprawnienia - badaniom okresowym, w trybie i zakresie określonych w przepisach o badaniach lekarskich pracowników. Przewodnik turystyczny lub pilot wycieczek, który nie przedstawi właściwemu marszałkowi województwa aktualnego zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, wydanego zgodnie z przepisami, o których mowa wyżej, nie może wykonywać zadań wymagających posiadania odpowiednio uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek (art. 23).
10. Uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek mogą być zawieszone za powtarzające się uchybienia w wykonywaniu zadań lub postępowaniu przewodnika turystycznego albo pilota wycieczek: 1) jeżeli uchybienie stwierdzą osoby uprawnione do kontroli; 2) w wypadku skarg potwierdzonych co do ich słuszności. Zawieszenie uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek może nastąpić na okres do 12 miesięcy. Przywrócenie zawieszonych uprawnień marszałek województwa może uzależnić od zdania egzaminu sprawdzającego, obejmującego część lub całość zakresu umiejętności wymaganych od przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek (art. 26). Z kolei uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek cofa się, jeżeli przewodnik turystyczny lub pilot wycieczek: 1) zostanie skazany prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 22 pkt 4 ustawy; 2) nie zda egzaminu sprawdzającego, o którym mowa w art. 26 ust. 2 ustawy; 3) wykonuje zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, nie przedstawiając uprzednio właściwemu marszałkowi województwa aktualnego orzeczenia o braku przeciwwskazań do wykonywania zadań odpowiednio przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, wydanego zgodnie z art. 23 ustawy (art. 27). W świetle art. 28 ustawy uprawnienia przewodnika turystycznego i pilota wycieczek osobom będącym obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej nadaje, odmawia nadania, zawiesza i przywraca oraz cofa marszałek województwa właściwy dla miejsca ich zamieszkania, a w wypadku nieposiadania miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - marszałek województwa wybrany przez te osoby ubiegające się o te uprawnienia, w formie decyzji administracyjnej. Uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek osobom niebędącym obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej, nieposiadającym miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, spełniającym warunki określone w art. 22, nadaje, odmawia ich nadania, zawiesza, przywraca oraz cofa marszałek województwa wybrany przez osobę ubiegającą się o te uprawnienia. Z kolei uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, nieposiadającym miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy nabyli kwalifikacje do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek w tych państwach, nadaje, zawiesza, przywraca oraz cofa marszałek województwa wybrany przez osobę ubiegającą się o te uprawnienia. Podstawę do nadania uprawnień stanowi decyzja ministra właściwego do spraw turystyki o uznaniu kwalifikacji do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wydana na podstawie odrębnych przepisów. Ewidencję nadanych uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek prowadzą marszałkowie województw, o których mowa powyżej. Nadanie uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek dokumentuje się poprzez wydanie odpowiedniej legitymacji i identyfikatora.
Zgodnie z art. 29 ustawy osoby wykonujące zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek podlegają kontroli. Kontrola ta obejmuje: 1) posiadanie uprawnień co do ich obszaru i ważności; 2) poprawność wykonywania zadań przewodnika turystycznego i pilota wycieczek.
11. Zauważyć należy, że w świetle reguły z art. 3 § 2 k.w. brak będzie odpowiedzialności za analizowane wykroczenie, gdy wykonywanie bez wymaganych uprawnień zadań pilota wycieczek będzie miało miejsce wyłącznie za granicą.
12. Zachowania zabronione na gruncie art. 601 § 4 pkt 2-4 k.w. wiążą się z naruszeniem innych przepisów ustawy o usługach turystycznych, a dotyczących świadczenia usług hotelarskich. I tak usługami hotelarskimi są krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych, a także miejsc na ustawienie namiotów lub przyczep samochodowych oraz świadczenie, w obrębie obiektu, usług z tym związanych (art. 3 pkt 8 ustawy). Przy świadczeniu usług hotelarskich zabronione jest: używanie nazw rodzajowych lub określenia kategorii obiektów hotelarskich bez decyzji lub niezgodnie z decyzją, używanie oznaczeń, które mogą wprowadzić klientów w błąd co do rodzaju lub kategorii obiektu hotelarskiego, świadczenie tych usług w obiekcie niezgłoszonym do ewidencji oraz wbrew decyzji nakazującej wstrzymanie ich świadczenia.
13. Usługi hotelarskie mogą być świadczone w obiektach hotelarskich, które spełniają: 1) wymagania co do wielkości obiektu, jego wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług, ustalone dla rodzaju i kategorii, do których obiekt został zaszeregowany; 2) wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne określone odrębnymi przepisami (art. 35 ust. 1). Usługi hotelarskie mogą być świadczone również w innych obiektach, jeżeli obiekty te spełniają minimalne wymagania co do wyposażenia, o których mowa w art. 45 pkt 4, oraz wymagania określone w ust. 1 pkt 2 ustawy (art. 35 ust. 2). Za inne obiekty, w których mogą być świadczone usługi hotelarskie, uważa się także wynajmowane przez rolników pokoje i miejsca na ustawianie namiotów w prowadzonych przez nich gospodarstwach rolnych, jeżeli obiekty te spełniają minimalne wymagania co do wyposażenia, o których mowa w art. 45 pkt 4, oraz wymagania określone w ust. 1 pkt 2 ustawy (art. 35 ust. 3). Zgodnie z art. 36 ustala się następujące rodzaje obiektów hotelarskich: 1) hotele - obiekty posiadające co najmniej 10 pokoi, w tym większość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych, świadczące szeroki zakres usług związanych z pobytem klientów; 2) motele - hotele położone przy drogach, zapewniające możliwość korzystania z usług motoryzacyjnych i dysponujące parkingiem; 3) pensjonaty - obiekty posiadające co najmniej siedem pokoi, świadczące dla swoich klientów całodzienne wyżywienie; 4) kempingi (campingi) - obiekty strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach, samochodach mieszkalnych (campobusach) i przyczepach samochodowych, przyrządzanie posiłków, parkowanie samochodów, a także świadczące usługi związane z pobytem klientów; obiekty te mogą dodatkowo umożliwiać nocleg w domkach turystycznych lub innych obiektach stałych; 5) domy wycieczkowe - obiekty posiadające co najmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów; 6) schroniska młodzieżowe - obiekty przeznaczone do indywidualnej i grupowej turystyki młodzieżowej, dostosowane do samoobsługi klientów; 7) schroniska - obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów; 8) pola biwakowe - obiekty niestrzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach. Dla wyżej wymienionych obiektów hotelarskich obowiązują z kolei następujące kategorie: 1) dla hoteli, moteli i pensjonatów - pięć kategorii oznaczonych gwiazdkami; 2) dla kempingów (campingów) - cztery kategorie oznaczone gwiazdkami; 3) dla domów wycieczkowych i schronisk młodzieżowych - trzy kategorie oznaczone cyframi rzymskimi (art. 37). Zgodnie z art. 38 ustawy o usługach turystycznych zaszeregowania obiektów hotelarskich do poszczególnych rodzajów dokonuje, kategorię nadaje oraz prowadzi ich ewidencję marszałek województwa właściwy ze względu na miejsce położenia obiektu hotelarskiego, z zastrzeżeniem zaszeregowania pól biwakowych, której dokonuje i prowadzi ich ewidencję wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce ich położenia. Z kolei ewidencję obiektów, o których mowa w art. 35 ust. 2 i 3 (tj. innych niż hotelarskie), prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce ich położenia. Por. także przepisy rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 22, poz. 169), które szczegółowo określa między innymi wymagania dla poszczególnych rodzajów i kategorii obiektów hotelarskich co do wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług, w tym usług gastronomicznych, oraz minimalne wymagania co do wyposażenia innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, tryb sprawowania kontroli nad przestrzeganiem tych wymagań oraz sposób prowadzenia ewidencji obiektów hotelarskich, a także innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie.
14. Zgodnie z art. 39 ust. 1 cytowanej ustawy przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich w obiekcie hotelarskim przedsiębiorca jest obowiązany uzyskać zaszeregowanie tego obiektu do odpowiedniego rodzaju i kategorii. W razie rozpoczęcia świadczenia usług w obiekcie hotelarskim, który posiada zaszeregowanie, przedsiębiorca jest obowiązany wystąpić do właściwego marszałka województwa o potwierdzenie lub zmianę dotychczasowego zaszeregowania. Przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich w innym obiekcie przedsiębiorca lub rolnik zamierzający świadczyć usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym jest obowiązany zgłosić ten obiekt do ewidencji wymienionej w art. 38 ust. 3 ustawy (tj. ewidencji innych obiektów niż hotelarskie). Przedsiębiorcy świadczący usługi hotelarskie mają obowiązek informowania właściwego organu o okolicznościach powodujących zmianę rodzaju lub kategorii obiektu hotelarskiego oraz o zakończeniu świadczenia usług hotelarskich. Rolnicy świadczący usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym mają obowiązek informowania właściwego organu o zakończeniu świadczenia usług hotelarskich.
15. Organy wymienione w art. 38 (tj. odpowiednio: marszałek województwa, wójt (burmistrz, prezydent miasta)) mają prawo kontrolować, w zakresie swojej właściwości miejscowej, przestrzeganie wymagań, określonych w art. 35 ustawy, w stosunku do wszystkich obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Jeżeli obiekt, pozostający poza ewidencją organu dokonującego kontroli, nie spełnia wymagań przewidzianych dla rodzaju i kategorii, do których został zaszeregowany, lub minimalnych wymagań dla innych obiektów świadczących usługi hotelarskie, organ kontrolujący zawiadamia organ prowadzący ewidencję obiektu. Organy kontrolne mogą wykonywać następujące czynności: 1) dokonywać kontroli wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w skład kontrolowanych obiektów; 2) żądać od kierownika obiektu oraz od wszystkich osób, które są w tym obiekcie zatrudnione, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą; 3) żądać okazania dokumentów potwierdzających spełnienie przez obiekt wymagań, o których mowa w art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy. Ponadto, minister właściwy do spraw turystyki może dokonywać kontroli w zakresie spełniania przez obiekt hotelarski wymagań przewidzianych dla rodzaju i kategorii, do których został zaszeregowany. W razie stwierdzenia, że obiekt hotelarski nie spełnia wymagań przewidzianych dla rodzaju i kategorii, do których został zaszeregowany, minister właściwy do spraw turystyki występuje do właściwego organu o dokonanie zmiany rodzaju lub kategorii obiektu. W świetle art. 41, jeżeli obiekt hotelarski przestał spełniać wymagania określone dla rodzaju i kategorii, o których mowa w art. 35 ust. 1 pkt 1, właściwy organ dokonuje z urzędu zmiany rodzaju lub kategorii obiektu bądź uchyla decyzję o zaszeregowaniu obiektu do określonego rodzaju. Jeżeli obiekt, w którym są świadczone usługi hotelarskie, nie spełnia wymagań określonych w art. 35 ust. 1 pkt 2 lub w art. 35 ust. 2, organ prowadzący ewidencję obiektu może nakazać wstrzymanie świadczenia usług hotelarskich do czasu usunięcia stwierdzonych uchybień. Zaszeregowanie, odmowa zaszeregowania, potwierdzenie zaszeregowania bądź zmiana zaszeregowania obiektu hotelarskiego do określonego rodzaju, nadanie, odmowa nadania lub zmiana kategorii, odmowa wpisu do ewidencji obiektów hotelarskich i wykreślenie z ewidencji obiektów hotelarskich, a także nakazanie wstrzymania świadczenia usług hotelarskich następuje w formie decyzji administracyjnej. Podstawą odmowy wpisu do ewidencji obiektów hotelarskich jest decyzja o odmowie zaszeregowania lub o odmowie potwierdzenia zaszeregowania obiektu hotelarskiego do określonego rodzaju i kategorii (art. 42). Zgodnie z art. 43 ust. 1 cytowanej ustawy nazwy rodzajów i oznaczenia kategorii obiektów hotelarskich, o których mowa w art. 36 i art. 37, podlegają ochronie prawnej i mogą być stosowane wyłącznie w odniesieniu do obiektów hotelarskich w rozumieniu niniejszej ustawy. Przepis ten nie dotyczy jednak nazw rodzajów używanych w kontekście, z którego jednoznacznie wynika, że obiekty te nie są obiektami hotelarskimi w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych. Przedsiębiorcy świadczący usługi hotelarskie mogą do oznaczenia obiektów hotelarskich, obok nazw rodzajów określonych w ustawie, stosować inne nazwy. Artykuł 44 ust. 1 ustawy wymaga, aby w obiektach hotelarskich umieścić na widocznym miejscu: 1) nazwę oraz siedzibę lub imię i nazwisko, a także adres przedsiębiorcy świadczącego usługi hotelarskie w tym obiekcie; 2) tablicę określającą rodzaj i kategorię obiektu; 3) informację o zakresie świadczonych usług wraz z podstawowymi cenami; 4) informację o przystosowaniu obiektu do obsługi osób niepełnosprawnych. Informacje, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 4, należy umieścić również na zewnątrz obiektu hotelarskiego.
16. Stwierdzić należy, że znamiona wykroczenia z art. 601 § 4 pkt 2 zostaną wypełnione w przypadku zarówno używania nazwy rodzajowej lub kategorii obiektu zawyżonej, jak i zaniżonej w stosunku do wynikających z jego zaszeregowania. Używanie z kolei oznaczeń w taki sposób, który co prawda nie jest oszukańczy, ale ze względu na nieprecyzyjność lub niejednoznaczność może prowadzić do niezgodnego z rzeczywistością zinterpretowania rodzaju czy kategorii obiektu, stanowić będzie realizację znamion z art. 601 § 4 pkt 2a analizowanego przepisu (por. Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 145).
17. Kolejne zabronione na gruncie art. 601 k.w. zachowania wiążą się z naruszeniem przepisów ustawy z 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmianie ustaw - Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 74, poz. 855 z późn. zm.). Powołana ustawa określa zasady ochrony nabywcy, który na podstawie umowy, zawartej na co najmniej trzy lata, uzyskuje od przedsiębiorcy prawo korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz zobowiązuje się do zapłaty przedsiębiorcy ryczałtowego wynagrodzenia. Przez nabywcę rozumie się osobę fizyczną, zawierającą umowę poza zakresem prowadzonej działalności gospodarczej (art. 1 ust. 2). Prawo nabywcy może mieć postać prawa osobistego, w tym wierzytelności albo prawa rzeczowego, w szczególności użytkowania. Zgodnie z treścią art. 601 § 5 pkt 1 zabronione jest zawieranie z nabywcą, będącym osobą fizyczną, umowy, na podstawie której uzyskuje on prawo korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku bez zachowania właściwych wymogów, dotyczących jej treści lub formy. Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 1 powołanej ustawy przedsiębiorca jest po pierwsze obowiązany doręczyć osobie zainteresowanej zawarciem umowy pisemny prospekt. Prospekt powinien być sporządzony zgodnie z wolą osoby zainteresowanej w języku urzędowym państwa, w którym osoba ta ma miejsce zamieszkania lub którego jest obywatelem. Jeżeli w państwie tym obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy, prospekt powinien być sporządzony w jednym z tych języków, wybranym przez osobę zainteresowaną. Jeżeli jednak nabywca ma miejsce zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej, prospekt powinien być sporządzony co najmniej w języku polskim. Zgodnie z art. 3 prospekt powinien zawierać przynajmniej: 1) imię, nazwisko oraz adres przedsiębiorcy, a gdy przedsiębiorca jest osobą prawną, także jego nazwę (firmę), siedzibę i adres, oznaczenie formy prawnej prowadzonej działalności oraz nazwiska osób uprawnionych do jej reprezentowania; jeżeli przedsiębiorca jest wpisany we właściwym rejestrze, obowiązany jest podać także numer, pod którym został wpisany; 2) jeżeli przedsiębiorca nie jest właścicielem budynku lub pomieszczenia mieszkalnego - imię, nazwisko i adres właściciela, a gdy właściciel jest osobą prawną, jego nazwę (firmę), siedzibę i adres oraz podstawę prawną dysponowania przez przedsiębiorcę tym budynkiem lub pomieszczeniem mieszkalnym; 3) określenie treści prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, wraz ze wskazaniem, czy nabywca może je zamienić lub przenieść uprawnienie do jego wykonywania, oraz zasady zbywania tego prawa i związane z tym koszty; 4) określenie przesłanek wykonywania prawa, o którym mowa w pkt 3, wymagane przepisami państwa, w którym położony jest budynek lub pomieszczenie mieszkalne, z zaznaczeniem, czy zostały one spełnione oraz które z nich należy jeszcze spełnić; 5) określenie budynku lub pomieszczenia mieszkalnego albo wskazanie sposobu ich oznaczenia spośród nieruchomości, będących w dyspozycji przedsiębiorcy; jeżeli prospekt lub umowa określa budynek lub pomieszczenie mieszkalne - dokładny ich opis i położenie, a w razie określenia sposobu ich oznaczenia - listę budynków lub pomieszczeń mieszkalnych, którymi przedsiębiorca dysponuje; 6) jeżeli prawo nabywcy odnosi się do budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, które są projektowane lub w budowie - dane dotyczące: a) stanu zaawansowania robót budowlanych oraz stanu infrastruktury, b) terminu zakończenia budowy, c) pozwolenia na budowę (numer pozwolenia na budowę oraz oznaczenie organu, który je wydał, wraz z adresem), d) urządzeń pozwalających na właściwe korzystanie z nieruchomości, e) prawnego zabezpieczenia zakończenia prac budowlanych oraz zwrotu należności nabywcy, gdy prace budowlane nie zostaną zakończone, ze wskazaniem warunków dotyczących wykonania zabezpieczenia; 7) dane dotyczące usług związanych z korzystaniem z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, w szczególności jego utrzymanie, wywóz śmieci, dostarczanie wody, elektryczności i gazu, oraz warunków korzystania z tych usług; 8) dane dotyczące urządzeń przeznaczonych do wspólnego używania, w szczególności basenu, sauny, oraz warunków korzystania z tych urządzeń; 9) dane dotyczące zasad zarządzania budynkiem lub pomieszczeniem mieszkalnym oraz ponoszenia kosztów jego utrzymania, napraw i remontów; 10) dane dotyczące wysokości ryczałtowego wynagrodzenia za nabycie prawa oraz podstawy obliczania innych należności, w tym obciążeń związanych z korzystaniem z nieruchomości, w szczególności kosztów zarządu, podatków i opłat lokalnych, kosztów napraw i remontów; 11) informację o prawie nabywcy do odstąpienia od umowy, z pouczeniem o wymaganej pisemnej formie oświadczenia woli o odstąpieniu, wskazaniem adresata oświadczenia woli o odstąpieniu, terminu, w którym z prawa tego można skorzystać, wraz z powiadomieniem, że termin do odstąpienia od umowy, o którym mowa w art. 6 ust. 1-3, jest zachowany, jeżeli nabywca przed jego upływem wyśle na wskazany adres oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy; 12) informację o kosztach, które, w przypadku ich poniesienia przez przedsiębiorcę w związku z zawarciem i odstąpieniem od umowy, będą podlegać zwrotowi przez nabywcę, w razie skorzystania przez niego z prawa odstąpienia od umowy; 13) informację o sposobie uzyskiwania dodatkowych danych, dotyczących proponowanej umowy. Przed zawarciem umowy, przedsiębiorca może zmienić zawarte w prospekcie informacje i dane, jeżeli zmiany są następstwem okoliczności, na które nie miał wpływu. O zmianach tych przedsiębiorca powinien poinformować drugą stronę na piśmie, przed zawarciem umowy. Sama umowa z kolei zawierać musi dane i informacje, przewidziane dla prospektu w art. 3 ust. 1 pkt 1-12 ustawy, z zaznaczeniem, jakie z nich zostały zmienione w zakresie przewidzianym w art. 3 ust. 2 ustawy, a także zawierać: 1) imię, nazwisko i miejsce zamieszkania nabywcy; 2) oznaczenie czasu w każdym roku, w którym nabywca może korzystać z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, albo określenie sposobu jego oznaczania; 3) oznaczenie budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, z którego nabywca może korzystać, albo określenie sposobu jego oznaczania; 4) określenie czasu, na jaki umowa została zawarta; 5) stwierdzenie, że wykonywanie nabytego prawa nie jest związane z kosztami, ciężarami ani zobowiązaniami innymi niż określone w umowie; 6) określenie miejsca i daty podpisania umowy przez każdą ze stron. Prospekt stanowi część umowy. W razie sprzeczności treści umowy z prospektem strony są związane prospektem, chyba że w umowie zostały dokonane zmiany w zakresie, o którym mowa w art. 3 ust. 2 ustawy, lub zostały uzgodnione indywidualnie. Jeżeli jednak prospekt nie został doręczony nabywcy przed zawarciem umowy albo nie został sporządzony w języku właściwym zgodnie z art. 2 ust. 2, strony są związane wyłącznie umową. W świetle art. 5 ustawy umowa powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności, chyba że dla ustanowienia lub przeniesienia prawa, z którego wynika uprawnienie do korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego, zastrzeżona jest inna forma szczególna. Umowa powinna być sporządzona, zgodnie z wolą nabywcy, w języku urzędowym państwa, w którym osoba ta ma miejsce zamieszkania lub którego jest obywatelem. Jeżeli w państwie tym obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy, umowa powinna być sporządzona w jednym z tych języków, wybranym przez nabywcę. Jeżeli jednak nabywca ma miejsce zamieszkania w Rzeczypospolitej Polskiej, umowa powinna być sporządzona co najmniej w języku polskim. Przedsiębiorca obowiązany jest doręczyć nabywcy dokument umowy bezpośrednio po jej zawarciu. Jeżeli język, w którym sporządzono umowę, nie jest językiem urzędowym państwa, w którym położony jest budynek lub pomieszczenie mieszkalne, przedsiębiorca powinien ponadto doręczyć nabywcy, sporządzone lub potwierdzone przez tłumacza przysięgłego, tłumaczenie umowy na język urzędowy tego państwa.
18. W świetle art. 601 § 5 pkt 2 zakazane jest żądanie od nabywcy prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, świadczenia przed upływem określonego w ustawie terminu do odstąpienia. Zakaz ten wiąże się ściśle z art. 8 ustawy o ochronie nabywców..., zgodnie z którym przed upływem terminu do odstąpienia od umowy przedsiębiorca nie może przyjmować od nabywcy żadnych świadczeń określonych w umowie.
19. Ustawa o ochronie nabywców... w art. 6 ust. 1 stanowi, że nabywca może odstąpić od umowy bez podania przyczyny w terminie 10 dni od doręczenia mu dokumentu umowy, przez złożenie przedsiębiorcy pisemnego oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy. Jeżeli jednak umowa nie zawiera którejkolwiek z danych i informacji, o których mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1-5, pkt 6 lit. a i b, pkt 10-12 oraz w art. 4 ust. 2, ten dziesięciodniowy termin ulega przedłużeniu o okres od doręczenia nabywcy dokumentu umowy do doręczenia nabywcy na piśmie uzupełnienia, zawierającego brakujące dane i informacje. W razie niedoręczenia takiego uzupełnienia termin do zrealizowania prawa odstąpienia ulega przedłużeniu o trzy miesiące. Z kolei jeżeli prospekt nie został nabywcy doręczony przed doręczeniem mu dokumentu umowy lub prospekt albo umowa nie zostały sporządzone w języku właściwym zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy, nabywca ma prawo odstąpienia od umowy, w terminie trzech miesięcy od doręczenia dokumentu umowy. Termin do odstąpienia od umowy jest zachowany, jeżeli nabywca przed jego upływem wyśle na wskazany adres oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy. W razie skorzystania z prawa odstąpienia od umowy umowa uważana jest za niezawartą, a nabywca nie ponosi odpowiedzialności wobec przedsiębiorcy (art. 7 ust. 1). Umowa może jednak zobowiązywać nabywcę do zwrotu przedsiębiorcy kosztów niezbędnych do zawarcia umowy, w razie skorzystania z prawa odstąpienia w terminie, o którym mowa w art. 6 ust. 1 (art. 7 ust. 2). W świetle art. 8 ust. 2, jeżeli ryczałtowe wynagrodzenie ma być w całości albo w części spełnione z wykorzystaniem kredytu lub pożyczki udzielonych przez przedsiębiorcę albo gdy umowa przewidywała wykorzystanie kredytu udzielonego na podstawie porozumienia kredytodawcy z przedsiębiorcą, odstąpienie od umowy jest skuteczne także wobec umowy kredytu lub pożyczki zawartej przez nabywcę.
20. Artykuł 601 w § 6 zabrania przy zawieraniu umowy, na podstawie której nabywca uzyskuje prawo korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, w nieuczciwy sposób i sprzecznie z treścią nabywanego prawa oświadczania, że przedmiotem umowy jest własność. Zakaz ten koresponduje z przytoczonymi wyżej przepisami ustawy o ochronie nabywców..., z których jednoznacznie wynika, że prawo nabywcy do korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego może mieć postać prawa osobistego, w tym wierzytelności albo prawa rzeczowego, w szczególności użytkowania, ale nie jest równoznaczne z nabyciem prawa własności do przedmiotowego budynku lub pomieszczenia.
21. Ostatnim zachowaniem zabronionym w art. 601 jest niewykonanie obowiązku pisemnego wskazania osoby upoważnionej do reprezentowania w trakcie kontroli (§ 7). Zakaz ten wiąże się z przepisami ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, przewidującymi kontrolę przedsiębiorców przez organy administracji publicznej (art. 77). Zakres przedmiotowy kontroli działalności przedsiębiorcy oraz organy upoważnione do jej przeprowadzenia określają odrębne ustawy (art. 77 ust. 3). W świetle art. 80 czynności kontrolnych dokonuje się w obecności kontrolowanego lub osoby przez niego upoważnionej. Kontrolowany jest obowiązany do pisemnego wskazania osoby upoważnionej do reprezentowania go w trakcie kontroli, w szczególności w czasie jego nieobecności.
22. Wykroczenia z art. 601 mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
23. "1. Wykonywanie międzynarodowego transportu drogowego bez wymaganej licencji stanowi, po wejściu w życie ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178 z późn. zm.), wykroczenie określone w art. 601 § 1 k.w. 2. Artykuł 3 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o ułatwieniach w odprawie granicznej, sporządzonej dnia 29 lipca 1992 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 107, poz. 514), nie rozszerza odpowiedzialności za wykroczenie przewidziane w art. 103a k.w. lub w art. 601 § 1 k.w. na czyny popełnione za granicą, gdyż dla odpowiedzialności za te wykroczenia ma znaczenie nie miejsce ich ujawnienia, lecz miejsce popełnienia, czyli prowadzenia działalności gospodarczej" (uchwała SN z 24 lipca 2001 r., I KZP 13/01, OSNKW 2001, nr 9-10, poz. 75; przegląd orzecznictwa: R.A. Stefański, WPP 2002, nr 1, poz. 101).
24. "W świetle ustawowej definicji pojęcia "materiałów wybuchowych", jaką zawarto w art. 3 ustawy z dnia 31 stycznia 1961 r. o broni, amunicji i materiałach wybuchowych (Dz. U. Nr 6, poz. 43), materiały pirotechniczne nie mogą być uznane za rodzaj materiału wybuchowego. W art. 3 powołanej ustawy za materiały wybuchowe uznano bowiem tylko te ciała (stałe, ciekłe lub gazowe), "które pod wpływem bodźców fizycznych lub chemicznych zdolne są do przemiany wybuchowej, a w wyniku jej do niszczycielskiego oddziaływania na otoczenie". Materiały pirotechniczne tych właściwości nie posiadają i z tego względu nie mieszczą się w ustawowej definicji pojęcia "materiałów wybuchowych". Wykładnia systemowa, oparta na powołanych przepisach, prowadzi przeto do konkluzji, iż de lege lata niezależnie od poglądu co do trafności takiej regulacji - obrót materiałami pirotechnicznymi nie wymaga uzyskania koncesji określonej w art. 11 ust. 1 pkt 3 ustawy o działalności gospodarczej, a tym samym obrót tymi materiałami nie wypełnia znamion wykroczenia określonego w art. 601 § 1 k.w." (wyrok SN z 3 sierpnia 1994 r., III KRN 99/94, Prok. i Pr. 1995, nr 1, s. 20).
Art. 61.
1. Przedmiotem ochrony jest zaufanie społeczne, jakie wiąże się z posiadaniem określonych stanowisk, tytułów, stopni lub też z używaniem albo noszeniem godła, chorągwi, odznak lub mundurów. Zachowanie sprawcy sprowadza się bowiem do wywołania u otoczenia błędnego wyobrażenia o posiadanych uprawnieniach, co może rodzić niebezpieczeństwo bezprawnego wykorzystania nieprzysługujących faktycznie uprawnień. Przepis chroni także interesy osób, którym takie stanowiska, tytuły, stopnie lub odznaczenia przysługują (Bojarski, s. 166).
2. Przywłaszczenie stanowiska, tytułu lub stopnia polega na tym, że sprawca, choć ich nie posiada - posługuje się nimi, używa ich w obrocie tak, jakby je posiadał (np. używając określonego tytułu przy podpisie, na wizytówkach, w ogłoszeniach, przy przedstawianiu się). Istotą przywłaszczenia jest więc to, że sprawca nie ma określonego prawa, ale jednocześnie ma wolę zachowywać się tak, jakby mu to prawo przysługiwało (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 159). Przywłaszczenie zachodzić będzie zarówno wówczas, gdy określonego na przykład stanowiska sprawca nigdy nie posiadał, jak też wówczas, gdy je utracił (Kasicki, Wiśniewski, s. 214).
3. Nie będzie uznane za przywłaszczenie stanowiska, tytułu, stopnia posługiwanie się nimi, jeżeli wynika to z przyjętych norm zwyczajowych, obowiązujących w pewnych środowiskach (np. używanie określenia "profesor" do nauczyciela szkoły średniej, czy "prezes" do osoby, która już tej funkcji nie pełni); Kasicki, Wiśniewski, s. 214-215.
4. Stanowiskiem jest pozycja w hierarchii zawodowej lub służbowej (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 159). Stopień to szczebel w hierarchii uzyskiwany w związku z odbyciem określonego szkolenia, kursu lub za zasługi; tytuł może być naukowy albo związany z piastowaniem określonej funkcji, godności, urzędu, stanowiska (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 159). W świetle przepisów ustawy z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595 z późn. zm.) stopniami naukowymi są stopnie doktora i doktora habilitowanego określonej dziedziny nauki w zakresie danej dyscypliny naukowej, a stopniami w zakresie sztuki są stopnie doktora i doktora habilitowanego określonej dziedziny sztuki w zakresie danej dyscypliny artystycznej (art. 1). Z kolei tytułem naukowym jest tytuł profesora określonej dziedziny nauki, natomiast tytułem w zakresie sztuki jest tytuł profesora określonej dziedziny sztuki (art. 2).
5. Ordery i odznaczenia są najwyższym wyróżnieniem zasług cywilnych i wojskowych położonych w czasie pokoju lub wojny dla chwały i rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1 ust. 2 ustawy z 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach, Dz. U. Nr 90, poz. 450 z późn. zm.). Przepisy powołanej ustawy przewidują następujące ordery i odznaczenia: Order Orła Białego, Order Wojenny Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Order Krzyża Wojskowego, Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, Krzyż Walecznych, Krzyż Zasługi z Mieczami, Krzyż Zasługi, Krzyż Zasługi Za Dzielność, Medal Za Ofiarność i Odwagę oraz Medal Za Długoletnie Pożycie Małżeńskie. Inne odznaczenia, przyznawane na podstawie odrębnych przepisów, to na przykład medal Wojska Polskiego, medal "Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny", medal "Za zasługi dla obronności kraju".
6. Ustawa z 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach (Dz. U. Nr 31, poz. 130 z późn. zm.) stanowi w art. 2 ust. 1, że odznaki dzielą się na: 1) honorowe, stanowiące wyróżnienie za zasługi położone: a) w działalności państwowej lub społecznej stanowiącej istotny wkład w rozwój całego kraju, w rozwój określonej dziedziny gospodarki lub administracji państwowej, w rozwój określonego województwa albo w rozwój określonej organizacji gospodarczej, b) w działalności statutowej organizacji spółdzielczych lub organizacji społecznych; 2) organizacyjne, stanowiące oznaczenie organizacji społecznej lub spółdzielczej albo innej jednostki organizacyjnej bądź przynależności do takiej organizacji lub jednostki organizacyjnej; 3) okolicznościowe, upamiętniające rocznice, wystawy, zgromadzenia lub inne wydarzenia. Odznakami mogą być emblematy, godła, barwy, herby miast lub województw oraz inne przedmioty, chociażby powszechnie używane, jeżeli sposób ich sporządzenia i używania wskazuje na to, że mają służyć celom określonym w ust. 1. W świetle art. 6 cytowanej ustawy organy ustanawiające odznakę ustalają jej wzór oraz zasady i tryb jej nadawania i noszenia. Ustalenie wzoru odznaki honorowej oraz sposobu jej noszenia wymaga zgody Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
7. Z kolei zgodnie z art. 10 ustawy o odznakach i mundurach mundurem jest ubiór lub jego części służące oznaczeniu przynależności do określonej jednostki organizacyjnej lub wykonywania określonych funkcji albo służby. Używanie munduru zagranicznego wymaga zezwolenia terenowego organu administracji państwowej stopnia wojewódzkiego (art. 13 ustawy). Pod ochroną analizowanego art. 61 k.w. pozostaje także na przykład toga, jako strój urzędowy sędziów, adwokatów, prokuratorów, radców prawnych (Kasicki, Wiśniewski, s. 216).
8. Używanie przez sprawcę odznaczenia, odznaki, stroju lub munduru musi mieć charakter publiczny, tj. taki, żeby możliwe było ich dostrzeżenie przez z góry nieokreśloną liczbę osób. Zachowanie uznaje się za publiczne, jeśli ze względu na miejsce lub okoliczności może być ono dostrzegalne dla nieokreślonej indywidualnie grupy osób.
9. Paragraf 2 obejmuje zakaz ustanawiania, wytwarzania (tzn. wyrobu lub produkcji), publicznego rozpowszechniania (tzn. czynienia dostępnym bliżej nieokreślonemu, szerszemu kręgowi osób), używania, a także noszenia: odznaki (godła, chorągwi) lub munduru, które są albo zakazane, albo dotyczą organizacji nieistniejących, albo też na których noszenie lub ustanowienie nie uzyskano wymaganego zezwolenia.
10. Co prawda faktyczne wprowadzenie w błąd co do posiadanych uprawnień nie jest konstytutywne dla odpowiedzialności sprawcy, jednakże zachowanie określone w omawianym przepisie faktycznie z reguły taki skutek wywołuje. Wykroczenia z § 1 i 2 mają charakter formalny, bowiem wystąpienie skutku nie jest konieczne dla dokonania wykroczeń z art. 61 k.w.
11. Wykroczenie ma charakter powszechny, jeśli chodzi o podmiot; czyn z § 1 może być popełniony tylko umyślnie, natomiast z § 2 zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (tak: Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 403; odmiennie: Bojarski, który twierdzi, że w grę wchodzi tylko umyślność, Bojarski, s. 166).
Art. 63.
1. Przepis chroni spokój publiczny w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych, których szczegółowe zasady określone są przepisami ustawy z 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.). Ustawa ta reguluje między innymi zasady wykonywania i kontroli działalności telekomunikacyjnej, tj. działalności polegającej na świadczeniu usług telekomunikacyjnych, dostarczaniu sieci telekomunikacyjnych lub udogodnień towarzyszących. Paragraf 3 zapewnia ochronę odpowiedniej jakości urządzeń radiowych i telekomunikacyjnych urządzeń końcowych (por. Bojarski, s. 167).
2. Zgodnie z treścią art. 10 powołanej ustawy działalność telekomunikacyjna będąca działalnością gospodarczą jest działalnością regulowaną i podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Przedsiębiorcą telekomunikacyjnym jest przedsiębiorca lub inny podmiot uprawniony do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów, który wykonuje działalność gospodarczą polegającą na dostarczaniu sieci telekomunikacyjnych, udogodnień towarzyszących lub świadczeniu usług telekomunikacyjnych, przy czym przedsiębiorca telekomunikacyjny, uprawniony do: a) świadczenia usług telekomunikacyjnych - zwany jest "dostawcą usług"; b) dostarczania publicznych sieci telekomunikacyjnych lub udogodnień towarzyszących - zwany jest "operatorem". Organem prowadzącym rejestr przedsiębiorców telekomunikacyjnych jest Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej. Wpisu do rejestru dokonuje się na podstawie złożonego przez przedsiębiorcę lub inny podmiot uprawniony do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów pisemnego wniosku zawierającego następujące dane: 1) firmę przedsiębiorcy lub nazwę innego podmiotu uprawnionego do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów, jego siedzibę i adres; 2) oznaczenie formy prawnej przedsiębiorcy lub innego podmiotu uprawnionego do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów; 3) numer identyfikacji podatkowej; 4) numer w rejestrze przedsiębiorców albo ewidencji działalności gospodarczej lub innym właściwym rejestrze; 5) oznaczenie osoby, która jest upoważniona do kontaktowania się w imieniu przedsiębiorcy lub innego podmiotu uprawnionego do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów, z Prezesem UKE, jej siedzibę, adres lub numer telefonu; 6) imię, nazwisko, adres i numer telefonu osoby, która jest upoważniona do kontaktowania się w imieniu przedsiębiorcy lub innego podmiotu uprawnionego do wykonywania działalności gospodarczej na podstawie odrębnych przepisów w nagłym przypadku związanym z funkcjonowaniem sieci telekomunikacyjnej lub świadczeniem usługi telekomunikacyjnej, której dotyczy wniosek; 7) ogólny opis sieci telekomunikacyjnej, usługi telekomunikacyjnej lub udogodnień towarzyszących, których dotyczy wniosek; 8) obszar, na którym będzie wykonywana działalność telekomunikacyjna; przewidywaną datę rozpoczęcia działalności telekomunikacyjnej.
3. Zabronione zachowanie z art. 63 § 1 polega na wykonywaniu działalności telekomunikacyjnej bez złożenia pisemnego wniosku o dokonanie wpisu do rejestru przedsiębiorców telekomunikacyjnych. Z powyższego wynika więc, że dla legalności zachowania sprawcy nie jest konieczne dokonanie wpisu do rejestru przedsiębiorców telekomunikacyjnych, lecz samo złożenie wniosku o wpis do takiego rejestru.
4. Czynność sprawcza z § 2 art. 63 polega na wprowadzaniu do obrotu urządzeń radiowych i telekomunikacyjnych urządzeń końcowych podlegających obowiązkowej ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami, które nie posiadają wymaganego znaku zgodności. Przez wprowadzenie do obrotu rozumieć należy czynności prawne, o różnej podstawie prawnej, od umowy sprzedaży, dostawy, darowizny, zamiany poprzez umowę leasingu, a także umowę o dzieło (Bieniek, Komentarz, s. 502), które prowadzą do utraty kontroli nad określonym przedmiotem przez osobę uprawnioną (por. uchwała SN z 24 maja 2005 r., I KZP 13/05, OSNKW 2005, nr 6, poz. 50; por. też teza 8 do art. 601).
5. Zgodnie z art. 2 pkt 43 prawa telekomunikacyjnego telekomunikacyjnym urządzeniem końcowym jest urządzenie telekomunikacyjne przeznaczone do podłączenia bezpośrednio lub pośrednio do zakończeń sieci; natomiast w świetle art. 2 pkt 45urządzenie radiowe to urządzenie telekomunikacyjne umożliwiające komunikowanie się za pomocą emisji lub odbioru fal radiowych. Urządzeniem telekomunikacyjnym jest urządzenie elektryczne lub elektroniczne przeznaczone do zapewniania telekomunikacji (art. 2 pkt 46 ustawy).
6. Przepisy prawa telekomunikacyjnego zawierają wymagania dla aparatury oraz telekomunikacyjnych urządzeń końcowych i urządzeń radiowych. Zgodnie z jej art. 152 do wymagań dla aparatury, w tym telekomunikacyjnych urządzeń końcowych i urządzeń radiowych w zakresie nieuregulowanym w ustawie, stosuje się przepisy ustawy z 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087 z późn. zm.). Natomiast do wymagań dla aparatury, w tym telekomunikacyjnych urządzeń końcowych i urządzeń radiowych, przeznaczonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, stosuje się przepisy ustawy z 17 listopada 2006 r. o systemie oceny zgodności wyrobów przeznaczonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U. Nr 235, poz. 1700) - art. 152a. W świetle art. 153 prawa telekomunikacyjnego urządzenia radiowe i telekomunikacyjne urządzenia końcowe wprowadzane do obrotu lub oddawane do użytku powinny spełniać wymagania w zakresie: 1) ochrony zdrowia i bezpieczeństwa użytkownika; 2) efektywnego wykorzystania zasobów częstotliwości lub zasobów orbitalnych w przypadku urządzeń radiowych; 3) kompatybilności elektromagnetycznej w zakresie wynikającym z ich przeznaczenia, które nazywa się "zasadniczymi wymaganiami". Jednocześnie minister właściwy do spraw łączności może, zgodnie z decyzją Komisji Europejskiej, w drodze rozporządzeń, ustalić dodatkowe wymagania w zakresie: 1) zapewniania ochrony tajemnicy telekomunikacji; 2) zabezpieczenia przed nieuprawnionym używaniem urządzeń; 3) umożliwienia dostępu do urządzeń lub sieci służbom ustawowo powołanym do niesienia pomocy; 4) przystosowania do używania przez osoby niepełnosprawne; 5) zdolności do współpracy z innymi urządzeniami telekomunikacyjnymi używanymi w sieci telekomunikacyjnej lub do niej dołączonymi, w szczególności niepowodowania uszkodzeń sieci telekomunikacyjnej lub zakłócania jej funkcjonowania - które powinny być spełniane przez urządzenia niezależnie od zasadniczych wymagań, oraz określić termin, do którego mogą być używane urządzenia wprowadzone do obrotu lub oddane do użytku niespełniające wymagań ustalonych w rozporządzeniu, mając na uwadze prawidłowość funkcjonowania sieci telekomunikacyjnych i kierując się przepisami międzynarodowymi. Urządzenia radiowe i telekomunikacyjne urządzenia końcowe wprowadzane do obrotu i używania podlegają obowiązkowej ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami. Powyższe nie dotyczy: 1) urządzeń przeznaczonych do używania wyłącznie w służbie radiokomunikacyjnej amatorskiej, niebędących przedmiotem oferty handlowej, w tym także zestawów części do montażu urządzeń oraz urządzeń zmodyfikowanych przez radioamatorów dla własnych potrzeb w celu używania w służbie radiokomunikacyjnej amatorskiej; 2) urządzeń przystosowanych wyłącznie do odbioru sygnałów radiofonicznych i telewizyjnych; 3) przewodów i kabli przeznaczonych do instalacji elektrycznych i telekomunikacyjnych; 4) urządzeń wyposażenia radiokomunikacyjnego objętych przepisami o wyposażeniu morskim; 5) urządzeń przeznaczonych do zastosowania w dziedzinie lotnictwa cywilnego; 6) urządzeń przeznaczonych do użytku w dziedzinie kontroli lotów i zarządzania ruchem lotniczym; 7) urządzeń przeznaczonych do użytku wyłącznie przez podmioty, o których mowa w art. 4 ustawy. W myśl art. 156 dopuszcza się eksponowanie na targach, wystawach i pokazach urządzeń telekomunikacyjnych podlegających obowiązkowej ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami bez deklaracji zgodności i oznakowania znakiem zgodności w celu ich prezentacji, pod warunkiem uwidocznienia informacji, że wystawione urządzenie nie może być wprowadzone do obrotu lub oddane do użytku do czasu przeprowadzenia oceny zgodności urządzenia z zasadniczymi wymaganiami.
7. Z kolei zgodnie z art. 158 producent lub jego upoważniony przedstawiciel wprowadzający do obrotu lub oddający do użytku wyroby, o których mowa w art. 152, jest obowiązany udostępniać, do celów kontrolnych, dokumentację związaną z oceną zgodności aparatury, w tym telekomunikacyjnych urządzeń końcowych i urządzeń radiowych, przez okres co najmniej 10 lat od daty wyprodukowania ostatniego egzemplarza aparatury. Producent lub jego upoważniony przedstawiciel załącza do telekomunikacyjnego urządzenia końcowego lub urządzenia radiowego, podlegającego obowiązkowej ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami, deklarację zgodności oraz informacje o przeznaczeniu danego urządzenia telekomunikacyjnego. W odniesieniu do urządzeń radiowych wyżej wymienione informacje powinny umożliwiać identyfikację kraju lub obszaru geograficznego, na którym dane urządzenie może być wykorzystywane. W odniesieniu do telekomunikacyjnych urządzeń końcowych przeznaczonych do dołączania do zakończeń sieci publicznej, informacje te powinny umożliwiać ustalenie zakończeń sieci publicznej, do których dane urządzenie może być dołączane.
8. W świetle natomiast art. 8 ustawy o systemie oceny zgodności, producent lub jego upoważniony przedstawiciel, który poddał wyrób lub proces jego wytwarzania ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami i potwierdził ich zgodność, wystawia deklarację zgodności, jeżeli zastosowana procedura oceny zgodności to przewiduje, i umieszcza oznakowanie zgodności zgodnie z wymaganiami określonymi w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy lub w odrębnych ustawach. W świetle ust. 4 i 5 art. 8 zabrania się umieszczania na wyrobie, który nie spełnia zasadniczych wymagań lub do którego nie zastosowano właściwej procedury oceny zgodności określonej w przepisach wydanych na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy o systemie oceny zgodności lub w odrębnych ustawach, oznakowania zgodności lub znaków podobnych mogących wprowadzać w błąd użytkownika, konsumenta lub dystrybutora tego wyrobu. Zabrania się także wprowadzania do obrotu lub oddawania do użytku wyrobu nieposiadającego oznakowania zgodności, jeżeli wyrób ten podlega takiemu oznakowaniu. Por. też przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 15 kwietnia 2004 r. w sprawie dokonywania oceny zgodności telekomunikacyjnych urządzeń końcowych przeznaczonych do dołączania do zakończeń sieci publicznej i urządzeń radiowych z zasadniczymi wymaganiami oraz ich oznakowania (Dz. U. Nr 73, poz. 659 z późn. zm.). Określa ono szczegółowo: 1) procedury oceny zgodności telekomunikacyjnych urządzeń końcowych przeznaczonych do dołączania do zakończeń sieci publicznej oraz urządzeń radiowych nadawczych lub nadawczo-odbiorczych z zasadniczymi wymaganiami, o których mowa w art. 153 ust. 1 ustawy z 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.); 2) treść deklaracji zgodności; 3) sposób oznakowania urządzeń oraz wzór znaku zgodności. W świetle § 20 powołanego rozporządzenia przed wprowadzeniem urządzenia do obrotu producent lub jego upoważniony przedstawiciel, po wystawieniu deklaracji zgodności, znakuje urządzenie znakiem zgodności CE. Oznakowanie CE umieszcza się w sposób czytelny i trwały: 1) na urządzeniu lub jego tablicy znamionowej; 2) na opakowaniu urządzenia; 3) w instrukcji obsługi; 4) w dokumencie gwarancyjnym, jeżeli został dołączony do urządzenia. Wzór oznakowania CE określa załącznik do rozporządzenia. Producent lub jego upoważniony przedstawiciel obok oznakowania CE umieszcza numer identyfikacyjny jednostki notyfikowanej, jeżeli taka jednostka brała udział w ocenie zgodności urządzenia z zasadniczymi wymaganiami. Obok oznakowania CE mogą być umieszczone inne znaki, pod warunkiem że nie zmniejszą widoczności i czytelności oznakowania CE.
9. Wykroczenia z art. 63 mają charakter formalny, powszechny, mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
Art. 63(a).
1. Przedmiotem ochrony jest prawo do dysponowania miejscem publicznym, przysługujące podmiotowi zarządzającemu tym miejscem, w zakresie decydowania o umieszczaniu w nim ogłoszeń, plakatów, afiszów, ulotek, napisów lub rysunków (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 221). Przepis chroni także miejsca publiczne przed oszpecaniem ich plakatami, afiszami, ogłoszeniami (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 405).
2. Ogłoszeniem jest zawiadomienie o czymś, anons, reklama czegoś, umieszczone w miejscu publicznym; plakatem jest ogłoszenie, informacja czy też reklama, które posiadają artystyczną szatę drukarską, malarską czy graficzną; afiszem jest zazwyczaj drukowane ogłoszenie umieszczone w miejscu publicznym, zawierające najczęściej informację o jakimś wydarzeniu artystycznym, imprezie, przedstawieniu teatralnym itp.; apel oznacza wezwanie, odezwę; ulotka to druk z krótkim tekstem, najczęściej o charakterze propagandowym, reklamowym lub politycznym (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 221, 229).
3. Czynność sprawcza polega na umieszczeniu ogłoszenia, plakatu, afiszu, apelu, ulotki, napisu lub rysunku w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym, albo też na wystawieniu ich na widok publiczny w innym miejscu - bez zgody zarządzającego tym miejscem.
4. Miejscem publicznym jest miejsce, do którego dostęp może mieć z góry nieoznaczony krąg bliżej nieokreślonych osób (por. teza 4 do art. 49 k.w.).
5. Ogłoszenia, afisze, plakaty itp. mogą być umieszczane w miejscach publicznych tylko w miejscach specjalnie do tego wyznaczonych, takich jak: słupy ogłoszeniowe, specjalne tablice ogłoszeń, gabloty itp.
6. Podmiotem zarządzającym miejscem jest ten, komu przysługuje tytuł prawny, z którego wynika prawo dysponowania tym miejscem w zakresie wyrażania zgody na umieszczanie w nim ogłoszeń, plakatów itp.
7. Analizowane wykroczenie ma charakter powszechny, jeśli chodzi o podmiot.
8. Wykroczenie z art. 63a można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
9. Jeśli treść ulotki, ogłoszenia, plakatu itd. ma charakter nieprzyzwoity, w grę może wejść zbieg z przepisem art. 141 k.w. Wydaje się jednak, że w tym wypadku zbieg będzie miał charakter pozornego i zastosowanie znajdzie reguła lex specialis derogat legi generali - przepis art. 141 k.w. wyłączy zastosowanie art. 63a (tak też Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 406). Możliwy jest natomiast rzeczywisty (właściwy) zbieg pomiędzy art. 63a i art. 124 k.w. (tak Kulik, Z prawnokarnej, s. 83, 96; tenże, Przestępstwo, s. 262). W świetle uchwały Sądu Najwyższego z 13 marca 1984 r. (VI KZP 48/83, OSNKW 1984, nr 7-8, poz. 71): "Umieszczenie napisu lub rysunku w miejscu do tego niewyznaczonym może stanowić "uszkodzenie mienia" w rozumieniu art. 212 k.k. (albo w zależności od wysokości szkody - wykroczenie przewidziane w art. 124 k.w.) tylko wówczas, gdy w wyniku tego działania nastąpiło pomniejszenie wartości materialnej lub użytkowej budynku, obiektu lub innej rzeczy w takim stopniu, że do usunięcia tego uszkodzenia konieczne jest naruszenie ich substancji. W innym wypadku takie działanie może stanowić wykroczenie określone w art. 63a k.w.". Artykuł 63a będzie natomiast wyeliminowany z kwalifikacji prawnej na zasadzie specjalności, gdy zachowanie sprawcy wypełni jednocześnie znamiona art. 67 k.w., art. 74 k.w. lub art. 85 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 407; Kulik, Z prawnokarnej, s. 95).
10. Paragraf 2 art. 63a stanowi podstawę orzeczenia środków karnych w postaci przepadku przedmiotów stanowiących przedmiot wykroczenia, nawiązki do 1500 zł lub obowiązku przywrócenia do stanu poprzedniego. Możliwe jest orzeczenie wskazanych środków kumulatywnie lub każdego z nich niezależnie od siebie (Kasicki, Wiśniewski, s. 222).
Art. 64.
1. Przedmiotem ochrony jest prawo do uzyskania należytej informacji w zakresie nazw ulic, placów i miejscowości oraz o numerach porządkowych nieruchomości (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 166).
2. Strona przedmiotowa wykroczenia z § 1 polega na niedopełnieniu obowiązku umieszczenia w odpowiednim miejscu lub utrzymania w należytym stanie (np. nieczytelnym) tabliczki z numerem porządkowym nieruchomości, nazwą ulicy lub placu albo miejscowości, natomiast wykroczenia z § 2 na niedopełnieniu obowiązku oświetlenia tabliczki z numerem porządkowym nieruchomości. Oba typy wykroczeń polegają więc na zaniechaniu, jeśli chodzi o formę czynu.
3. Wykroczenia zarówno z § 1, jak i § 2 mają charakter indywidualny; sprawcą czynu zabronionego w § 1 może być tylko właściciel, administrator lub użytkownik nieruchomości, natomiast z § 2 tylko ten, na kim ciąży obowiązek oświetlenia tabliczki z numerem porządkowym nieruchomości.
4. Zasady i tryb ustalania, dokonywania zmian i znoszenia urzędowych nazw miejscowości i ich części oraz urzędowych nazw obiektów fizjograficznych określa ustawa z 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych (Dz. U. Nr 166, poz. 1612 z późn. zm.), natomiast sprawy dotyczące numeracji porządkowej nieruchomości w miejscowościach regulują przepisy ustawy z 17 maja 1989 r. - Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 240, poz. 2027 z późn. zm.). Sposób ustalania numerów porządkowych oraz oznaczania nimi nieruchomości zabudowanych, jak również przeznaczonych pod zabudowę zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego określają szczegółowo przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 28 października 2004 r. (Dz. U. Nr 243, poz. 2432) w sprawie numeracji porządkowej nieruchomości. W świetle zatem art. 47a prawa geodezyjnego i kartograficznego do zadań gminy należy: 1) umieszczanie i utrzymywanie w należytym stanie tabliczek z nazwami ulic i placów w miastach oraz innych miejscowościach na obszarze gminy; 2) ustalanie numerów porządkowych nieruchomości zabudowanych oraz nieruchomości przeznaczonych pod zabudowę zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, a także prowadzenie i aktualizowanie ewidencji numeracji porządkowej nieruchomości. Zgodnie z art. 47b powołanej ustawy właściciele nieruchomości zabudowanych oraz nieruchomości przeznaczonych pod zabudowę zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego są obowiązani umieścić na nieruchomości, w widocznym miejscu, tabliczkę z numerem porządkowym nieruchomości oraz utrzymywać ją w należytym stanie. W świetle natomiast § 10 cytowanego wyżej rozporządzenia w widocznym miejscu, na budynkach lub na ogrodzeniu nieruchomości, w terminie dwóch tygodni od dnia otrzymania zawiadomienia o oznaczeniu nieruchomości numerem porządkowym, umieszcza się tabliczkę z numerem porządkowym nieruchomości. W miejscowościach posiadających ulice lub place z nazwami - na tabliczce z numerem porządkowym nieruchomości powinna być podana również nazwa ulicy lub placu, a w miejscowościach bez ulic lub placów albo posiadających ulice lub place bez nazw - nazwa miejscowości. Jeżeli budynek jest położony w głębi nieruchomości, która jest ogrodzona od ulicy, tabliczkę z numerem porządkowym nieruchomości umieszcza się również na ogrodzeniu.
5. Analizowane wykroczenia mają charakter indywidualny - z § 1 może być popełnione tylko przez właściciela, administratora, dozorcę lub użytkownika nieruchomości, natomiast z § 2 - przez osoby, na których ciążą obowiązki w zakresie oświetlenia tabliczki z numerem porządkowym nieruchomości.
6. Strona podmiotowa wykroczeń z art. 64 może polegać na umyślności lub nieumyślności.
7. Por. też art. 143 k.w., przewidujący odpowiedzialność między innymi za uszkodzenie lub usunięcie ze złośliwości lub swawoli oznaczenia nazwy miejscowości, ulicy, placu lub nieruchomości.
Art. 65.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest prawidłowość ustaleń faktycznych dokonywanych przez organy i instytucje uprawnione do dokonywania ustaleń w zakresie tożsamości osób, ich obywatelstwa, miejsca zamieszkania, miejsca zatrudnienia i zawodu. Natomiast rodzajowym przedmiotem ochrony wszystkich wykroczeń stypizowanych w rozdziale IX jest prawidłowość funkcjonowania instytucji państwowych, samorządowych i społecznych (Bojarski, s. 169; tenże (w:) Bojarski i in., s. 165).
2. Czynność sprawcza wykroczenia określonego w § 1 polega na wprowadzeniu organu państwowego lub instytucji upoważnionej z mocy ustawy do legitymowania w błąd co do tożsamości własnej lub innej osoby, albo co do swego obywatelstwa, zawodu, miejsca zatrudnienia lub zamieszkania. Wprowadzenie w błąd co do obywatelstwa, zawodu, miejsca zatrudnienia lub zamieszkania innej osoby jest na gruncie tego przepisu bezkarne (Wojciechowski, s. 91).
3. Czyn ten może zostać popełniony przede wszystkim przez działanie (Bojarski, s. 169). Nie można jednak całkowicie wykluczyć możliwości popełnienia go przez zaniechanie. Może być tak na przykład w sytuacji, kiedy funkcjonariusz organu stwierdza głośno, że ma do czynienia z X-em, tymczasem jest to jego brat - bliźniak, Y, który nie zaprzecza stwierdzeniu funkcjonariusza. Wydaje się, że w opisanym przypadku zachodzi wykroczenie z art. 65 § 1 k.w., popełnione przez zaniechanie.
4. Błędem w rozumieniu komentowanego przepisu jest fałszywe przeświadczenie organu lub instytucji co do okoliczności w nim wymienionych. Okolicznościami tymi są tożsamość sprawcy lub innej osoby, obywatelstwo sprawcy, zawód sprawcy, miejsce zatrudnienia sprawcy lub miejsce zamieszkania sprawcy.
5. Tożsamość osoby jest określana na podstawie jej imienia (imion), nazwiska (nazwisk), imion rodziców, nazwiska panieńskiego matki, daty urodzenia, a także ewentualnie poprzedniego imienia i nazwiska lub nazwiska panieńskiego (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 225).
6. Wiadomość o obywatelstwie obejmuje informację, iloma obywatelstwami osoba się posługuje i jakie są to obywatelstwa.
7. Miejscem zatrudnienia osoby jest miejsce, gdzie dana osoba jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę lub innej równoważnej.
8. Miejscem zamieszkania jest miejsce, w którym dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). Niekoniecznie musi być to miejsce, w którym dana osoba jest zameldowana na pobyt stały. W związku z tym należy przyjąć, że wprowadzenie organu lub instytucji w błąd co do miejsca stałego zameldowania nie wyczerpuje znamion wykroczenia z art. 65 § 1 k.w., zaś nieudzielanie informacji lub dokumentu odnoszącego się do tej okoliczności nie wyczerpuje znamion wykroczenia określonego w art. 65 § 2 k.w.
9. Przez działanie wprowadzić organ lub instytucję w błąd można zarówno słowem, jak i na piśmie (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 225).
10. Należy zatem podzielić pogląd Sądu Najwyższego, że: "Wykroczenie określone w art. 65 § 1 k.w. dotyczy sprawcy, który umyślnie wprowadza w błąd organ państwowy lub instytucję upoważnioną z mocy ustawy do legitymowania co do własnej tożsamości, obywatelstwa, zawodu, miejsca zatrudnienia lub zamieszkania. Wprowadzenie w błąd może być osiągnięte za pomocą słowa lub pisma, może nastąpić również przez zatajenie prawdziwego stanu rzeczy - np. podanie fałszywego nazwiska, imienia, zawodu, miejsca pracy lub miejsca zamieszkania, a także na skutek takiego zachowania się sprawcy, które może prowadzić do wyciągnięcia błędnych wniosków przez organ państwowy" (wyrok SN z 14 września 2004 r., IV KK 137/04, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2005, nr 2, s. 9). Por. też Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 166.
11. "Działanie sprawcy, polegające na podpisaniu się nazwiskiem innej osoby na protokole zatrzymania i protokole przesłuchania sprawcy wykroczenia, nie może być uznane za podrobienie dokumentu w rozumieniu art. 270 § 1 k.k. - sprawca nie sporządził przecież dokumentu przy zachowaniu pozorów, że pochodzi on od innej osoby. Działania sprawcy, który podaje nieprawdziwe dane osobowe co do swojej tożsamości, a następnie podpisuje się nieprawdziwym imieniem i nazwiskiem, przy czym dzieje się to przed tym samym organem państwowym (Policja) i w ramach tego samego postępowania w sprawie o wykroczenia, wyczerpuje jedynie znamiona wykroczenia określonego w art. 65 § 1 k.w. Zważywszy na elementy strony podmiotowej, zachowanie oskarżonego nie może być kwalifikowane jako występek z art. 235 k.k. Sprawca tego występku, poprzez "podstępne zabiegi", musi działać w zamiarze bezpośrednim skierowania przeciwko określonej osobie ścigania o czyn niepopełniony" (wyrok SN z 17 września 2002 r., IV KK 240/02, LEX nr 74386).
12. Czynność sprawcza wykroczenia określonego w § 2 polega na nieudzielaniu właściwemu organowi państwowemu lub instytucji upoważnionej z mocy ustawy do legitymowania wiadomości lub dokumentów dotyczących okoliczności wymienionych w § 1. Czynu tego można się dopuścić tylko przez zaniechanie.
13. Organami państwowymi są wszelkie te, które działają w imieniu państwa (Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 261). Istnieje wiele organów mogących być pokrzywdzonymi omawianymi wykroczeniami. Prawo do legitymowania przez organy państwowe określają między innymi art. 15 ustawy z 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.); art. 129 ust. 2 pkt 1 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.); art. 23 ust. 1 pkt 2 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676 z późn. zm.); art. 11 ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.); art. 18 ustawy z 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 z późn. zm.); art. 17 ust. 1 pkt 1 ustawy z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.). Należy jednak podkreślić, że karalne jest wprowadzenie w błąd każdego organu państwowego, niezależnie od tego, czy dysponuje on prawem do legitymowania, czy też nie. Tylko w odniesieniu do innych instytucji konieczne jest ustalenie, czy miały one prawo do legitymowania (Wojciechowski, s. 91). Por. art. 36 ustawy z 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.); art. 39 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.); art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz. U. Nr 62, poz. 504); art. 47 ust. 2 pkt 1 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.); art. 21 ustawy z 11 maja 2001 r. - Prawo o miarach (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 243, poz. 2441 z późn. zm.); art. 107 ust. 4 i art. 108 ust. 5 pkt 1 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.); art. 60 ust. 2 pkt 1 ustawy z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.); art. 11a ust. 1 pkt 1 ustawy z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 65 z późn. zm.); art. 23 ustawy z 14 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 750 z późn. zm.); art. 12 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. Nr 123, poz. 779 z późn. zm.).
Wojciechowski jest zdania, że kiedy podmiot uprawniony żąda wylegitymowania się bez podstawy prawnej, albo w sytuacji, która nie upoważnia go do żądania wylegitymowania się, sprawca nie odpowiada za udzielenie fałszywych informacji (Wojciechowski, s. 91). Jest to teza dyskusyjna. Wydaje się, że w wypadku, o którym mowa, obywatel ma prawo do odmowy udzielenia informacji, a zatem nie ponosi odpowiedzialności za wykroczenie określone w § 2 komentowanego przepisu. Natomiast nawet w takiej sytuacji nie ma on prawa do udzielenia informacji fałszywych i dlatego mimo wszystko zachowanie jego podpada pod dyspozycję komentowanego przepisu.
14. Obu omawianych wykroczeń może się dopuścić każdy (wykroczenia powszechne).
15. Strona podmiotowa obu czynów stypizowanych w komentowanym artykule polega na umyślności. Wydaje się, że w wypadku wykroczenia z § 1 w grę wchodzi wyłącznie zamiar bezpośredni (na co wskazuje ujęcie znamienia czasownikowego - "wprowadza"). W wypadku wykroczenia z § 2 za dopuszczalny można uznać także zamiar ewentualny. Ten ostatni przepis nie zawiera co prawda klauzuli umyślności, jednak należy podzielić pogląd Wojciechowskiego, że umyślność należy do istoty opisanego w nim zachowania (Wojciechowski, s. 92).
16. Oba stypizowane w komentowanym artykule wykroczenia mają charakter formalny. Dla wypełnienia ich znamion wystarczające jest wprowadzanie w błąd organu lub instytucji (§ 1) lub nieudzielanie informacji (§ 2). Nie ma znaczenia, czy wystąpiły jakiekolwiek następstwa tego czynu. W szczególności w odniesieniu do czynu z § 1 nie ma znaczenia okoliczność, czy organ lub instytucja dały wiarę kłamliwym zapewnieniom sprawcy. Stąd należy przyjąć, że oba omawiane typy wykroczeń mają charakter formalny (Bojarski, s. 168).
17. Z powyższego wynika, że czyn jest dokonany w chwili udzielenia nieprawdziwej informacji (§ 1) lub nieudzielania żądanej (§ 2).
18. Sprawca, który prowadzi pojazd mechaniczny w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, odmówi udzielenia informacji organowi uprawnionemu do legitymowania (przede wszystkim funkcjonariuszowi Policji), narusza swym zachowaniem zarówno art. 65, jak i art. 87 k.w. Zastosowanie znajduje tu art. 9 § 2 k.w., a zatem sprawca odpowiada na podstawie art. 87 (wyrok SN z 25 maja 2005 r., V KK 140/05, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2005, nr 12, s. 15).
19. W wypadku kiedy sprawca wprowadza organ lub instytucję w błąd, składając jednocześnie fałszywe zeznania, dopuszcza się wykroczenia z art. 65 § 1 k.w. i przestępstwa fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.) jednym czynem (zbieg idealny). Zastosowanie do takich sytuacji znajduje przepis art. 10 k.w.
20. Możliwe jest wprowadzenie organu w błąd przy posłużeniu się pismem, które jednocześnie wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w art. 270 § 1 k.k. (podrobienie lub przerobienie dokumentu bądź użycie takiego dokumentu jako autentycznego). Zachodzi wówczas idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 270 § 1 k.k. i wykroczenia z art. 65 § 1 k.w., rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. (por. Piórkowska-Flieger, glosa, s. 133; Kasicki, Wiśniewski, s. 225; Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 167). Podobny pogląd wypowiedział Sąd Najwyższy w wyroku z 6 kwietnia 2006 r. (IV KK 467/05, OSNKW 2006, nr 6, poz. 62). Odmiennie SN w wyrokach z 17 września 2002 r. (IV KK 240/02, LEX nr 74386) i z 14 września 2004 r. (IV KK 137/04, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2005, nr 2, s. 5); por. szczegółowo Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 167. Podobnie jest w wypadkach, kiedy sprawca, wprowadzając organ w błąd, posługuje się cudzym dokumentem stwierdzającym tożsamość (art. 275 § 1 k.k.), niszczy, uszkadza, ukrywa lub usuwa dokument (art. 276 k.k.) lub posługuje się fałszywymi dokumentami albo nierzetelnymi oświadczeniami pisemnymi w warunkach określonych w art. 297 k.k. (por. Nisenson, Siewierski, s. 279; Kasicki, Wiśniewski, s. 225).
21. "Sprawca wykroczenia, który w postępowaniu mandatowym podaje funkcjonariuszowi organu mandatowego nieprawdziwe dane co do swojej tożsamości wpisywane do dokumentu mandatu karnego, a następnie podpisuje ten dokument, potwierdzając przyjęcie mandatu przez osobę wskazaną w nim, którą nie jest, dopuszcza się przestępstwa, określonego w art. 270 § 1 k.k., a nie tylko wykroczenia określonego w art. 65 § 1 pkt 1 k.w." (wyrok SN z 6 kwietnia 2006 r., IV KK 467/05, OSNKW 2006, nr 6, poz. 62).
22. Nie wyłącza odpowiedzialności za czyny z art. 65 k.w. działanie "dla żartu", na przykład primaaprilisowego (por. Warylewski, Kontratypy, s. 27).
Art. 66.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest prawidłowość działania instytucji użyteczności publicznej oraz innych organów ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia.
2. Czynność sprawcza polega na wprowadzeniu w błąd instytucji użyteczności publicznej albo innego organu ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia. Wykroczenie to można popełnić zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie.
3. Wprowadzenie w błąd polega na wytworzeniu u przedstawiciela instytucji lub organu mylnego przeświadczenia o rzeczywistości. Przepis wymaga, aby przeświadczenie to wywoływało przekonanie o konieczności podjęcia przez organ lub instytucję czynności, faktycznie niepotrzebnej (Wojciechowski, s. 92).
4. Wprowadzenie w błąd może polegać na wszczęciu fałszywego alarmu, na udzieleniu fałszywej informacji bądź też innym sposobem. Wyliczenie czynności wykonawczych zawarte w komentowanym przepisie ma zatem charakter przykładowy. Należy więc przyjąć, że wszelkie zachowania prowadzące do zaistnienia fałszywego przekonania u organu lub instytucji wyczerpują opisywane znamiona czynności wykonawczej.
5. Instytucjami użyteczności publicznej są wszelkie instytucje, których działalność służy nieokreślonemu, większemu kręgowi osób (Wojciechowski, s. 93). Należą tu między innymi instytucje, do których zakresu działalności należy ochrona zdrowia obywateli, ich bezpieczeństwa oraz mienia, porządku publicznego, a także zaspokajanie potrzeb obywateli w zakresie dostarczania energii, wody, komunikacji publicznej itp. Instytucjami użyteczności publicznej są także takie, do których zadań należy niesienie pomocy ludności w sytuacjach zagrożenia, a więc straż pożarna, pogotowie ratunkowe itp.
6. Nie wydaje się trafny pogląd Wojciechowskiego, że chronione na podstawie komentowanego przepisu są tylko te instytucje użyteczności publicznej, które prowadzą działalność w zakresie ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia (Wojciechowski, s. 93). Właściwa wydaje się wykładnia, że ochrona przysługuje wszystkim instytucjom użyteczności publicznej, niezależnie od dziedziny ich działalności, a także organom ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia. Przepis tworzy w tym zakresie alternatywę rozłączną.
7. Organami ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego są niewątpliwie Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencja Wywiadu, Żandarmeria Wojskowa. Organami porządku publicznego - straże gminne, Straż Łowiecka, Straż Ochrony Przyrody itp.
8. Omawiany czyn ma charakter formalny. Nie jest konieczne, by czyn sprawcy faktycznie wywołał błędne przekonanie u organu czy przedstawiciela instytucji. Wystarczy, jeżeli sprawca podniesie fałszywy alarm, przekaże fałszywe informacje lub podejmie inne czynności mogące wprowadzić organ lub instytucję w błąd co do konieczności podjęcia czynności. Wykroczenie jest dokonane zatem już w samym momencie podjęcia przez sprawcę czynności wykonawczej (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 171; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 136; odmiennie Bojarski, s. 169). W wypadku natomiast kiedy wykroczenie spowodowało podjęcie przez organ lub instytucję niepotrzebnej czynności, wobec sprawcy można orzec obok kary nawiązkę w wysokości do 1000 zł.
9. Niepotrzebną czynnością jest każda, której podjęcie nie jest merytorycznie uzasadnione, nie wynika z rzeczywistej potrzeby, a więc na przykład przybycie policji na miejsce niepopełnionego przestępstwa, przybycie straży pożarnej na miejsce niezaistniałego zdarzenia, a także wysłanie wezwania pod nieprawidłowym adresem (Nisenson, Siewierski, s. 277; Wojciechowski, s. 92); por. uwagi dotyczące zbiegu przepisów.
10. Wykroczenia zabronionego w komentowanym przepisie może się dopuścić każdy (wykroczenie powszechne).
11. Wykroczenie można popełnić tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim. Zachodzi ono bowiem tylko wtedy, jeżeli sprawca chce wywołać niepotrzebną czynność. Można przyjąć, że mamy tu do czynienia z wykroczeniem o charakterze kierunkowym, ponieważ określenie "chcąc wywołać niepotrzebną czynność" stanowi wyraźne wskazanie, że zachowanie sprawcy winno być celowe (por. Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 243; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 136; Makarewicz, Kodeks, s. 675 i 446).
12. "Odpowiedzialność za wykroczenie z art. 66 § 1 k.w. zachodzi w stosunku do tego, kto ze złośliwości lub swawoli, chcąc wywołać niepotrzebną czynność, wprowadza w błąd instytucję użyteczności publicznej lub inny organ ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia. Wykroczenie to można popełnić tylko umyślnie, wymagane jest bowiem tutaj stwierdzenie złośliwości lub swawoli przy wprowadzaniu w błąd oraz chęć wywołania niepotrzebnej czynności. Wprowadzenie w błąd jest akcją celową, a więc odpowiedzialność jest ograniczona do działań cum dolo directo. Dodatkowymi znamionami strony podmiotowej są złośliwość lub swawola" (wyrok SN z 22 września 2005 r., III KK 155/05, LEX nr 157200).
13. Ustawodawca dookreśla stronę podmiotową, przez wprowadzenie znamienia, że sprawca ma działać ze złośliwości lub swawoli. Działanie ze złośliwości oznacza podjęcie zachowania w wyniku złej woli połączonej z chęcią dokuczenia innej osobie (Makarewicz, Kodeks, s. 675 i 446; Kasicki, Wiśniewski, s. 227; Wojciechowski, s. 92).
14. Działanie ze swawoli z kolei można określić jako zachowanie podjęte dla żartu, zabawy, "dla kawału".
15. Trafnie istotę złośliwości i swawoli oddaje następująca wypowiedź Sądu Najwyższego: "Dla złośliwości charakterystyczną jest nie tylko wola spełnienia tego, co jest przestępstwem, lecz istnienie podstawowej dyspozycji woli skierowanej ku wyrządzeniu zła pewnej kategorii; przy swawoli ujawnia sprawca z nadmiernej lekkomyślności chęć czynu, przedsiębranego ku swemu zadowoleniu, pomija zaś, czy lekceważy, charakter jego bezprawności" (orzeczenie SN z 13 kwietnia 1934 r., cyt. za: Makarewicz, s. 675; Nisenson, Siewierski, s. 277). Należy tu dodać, że pominięcie w sferze motywacyjnej sprawcy bezprawności czynu nie oznacza, że nie wie on, że popełnia czyn bezprawny, ale raczej to, iż bezprawność czynu nie stanowi okoliczności wpływającej lub nie na dokonanie przez niego czynu.
16. "(...) "ze złośliwości lub swawoli" oznacza, iż należy brać pod uwagę pobudkę czynu, jego podłoże psychiczne, nie zaś osobę, przeciwko której owa złośliwość lub swawola były skierowane. Sprawca, wprowadzając w błąd władzę, urząd lub instytucję użyteczności publicznej, nie może uniknąć odpowiedzialności, zasłaniając się tem, że chciał przez to dokuczyć nie rzeczonym władzom, urzędom lub instytucjom, lecz osobie prywatnej" (orzeczenie SN z 27 września 1934 r., cyt. za: Makarewicz, Kodeks, s. 675; por. też Nisenson, Siewierski, s. 278; Peiper, s. 643).
17. Zachowanie sprawcy wyczerpujące znamiona omawianego wykroczenia może wyczerpywać także znamiona innych czynów zabronionych. W wypadku kiedy sprawca, popełniając omawiane wykroczenie, jednocześnie poda fałszywe dane osobowe swoje lub innej osoby organowi lub instytucji uprawnionej do legitymowania z mocy ustawy, bądź takiemu organowi nie poda informacji dotyczących tożsamości swojej albo innej osoby, wypełni jednocześnie znamiona czynu zabronionego przez art. 65 § 1 lub 2. Wydaje się, że zachodzi wówczas zbieg przepisów rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w., a sprawca na mocy wspomnianego przepisu odpowiada tylko na podstawie art. 66 k.w. Przykładem zachowania podpadającego pod dyspozycję zarówno art. 65 § 1, jak i art. 66 jest podanie funkcjonariuszowi fałszywego adresu zamieszkania przez świadka, w wyniku czego policja wysyła wezwanie pod ten fałszywy adres.
18. Jeżeli sprawca, wypełniając znamiona określone w komentowanym przepisie, jednocześnie złoży fałszywe zeznania (art. 233 k.k.), fałszywe oskarżenie (art. 234 k.k.), podstępnie skieruje przeciwko innej osobie postępowanie karne, o wykroczenie lub postępowanie dyscyplinarne (art. 236 k.k.), zawiadomi o niedopełnionym przestępstwie (art. 251 k.k.), zachodzi idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. Warto przy tym zauważyć, że w wypadku kiedy sprawca dopuści się zawiadomienia o niepopełnionym wykroczeniu (powszechnym bądź skarbowym), właśnie art. 66 k.w. jest prawidłową kwalifikacją jego zachowania. Artykuł 251 k.k. przewiduje bowiem odpowiedzialność karną tylko za zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie lub przestępstwie skarbowym. Ustawowe znamiona stypizowanych we wskazanych przepisach nie mogą zatem w praktyce zostać wypełnione jednym czynem. Zbieg tych przepisów jest więc niemożliwy. Oczywiście, odpowiedzialność za wykroczenie z art. 66 w wypadku, o którym mowa, zachodzi tylko wtedy, jeżeli wywołało niepotrzebną czynność organu powołanego do ścigania przestępstw (por. Stefański, Zawiadomienie, s. 31). Możliwy wydaje się także zbieg komentowanego przepisu z art. 51 k.w. Jest to zbieg rzeczywisty właściwy, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 169).
19. W wypadku gdy fałszywy alarm lub informacja wywołały zagrożenie życia lub zdrowia wielu osób, albo dla mienia znacznych rozmiarów, czyn wypełnia ponadto znamiona występku z art. 165 § 1 pkt 5 k.k. Powstały idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa i wykroczenia należy rozstrzygać na gruncie art. 10 k.w. (Wojciechowski, s. 93).
20. W wypadku kiedy fałszywa informacja dotyczy popełnienia przestępstwa, w grę wchodzi odpowiedzialność z art. 238 k.k. (który to konsumuje przepis art. 66 k.w.).
Art. 67.
1. Przedmiotem ochrony jest prawo do zapoznania się z treścią wystawionych publicznie ogłoszeń, afiszów, plakatów. Przepis udziela również ochrony normalnej pracy instytucji państwowych, samorządowych albo organizacji społecznych, których ogłoszenia publiczne są wyrazem ich działalności (Bojarski, s. 169).
2. Zabronione zachowanie polega na uniemożliwieniu zapoznania się z ogłoszeniem wystawionym publicznie przez instytucję państwową, samorządową albo organizację społeczną lub z ogłoszeniem, afiszem lub plakatem, wystawionymi publicznie przez instytucję artystyczną, rozrywkową lub sportową. Przepis przewiduje dwie przykładowe formy sprawcze takiego uniemożliwienia zapoznania się z treścią ogłoszenia, afiszu, plakatu - a mianowicie: jego uszkodzenie i usunięcie. Uszkodzenie polega na częściowym zniszczeniu, ale tak, żeby uniemożliwić zapoznanie się z ogłoszeniem, afiszem, plakatem. Usunięciem będzie na przykład odklejenie, zdrapanie, zdarcie ogłoszenia. Realizacja znamion wykroczenia z art. 67 nastąpi także w przypadku na przykład zalepienia ogłoszenia, wykreślenia jego treści, dokonania dopisków lub dorysowań, tak że niemożliwe będzie zaznajomienie się z nim (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 228).
3. Zauważyć należy, że zabroniona czynność sprawcza ma dotyczyć ogłoszenia, jeśli pochodzi ono od instytucji państwowej, samorządowej albo organizacji społecznej (§ 1), natomiast może dotyczyć także afiszu lub plakatu, który pochodzi od instytucji artystycznej, rozrywkowej lub sportowej (§ 2). Tak więc przedmiot czynności wykonawczej w § 2 art. 67 jest szerszy w porównaniu z określonym w § 1.
4. Instytucjami artystycznymi i rozrywkowymi są instytucje kultury, o których mowa w przepisach ustawy z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123 z późn. zm.). Zgodnie z jej art. 2 formami organizacyjnymi działalności kulturalnej są w szczególności: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz ośrodki badań i dokumentacji w różnych dziedzinach kultury. W świetle art. 8 ustawy działalność kulturalną organizują ministrowie oraz kierownicy urzędów centralnych, tworząc państwowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym, natomiast w świetle art. 1 ust. 1 cytowanej ustawy, jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną, tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym.
5. Z kolei instytucjami sportowymi będą kluby i związki sportowe, działające na podstawie przepisów ustawy z 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 z późn. zm.). Artykuł 6 tej ustawy stanowi bowiem, że podstawową jednostką organizacyjną realizującą cele i zadania w zakresie kultury fizycznej jest klub sportowy. Natomiast kluby sportowe, w liczbie co najmniej trzech, oraz zawodnicy niezrzeszeni w klubach sportowych, w liczbie co najmniej 15, mogą zakładać związki klubów sportowych lub zawodników, zwane "związkami sportowymi" (art. 8).
6. Dla odpowiedzialności sprawcy wykroczenia z § 1 i 2 art. 67 konieczne jest, aby ogłoszenie, plakat lub afisz wystawione były publicznie, czyli w takim miejscu, aby były dostępne dla szerszego kręgu, nieograniczonej liczby, tj. aby możliwe było zapoznanie się z nimi przez bliżej nieokreśloną liczbę osób.
7. Co do pojęcia ogłoszenia, afiszu, plakatu - por. uwagi do art. 63 k.w.
8. Co do pojęcia instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej - por. art. 47 § 4 i uwagi do tego przepisu.
9. Wykroczenia z § 1 i 2 mają charakter materialny - skutkiem zachowania sprawcy jest uniemożliwienie zaznajomienia się z ogłoszeniem (§ 1), afiszem lub plakatem (§ 2). Inaczej: Kasicki, Wiśniewski, s. 229, zdaniem których wykroczenia z art. 67 są formalne, a skutek w postaci uniemożliwienia zaznajomienia się z ogłoszeniem, plakatem, afiszem nie należy do ich znamion.
10. Wykroczenie zarówno z § 1, jak i § 2 można popełnić tylko umyślnie; są to wykroczenia powszechne, materialne, które mogą być popełnione jedynie przez działanie (Bojarski, s. 169).
Art. 68.
1. Przedmiotem ochrony jest prawo instytucji państwowej, samorządowej albo organizacji społecznej do wyłączności posługiwania się pieczęciami, godłami lub znakami (Kasicki, Wiśniewski, s. 230). Przepis chroni więc legalność wyrabiania oznak urzędowych instytucji państwowych, samorządowych albo organizacji społecznych (Bojarski, s. 169-170).
2. Czynność sprawcza z § 1 polega na wyrabianiu pieczęci, godła lub znaku bez właściwego zamówienia lub na ich wydaniu osobie nieupoważnionej do odbioru. Zamówienie jest właściwe, jeśli pochodzi od uprawnionej instytucji państwowej, samorządowej albo organizacji społecznej. Instytucja jest uprawniona, jeśli ma prawo posługiwania się daną pieczęcią, godłem czy znakiem (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 174). Osoba natomiast odbierająca wyrobioną pieczęć, godło lub znak musi posiadać pochodzące od takiej instytucji upoważnienie do ich odbioru. Zabronione zachowanie z § 2 polega na bezprawnym posiadaniu pieczęci albo też na jej zamówieniu lub nabyciu. Przedmiot czynności wykonawczej w stosunku do § 1 jest więc zawężony tylko do pieczęci, nie obejmuje natomiast godła i znaku. A zatem nie jest zabronione bezprawne posiadanie lub zamawianie godła lub znaku instytucji państwowej, samorządowej albo organizacji społecznej.
3. Co do pojęcia instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej - por. art. 47 § 4 i uwagi do tego przepisu.
4. W świetle przepisów ustawy z 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 235, poz. 2000 z późn. zm.) urzędową pieczęcią jest metalowa, tłoczona pieczęć okrągła zawierająca pośrodku wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, a w otoku napis odpowiadający nazwie podmiotu uprawnionego do używania urzędowej pieczęci (art. 16c). Pieczęcią Rzeczypospolitej Polskiej jest metalowa, tłoczona pieczęć okrągła średnicy 77 mm, zawierająca pośrodku wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, a w otoku napis "Rzeczpospolita Polska" (art. 16a). Pieczęcią Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej jest metalowa, tłoczona pieczęć okrągła średnicy 62 mm, zawierająca pośrodku wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, a w otoku napis "Sejm Rzeczypospolitej Polskiej". Pieczęcią Senatu Rzeczypospolitej Polskiej jest metalowa, tłoczona pieczęć okrągła średnicy 62 mm, zawierająca pośrodku wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, a w otoku napis "Senat Rzeczypospolitej Polskiej". Pieczęcią Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej jest metalowa, tłoczona pieczęć okrągła średnicy 62 mm, zawierająca pośrodku wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, a w otoku napis "Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 16b). Urzędową pieczęcią gminy, powiatu, samorządu województwa lub związku jednostek samorządu terytorialnego może być również pieczęć zawierająca pośrodku, zamiast wizerunku orła ustalonego dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, odpowiednio herb gminy, powiatu lub województwa, z tym że odcisk pieczęci z herbem nie może być umieszczany na dokumentach urzędowych w sprawach z zakresu administracji rządowej (art. 16c ust. 2).
5. Urzędowych pieczęci używają podmioty uprawnione do używania wizerunku orła ustalonego dla godła, a mianowicie: 1) organy władzy państwowej; 2) organy administracji rządowej; 3) gminy, związki międzygminne oraz ich organy; 4) powiaty, związki powiatów oraz ich organy; 5) samorządy województw oraz ich organy; 6) sądy, prokuratury i komornicy sądowi; 7) samorządowe kolegia odwoławcze; 8) regionalne izby obrachunkowe; 9) jednostki organizacyjne Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; 10) jednostki organizacyjne Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Obrony Cywilnej Kraju; 11) jednostki organizacyjne Służby Więziennej; 12) szkoły publiczne, szkoły niepubliczne o uprawnieniach szkół publicznych, państwowe szkoły wyższe, niepaństwowe szkoły wyższe; 13) inne podmioty, jeżeli przepisy szczególne uprawniają je do używania wizerunku orła. Zgodnie natomiast z art. 2 powołanej ustawy godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy.
6. Procedura zamawiania i wyrabiania pieczęci szczegółowo określona została przepisami rozporządzenia RM z 7 grudnia 1955 r. w sprawie tablic i pieczęci urzędowych (Dz. U. Nr 47, poz. 316 z późn. zm.). I tak, do wyrobu pieczęci państwowych uprawniona jest wyłącznie Mennica Państwowa, natomiast do wyrobu pieczęci urzędowych gmin, związków komunalnych i sejmików samorządowych zawierających herb gminy lub województwa są upoważnione również wyspecjalizowane podmioty gospodarcze inne niż Mennica Państwowa. W świetle § 17 zamówienia na pieczęcie urzędowe mogą być kierowane do Mennicy Państwowej wyłącznie przez: 1) organy władzy, naczelne i centralne organy administracji państwowej oraz wojewodowie - bezpośrednio; 2) inne organy administracji rządowej w zależności od podporządkowania - za pośrednictwem organów naczelnych, centralnych lub wojewódzkich; 3) gminy, związki komunalne i sejmiki samorządowe oraz ich organy - bezpośrednio; 4) sądy, prokuratura, państwowe biura notarialne, notariusze i komornicy sądowi - za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości; 5) szkoły - za pośrednictwem wojewodów lub innych organów sprawujących nad nimi nadzór; 6) inne jednostki organizacyjne - za pośrednictwem upoważnionych do zamawiania pieczęci urzędowych właściwych im organów państwowych lub samorządowych. Organy naczelne, o których mowa w ust. 1 pkt 5, 6 i 7 rozporządzenia, mogą przekazać uprawnienie do zamawiania pieczęci urzędowych bezpośrednio podległym jednostkom organizacyjnym zarówno na ich własne potrzeby, jak i na użytek jednostek im podległych. O przekazaniu tych uprawnień należy jednak zawiadomić Mennicę Państwową. Zamówienie pieczęci urzędowej w Mennicy Państwowej może być dokonane tylko na piśmie, a pismo powinno być podpisane przez kierownika zamawiającej jednostki organizacyjnej lub pracownika przez niego wyznaczonego i wskazywać osobę upoważnioną do odbioru wykonanej pieczęci z podaniem nazwiska, imienia i numeru legitymacji pracowniczej tej osoby albo dokładny adres, pod który wykonana pieczęć ma być przesłana jako polecona przesyłka pocztowa. Wykonaną pieczęć Mennica Państwowa wydaje ściśle według wskazań zawartych w zamówieniu, zachowując odbitki wydanej pieczęci oraz potwierdzenie odbioru pieczęci. Mennica Państwowa jest zobowiązana prowadzić księgę zamówień i przechowywać ją wraz z wszystkimi dokumentami dotyczącymi zamówień. Przepisy rozporządzenia dotyczące § 19, 20, 25 i 26, które odnoszą się do Mennicy Państwowej, stosuje się odpowiednio do innych podmiotów gospodarczych upoważnionych do wyrobu pieczęci, o których mowa w § 16 ust. 2.
7. Przepadek pieczęci, godła lub znaku jest obligatoryjny w przypadku ukarania za wykroczenia z art. 68 k.w.
8. Wykroczenia z § 1 i 2 mogą być popełnione przez działanie, zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
9. Zauważyć należy, że wyrabianie pieczęci może stanowić przygotowanie do popełnienia przestępstwa fałszu dokumentów. Wówczas zachowanie takie będzie podlegało kwalifikacji z art. 270 § 3 k.k. (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 419).
Art. 69.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest możliwość zapoznania się przez zainteresowane osoby z faktem oznaczenia przedmiotów oraz z treścią znaków umieszczanych na przedmiotach. Pośrednio ochronie podlega interes organów państwowych w stwierdzeniu tożsamości przedmiotu, jego należyte zamknięcie oraz możliwość wykonania wobec niego rozporządzenia władzy. Można przyjąć także, że przedmiotem ochrony pośrednio są czynności urzędowe podejmowane przez odpowiednie organy państwowe w określonym zakresie (por. Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 175).
2. Czynność wykonawcza polega na zniszczeniu, uszkodzeniu, usunięciu lub uczynieniu w inny sposób bezskutecznym określonego znaku.
3. Zniszczenie polega na fizycznym unicestwieniu znaku bądź wywołaniu w nim takich fizycznych zmian, że traci on swoje dotychczasowe właściwości, przestając być określonym znakiem. Zniszczenie znaku w jego drugiej postaci może polegać także na przetworzeniu go w inną rzecz.
4. Uszkodzenie polega na spowodowaniu fizycznego uszczerbku w znaku, jednak uszczerbku niepozbawiającego go dotychczasowych właściwości.
5. Usunięcie znaku polega na zabraniu go z miejsca, na którym został umieszczony.
6. Uczynienie znaku bezskutecznym w inny sposób może polegać na jakimkolwiek oddziaływaniu na znak, niebędącym jednocześnie jego fizycznym uszkodzeniem, zniszczeniem lub usunięciem, które powoduje, że znak staje się nieczytelny i zostaje wyłączona lub ograniczona możliwość zapoznania się ze znakiem. Należy tu na przykład zasłonięcie znaku czy odwrócenie go (Peiper, s. 301). Nie jest natomiast uczynieniem znaku bezskutecznym w inny sposób zachowanie polegające na zasmarowaniu go farbą. Stanowi ono uszkodzenie znaku (odmiennie Peiper, s. 642).
7. W wypadku uszkodzenia znaku odpowiedzialność nie zachodzi wtedy, kiedy znak pozostał w pełni czytelny. Ustawodawca bowiem ujął znamiona w ten sposób, że niszczenie, uszkadzanie lub usunięcie znaku są wymienione jako jedne ze sposobów uczynienia znaku bezskutecznym ("lub w inny sposób czyni bezskutecznymi"). Zatem jeżeli sprawca wprawdzie uszkodził znak, ale nie uczynił go bezskutecznym, ma miejsce nie dokonanie, lecz tylko usiłowanie popełnienia wykroczenia z art. 69 k.w., które w danym wypadku jest bezkarne.
8. Przedmiotem czynności wykonawczej są znaki umieszczone na przedmiocie przez organ państwowy w celu: stwierdzenia tożsamości przedmiotu, zamknięcia przedmiotu lub poddania przedmiotu zarządzeniu władzy.
9. Stwierdzenie tożsamości przedmiotu zachodzi wtedy, gdy przedmiot został w dowolny sposób oznaczony na tyle, że możliwe jest stwierdzenie, że jest to ten przedmiot, a nie inny (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 231). Wymogi te spełniają na przykład metryczki służące do identyfikacji dowodów rzeczowych w postępowaniu karnym.
10. Zamknięcie przedmiotu uniemożliwia dostanie się do środka innym osobom niż upoważnione. Stosowane jest w odniesieniu do pomieszczeń, które z różnych względów zostały przeznaczone do wyłącznego rozporządzenia organu.
11. Poddanie przedmiotu rozporządzeniu władzy, zwykle połączone ze stwierdzeniem jego tożsamości, polega na zabezpieczeniu przedmiotu do dyspozycji stosownego organu, na przykład w postępowaniu egzekucyjnym (por. np. art. 854 k.p.c.).
12. Odpowiedzialność za omawiane wykroczenie zachodzi tylko wtedy, kiedy znaki zostały umieszczone na przedmiocie przez organ państwowy działający w ramach swych uprawnień i obowiązków.
13. Nie ma znaczenia okoliczność, czyją własność stanowiły przedmioty, które były opatrzone znakami (por. Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 244; Kasicki, Wiśniewski, s. 420).
14. Omawiane wykroczenie ma charakter materialny. Jego skutkiem jest zniszczenie, uszkodzenie, usunięcie lub w jakikolwiek inny sposób pojęta bezskuteczność znaków. Zachodzi ona zawsze wtedy, kiedy przedmiot w wyniku zachowania sprawcy przestaje być oznaczony lub kiedy znak staje się bezskuteczny (Bojarski, s. 170).
15. Sytuacja, o której mowa, ma miejsce zawsze w wypadku zniszczenia znaku, jego całkowitego usunięcia bądź całkowitego uniemożliwienia zapoznania się ze znakiem w inny sposób. W tych wypadkach zawsze zachodzi całkowita bezskuteczność znaku.
16. W wypadku uszkodzenia lub częściowego usunięcia (typowo połączonego z uszkodzeniem), lub częściowego uczynienia znaku nieczytelnym sytuacja jest bardziej złożona. Należy, jak się wydaje, przyjąć, że wykroczenie jest w takich wypadkach dokonane wtedy, kiedy stan znaku uniemożliwia mu pełnienie funkcji, do której go przeznaczono. Znak umieszczony w celu oznaczenia tożsamości przedmiotu przestaje pełnić swą funkcję wtedy, gdy osoba postronna nie jest w stanie na podstawie znaku ustalić tożsamości przedmiotu. Znak umieszczony w celu zamknięcia przedmiotu przestaje pełnić swą rolę, gdy jest na przykład uszkodzony na tyle, że bez dalszego uszkodzenia można dostać się do wnętrza przedmiotu. Znak umieszczony na przedmiocie w celu poddania go zarządzeniu władzy jest wtedy bezużyteczny, gdy w wyniku zachowania sprawcy znak nie zawiera informacji istotnych z punktu widzenia możliwości dokonania prawidłowego zajęcia. Należy natomiast uznać, że w innych wypadkach uszkodzenia, częściowego usunięcia lub częściowego innego uczynienia bezużytecznym znaku nie mamy do czynienia z dokonaniem, a tylko bezkarnym usiłowaniem popełnienia omawianego wykroczenia.
17. Sprawcą tego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
18. Wykroczenie może być popełnione umyślnie, w obu postaciach zamiaru.
19. Jeżeli sprawca działa w celu utrudnienia lub udaremnienia postępowania sądowego, wypełnia jednocześnie znamiona określone w art. 239 k.k. (poplecznictwo), zaś jeżeli działa w celu udaremnienia egzekucji - znamiona określone w art. 300 § 2 k.k. W obu wypadkach zachodzi jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozstrzygany na podstawie art. 10 k.w.
20. Jeżeli sprawca wykroczenia w postaci zniszczenia lub uszkodzenia znaku, a także w postaci uczynienia go bezskutecznym w inny sposób odpowiadającego uczynieniu rzeczy niezdatną do użytku wywoła szkodę majątkową, w grę wchodzi zastosowanie art. 124 k.w. Powstaje rzeczywisty właściwy zbieg przepisów rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. Jeżeli wysokość wyrządzonej szkody przekracza 250 zł, zachodzi rzeczywisty zbieg wykroczenia z art. 67 § 1 lub 2 z przestępstwem z art. 288 k.k., rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. (Kulik, Z prawnokarnej, s. 96; tenże, Przestępstwo, s. 263-264). Odmiennie uważają Bojarski i Radecki (Oceny, s. 92-93). Są oni zdania, że art. 69 k.w. jest przepisem szczególnym zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k.
Rozdział X
Literatura do Rozdziału X Części szczególnej ustawy
Barzdo M., Berent J., Kosicki M., Szram S., Interakcje alkoholu etylowego i kanabinoli - możliwe implikacje w orzecznictwie sądowo-lekarskim, PiM 2004, nr 16; Buchała K., Zoll A., Kodeks karny - część ogólna, Kraków 1998; Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Mozgawa M., Prawnokarna ochrona zwierząt, Lublin 2001; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974; Wróbel W., Krytycznie o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za przestępstwa komunikacyjne, PiP 2001, z. 7; Warylewski J., Kontratypy wiosenne, Palestra 1999, z. 7-8.
Art. 70.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest bezpieczeństwo osób i mienia. Przedmiotem indywidualnym jest życie i zdrowie człowieka.
2. Czynności wykonawcze polegają zarówno na działaniu - kto czynność (...) przedsiębierze, porucza (§ 1), kto (...) czynność podejmuje (§ 2), jak i na zaniechaniu - dopuszcza do wykonywania z § 1 (wykroczenie niewłaściwe z zaniechania). Jest to wykroczenie w części materialne. Skutkiem jest przystąpienie do pracy bez właściwych umiejętności (§ 1) lub po użyciu alkoholu (§ 2). W części dotyczącej powierzenia innej osobie lub dopuszczenia innej osoby do wykonywania pracy jest to wykroczenie formalne, do jego znamion nie należy skutek w postaci podjęcia wykonywania czynności przez nieodpowiednią osobę. Do znamion tego wykroczenia nie należy natomiast skutek w postaci stworzenia stanu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia ludzi, ani w postaci nieprawidłowego wykonywania czynności. Wykroczenie to należy do grupy wykroczeń z narażenia na niebezpieczeństwo - o charakterze abstrakcyjnym i konkretnym (§ 1) oraz abstrakcyjnym (§ 2). Czynność wykonawcza polega:
a) na samodzielnym podjęciu czynności przez sprawcę, który:
- przedsiębierze czynności, do których wykonania jest niezdolny, a której nieumiejętne wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka,
- przedsiębierze czynności zawodowe, co do których wykonania jest in abstracto zdolny, ale podejmując je znajduje się w stanie po użyciu alkoholu lub innego środka odurzającego;
b) na powierzeniu lub dopuszczeniu przez sprawcę osoby niezdolnej do wykonania czynności, której wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka.
3. Przedsiębranie czynności oznacza zarówno przystąpienie do wykonywania danej czynności, jak i wykonywanie jej (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 178). Nie ma definicji czy katalogu czynności, których nieumiejętne wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka. W doktrynie przyjmuje się, że pewną wskazówkę interpretacyjną może stanowić rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz. U. Nr 62, poz. 287). Wykaz ten obejmuje między innymi prace maszynisty wiertniczego i operatora maszyn podstawowych - w odkrywkowych zakładach górniczych, mechanika i maszynisty wiertni, operatora i kierowcy agregatów cementacyjnych zasobników oraz urządzeń do intensyfikacji wydobycia ropy i gazu - w zakładach górniczych wydobywających kopaliny metodą otworów wiertniczych i w zakładach wykonujących prace geologiczne, pilota morskiego, przy obsłudze znaków nawigacyjnych na wodzie, przy technicznej obsłudze wodowania statków, na wysokości na masztach i wieżach antenowych, na wiaduktach i mostach, pilota samolotowego, śmigłowcowego i szybowcowego, balonu wolnego i skoczka spadochronowego zawodowego, nawigatora lotniczego i mechanika pokładowego w lotnictwie, kontrolera ruchu lotniczego, kaskadera filmowego, tresera dzikich zwierząt i akrobatę cyrkowego. Z pewnością prace wymienione w tym rozporządzeniu należą do prac, których nieumiejętne wykonanie może wywołać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka. Nie są to jednakże wszystkie tego typu prace. Tę cechę czynności wykonywanej przez sprawcę będzie trzeba każdorazowo ustalić.
4. Poruczenie wykonania czynności innej osobie oznacza każdy, nawet niesformalizowany sposób polecenia innej osobie wykonania pewnego zadania. Jeżeli osoba, której powierzono wykonanie czynności, wie, że jest do tego niezdolna, ale pomimo to podejmuje się wykonania tej czynności, poniesie również odpowiedzialność na podstawie art. 70. Natomiast jeśli osoba ujawni brak posiadania wymaganych cech, a sprawca mimo to nakazuje jej wykonanie takiej czynności, na przykład grożąc jej wyrzuceniem z pracy, uszkodzeniem ciała, odpowiedzialność bezpośredniego wykonawcy może zostać wyłączona na podstawie przepisu o stanie wyższej konieczności, zaś osoba poruczająca wykonanie odpowie wtedy za wykroczenie umyślne.
5. Dopuszczenie innej osoby do wykonania czynności oznacza niedopełnienie obowiązków wynikających z nadzoru. Dopuszczenie, by inna osoba wykonywała czynności, do wykonywania których nie ma zdolności, może polegać na tolerowaniu, nieprzeciwdziałaniu sytuacji, gdy osoba, która nie posiada odpowiednich zdolności, przystępuje do wykonywania czynności. Sprawca może czynić to zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, ale musi wiedzieć o tym, że dana osoba nie jest zdatna do pełnienia tej czynności.
6. Samodzielne podjęcie czynności przez sprawcę nie musi wiązać się z wykonywaniem przezeń czynności zawodowych. Nie muszą to być czynności, które wymagają jakichś szczególnych kwalifikacji czy wiedzy, ale których nieumiejętne wykonywanie może stwarzać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia człowieka, bądź samego sprawcy, bądź innych osób, na przykład przenoszenie ciężkich ładunków.
7. Przez osobę niezdolną do wykonania czynności należy rozumieć osobę faktycznie niemającą odpowiednich umiejętności, kwalifikacji lub predyspozycji fizycznych (siła, wytrzymałość itp.) do wykonania danej czynności. Nie chodzi tu o posiadanie przez daną osobę potencjalnych umiejętności lub kwalifikacji, jeżeli nie jest w stanie faktycznie ich wykorzystać, na przykład będzie osobą niezdolną, w rozumieniu tego przepisu, do przewiezienia ładunku ulegającego szybkiemu zepsuciu samochodem typu TIR, osoba, która posiada prawo jazdy uprawniające do kierowania samochodem ciężarowym, ale od ponad 20 lat w ogóle nie kierowała pojazdem, a ponadto cierpi na jaskrę. Niezdolność do wykonania danej czynności może być trwała (brak kwalifikacji) lub chwilowa (choroba, niedyspozycja, stan emocjonalny). Dla odpowiedzialności sprawcy relewantna jest niezdolność istniejąca w czasie czynu. Musi ona zatem istnieć przed przystąpieniem do wykonania czynności lub przed powierzeniem innej osobie czynności do wykonania. Jeżeli sprawca poruczył wykonywanie czynności osobie, u której dopiero w trakcie jej wykonywania pojawiła się niezdolność (będzie to zawsze niezdolność o charakterze chwilowym, np. zmęczenie, senność), sprawca nie poniesie odpowiedzialności na podstawie art. 70 k.w. za poruczenie czynności osobie niezdolnej. Może natomiast ponieść taką odpowiedzialność sama osoba wykonująca czynność (niezależnie od tego, czy czynność została jej powierzona przez inną osobę, czy też nie).
8. Odpowiedzialność na podstawie art. 70 k.w. jest wyłączona, jeżeli sprawca w stanie wyższej konieczności podejmuje owe czynności, do których wykonania nie ma umiejętności.
9. Znamieniem wykroczenia z § 2 jest niezachowanie obowiązku trzeźwości i wykonywanie czynności zawodowych w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka. Obowiązek ów wynika z przepisów prawa pracy, zwłaszcza z art. 108 § 2 k.p. Pracodawca może na jego podstawie nałożyć na pracownika karę pieniężną za stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy.
10. Stan po użyciu alkoholu zdefiniowany został w art. 46 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 26 października 1982 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.). Oznacza sytuację, gdy stężenie alkoholu we krwi mieści się w granicach od 0,2 do 0,5‰ albo gdy zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu wynosi 0,1-0,25 mg w 1 dm3. Pewne kontrowersje w doktrynie budzi znamię "po użyciu podobnie działającego środka" (por. Wróbel, Krytycznie, s. 56; Barzdo, Berent, Kosicki, Szram, Interakcje, s. 72 i n.). Wykaz środków działających podobnie do alkoholu zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z 11 czerwca 2003 r. w sprawie wykazu środków działających podobnie do alkoholu oraz warunków i sposobu przeprowadzania badań na ich obecność w organizmie (Dz. U. Nr 116, poz. 1104 z późn. zm.). W rozporządzeniu tym jako środki podobnie działające do alkoholu wymienia się tylko niektóre substancje odurzające. Kryterium wyodrębnienia tej grupy jest między innymi możliwość przeprowadzenia pomiaru ilości danego środka wprowadzonego do organizmu. Środkami działającymi podobnie do alkoholu, które mogą być oznaczane, są: opiaty; amfetamina i jej analogi; kokaina; tetrahydrokanabinole, benzodiazepiny (§ 2 rozporządzenia). Dlatego obecnie straciły rację bytu poglądy doktryny, że każdy "środek odurzający" zawsze jest "środkiem działającym podobnie do alkoholu" (Marcinkowski, Zakresy, s. 39).
11. Przez czynności zawodowe należy rozumieć czynności, które należą do zakresu obowiązków sprawcy, wynikających na przykład z umowy o pracę lub innego dokumentu (por. Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 179). Są one wykonywane odpłatnie (por. uchwała SN z 21 listopada 1986 r., VI KZP 35/86, OSNPG 1987, nr 2, poz. 19).
12. Oprócz kary za popełnienie tego wykroczenia sąd może orzec również środek karny w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób. Ów szczególny sposób zależy od decyzji sądu, powinna ona polegać na jego dodatkowym upowszechnieniu, innym niż publiczne ogłoszenie, o którym mowa w art. 418 k.p.k. Jednym z takich sposobów może być ogłoszenie w czasopiśmie. W takim wypadku sąd przesyła odpis wyroku lub wyciąg z wyroku, ze wzmianką o prawomocności, redakcji czasopisma określonego w wyroku, z poleceniem wydrukowania w jednym z najbliższych jego numerów. Redakcja czasopisma ma obowiązek zawiadomić sąd o wykonaniu polecenia. Powinna przesłać jednocześnie egzemplarz, w którym zamieszczono ogłoszenie (art. 198 k.k.w.). W wypadku orzeczenia podania wyroku do publicznej wiadomości w inny sposób, sąd - stosownie do treści wyroku - wydaje odpowiednie polecenie, przesyłając jednocześnie odpis wyroku lub wyciąg z wyroku ze wzmianką o prawomocności. Otrzymane polecenie powinno zostać przez jego adresata wykonane w czasie, miejscu i w sposób określony przez sąd. O jego wykonaniu sąd winien zostać bezzwłocznie zawiadomiony (art. 199 k.k.w.).
13. Jest to wykroczenie indywidualne. Jego sprawcą jest osoba, która wykonuje pewną czynność albo powierza lub pozwala na jej wykonanie nieodpowiedniej osobie.
14. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Oznacza to, że sprawca nie musi sobie zdawać sprawy ani z tego, że czynność, której wykonania się podejmuje, wymaga szczególnych umiejętności, ani z tego, że osoba, której wykonanie tej czynności porucza lub którą nadzoruje, takich umiejętności nie posiada. Musi natomiast zdawać sobie sprawę z tego, że sama nie posiada odpowiednich zdolności do jej wykonania. Jeżeli dana osoba pozostaje w błędzie co do tego, czy sama posiada odpowiednie zdolności lub czy posiada je inna osoba, może ponieść odpowiedzialność za wykroczenie z art. 70 k.w. popełnione nieumyślnie.
15. Jeżeli sprawca, w ramach czynności zawodowych, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, będąc w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, jego czyn wypełnia znamiona wykroczeń z art. 70 § 2 i art. 87 § 1 k.w. Nie można zgodzić się z R.A. Stefańskim, że ma wówczas miejsce zbieg pozorny (Stefański, Wykroczenia, s. 328-329). Zachodzi tu zbieg rzeczywisty właściwy (tak np. Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 182). Ze względu na wysokość sankcji, zastosowanie znajdzie przepis art. 87 § 1 k.w.
16. Przepis art. 70 może pozostawać w zbiegu z art. 283 § 1 k.p. Jeżeli czyn określony w art. 70 § 1 zd. 2 k.w. popełnia osoba odpowiedzialna za bhp w zakładzie pracy albo kierująca pracownikami, wypełnia ona znamiona art. 283 k.p., który w tym zakresie stanowi lex specialis i z tego względu wyłączy stosowanie art. 70 k.w. w tej mierze.
17. Należy rozważyć wzajemny stosunek przepisów art. 70 k.w. i art. 180 k.k., kryminalizującego zachowanie polegające na pełnieniu czynności związanych bezpośrednio z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu pojazdów mechanicznych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Zachowanie to jest zagrożone karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat. Przepis art. 180 k.k. wyłącza stosowanie art. 70 k.w. jako lex specialis. Jeżeli sprawca jest w stanie po użyciu alkoholu, sprawca poniesie odpowiedzialność na podstawie art. 70 k.w., a jeżeli w stanie nietrzeźwości - z art. 180 k.k.
18. Na zasadzie konsumpcji (zbieg pomijalny) zostaje wyłączona możliwość zastosowania art. 70 k.w., gdy sprawca, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 220 k.k.). Czyn ten jest zagrożony karą pozbawienia wolności do lat trzech. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Zastosowanie ma wówczas przepis art. 220 k.k.
19. Gdy następstwem zachowania sprawcy określonego w art. 70 k.w. jest narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, wypełnione zostają znamiona przestępstwa z art. 160 k.k. W przypadku umyślnego popełnienia przestępstwa z art. 160 § 1 k.k., przepis ten wyłącza zastosowanie art. 70 k.w. na zasadzie konsumpcji (zbieg pomijalny). Trafnie przyjmuje Radecki (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 426), że w sytuacji gdy przestępstwo jest popełnione nieumyślnie (art. 160 § 3 k.k.), należy przyjąć idealny zbieg przestępstwa z art. 160 § 3 k.k. i wykroczenia z art. 70 k.w. Takie rozwiązanie pozwala na uniknięcie sytuacji, w której sprawca takiego czynu pozostałby bezkarny ze względu na brak wniosku o ściganie.
20. Możliwy jest rzeczywisty właściwy zbieg przepisów art. 70 k.w. i niektórych przepisów ustawy z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 z późn. zm.). Są to następujące przepisy: art. 120, zawierający wykroczenie polegające na wykonywaniu, dozorowaniu prac geologicznych lub kierowaniu nimi bez wymaganych kwalifikacji, art. 121 pkt 1, typizujący wykroczenie polegające na dopuszczeniu do takich prac osoby nieposiadającej stosownych kwalifikacji, art. 125, typizujący wykroczenie polegające na wykonywaniu pewnych czynności wskazanych w ustawie bez wymaganych kwalifikacji. Zastosowanie znajduje wówczas przepis art. 70 k.w. jako przepis surowszy.
Art. 71.
1. Przedmiotem tego wykroczenia jest bezpieczeństwo człowieka. Wykroczenie to należy do grupy wykroczeń z narażenia, niebezpieczeństwo jest określone abstrakcyjnie.
2. Strona przedmiotowa tego wykroczenia została określona kazuistycznie przez wyliczenie wielu zachowań sprawcy. Mogą one mieć postać zarówno działania - wadliwe wykonanie urządzeń, uczynienie ich niezdatnymi do użytku, niewłaściwe użytkowanie, samowolne uruchomienie, jak i zaniechania - uczynienie niezdatnymi do użytku, niewłaściwe użytkowanie; jest to zatem wykroczenie niewłaściwe z zaniechania. Jest to wykroczenie materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci powstania stanu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia człowieka.
3. Wadliwe wykonanie urządzenia obejmuje wypadki, gdy urządzenie jest sprawne, tzn. można je uruchomić i funkcjonuje ono w zasadzie zgodnie z przeznaczeniem, posiada jednakże usterki, które sprawiają, że jego funkcjonowanie stwarza zagrożenie. Jednym z rodzajów urządzeń są urządzenia techniczne, o których mowa w ustawie z 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym (Dz. U. Nr 122, poz. 1321 z późn. zm.). W myśl przepisów tej ustawy urządzeniami technicznymi są urządzenia, które mogą stwarzać zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, mienia i środowiska przez rozprężenie cieczy lub gazów znajdujących się pod ciśnieniem różnym od atmosferycznego, wyzwolenie energii potencjalnej lub kinetycznej przy przemieszczaniu ludzi lub ładunków w ograniczonym zasięgu, rozprzestrzenianie się materiałów niebezpiecznych o właściwościach trujących lub żrących w czasie ich magazynowania lub transportu w zbiornikach bezciśnieniowych (art. 3).
4. Uczynienie niezdatnymi do funkcjonowania zgodnie z przeznaczeniem polega na tym, że sprawca urządzenie pierwotnie sprawne i funkcjonujące w sposób prawidłowy czyni niezdatnym do jego właściwego funkcjonowania, czyli wywołuje niemożność używania go zgodnie z przeznaczeniem, bez fizycznego naruszenia jego substancji. W literaturze prawa karnego znany jest pogląd, że uczynienie rzeczy niezdatną do użytku nie ma znaczenia dla prawa karnego, jeżeli dla przywrócenia normalnej użyteczności rzeczy nie jest potrzebny nakład kosztów ani pracy (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 367-368). Pogląd ten krytykuje Kulik (w: Mozgawa i in., s. 559), wskazując, że jeżeli dla przywrócenia normalnej użyteczności rzeczy nie były potrzebne nakłady, lecz właściciel lub posiadacz poniósł szkodę majątkową (np. w postaci utraconych spodziewanych korzyści; por. niżej), brak jest racji dla uznania czynu sprawcy za bezkarny (Kulik, Z prawnokarnej, s. 84 i n.). Również w wypadku wykroczenia z art. 71 k.w. należy przyjąć, iż owo uczynienie niezdatnymi nie musi mieć charakteru nieodwracalnego. Sprawca popełnia wykroczenie także wówczas, gdy możliwe jest przywrócenie funkcjonowania urządzenia, także wtedy, gdy do przywrócenia normalnej użyteczności rzeczy nie są konieczne żadne nakłady.
5. Pojęcie niewłaściwego użytkowania urządzeń dotyczy sytuacji, kiedy urządzenie jest pozbawione wad, funkcjonuje prawidłowo, ale sprawca użytkuje je w niewłaściwy sposób. Niewłaściwy sposób może polegać na nieprawidłowym sposobie włączania lub wyłączania urządzenia albo na wykorzystywaniu urządzenia w sposób nieprzewidziany przez jego twórcę, niezgodny z oryginalnym przeznaczeniem.
6. Samowolne uruchomienie oznacza wprawienie w ruch lub włączenie urządzenia przez osobę albo w ogóle do tego nieuprawnioną, albo nieuprawnioną w konkretnej sytuacji.
7. Jest to wykroczenie powszechne, z wyjątkiem pierwszego znamienia czynności wykonawczej. Jego sprawcą może być każdy, nie tylko osoba, która używa urządzeń w ramach wykonywania jakichś czynności zawodowych. Natomiast odnośnie do znamienia wadliwego wykonania urządzeń jest to wykroczenie indywidualne co do czynu.
8. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
9. Przepis art. 71 k.w. może pozostawać w zbiegu idealnym (jednoczynowym) z przepisem art. 36 ust. 1 ustawy o dozorze technicznym. Typizuje on przestępstwo polegające na dopuszczeniu do eksploatacji urządzenia technicznego bez otrzymania decyzji organu dozoru technicznego o dopuszczeniu takiego urządzenia do eksploatacji lub obrotu, wbrew decyzji organu dozoru technicznego o wstrzymaniu eksploatacji lub wycofaniu z obrotu urządzenia technicznego. Czyn ten zagrożony jest karą grzywny albo karą ograniczenia wolności. Jeżeli zachowanie sprawcy opisane w art. 36 ustawy o dozorze technicznym spowoduje stan niebezpieczeństwa, zachodzi zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 71 k.w. i art. 36 ustawy o dozorze technicznym.
10. Zachodzi zbieg przepisu art. 71 k.w. i art. 164 k.k., jeżeli zachowanie sprawcy opisane w art. 71 k.w. spowoduje bezpośrednie niebezpieczeństwo pożaru czy eksplozji. Przepis art. 71 k.w. zostaje wówczas pochłonięty przez przepis art. 164 k.k.
11. Możliwy jest rzeczywisty właściwy zbieg przepisów art. 71 k.w. i art. 93 ustawy z 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm.). Ze względu na wysokość sankcji, zastosowanie znajdzie przepis art. 71 k.w.
Art. 72.
1. Przedmiotem tego wykroczenia jest życie i zdrowie człowieka.
2. Jest to wykroczenie formalne. Do jego znamion nie należy skutek w postaci stworzenia stanu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia człowieka. Wystarczy samo zachowanie sprawcy, polegające na braku określonego działania. Jest to więc wykroczenie, które można popełnić tylko przez zaniechanie.
3. Znamię "wbrew obowiązkowi" oznacza, że na sprawcy musi ciążyć konkretny obowiązek, wypływający na przykład z umowy o pracę, zakresu obowiązków na danym stanowisku itp., polegający na zabezpieczeniu miejsca niebezpiecznego. Takim miejscem niebezpiecznym może być na przykład urwisko, skarpa, osypisko, teren wyrębu itp. Owo zabezpieczenie ma zostać wykonane w odpowiedni sposób. Sposób ten może być określony albo w stosownych przepisach, o różnej mocy prawnej, lub wynikać z zasad zdroworozsądkowych. Chodzi o to, aby owo miejsce pozbawić cechy zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego.
4. Jest to wykroczenie indywidualne. Może je popełnić jedynie osoba, na której ciąży obowiązek odpowiedniego zabezpieczenia miejsca niebezpiecznego.
5. Strona podmiotowa tego wykroczenia polega zarówno na umyślności, jak i na nieumyślności. Sprawca nie musi obejmować świadomością tego, że miejsce jest niebezpieczne, nie musi mieć także zamiaru popełnienia wykroczenia.
6. Jeżeli osoba odpowiedzialna za bhp w zakładzie pracy nie zabezpiecza miejsca niebezpiecznego, jej czyn wypełni znamiona wykroczenia z art. 283 k.p. Przepis art. 283 pochłonie przepis art. 72 k.w. Jeżeli następstwem zachowania sprawcy opisanego w art. 72 k.w. jest narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zostają wypełnione znamiona przestępstwa z art. 220 k.k. Przepis ten pochłonie przepis art. 72 k.w.
Art. 73.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest bezpieczeństwo, życie i zdrowie człowieka. Natomiast przedmiotem indywidualnym zapewnienie prawidłowego funkcjonowania służb odpowiedzialnych za zapewnienie owego bezpieczeństwa obywatelom.
2. Jest to wykroczenie formalne. Do jego znamion nie należy skutek w postaci ziszczenia się niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia lub mienia. Wykroczenie to może zostać popełnione jedynie przez zaniechanie.
3. Obowiązek zawiadomienia ciąży na sprawcy tylko wówczas, gdy ma świadomość istnienia niebezpieczeństwa. Wykroczenie jest popełnione z chwilą dowiedzenia się sprawcy o niebezpieczeństwie. Ma charakter trwały (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 183).
4. To, jaki organ czy jaka osoba powinny zostać przez sprawcę zawiadomione, regulują te same źródła, które zakreślają jego obowiązki w tej mierze. Może to być na przykład policja, straż pożarna, pogotowie gazowe itp.
5. Jak trafnie zauważono w orzecznictwie sądowym, pojęcie "rozmiar mienia" nie może być utożsamiane z pojęciem "wartość mienia", gdyż pojęcia te oznaczają zupełnie coś innego. "Wartość" jest pojęciem ekonomicznym, określającym, ile coś jest warte, natomiast "rozmiar" to pojęcie fizyczne, oznaczające wielkość czegoś, wymiar, format (wyrok SA we Wrocławiu z 24 maja 2000 r., II AKa 149/00, Wokanda 2000, nr 10, poz. 48).
6. Jest to wykroczenie indywidualne. Może je popełnić jedynie sprawca, na którym ciąży obowiązek zawiadomienia odpowiedniego podmiotu.
7. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
8. Przepis art. 73 może pozostawać w zbiegu z przepisami, przewidującymi obowiązek zawiadomienia o niebezpieczeństwie określonego rodzaju. Z reguły te przepisy szczególne wyłączają na zasadzie specjalności stosowanie przepisu art. 73 k.w., na przykład art. 92 ust. 1 pkt 1 ustawy z 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm.) czy art. 127a ustawy z 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 z późn. zm.), art. 123, 124 ustawy z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 z późn. zm.), art. 64 ustawy z 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym (Dz. U. Nr 122, poz. 1321 z późn. zm.), art. 245 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Por. szerzej Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 190.
Art. 74.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo życia lub zdrowia ludzi.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci zniszczenia, usunięcia, uczynienia nieczytelnymi znaków lub ogrodzenia, o których mowa w art. 74 k.w. Może ono zostać popełnione tylko przez działanie.
3. Odnośnie do znamienia "niszczy, uszkadza" por. uwagi do art. 124.
4. Uczynienie nieczytelnymi znaków lub napisów może polegać na starciu fragmentu lub całości napisu lub znaku, na zamazaniu fragmentu lub całości, dopisaniu lub dorysowaniu jakichś elementów, przez co treść znaku lub napisu staje się nieczytelna (nie do odczytania) lub niezrozumiała.
5. Znaki lub napisy ostrzegające o niebezpieczeństwie to na przykład znaki drogowe, tabliczki "uwaga wysokie napięcie" itp. Ogrodzenie nie musi być tego rodzaju, że uniemożliwia w ogóle przedostanie się na teren oddzielony, wystarczy, że wyraźnie oddziela fragment terenu.
6. Jest to wykroczenie powszechne.
7. Strona podmiotowa tego wykroczenia polega zarówno na umyślności, w obu postaciach zamiaru, jak i na nieumyślności (tylko w przypadku czynności w postaci niszczenia). Ustawodawca nie wprowadza wprost klauzuli umyślności, ale ze względu na znaczenie w języku polskim czasowników "uszkadza", "usuwa", "czyni nieczytelnymi", nie jest możliwe popełnienie przez sprawcę tego wykroczenia nieumyślnie. Natomiast jest możliwe "niszczenie" nieumyślne, kiedy sprawca nie ma zamiaru zniszczenia takiego znaku czy ogrodzenia, a jedynie nieostrożnie względem niego postępuje.
8. Zachodzi zbieg (pomijalny) przepisu art. 74 k.w. z przepisem art. 124 k.w. Przepis art. 124 zostaje pochłonięty przez przepis art. 74 k.w. Zachodzi również zbieg (pomijalny) przepisu z art. 74 z przepisem art. 85 k.w. Ten ostatni pochłania przepis art. 74 k.w.
Art. 75.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo ludzi lub mienia, które mogą zostać zagrożone, jeżeli przedmiot, płyn czy nieczystość spadną na człowieka, zwierzę, pojazd; nie chodzi tu jedynie o niebezpieczeństwo dla życia czy zdrowia człowieka, wystarczy zagrożenie pobrudzeniem ubrania czy zagrożenie uszkodzenia przedmiotu (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 332). W tym przypadku mamy do czynienia z wykroczeniem tzw. abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo.
2. Zachowanie sprawcy polega na niezachowaniu należytej ostrożności przy takich czynnościach jak: a) wystawianie lub wywieszanie ciężkich przedmiotów (np. na balkonie, na parapecie za oknem); b) rzucanie ciężkimi przedmiotami (np. przy robieniu remontu czy porządków); c) wylewanie płynów (np. przez okno, przez balkon); d) wyrzucanie nieczystości; e) doprowadzenie do wypadania ciężkich przedmiotów; f) doprowadzenie do wylewania się płynów.
3. Ustawa wymaga, aby przedmioty (wystawiane lub wywieszane) były ciężkie. Należy jednak zwrócić uwagę na dość względny charakter określenia "ciężki" (w kontekście analizowanego przepisu oznaczającego "dużo ważący"). Nawet nieduży garnek ustawiony na parapecie za oknem na przykład na trzecim piętrze może być potencjalnym źródłem znacznego niebezpieczeństwa dla przechodniów.
4. Określeniem "doprowadza" ustawodawca wskazuje na to, iż między zachowaniem sprawcy a wypadnięciem ciężkiego przedmiotu (czy wylaniem płynu) musi zachodzić związek przyczynowy. O takim związku przyczynowym możemy mówić, gdy wypadnięcie lub wylanie było następstwem nieostrożności sprawcy, które sprawca przewidywał albo mógł przewidzieć (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 186).
5. Podmiotem wykroczenia z art. 75 § 1 może być każdy (wykroczenie powszechne). Strona podmiotowa wyraża się w umyślności lub nieumyślności (zgodnie z art. 5 k.w.). Pewne wątpliwości mogą powstać wobec faktu, iż kodeks posługuje się określeniem niezachowania należytej ostrożności, co może sugerować nieumyślność. Słusznie jednak podnosi Radecki, iż zachowanie należytej ostrożności jest znamieniem strony przedmiotowej, a nie podmiotowej; można nie zachować należytej ostrożności zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 451).
6. Typ kwalifikowany wykroczenia dotyczy przypadków, kiedy sprawca dopuszcza się zachowania określonego w § 1 ze złośliwości lub swawoli. Co do pojęcia złośliwości i swawoli - por. uwagi do art. 66. Z uwagi na fakt, że zarówno złośliwość, jak i swawola są zabarwione podmiotowo, w przypadku art. 75 § 2 w grę wchodzi jedynie umyślność, w postaci zamiaru bezpośredniego. Oczywiście, również wykroczenie z § 2 ma charakter ogólnosprawczy (powszechny).
7. Odpowiedzialność z art. 75 § 1 lub 2 zachodzi nawet wtedy, gdy z zachowania sprawcy nie wynikła żadna szkoda. Natomiast w przypadku gdy takowa szkoda miała miejsce, odpowiedzialność sprawcy kształtuje się zależnie od rodzaju zaistniałego skutku. I tak na przykład w grę może wejść przykładowo nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 2 k.k.), nieumyślne spowodowanie średniego lub lekkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 3). Oczywiście w takich przypadkach przepis art. 75 zostanie pochłonięty zgodnie z zasadą lex consumens derogat legi consumptae.
8. Jeżeli czyn sprawcy opisany w art. 75 sprowadził bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia człowieka (np. wyrzucony przez okno telewizor minął o centymetry przechodzącego człowieka), to w takim przypadku należy brać pod uwagę odpowiedzialność sprawcy z art. 160 k.k. (narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu). Tu również zadziała zasada konsumpcji (a przepisem pochłaniającym jest art. 160 k.k.); por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 451-452.
9. Jak słusznie zauważa Kulik, jeżeli popełnienie czynu z art. 75 k.w. skutkuje uszkodzeniem rzeczy, zostają jednocześnie wypełnione znamiona czynów zabronionych przez art. 288 § 1 k.k. lub art. 124 k.w. Dzieje się tak wtedy, gdy sprawca wyrzuca na przykład przez okno cudzą rzecz po to, aby ją zniszczyć, przy czym owa rzecz jest ciężkim przedmiotem. Jeśli wysokość wyrządzonej szkody przekracza 250 zł, powstaje jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 288 § 1 i wykroczenia z art. 75, który znajduje rozwiązanie na gruncie art. 10 k.w. Jeżeli wysokość szkody nie przekracza 250 zł, wówczas mamy do czynienia ze zbiegiem przepisów (rzeczywistym właściwym) art. 124 k.w. z przepisem art. 75 § 1 (lub 2) k.w., znajdującym rozwiązanie stosownie do przepisu art. 9 § 1, w rezultacie czego znajdzie zastosowanie przepis przewidujący karę surowszą, czyli art. 124 (Kulik, Przestępstwo, s. 266). Należy zauważyć, iż przy wyrzucaniu ciężkich przedmiotów szkoda może być wyrządzona zarówno przedmiotowi wyrzucanemu, jak i przedmiotowi, w który wyrzucany przedmiot trafia (np. w zaparkowany samochód). Jeśli wyrzucany ciężki przedmiot trafi w zwierzę, możemy mieć do czynienia z jednoczynowym zbiegiem przestępstwa i wykroczenia (art. 35 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt, art. 75 § 1 (lub 2) k.w.). Oczywiście, dla takiej kwalifikacji konieczna jest umyślność występująca po stronie sprawcy.
Art. 76.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo osób znajdujących się w pojeździe mechanicznym będącym w ruchu (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 452).
2. Stosownie do przepisów prawa o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.) za pojazdy mechaniczne należy uznać pojazdy zaopatrzone w poruszający je silnik (np. samochody osobowe i ciężarowe, motocykle, traktory, kombajny, lokomotywy, samoloty, helikoptery, statki wodne), jak również pojazdy szynowe zasilane z trakcji elektrycznej (trolejbusy, tramwaje); Szewczyk (w:) Zoll I, s. 694-695.
3. Dla bytu wykroczenia z art. 76 nie jest wymagane, aby pojazd mechaniczny prowadzony był po drodze publicznej; równie dobrze może to być ciągnik prowadzony po prywatnej drodze leśnej czy drezyna z silnikiem elektrycznym lub spalinowym prowadzona na szynach (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 187). Konieczne jest natomiast, aby pojazd znajdował się w ruchu. W doktrynie pojawiają się w tym zakresie rozbieżności interpretacyjne. I tak Śmietanka uważa, iż: "Pojazd jest w ruchu zarówno w czasie jazdy, w momencie poruszania się, jak i w czasie postoju na przystanku, gdy zatrzymał się on tylko chwilowo i gdy jest w nim obecna jakaś osoba (kierowca, pasażer)" - Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 187. Taką wykładnię (jako sprzeczną z brzmieniem przepisu i jego sensem) słusznie zakwestionował Radecki, twierdząc, iż w ujęciu językowym w żaden sposób nie da się sensownie twierdzić, że pojazd stojący jest w ruchu, a poza tym to właśnie ruch pojazdu powoduje wzmożenie niebezpieczeństwa zachowania sprawcy rzucającego kamieniami czy innymi przedmiotami (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 452).
4. Odpowiedzialność za wykroczenie ma miejsce nawet wtedy, gdy żadna szkoda nie nastąpiła w wyniku zachowania sprawcy, nawet gdyby nie trafił on w jadący pojazd. W przypadku trafienia w pojazd możliwa jest odpowiedzialność sprawcy za przestępstwo z art. 288 § 1 lub 2 k.k. (gdy szkoda przekracza 250 zł). Gdyby wyrządzona szkoda była niższa niż 250 zł, to w takim przypadku dochodzi do rzeczywistego (właściwego) zbiegu przepisów art. 76 z art. 124 § 1 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 266). Jeżeli na skutek zachowania sprawcy doszło do uszczerbku na zdrowiu człowieka, należy rozważać jego odpowiedzialność z art. 156 lub 157 k.k., w zależności od rodzaju zaistniałych skutków. Przepisy art. 156 czy 157 k.k. pochłoną przepis art. 76 k.w.
5. W wyroku z 18 lipca 1968 r. (V KRN 361/78, SMO 1969, nr 1, s. 132) Sąd Najwyższy przedstawił wciąż aktualny pogląd w następującej sprawie. Oskarżony, rzucając słoikiem czy też innym szklanym naczyniem z dość grubego szkła w szybę jadącego dość wolno samochodu, zdawał sobie sprawę, że naraża życie jadących samochodem osób na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Gdyby bowiem kierowca został uderzony bezpośrednio tym naczyniem (w tej sprawie szczęśliwym zbiegiem okoliczności naczynie to uderzyło w ramę szyby, co zmniejszyło siłę uderzenia), mógłby łatwo odnieść poważne obrażenia głowy, a w konsekwencji stracić przytomność i panowanie nad kierownicą. Zagrożenie dla jadących było więc bezpośrednie, a tym samym kwalifikacja prawna z art. 242 k.k. z 1932 r. była trafna. Na gruncie kodeksu karnego z 1997 r. odpowiednikiem art. 242 jest art. 160 k.k. ("Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu...").
6. Jak podnosi Warylewski: "Oblanie szyby jadącego samochodu lub rowerzysty może w konsekwencji doprowadzić do wypadku drogowego. Zachowanie takie nie mieści się w granicach kontratypu "śmigusa-dyngusa", sprawca powinien więc odpowiadać na podstawie art. 177 § 1 k.k. wtedy, gdy dojdzie do wypadku, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała określone w art. 157 § 1 k.k. Jeżeli do takiego wypadku nie dojdzie, to sprawca atakujący pojazdy lub przechodniów, np. z wiadrem wody w ręku, powinien odpowiadać z art. 86 k.w. za niezachowanie ostrożności i powodowanie zagrożenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Rzucanie w szyby samochodowe woreczkami z wodą jest wykroczeniem z art. 76 k.w. i trudno takie zachowanie uznać za mieszczące się w ramach zwyczaju" (Warylewski, Kontratypy, s. 30).
7. Wykroczenie stypizowane w art. 76 ma charakter powszechny i formalny. Może być popełnione jedynie umyślnie (w obu postaciach zamiaru); por. Bojarski, s. 176.
8. Rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w pojazd mechaniczny niebędący w ruchu lub w pojazd niemechaniczny (np. rower) może prowadzić do odpowiedzialności za wykroczenie z art. 124 § 1 k.w. (a przy szkodzie powyżej 250 zł za przestępstwo z art. 288 § 1 lub 2 k.k.). Jeśli sprawca rzuca kamieniem na przykład w konia ciągnącego wóz, to w takim przypadku należy rozważyć odpowiedzialność z art. 35 ust. 1 lub 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (znęcanie się nad zwierzęciem).
Art. 77.
1. Przedmiotem ochrony jest szeroko pojęte bezpieczeństwo ludzi i mienia, które może być zagrożone przez nieostrożne trzymanie zwierzęcia. Nie można również tracić z pola widzenia bezpieczeństwa innych zwierząt, którym może zostać wyrządzona krzywda.
2. Ustawa używa pojęcia "zwierzę" w znaczeniu ogólnym, nieprecyzującym, o jaki rodzaj zwierząt chodzi. Wobec tego należy uznać, iż w grę wchodzą zarówno zwierzęta domowe, jak i gospodarskie, wolno żyjące (tzn. dzikie), wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych, utrzymywane w ogrodach zoologicznych, a nawet obce faunie rodzimej (por. art. 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.).
3. Należy zauważyć, iż przetrzymywanie zwierzęcia łownego bez odpowiedniego zezwolenia stanowi wykroczenie stypizowane w art. 51 ust. 1 pkt 3 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). Odpowiednią zgodę wydaje starosta. Jeśli sprawca posiada zgodę na trzymanie zwierzęcia łownego, jego ewentualna odpowiedzialność ograniczy się do art. 77 (jeśli nie zachowuje przy trzymaniu zwierzęcia łownego odpowiednich środków ostrożności). Jeśli sprawca zgody starosty nie ma, wówczas jego nieostrożność ze zwierzęciem będzie prowadziła do rzeczywistego zbiegu przepisu art. 77 k.w. z art. 51 ust. 1 pkt 3 prawa łowieckiego (rozwiązywanego stosownie do art. 9 § 1 k.w.). Wykaz zwierząt łownych zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska z 11 marca 2005 r. (wydane na podstawie art. 5 prawa łowieckiego) w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz. U. Nr 45, poz. 433). I tak - stosownie do § 1 cytowanego rozporządzenia - ustalono następującą listę gatunków zwierząt łownych: 1) zwierzyna gruba (łoś, jeleń szlachetny, jeleń sika, daniel, sarna, dzik, muflon); 2) zwierzyna drobna (lis, jenot, borsuk, kuna leśna, kuna domowa, norka amerykańska, tchórz zwyczajny, szop pracz, piżmak, zając szarak, dziki królik, jarząbek, bażant, kuropatwa, gęś gęgawa, gęś zbożowa, gęś białoczelna, krzyżówka, cyraneczka, głowienka, czernica, gołąb grzywacz, słonka, łyska).
4. Trzymanie psa rasy uznawanej za agresywną bez wymaganego zezwolenia stanowi wykroczenie z art. 37a ust. 1 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.). Wykaz ras psów uznawanych za agresywne zawiera rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie wykazu ras psów uznawanych za agresywne (Dz. U. Nr 77, poz. 687). Chodzi o następujące rasy psów: 1) amerykański pit bull terrier; 2) pies z Majorki (Perro de Presa Mallorquin); 3) buldog amerykański; 4) dog argentyński; 5) pies kanaryjski (Perro de Presa Canario); 6) tosa inu; 7) rottweiler; 8) akbash dog; 9) anatolian karabash; 10) moskiewski stróżujący; 11) owczarek kaukaski. Prowadzenie hodowli lub utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną wymaga zezwolenia organu gminy właściwego ze względu na planowane miejsce prowadzenia hodowli lub utrzymywania psa, wydawanego na wniosek osoby zamierzającej prowadzić taką hodowlę lub utrzymywać takiego psa (art. 10 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt). Przy posiadaniu właściwego zezwolenia pochodzącego od organu gminy odpowiedzialność sprawcy, który nie zachowuje ostrożności przy trzymaniu psa rasy uznawanej za agresywną, ograniczy się do art. 77 k.w.; przy braku tego zezwolenia będziemy mieli do czynienia z rzeczywistym zbiegiem przepisów art. 77 k.w. i art. 37a ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt. Z uwagi na fakt, iż za wykroczenie z art. 37a ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt przewidziana jest kara aresztu lub grzywna - stosownie do art. 9 § 1 k.w. - będzie miał on zastosowanie jako przewidujący karę surowszą niż art. 77 (gdzie występuje grzywna do 250 zł lub nagana).
5. Mówiąc o środkach ostrożności przy trzymaniu zwierząt, ustawodawca podzielił je na zwykłe i nakazane. Zwykłe środki ostrożności to takie, które wynikają ze zdrowego rozsądku, są oparte na powszechnym doświadczeniu i zwyczaju (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 188). Mówiąc o nakazanych środkach ostrożności, mamy na myśli te, które wynikają z obowiązujących przepisów. W grę mogą wchodzić na przykład przepisy cytowanej już ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt czy przepisy ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008 z późn. zm.). Stosownie do art. 4 ust. 1 tej ustawy rada gminy, po zasięgnięciu opinii państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, uchwala regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie gminy; regulamin jest aktem prawa miejscowego. Regulamin określa szczegółowe zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy dotyczące między innymi: a) obowiązków osób utrzymujących zwierzęta domowe, mających na celu ochronę przed zagrożeniem lub uciążliwością dla ludzi oraz przed zanieczyszczeniem terenów przeznaczonych do wspólnego użytku; b) wymagań utrzymywania zwierząt gospodarskich na terenach wyłączonych z produkcji rolniczej, w tym także zakazu ich utrzymywania na określonych obszarach lub w poszczególnych nieruchomościach. Nieprzestrzeganie owych obowiązków wynikających z takowego regulaminu może implikować odpowiedzialność za wykroczenie z art. 77 k.w.
6. Za wykroczenie określone w art. 77 k.w. odpowiada każdy, kto zwierzę trzyma. Poprzez użycie określenia "trzyma" ustawodawca przesądził, iż nie musi to być osoba będąca właścicielem zwierzęcia. Osobą trzymającą zwierzę jest także ten, kto zobowiązał się do czasowej nad nim opieki (np. na czas wyjazdu właściciela na wczasy), bez względu na to, czy czyni to odpłatnie czy nieodpłatnie. Osobą trzymającą zwierzę jest także właściciel hotelu dla zwierząt, gdzie odpłatnie przetrzymuje się zwierzęta na czas wyjazdu ich właścicieli. Niewątpliwie osobą trzymającą jest właściciel (czy zarządzający) schroniska dla zwierząt. Również osoba, która znalazła cudze zwierzę i trzyma je do czasu odnalezienia właściciela, może odpowiadać z art. 77 k.w. Należy wyraźnie odróżnić od siebie pojęcia "trzymanie zwierząt" i "hodowla zwierząt", choć każdy, kto hoduje zwierzęta, równocześnie musi je trzymać, ale nie każdy trzymający zajmuje się hodowlą (Mozgawa, Prawnokarna, s. 23).
7. Jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z 29 kwietnia 2003 r. (III KK 26/03, LEX nr 77469), wprawdzie sprawcą wykroczenia z art. 77 k.w. nie musi być właściciel zwierzęcia, niemniej sprawcą tym może być tylko ten, kto faktycznie trzyma zwierzę.
8. Wykroczenie z art. 77 można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (stosownie do art. 5 k.w.). Ma ono charakter formalny.
9. Odpowiedzialność za wykroczenie z art. 77 nie obejmuje skutków wynikających z niezachowania środków ostrożności przy trzymaniu zwierzęcia, na przykład takich jak ugryzienie przez psa, poszarpanie odzieży, kopnięcie przez konia itp. Jeśli doszło do uszkodzenia rzeczy przez zwierzę, to jeśli wartość szkody była niższa niż 250 zł, sprawca ponosi odpowiedzialność z art. 124 § 1 k.w. (rzeczywisty właściwy zbieg przepisów - art. 9 § 1 k.w.). Przy wartości wyższej w grę wejdzie idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 288 § 1 lub 2 k.k. i wykroczenia z art. 77 k.w. (art. 10 § 1 k.w.). Jeśli w wyniku nieostrożności przy trzymaniu zwierzęcia zwierzę to spowodowało uszczerbek na zdrowiu człowieka, to w grę wejdzie odpowiedzialność trzymającego zwierzę z art. 156 lub 157 k.k. (w zależności od zaistniałych skutków).
Art. 78.
1. Analogicznie jak w przypadku wykroczenia z art. 77, przedmiotem ochrony jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo ludzi i mienia, które może być zagrożone przez nieostrożne trzymanie zwierzęcia; tu również nie można tracić z pola widzenia bezpieczeństwa innych zwierząt, którym może zostać wyrządzona krzywda.
2. Ustawa nie precyzuje, o jaki rodzaj zwierząt chodzi. Tak jak w przypadku wykroczenia z art. 77, należy uznać, iż w grę wchodzą zarówno zwierzęta domowe, jak i gospodarskie, wolno żyjące (tzn. dzikie), wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych, utrzymywane w ogrodach zoologicznych, a nawet obce faunie rodzimej (por. art. 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.). A zatem płoszyć czy drażnić można zwierzę gospodarskie (np. konia czy krowę), domowe (np. psa), cyrkowe (np. lwa czy małpę), dziko żyjące (np. żubra), mieszkające w zoo (np. lwa czy tygrysa), obce rodzimej faunie, a przetrzymywane przez kogoś prywatnie (np. węża czy legwana).
3. Znamię czasownikowe określone zostało jako drażnienie lub płoszenie zwierząt, jednakże ustawa nie wyjaśnia, co oznaczają te zachowania. Zgodnie z potocznym ich rozumieniem należy przyjąć, iż płoszenie to tyle, co spowodowanie straszeniem ucieczki zwierzęcia, wzbudzenie popłochu wśród zwierząt. Drażnić to tyle, co działać na zmysły zwierzęcia, pobudzając je do reakcji, niepokoić zwierzę. Sprawca może płoszyć czy drażnić głośnym zachowaniem, gestami, krzykami, rzucając w zwierzę przedmiotami, kłując je patykami, tworząc nadmierny hałas, podpalając gazety czy krzewy, itp.
4. Nie można tracić z pola widzenia tego, iż art. 6 ust. 2 pkt 9 ustawy o ochronie zwierząt stanowi, że przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień, a w szczególności złośliwe straszenie lub drażnienie zwierząt. Nie można zatem wykluczyć takiej możliwości, iż zachowanie sprawcy wykroczenia z art. 78 k.w. będzie jednocześnie stanowiło przestępstwo znęcania się nad zwierzętami, które jest określone w art. 35 ust. 1 lub 2 ustawy o ochronie zwierząt. Nie wydaje się, by w tym przypadku można było mówić o idealnym zbiegu przestępstwa (art. 35 ustawy o ochronie zwierząt) z wykroczeniem (art. 78 k.w.), bowiem zasadne jest uznanie, iż raczej winna tu wejść zasada konsumpcji (gdzie przepisem pochłaniającym jest art. 35 ustawy o ochronie zwierząt).
5. Warunkiem odpowiedzialności z art. 78 jest to, aby na skutek zachowania sprawcy (wyrażającym się w drażnieniu lub płoszeniu) zwierzę stało się niebezpieczne. Niebezpieczny znaczy tyle, co grożący czymś, mogący spowodować coś złego. Należy sądzić, iż chodzi o zagrożenie dla ludzi (których zwierzę może np. pogryźć, poturbować), innych zwierząt czy nawet mienia (które może zostać przez spłoszone czy rozdrażnione zwierzęta zniszczone). Jeśli na skutek drażnienia czy płoszenia zwierzęcia nie staje się ono niebezpieczne (np. jest tak przestraszone, iż w ogóle nie reaguje), otwarta jest droga do ukarania sprawcy za znęcanie się nad zwierzęciem (stosownie do art. 35 ustawy o ochronie zwierząt).
6. Niezależnie od odpowiedzialności za wykroczenie z art. 78 sprawca może odpowiadać za skutki, jakie spłoszone czy rozdrażnione zwierzę może spowodować (niszczenie mienia, uszczerbek na zdrowiu, narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu itd.).
7. Wykroczenie z art. 78 ma charakter powszechny (ogólnosprawczy). Gdy chodzi o stronę podmiotową, to należy stwierdzić, że drażnienie możliwe jest tylko umyślnie (z uwagi na intencjonalność zachowania sprawcy), zaś płoszenie zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Według Radeckiego: "Wykroczenie z art. 78 można jednak popełnić nie tylko umyślnie, ale także nieumyślnie, jeżeli sprawca nie przewiduje, że w wyniku jego zachowania zwierzę stanie się niebezpieczne, aczkolwiek powinien i może to przewidzieć" (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 460-461).
8. Możliwy jest idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 78 k.w. z art. 35 ust. 1 (lub 2 - w przypadku wystąpienia szczególnego okrucieństwa) ustawy o ochronie zwierząt penalizującego w postaci przestępstwa między innymi znęcanie się nad zwierzęciem. Por. Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 201.
Art. 79.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest bezpieczeństwo człowieka. Przedmiotem indywidualnym zaś poczucie bezpieczeństwa obywateli.
2. Wykroczenie z § 1 jest materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci ciemności w miejscach dostępnych dla publiczności. Nie należy natomiast do znamion skutek w postaci stworzenia stanu zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka. Strona przedmiotowa wykroczenia z § 1 polega na zaniechaniu. Natomiast wykroczenie z § 2 można popełnić wyłącznie przez działanie.
3. Obowiązek oświetlania niektórych miejsc może wynikać z przepisu prawa, na przykład z warunków technicznych budowli lub z umowy.
4. Miejsca przeznaczone dla publiczności są to miejsca dostępne dla z góry nieokreślonej liczby osób. Wejście do takiego miejsca nie zależy od zgody udzielanej, na przykład przez jego zarządcę. Takimi miejscami są na przykład ulice, podwórza, klatki schodowe, do których wejście nie jest zabezpieczone domofonem (Kasicki, Wiśniewski, s. 241; Bojarski, s. 177).
5. Wykroczenie z § 1 jest indywidualne. Może je popełnić jedynie sprawca, na którym ciąży obowiązek oświetlenia miejsc dostępnych dla publiczności. Natomiast wykroczenie z § 2 jest powszechne.
6. Wykroczenie z § 1 może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Wykroczenie z § 2 może zostać popełnione tylko umyślnie i to w zamiarze bezpośrednim zabarwionym. Odnośnie do znamienia "złośliwość" lub "swawola" - por. uwagi do art. 66 k.w.
7. Przepis art. 79 k.w. może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z art. 143 k.w. Zastosowanie znajdzie wówczas ten ostatni, jako surowszy.
Art. 80.
1. Przedmiotem ochrony wykroczenia z art. 80 jest bezpieczeństwo przeciwpowodziowe (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 462).
2. Przepis przewiduje wiele różnych czynności sprawczych, których rezultatem może być wywołanie konkretnego stanu niebezpieczeństwa powodziowego; wystąpienie jednak takiego niebezpieczeństwa nie jest konieczne dla dokonania wykroczenia z art. 80; są to zatem czyny z narażenia abstrakcyjnego.
3. Zabronione w art. 80 zachowania obejmują pewne ograniczenia w używaniu wałów przeciwpowodziowych i terenach obok takich wałów. Zakazy określonych zachowań na wałach przeciwpowodziowych i terenach do nich przyległych mają na celu zapobieganie zmniejszeniu odporności i wytrzymałości wałów na działanie wody (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 190).
4. Przepisy ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.) stanowią, że ochronę ludzi i mienia przed powodzią realizuje się w szczególności między innymi przez budowanie oraz utrzymywanie wałów przeciwpowodziowych (art. 80 pkt 4). Z zasadą tą korespondują zakazy określone w art. 85 ustawy, w świetle którego dla zapewnienia szczelności i stabilności wałów przeciwpowodziowych zabrania się: 1) przejeżdżania przez wały oraz wzdłuż korony wałów pojazdami, konno lub przepędzania zwierząt, z wyjątkiem miejsc do tego przeznaczonych; 2) uprawy gruntu, sadzenia drzew lub krzewów na wałach oraz w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału po stronie odpowietrznej; 3) rozkopywania wałów, wbijania słupów, ustawiania znaków przez nieupoważnione osoby; 4) wykonywania obiektów budowlanych, kopania studni, sadzawek, dołów oraz rowów w odległości mniejszej niż 50 m od stopy wału po stronie odpowietrznej; 5) uszkadzania darniny lub innych umocnień skarp i korony wałów. Powyższych zakazów nie stosuje się do robót związanych z utrzymywaniem, odbudową, rozbudową lub przebudową wałów przeciwpowodziowych. Marszałek województwa może, w drodze decyzji, zwolnić od niektórych zakazów określonych w ust. 1 (art. 85 ust. 3). Tak więc niektóre zachowania zakazane z mocy art. 85 ust. 1 prawa wodnego pokrywają się z penalizowanymi na gruncie art. 80 k.w.
5. Pojazdem, o którym mowa w art. 80 § 1 pkt 1, będzie zarówno pojazd mechaniczny (np. samochód, motor), jak i niemechaniczny (np. rower, pojazd konny, wózek). Pojęcie pojazdu definiuje ustawa z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.) jako środek transportu przeznaczony do poruszania się po drodze oraz maszynę lub urządzenie do tego przystosowane (art. 2 pkt 31); co do pojęcia "pojazd mechaniczny" - por. uwagi do art. 76 i art. 87 k.w.
6. Zwierzęta gospodarskie to - w świetle przepisów ustawy z 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921 z późn. zm.): a) koniowate - zwierzęta gatunków: koń lub osioł; b) bydło - zwierzęta gatunków: bydło domowe oraz bawoły (Bubalus bubalis); c) jeleniowate - zwierzęta gatunków: jeleń lub daniel utrzymywane w warunkach fermowych, w celu pozyskania mięsa i skór; d) drób; e) świnie; f) owce; g) kozy; h) pszczoły miodne; i) zwierzęta futerkowe (obejmujące: lisa pospolitego, lisa polarnego, norkę, tchórza, jenota, nutrię, szynszyla i królika - hodowanych w celu produkcji surowca dla przemysłu futrzarskiego, mięsnego i włókienniczego); art. 2 pkt 1 i 3 ustawy.
7. Skoro stosownie do art. 85 ust. 3 prawa wodnego marszałek województwa może, w drodze decyzji, zwolnić od niektórych zakazów określonych w art. 85 ust. 1, to w przypadku takiego zwolnienia nie ma odpowiedzialności za wykroczenie z art. 80 § 1 k.w., w zakresie, w jakim zwolnienie od zakazów z art. 85 ust. 1 pokrywać się będzie z czynami zabronionymi przez art. 80 k.w.
8. Zgodnie z zasadą z art. 5 k.w., analizowane wykroczenie może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Jego podmiotem może być każdy (wykroczenie powszechne).
9. W przypadku przejeżdżania pojazdem drogą wzdłuż wału, na której został ustanowiony zakaz drogowy zakazujący wszelkiego ruchu pojazdów, możliwy będzie zbieg art. 80 § 1 pkt 1 z art. 92 k.w.; w takiej jednak sytuacji - art. 80 § 1 jako specjalny wyłączy stosowanie art. 92 k.w. (tak: Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 464).
10. Możliwy jest także zbieg (pomijalny) analizowanego wykroczenia z art. 190 prawa wodnego, w świetle którego kto wbrew postanowieniom art. 65 ust. 1 pkt 3, art. 85 ust. 1 oraz art. 107 ust. 2 pkt 2 wykonuje w pobliżu urządzeń wodnych roboty lub czynności zagrażające tym urządzeniom - podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeżeli następstwem czynu określonego w ust. 1 jest znaczna szkoda - sprawca podlega grzywnie i karze pozbawienia wolności do lat dwóch. Wydaje się, że zbieg ten powinien zostać rozwiązany na zasadzie konsumpcji (gdzie przepisem pochłaniającym jest art. 190 prawa wodnego).
11. Obowiązek odszkodowawczy w przypadku ukarania za wykroczenie z art. 80 k.w. może być orzeczony tylko w postaci obowiązku przywrócenia do stanu poprzedniego (czyli restytucji naturalnej).
12. Wykroczenia z art. 80 k.w. mają charakter materialny, polegają na działaniu, mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (tak: Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 465; odmiennie Bojarski, zdaniem którego mogą być tylko umyślne; Bojarski, s. 176).
Art. 81.
1. Przedmiotem ochrony są brzegi wód morskich lub śródlądowych. Ich ochrona związana jest bowiem z bezpieczeństwem osób i mienia, które może zostać naruszone w związku ze zniszczeniem czy uszkodzeniem urządzeń, umocnień i roślinności chroniących brzegi wód.
2. Czynność sprawcza polega na niszczeniu lub uszkodzeniu; co do pojęcia niszczenia i uszkodzenia - por. uwagi do art. 69 i 124 k.w.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej są wszelkie urządzenia ustanowione dla ochrony brzegów, w tym w szczególności ich umocnienia, jak również roślinność ochronna.
4. W świetle przepisów ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.) wody dzielą się na powierzchniowe i podziemne. Wody, z wyjątkiem wód morza terytorialnego i morskich wód wewnętrznych, są wodami śródlądowymi. Z kolei śródlądowe wody powierzchniowe dzielą się na: 1) płynące, do których zalicza się wody: a) w ciekach naturalnych, kanałach oraz w źródłach, z których cieki biorą początek, b) znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych o ciągłym bądź okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, c) znajdujące się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących; 2) stojące, do których zalicza się wody znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych bezpośrednio, w sposób naturalny, z powierzchniowymi wodami płynącymi. Przepisy o wodach stojących stosuje się odpowiednio do wód znajdujących się w zagłębieniach terenu powstałych w wyniku działalności człowieka, niebędących stawami (art. 5 cytowanej ustawy).
5. W świetle przepisów ustawy z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1502 z późn. zm.) obszarami morskimi Rzeczypospolitej Polskiej są: 1) morskie wody wewnętrzne; 2) morze terytorialne; 3) wyłączna strefa ekonomiczna (art. 2). Morskimi wodami wewnętrznymi są: 1) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin; 2) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych 54°37'36" szerokości geograficznej północnej i 18°49'18" długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54°22'12" szerokości geograficznej północnej i 19°21'00" długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej); 3) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie; 4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego (art. 4). Z kolei morzem terytorialnym Rzeczypospolitej Polskiej jest obszar wód morskich o szerokości 12 mil morskich (22,224 m), liczonych od linii podstawowej tego morza. Linię podstawową morza terytorialnego stanowi linia najniższego stanu wody wzdłuż wybrzeża lub zewnętrzna granica morskich wód wewnętrznych. Zewnętrzną granicę morza terytorialnego stanowi linia, której każdy punkt jest oddalony o 12 mil morskich od najbliższego punktu linii podstawowej, z zastrzeżeniem ust. 4 ustawy. Redy, na których odbywa się normalnie załadunek, wyładunek i kotwiczenie statków, położone całkowicie lub częściowo poza obszarem wód morskich określonym zgodnie z ust. 1 i 3 ustawy, są włączone do morza terytorialnego (art. 5).
6. Przedmiotem wykonawczym są wszelkie urządzenia służące do ochrony brzegów, takie jak na przykład wydmy, zalesienia ochronne (Kasicki, Wiśniewski, s. 246); przepis wymienia tu przykładowo umocnienia i roślinność ochronną.
7. Omawiane wykroczenie ma charakter materialny (skutkowy); można je popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Jego podmiotem może być każdy (wykroczenie powszechne).
8. Omawiany przepis ma charakter lex specialis w stosunku do art. 124 k.w. - tak więc w przypadku ich zbiegu, zastosowanie znajdzie tylko art. 81 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 144). Możliwy jest także zbieg (rzeczywisty właściwy) art. 81 k.w. z art. 80 k.w. (wał przeciwpowodziowy jest urządzeniem służącym do ochrony brzegów wód). W takiej sytuacji zastosowanie będzie miała reguła z art. 9 § 1 k.w.
Art. 82.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo pożarowe, tj. bezpieczeństwo osób, mienia i środowiska, które może być zagrożone w wyniku pożaru (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 472).
2. Zachowania zabronione z mocy § 1 art. 80 obejmują: nieostrożne obchodzenie się z ogniem oraz wykraczanie przeciwko przepisom dotyczącym zapobiegania i zwalczania pożarów; w tym ostatnim zakresie dyspozycja omawianego przepisu ma charakter blankietowy - wypełnienie znamion wykroczenia będzie się wiązało z naruszeniem odpowiednich przepisów przeciwpożarowych.
3. Nieostrożne obchodzenie się to postępowanie naruszające przyjęte reguły, standardy ostrożności wymaganej w odniesieniu do obchodzenia się z ogniem. W doktrynie wskazuje się na następujące elementy decydujące o zachowaniu reguł ostrożności: 1) sprawca ma mieć odpowiednie kwalifikacje do przeprowadzenia danej czynności; 2) czynność ma zostać przeprowadzona przy użyciu odpowiedniego narzędzia; 3) czynność ma być przeprowadzona w odpowiedni sposób (Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 98). W praktyce, dla uznania, czy zostały zachowane obowiązujące reguły ostrożnego zachowania, nauka i orzecznictwo posługują się normatywnymi wzorcami osobowymi, porównując z nimi zachowanie sprawcy (Wąsek (w:) Górniok i in., t. I, s. 122). Penalizowane z mocy art. 82 § 1 k.w. jest samo nieostrożne obchodzenie się z ogniem - zachowanie takie nie musi naruszać żadnego konkretnego przepisu przeciwpożarowego (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 473).
4. Podstawowe zasady i obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa przeciwpożarowego zawierają przepisy ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229 z późn. zm.). Stosownie do jej art. 1 ochrona przeciwpożarowa polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez: 1) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia; 2) zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia; 3) prowadzenie działań ratowniczych. Zgodnie z art. 3 ustawy osoba fizyczna, osoba prawna, organizacja lub instytucja korzystające ze środowiska, budynku, obiektu lub terenu są obowiązane zabezpieczyć je przed zagrożeniem pożarowym lub innym miejscowym zagrożeniem. Właściciel, zarządca lub użytkownik budynku, obiektu lub terenu, a także podmioty, o których mowa powyżej, ponoszą odpowiedzialność za naruszenie przepisów przeciwpożarowych, w trybie i na zasadach określonych w innych przepisach. Z kolei właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, jest obowiązany: 1) przestrzegać przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych; 2) wyposażyć budynek, obiekt budowlany lub teren w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice; 3) zapewnić konserwację oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie; 4) zapewnić osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie, bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji; 5) przygotować budynek, obiekt budowlany lub teren do prowadzenia akcji ratowniczej; 6) zapoznać pracowników z przepisami przeciwpożarowymi; 7) ustalić sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. Odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej, o których mowa wyżej, stosownie do obowiązków i zadań powierzonych w odniesieniu do budynku, obiektu budowlanego lub terenu, przejmuje - w całości lub w części - ich zarządca lub użytkownik, na podstawie zawartej umowy cywilnoprawnej ustanawiającej zarząd lub użytkowanie. W przypadku gdy umowa taka nie została zawarta, odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej spoczywa na faktycznie władającym budynkiem, obiektem budowlanym lub terenem (art. 4). Szczegółowe sposoby i warunki ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów określają przepisy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563).
5. Jeśli zaś chodzi o zasady bezpieczeństwa przeciwpożarowego lasów, dla których przepisami sankcyjnymi są art. 82 § 1 pkt 7 i pkt 9 k.w., to zawarte są one w ustawie z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.) oraz przede wszystkim - w przepisach rozporządzenia Ministra Środowiska z 22 marca 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów (Dz. U. Nr 58, poz. 405, ze sprost. Dz. U. z 2006 r. Nr 82, poz. 573). Lasem jest - stosownie do art. 3 ustawy o lasach - grunt: 1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony: a) przeznaczony do produkcji leśnej lub b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo c) wpisany do rejestru zabytków; 2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne. W świetle art. 30 ust. 3 ustawy o lasach, w lasach oraz na terenach śródleśnych, jak również w odległości do 100 m od granicy lasu, zabrania się działań i czynności mogących wywołać niebezpieczeństwo, a w szczególności: 1) rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi do tego celu przez właściciela lasu lub nadleśniczego; 2) korzystania z otwartego płomienia; 3) wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostałości roślinnych. Przepis art. 30 ust. 3 nie dotyczy działań i czynności związanych z gospodarką leśną, pod warunkiem że czynności te nie stanowią zagrożenia pożarowego.
6. Wykroczenia z art. 82 § 1 pkt 8 obejmują zachowania zagrażające bezpieczeństwu przeciwpożarowemu podejmowane w pobliżu lub na mostach drewnianych. Zakazy te korespondują z przepisami ustawy z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 z późn. zm.). Stosownie do art. 39 ust. 1 tej ustawy zabrania się dokonywania w pasie drogowym czynności, które mogłyby powodować niszczenie lub uszkodzenie drogi i jej urządzeń albo zmniejszenie jej trwałości oraz zagrażać bezpieczeństwu ruchu drogowego. W szczególności zabrania się między innymi: rozniecania ognisk w pobliżu drogowych obiektów inżynierskich i przepraw promowych oraz przejeżdżania przez nie z otwartym ogniem (pkt 11). Drogowym obiektem inżynierskim jest między innymi obiekt mostowy (tj. budowla przeznaczona do przeprowadzenia drogi, samodzielnego ciągu pieszego lub pieszo-rowerowego, szlaku wędrówek zwierząt dziko żyjących lub innego rodzaju komunikacji nad przeszkodą terenową, w szczególności: most, wiadukt, estakada, kładka) (art. 4 pkt 12 i 13 ustawy).
7. Paragraf 2 art. 82 penalizuje pozostawienie małoletniego do lat 7 w okolicznościach umożliwiających mu wzniecenie pożaru, czyli na przykład z dostępem do zapałek i materiałów łatwopalnych. Wykroczenie to ma więc charakter formalny i z narażenia abstrakcyjnego.
8. Wszystkie wykroczenia z analizowanego przepisu mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 494).
9. "Za dopuszczalne w ramach "sobótek" należy uznać rozpalanie ognisk w miejscach zakazanych przez art. 82 k.w. Potwierdza to praktyka policji i straży pożarnej, które nie interweniują w tym dniu w przypadkach naruszania przepisów przeciwpożarowych. Stanowisko przeciwne, negujące możliwość kontratypizacji licznych zakazów dotyczących bezpieczeństwa pożarowego, prowadziłoby bezpośrednio do likwidacji tego zwyczaju. Jednak wtedy, gdy dojdzie do sprowadzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa pożaru, sprawca powinien odpowiadać za przestępstwo z art. 164 § 1 lub 2 k.k. Oczywiście powinien odpowiadać również wtedy, gdy pożar zostanie wywołany (art. 163 k.k.). (...) Świętujący nie popełniają, podobnie jak w przypadku "topienia Marzanny" i "śmigusa-dyngusa", wykroczenia z art. 51 § 1 k.w." (Warylewski, Kontratypy, s. 32).
10. Zaznaczyć należy, że ani sprowadzenie pożaru, ani jego niebezpieczeństwa nie należą do znamion wykroczenia z art. 82 k.w. Jeżeli wynikiem nieostrożnego obchodzenia się z ogniem lub naruszenia przepisów przeciwpożarowych będzie sprowadzenie pożaru lub bezpośredniego niebezpieczeństwa pożaru, sprawca poniesie odpowiedzialność karną za przestępstwa z art. 163 § 1 pkt 1 k.k. lub art. 164 k.k. Kwalifikacja z przepisu art. 82 k.w. zostanie wyłączona na zasadzie konsumpcji (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 498).
Art. 83.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo osób i mienia, które może zostać zagrożone w związku z nieostrożnym obchodzeniem się przez sprawcę z materiałami wybuchowymi, łatwo zapalnymi, substancjami promieniotwórczymi lub naruszeniem przepisów o postępowaniu z takimi materiałami.
2. Przepis penalizuje samo nieostrożne postępowanie ze wskazanymi materiałami, a także postępowanie naruszające normatywnie określone zasady dotyczące wyrobu, sprzedaży, przechowywania, używania lub przewożenia takich materiałów. Oznacza to, że dla odpowiedzialności sprawcy nie jest wymagane stwierdzenie, czy jego zachowanie wywołało stan konkretnego niebezpieczeństwa, zagrażającego życiu lub zdrowiu ludzi czy też mieniu. Z tego względu wykroczenie z art. 83 § 1 k.w. należy do czynów z narażenia abstrakcyjnego i formalnych, jeśli chodzi o znamię skutku.
3. Pojęcie materiałów wybuchowych zdefiniowane zostało w art. 3 pkt 9 ustawy z 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. Nr 117, poz. 1007 z późn. zm.). Przez materiały wybuchowe należy rozumieć substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym; materiałami wybuchowymi są także plastyczne materiały wybuchowe, tj materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej prasowanej postaci, których opis jest przedstawiony w części 1 ust. I "Opis materiałów wybuchowych" załącznika technicznego do Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu 1 marca 1991 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 135, poz. 948; art. 3 pkt 9a), oraz w art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy z 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz. U. Nr 67, poz. 679 z późn. zm.). Materiałami wybuchowymi, według tej ustawy, są: a) substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji, zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, że mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a także wyroby wypełnione materiałem wybuchowym; b) materiały pirotechniczne - materiały lub mieszaniny materiałów przewidzianych do wytwarzania efektów cieplnych, świetlnych, dźwiękowych, gazu, dymu lub kombinacji tych efektów, w wyniku bezdetonacyjnej, samopodtrzymującej się reakcji chemicznej, a także wyroby wypełnione materiałem pirotechnicznym; c) plastyczne materiały wybuchowe - materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej prasowanej postaci, których opis jest przedstawiony w części 1 ust. I "Opis materiałów wybuchowych" załącznika technicznego do Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu 1 marca 1991 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 135, poz. 948).
4. Materiały łatwo zapalne to takie, które ze względu na swoje właściwości chemiczne lub fizyczne łatwo mogą ulec zapłonowi (np. benzyna, słoma itd.); Kasicki, Wiśniewski, s. 253.
5. Substancje promieniotwórcze to wszelkie substancje radioaktywne; promieniotwórczością jest rozpad jąder atomowych z jednoczesnym wypromieniowaniem cząstek (Mały słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol, Warszawa 1995, s. 708); ustawa z 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 z późn. zm.) definiuje w art. 3 pkt 45 pojęcie substancji promieniotwórczej jako substancję zawierającą jeden lub więcej izotopów promieniotwórczych o takiej aktywności lub stężeniu promieniotwórczym, które nie mogą być pominięte z punktu widzenia ochrony radiologicznej; oraz w art. 3 pkt 22 pojęcie odpadów promieniotwórczych, którymi są odpady stałe, ciekłe lub gazowe, zawierające substancje promieniotwórcze lub skażone tymi substancjami, których wykorzystanie jest niecelowe lub niemożliwe, zakwalifikowane do kategorii odpadów wymienionych w art. 47 ustawy (tj. kwalifikowanych ze względu na poziom aktywności lub moc dawki na powierzchni do kategorii odpadów: niskoaktywnych, średnioaktywnych i wysokoaktywnych).
6. Nieostrożne obchodzenie się to postępowanie naruszające przyjęte reguły, standardy ostrożności wymaganej w odniesieniu do obchodzenia się z materiałami wymienionymi w analizowanym przepisie. W doktrynie wskazuje się na następujące elementy decydujące o zachowaniu reguł ostrożności: 1) sprawca ma mieć odpowiednie kwalifikacje do przeprowadzenia danej czynności; 2) czynność ma zostać przeprowadzona przy użyciu odpowiedniego narzędzia; 3) czynność ma być przeprowadzona w odpowiedni sposób (Zoll (w:) Buchała, Zoll, Kodeks, s. 98).
7. Przepis art. 83 § 1 k.w., oprócz nieostrożnego obchodzenia się z materiałami wybuchowymi, łatwopalnymi lub substancjami promieniotwórczymi, penalizuje także naruszenie przez sprawcę przepisów (ustawowych lub podustawowych), regulujących wyrób, sprzedaż, przechowywanie, używanie lub przewożenie takich materiałów. W tym zatem zakresie przepis ma charakter blankietowy, ponieważ dla przyjęcia odpowiedzialności sprawcy konieczne jest wskazanie na naruszenie takiego przepisu. W grę wchodzić tu może szereg przepisów ustaw, na przykład prawa atomowego (np. rozdział 8 "Transport materiałów jądrowych, źródeł promieniowania jonizującego, odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego"), ustawy o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (np. rozdział 2a "Zasady używania materiałów wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego", czy rozdział 3 "Zasady i kontrola przemieszczania materiałów wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego"), jak również wielu rozporządzeń, na przykład rozporządzenia RM z 20 lutego 2007 r. w sprawie warunków przywozu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wywozu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz tranzytu przez to terytorium materiałów jądrowych, źródeł promieniotwórczych i urządzeń zawierających takie źródła (Dz. U. Nr 131, poz. 911), rozporządzenia RM z 4 listopada 2008 r. w sprawie ochrony fizycznej materiałów jądrowych i obiektów jądrowych (Dz. U. Nr 207, poz. 1295), rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 28 lipca 2005 r. w sprawie sposobu prowadzenia prac z użyciem materiałów wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego (Dz. U. Nr 158, poz. 1328), rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 6 lipca 2005 r. w sprawie sposobu przechowywania materiałów wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego w tymczasowym magazynie (Dz. U. Nr 139, poz. 1166), rozporządzenia Ministra Finansów z 30 kwietnia 2002 r. w sprawie szczególnego trybu postępowania przy przechowywaniu i sprzedaży zajętych broni, amunicji, materiałów wybuchowych i innych przedmiotów, na których posiadanie jest wymagane zezwolenie (Dz. U. Nr 50, poz. 453).
8. Analizowane wykroczenie może być popełnione przez każdego, zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie; ma charakter formalny.
9. Gdy zachowaniem sprawcy stworzone zostanie faktyczne, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach, czyn taki powinien zostać zakwalifikowany z art. 164 lub art. 165 k.k. Kwalifikacja z art. 83 k.w. zostanie usunięta na zasadzie konsumpcji, jeśli czyn sprawcy wywołał skutek stanowiący znamię przestępstw określonych w kodeksie karnym, na przykład eksplozję materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących (art. 163 § 1 pkt 3 k.k.), lub też w postaci gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej, albo wyzwolenia promieniowania jonizującego (art. 163 § 1 pkt 4 k.k.) czy bezpośredniego niebezpieczeństwa takich zdarzeń (art. 164 k.k.); Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 505.
10. Trudna do jednoznacznego określenia jest relacja przepisów art. 83 k.w. i art. 171 k.k. ze względu na właściwie ten sam przedmiot czynności wykonawczej i zbliżone formy zachowania. Zdaniem Radeckiego, zagrożenie, o którym mowa w art. 171 k.k., jest zagrożeniem abstrakcyjno-konkretnym (potencjalnym), bo zachowania wymienione w tym przepisie mogą sprowadzić zagrożenie w rozmiarze powszechnym. O istocie przestępstwa decydować więc będzie ilość substancji lub przedmiotów albo ich szczególnie niebezpieczne właściwości. Ponadto, różnica pomiędzy przestępstwem z art. 171 k.k. a wykroczeniem z art. 83 k.w. dotyczy także strony podmiotowej - to pierwsze może być popełnione jedynie umyślnie, podczas gdy to drugie - także nieumyślnie (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 505-506).
11. "Artykuł 142 k.k. [obecnie: art. 168 k.k.] penalizuje czynności przygotowawcze do przestępstw w nim wymienionych, a między innymi występku przechowywania (gromadzenia, wyrabiania) materiałów lub przyrządów wybuchowych, objętych wymogiem zezwolenia (władz administracyjnych). Butelka z benzyną i knotem (tzw. koktajl Mołotowa) nie jest objęta takim wymogiem, choć może nasuwać przypuszczenie przeznaczenia do rozmaitych zamachów na mienie, a to podpalenia. Dlatego przechowywanie jej nie wyczerpuje znamion przestępstwa z art. 142 k.k. [obecnie: art. 168 k.k.] (ani wykroczenia z art. 83 § 1 k.w.)" - wyrok SA w Krakowie z 6 marca 1997 r., II AKa 25/97, Prok. i Pr. 1997, nr 9, s. 17.
12. Paragraf 2 art. 83 przewiduje fakultatywny przepadek przedmiotów stanowiących przedmiot wykroczenia, tj. materiałów wybuchowych, łatwopalnych lub substancji promieniotwórczych.
Rozdział XI
Literatura
Bachrach A., Przestępstwa i wykroczenia drogowe w nowym prawie polskim, Warszawa 1974; Barzdo M., Berent J., Kosicki M., Szram S., Interakcje alkoholu etylowego i kanabinoli - możliwe implikacje w orzecznictwie sądowo-lekarskim, PiM 2004, nr 16; Buchała K., Przestępstwa i wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji drogowej. Komentarz, Bydgoszcz 1997; Buchała K., glosa do wyroku SN z 27 maja 1997 r., V KKN 268/96, OSP 1998, z. 3, poz. 67; Dąbrowska-Kardas M., Kardas P., Odpowiedzialność za spowodowanie wypadku komunikacyjnego w świetle regulacji nowego kodeksu karnego z 1997 r., cz. I, Palestra 1999, z. 1-2; Grzegorczyk T., Gubiński A., Obowiązek przewidywania kierowcy, NP 1961, nr 11; Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1995; Kochanowski J., Przestępstwa i wykroczenia drogowe. Komentarz, Warszawa 1991; Konecki J., Misztal-Konecka J., glosa do wyroku SN z 18 marca 2003 r., III KKN 390/01, PS 2005, nr 10; Kotowski W., Kodeks wykroczeń. Komentarz, Kraków 2004; Krajewski K., Pojęcie środka odurzającego na gruncie kodeksu karnego, PiP 2003, z. 11; Kulik M., Dotychczasowe nowelizacje kodeksu karnego z 1997 r., Prok. i Pr. 2002, nr 12; Kulik M., Z prawnokarnej problematyki graffiti, Prok. i Pr. 2001, nr 2; Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Marcinkowski W., Materialnoprawna i procesowa problematyka idealnego zbiegu przestępstwa z wykroczeniem, WPP 2003, nr 3; Marcinkowski W., Zbieg przestępstw i wykroczeń drogowych, WPP 2004, nr 1; Marcinkowski W., Koncepcja odpowiedzialności zredukowanej w świetle art. 177 § 3 k.k., Prok. i Pr. 1999, nr 6; Marcinkowski W., Zakresy ustawowych znamion niektórych przestępstw i wykroczeń komunikacyjnych, WPP 2002, nr 1; Marek A., Odpowiedzialność karna za spowodowanie "lekkich" uszkodzeń ciała przez sprawcę wypadku w komunikacji, Prok. i Pr. 1999, nr 3; Mik B., glosa do uchwały SN z 15 września 1999 r., I KZP 26/99, WPP 2000, nr 2; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974; Satko J., glosa do wyroku SN z 15 marca 2001 r., III KKN 492/99, OSP 2001, z. 12, poz.185; Skowron A., Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz?, Rzeczpospolita 2004, nr 7; Spotowski A., Funkcja niebezpieczeństwa w polskim prawie karnym, Warszawa 1990; Stefański R.A., glosa do postanowienia SN z 12 stycznia 2001 r., III KKN 504/98, OSP 2001, z. 9, poz.126; Stefański R.A., glosa do wyroku SN z 1 grudnia 2000 r., V KKN 445/00, PiP 2001, z. 8; Stefański R.A., glosa do wyroku SN z 5 grudnia 2000 r., V KKN 432/00, WPP 2001, nr 2; Stefański R.A., Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego materialnego za 1998 r., WPP 1999, nr 1-2; Stefański R.A., Odpowiedzialność za spowodowanie lekkiego wypadku drogowego, Prok. i Pr. 1998, nr 11-12; Stefański R.A., Wypadek w komunikacji jako przestępstwo w nowym kodeksie karnym, Prok. i Pr. 1998, nr 10; Stefański R.A., glosa do postanowienia SN z 20 maja 1996 r., II KKN 15/96, PiP 1997, z. 2; Stefański R.A., glosa do wyroku SN z 25 maja 1995 r., II KRN 52/95, OSP 1996, z. 3, poz. 62; Stefański R.A., Kilka uwag związanych z przestępstwem niestosowania się do niektórych kar dodatkowych, WPP 1994, nr 3-4; Stefański R.A., glosa do wyroku SN z 22 lipca 1993 r., II KRN 110/93, OSP 1994, z. 2, poz. 32; Stefański R.A., glosa do wyroku SN z 9 grudnia 1993 r., II KRN 285/93, OSP 1994, z. 6, poz. 118; Stefański R.A., Wykroczenia drogowe. Komentarz, Kraków 2005; Szmidt K., Zbieg przestępstwa prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości z niektórymi typami wykroczeń, Prok. i Pr. 2001, nr 11; Wojciechowski J., Odpowiedzialność za wypadki komunikacyjne, Rzeczpospolita 1998, nr 4; Wróbel W., Krytycznie o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za przestępstwa komunikacyjne, PiP 2001, z. 7.
Art. 84.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest bezpieczeństwo i porządek w komunikacji, zaś przedmiotem indywidualnym - bezpieczeństwo na drodze.
2. Wykroczenie to może zostać popełnione wyłącznie przez zaniechanie. Ma ono charakter materialny. Do jego znamion należy skutek wprost wskazany przez ustawodawcę w treści tego przepisu: stworzenie sytuacji realnego zagrożenia bezpieczeństwa ruchu lub utrudnienia ruchu na drodze (por. także Bachrach, Przestępstwa, s. 437-438). Nie stanowi wykroczenia z art. 84 k.w. zachowanie sprawcy polegające na pozostawieniu nieoznaczonego obiektu wymienionego w tym przepisie wówczas, gdy ze względu na jego rozmiar, warunki atmosferyczne, widoczność, natężenie ruchu itp. nie powstaje takie realne zagrożenie lub utrudnienie w ruchu (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 204). Nie jest tu natomiast wymagany skutek w postaci powstania niebezpieczeństwa dla ruchu lub faktycznego utrudnienia w ruchu, jest to bowiem wykroczenie z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne (Stefański, glosa do wyroku SN z 5 grudnia 2000 r., s. 146; Stefański, Wykroczenia drogowe. Komentarz, s. 64). Jeżeli powstanie skutek w postaci bezpośredniego niebezpieczeństwa, sprawca poniesie odpowiedzialność za przestępstwo z art. 173 lub 174 k.k. Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu polega na stworzeniu groźby niebezpieczeństwa dla uczestników ruchu drogowego; innego niż katastrofa (ponieważ wówczas mamy do czynienia z przestępstwem z art. 173 lub 174 k.k.); charakteryzuje się ona dość wysokim stopniem prawdopodobieństwa nastąpienia ujemnego następstwa dla jakiegoś dobra prawnego (Spotowski, Funkcja, s. 69). Utrudnienie ruchu polega na wszelkim zachowaniu, zakłócającym płynność ruchu lub zmieniającym w niekorzystny sposób jego warunki. Zachowanie takie nie uniemożliwia ruchu w ogóle, ale zmusza jego uczestników do wzmożonej uwagi, podejmowania dodatkowych manewrów itp. (Stefański, Wykroczenia drogowe. Komentarz, s. 72).
3. Pojęcie "droga" zostało zdefiniowane w dwóch ustawach: prawo o ruchu drogowym i o drogach publicznych. Ustawa o drogach publicznych w art. 4 pkt 2 określa drogę jako budowlę wraz z drogowymi obiektami inżynierskimi, urządzeniami oraz instalacjami, stanowiącą całość techniczno-użytkową, przeznaczoną do prowadzenia ruchu drogowego, zlokalizowaną w pasie drogowym. Pamiętać należy, że w art. 84 k.w. chodzi nie tylko o drogę publiczną, ale drogę w ogóle, czyli wydzielony pas terenu składający się z jezdni (niezależnie od jej nawierzchni i liczby), pobocza, chodnika, drogi dla pieszych lub drogi dla rowerów, łącznie z torowiskiem pojazdów szynowych znajdującym się w obrębie tego pasa, przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów, ruchu pieszych, jazdy wierzchem lub pędzenia zwierząt (art. 2 pkt 1 prawa o ruchu drogowym).
4. Przeszkoda w ruchu drogowym to każdy obiekt znajdujący się na drodze, utrudniający normalny ruch na niej (Stefański, glosa do wyroku z 5 grudnia 2000 r., s. 146). Przeszkoda musi istnieć w pozytywnym sensie. Jak trafnie przyjął Sąd Najwyższy, nie jest przeszkodą brak na przykład znaku drogowego (wyrok SN z 5 grudnia 2000 r., V KKN 432/00, LEX nr 50988, z aprobującą glosą Stefańskiego, WPP 2001, nr 2, s. 145). Może mieć ona charakter stały, na przykład wysepki, podpory, wiadukty, nierówność, lub przemijający (czasowy), na przykład dziura w jezdni lub wykop (Kochanowski, Przestępstwa, s. 13), wylany olej, zapadlina (Gubiński, Prawo wykroczeń, s. 214), pojazd wykonujący prace porządkowe na drodze, pozostawienie zaparkowanego prawidłowo pojazdu na poboczu drogi, jednak z otwartymi drzwiami (art. 45 ustawy - Prawo o ruchu drogowym z 20 czerwca 1997 r., tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.). Przeszkoda może mieć również charakter celowy, na przykład barierka oddzielająca chodnik dla pieszych od jezdni, lub przypadkowy, na przykład niesprawny pojazd. Nie można zgodzić się ze Stefańskim, że nie jest przeszkodą w rozumieniu tego przepisu pozostawiony bez wymaganego oświetlenia pojazd na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania, gdyż jest przedmiotem wykroczenia z art. 88 k.w. Inny jest zakres regulacji obu tych przepisów. W art. 88 ustawodawca nie wymaga, aby pozostawienie pojazdu bez świateł zagroziło bezpieczeństwu lub utrudniło ruch. Jeżeli pozostawienie pojazdu nie stwarza takich sytuacji, wypełnia tylko znamiona wykroczenia z art. 88. Natomiast jeżeli powstaje możliwość stworzenia zagrożenia lub utrudnienie w ruchu, zachowanie sprawcy wypełnia znamiona obu tych przepisów, a co za tym idzie, mamy do czynienia z ich zbiegiem. W takiej sytuacji ma zastosowanie ogólna regulacja z art. 9 § 1 k.w., a zatem sprawca zostanie ukarany na podstawie przepisu najsurowszego, tj. art. 84 k.w. (odmiennie Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 203). Z treści przepisu art. 84 wynika, że ustawodawca nie włącza w zakres tego pojęcia urządzenia, przedmiotu oraz miejsca robót drogowych.
5. Roboty drogowe są to wszelkie roboty wykonywane na drodze lub jej poboczu związane z remontem, naprawą lub modernizacją drogi oraz innych prac, które co prawda nie obejmują czynności wymienionych wyżej, ale wykonywane są z zajęciem drogi, na przykład naprawa sieci wodociągowej przebiegającej pod drogą lub remont budynku stojącego tuż przy drodze tak, że część drogi zostaje zajęta na potrzeby budowy.
6. Urządzenie to jakikolwiek mechanizm, na przykład maszyna drogowa (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 203), podnośnik (Gubiński, Prawo wykroczeń, s. 214).
7. Innym przedmiotem, o którym mowa w art. 84 k.w., jest każdy przedmiot na tyle duży, że jego pozostawanie na drodze może zagrozić bezpieczeństwu lub utrudnić ruch, albo stwarzający takie zagrożenie ze względu na miejsce, w którym się znajduje (np. zakręt), na przykład belka, kamienie, wysypany żwir (Gubiński, Prawo wykroczeń, s. 380). Pozostawianie takich przedmiotów na drodze jest zabronione w myśl art. 45 ust. 1 pkt 6 prawa o ruchu drogowym. Przedmioty takie należy usunąć z drogi, jednak jeśli usunięcie ich nie jest możliwe, należy je oznaczyć w sposób widoczny w dzień i w nocy.
8. Nie można się zgodzić ze Stefańskim, że ze sformułowania "przeszkoda w ruchu drogowym" ma wynikać, iż chodzi o przeszkodę znajdującą się w ruchu (Stefański, Komentarz, s. 66). Chodzi o przeszkodę zarówno statyczną (dziura), jak i dynamiczną (ładunek wystający poza obrys pojazdu), która stwarza określone w przepisie zagrożenie lub utrudnienie w ruchu drogowym, czyli w korzystaniu z drogi przez innych uczestników ruchu.
9. Odpowiadający wymaganiom sposób oznaczenia jest różny w zależności od tego, czy w grę wchodzi przeszkoda, roboty drogowe, urządzenia czy inne przedmioty, o których mowa w art. 84 k.w. Ów sposób ma nie tylko odpowiadać wymaganiom, ale również powodować, że owo oznaczenie będzie łatwo dostrzegalne zarówno w dzień, jak i w nocy. Jeżeli ustawodawca daje wybór sposobu oznaczania lub nie określa go wcale, należy go wybrać, właśnie kierując się tym wymogiem. Jeżeli ustawodawca narzuca sposób oznaczenia na przykład pojazdu, należy również uczynić to w taki sposób, aby uwzględnić porę dnia i warunki atmosferyczne. W doktrynie wymienia się następujące wymagania odnośnie do oznaczenia przeszkody: ma ono być takiego rodzaju, aby informowało o istnieniu przeszkody i jej rodzaju; ma nadawać właściwy kierunek ruchu (prowadzić ruch) oraz wskazywać odpowiednie dla sytuacji bezpieczne części drogi, sposób jazdy, jej prędkość, pierwszeństwo w ruchu itp. (Kochanowski, Przestępstwa, s. 13).
10. W przypadku robót drogowych oznaczenie miejsca ich prowadzenia w sposób odpowiadający wymaganiom oznacza używanie w sposób widoczny dla innych uczestników ruchu elementów odblaskowych odpowiadających właściwym warunkom technicznym (art. 41 prawa o ruchu drogowym), stosowanie odpowiednich znaków drogowych i urządzeń ostrzegawczo-zabezpieczających; w szczególności dotyczy to ograniczonego ruchu drogowego (§ 3 rozporządzenia Ministra Gospodarki z 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych, Dz. U. Nr 118, poz. 1263). W zależności od rodzaju i zakresu, roboty w pasie drogowym prowadzi się przy zamkniętym ruchu na drodze lub wyłączeniu z ruchu drogowego części jezdni, pasa ruchu jezdni albo jego części, lub ograniczonej prędkości pojazdów poruszających się na remontowanym odcinku jezdni, w przypadku gdy roboty są prowadzone na poboczu drogi, w rowie lub na przydrożnych skarpach. W warunkach ograniczonej widoczności miejsce pracy maszyn roboczych oświetla się (§ 4 cytowanego rozporządzenia). Z kolei pojazd wykonujący na drodze prace porządkowe, remontowe lub modernizacyjne powinien wysyłać żółte sygnały błyskowe. Pojazd, który ze względu na konstrukcję, ładunek lub nietypowe zachowanie na drodze może zagrażać bezpieczeństwu w ruchu drogowym, powinien wysyłać żółte sygnały błyskowe (art. 54 prawa o ruchu drogowym).
11. Kierujący pojazdem jest obowiązany sygnalizować postój pojazdu silnikowego lub przyczepy z powodu uszkodzenia lub wypadku na autostradzie lub drodze ekspresowej - w każdym przypadku; zaś na pozostałych drogach twardych poza obszarem zabudowanym - w razie postoju na jezdni w miejscu, w którym jest to zabronione, a na poboczu, jeżeli pojazd nie jest widoczny z dostatecznej odległości, a na obszarze zabudowanym - w razie postoju na jezdni w miejscu, w którym zatrzymanie jest zabronione. Postój pojazdu w takich sytuacjach należy sygnalizować na autostradzie lub drodze ekspresowej - przez włączenie świateł awaryjnych pojazdu, a jeżeli pojazd nie jest w nie wyposażony, należy włączyć światła pozycyjne; umieszczenie ostrzegawczego trójkąta odblaskowego w odległości 100 m za pojazdem; trójkąt ten umieszcza się na jezdni lub poboczu, odpowiednio do miejsca unieruchomienia pojazdu. Na pozostałych drogach poza obszarem zabudowanym należy sygnalizować postój - przez umieszczenie w odległości 30-50 m za pojazdem ostrzegawczego trójkąta odblaskowego i włączenie świateł awaryjnych; w razie gdy pojazd nie jest wyposażony w światła awaryjne, należy włączyć światła pozycyjne, a na obszarze zabudowanym - przez włączenie świateł awaryjnych, a jeżeli pojazd nie jest w nie wyposażony, należy włączyć światła pozycyjne i umieścić ostrzegawczy trójkąt odblaskowy za pojazdem lub na nim, na wysokości nie większej niż 1 m. Opisane wyżej sygnalizowanie obowiązuje przez cały czas postoju pojazdu (art. 50 prawa o ruchu drogowym).
12. Kierujący pojazdem silnikowym lub szynowym, w warunkach niedostatecznej widoczności, podczas zatrzymania niewynikającego z warunków ruchu lub przepisów ruchu drogowego oraz podczas postoju, jest obowiązany używać świateł pozycyjnych przednich i tylnych lub świateł postojowych. W pojeździe niezłączonym z przyczepą oraz w zespole pojazdów o długości nieprzekraczającej 6 m dopuszcza się włączenie świateł postojowych jedynie od strony środka jezdni. Podczas zatrzymania lub postoju, w miejscu oświetlonym w stopniu zapewniającym widoczność pojazdu lub znajdującym się poza jezdnią i poboczem, wszystkie światła pojazdu mogą być wyłączone. Przepis ten nie dotyczy pojazdu szynowego oraz pojazdu, na którym znajduje się urządzenie lub ładunek, wystające poza pojazd i wymagające oznaczenia odrębnymi światłami. Ładunek wystający poza przednią lub boczne płaszczyzny obrysu pojazdu powinien być oznaczony. Dotyczy to również ładunku wystającego poza tylną płaszczyznę obrysu pojazdu na odległość większą niż 0,5 m. Szczegółowe sposoby oznakowania ładunku zostały określone w prawie o ruchu drogowym (art. 52). Zależą one od miejsca wystawania ładunku (przód, tył, bok). I tak ładunek wystający z przodu pojazdu oznacza się chorągiewką barwy pomarańczowej lub dwoma białymi i dwoma czerwonymi pasami, tak aby były widoczne z boków i z przodu pojazdu, a w okresie niedostatecznej widoczności ponadto światłem białym umieszczonym na najbardziej wystającej do przodu części ładunku. Natomiast ładunek wystający z boku pojazdu oznacza się chorągiewką barwy pomarańczowej o wymiarach co najmniej 50 x 50 cm, umieszczoną przy najbardziej wystającej krawędzi ładunku, a ponadto w okresie niedostatecznej widoczności białym światłem odblaskowym skierowanym do przodu oraz czerwonym światłem i czerwonym światłem odblaskowym skierowanym do tyłu; światła te nie powinny znajdować się w odległości większej niż 40 cm od najbardziej wystającej krawędzi ładunku; jeżeli długość wystającego z boku ładunku, mierzona wzdłuż pojazdu, przekracza 3 m, to chorągiewkę i światła umieszcza się odpowiednio przy przedniej i tylnej części ładunku. Z kolei ładunek wystający z tyłu pojazdu oznacza się pasami białymi i czerwonymi umieszczonymi bezpośrednio na ładunku lub na tarczy na jego tylnej płaszczyźnie albo na zawieszonej na końcu ładunku bryle geometrycznej (np. stożku, ostrosłupie); widoczna od tyłu łączna powierzchnia pasów powinna wynosić co najmniej 1000 cm2, przy czym nie może być mniej niż po dwa pasy każdej barwy; ponadto w okresie niedostatecznej widoczności na najbardziej wystającej do tyłu krawędzi ładunku umieszcza się czerwone światło i czerwone światło odblaskowe; przy przewozie drewna długiego zamiast oznakowania pasami białymi i czerwonymi dopuszcza się oznakowanie końca ładunku chorągiewką lub tarczą barwy pomarańczowej. Ładunek wystający z tyłu samochodu osobowego lub przyczepy ciągniętej przez samochód osobowy może być oznaczony chorągiewką barwy czerwonej o wymiarach co najmniej 50 x 50 cm, umieszczoną przy najbardziej wystającej krawędzi ładunku (art. 61 prawa o ruchu drogowym).
13. Wykroczenie to należy do grupy indywidualnych właściwych, gdyż popełnić je może jedynie osoba, na której ciąży obowiązek odpowiedniego oznaczenia znajdujących się na drodze obiektów wymienionych w art. 84 k.w. Ów obowiązek może wynikać z przepisów prawa, z umowy, z polecenia wydanego przez pracodawcę, zwierzchnika, funkcjonariusza Straży Miejskiej itp., a także z uprzedniego zachowania sprawcy, jeżeli zwiększyło ono lub stworzyło niebezpieczeństwo dla danego dobra prawnego (art. 3 prawa o ruchu drogowym). Wykroczenie to może popełnić zarówno uczestnik ruchu drogowego (który nie oznacza własnego niesprawnego pojazdu), jak też inna osoba, na przykład kierownik robót drogowych.
14. Stronę podmiotową tego wykroczenia stanowi zarówno umyślność, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślność.
15. Możliwy jest zbieg rzeczywisty właściwy wykroczenia z art. 84 i 86 k.w., jeżeli nieoznaczenie lub oznaczenie w niewłaściwy sposób obiektu, o którym mowa w art. 84, spowodowało realne zagrożenie dla ruchu drogowego. Zastosowanie znajdzie wówczas przepis art. 84 jako przepis surowszy.
16. Wykroczenie z art. 84 k.w. nie pozostaje w zbiegu rzeczywistym z wykroczeniami z art. 90, z art. 91 ani z art. 100 k.w. Zachodzi między nimi zbieg pozorny. Wskazane przepisy stanowią wobec komentowanego leges speciales.
17. Jeżeli w wyniku braku oznaczenia przeszkody czy innego obiektu, o którym mowa w art. 84 k.w., jest bezpośrednie niebezpieczeństwo katastrofy lub jej spowodowanie albo spowodowanie wypadku drogowego, w którym osoba odniosła ciężki lub średni uszczerbek na zdrowiu, zachodzi konieczność rozważenia zbiegu wykroczenia z art. 84 z przestępstwem z art. 173, 174 i 177. Pomiędzy każdym z tych przestępstw a wykroczeniem z art. 84 zachodzi zbieg rzeczywisty właściwy (odmiennie Stefański, Komentarz, s. 76).
Art. 85.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest bezpieczeństwo w komunikacji. Przedmiotem indywidualnym wykroczenia z § 1 jest nienaruszalność znaków i sygnałów, a więc także porządek i bezpieczeństwo ruchu drogowego (nie tylko na drodze publicznej), lotniczego, kolejowego, wodnego. Natomiast wykroczenia z § 2 - porządek i bezpieczeństwo na szlakach turystycznych.
2. Wykroczenie ma charakter materialny (odmiennie, nietrafnie - Stefański, Komentarz, s. 90). Do jego znamion należy skutek w postaci wprowadzenia do ruchu znaku (ustawienie znaku, włączenie), spowodowanie braku znaku (usunięcie, wyłączenie), który powinien w danym miejscu być lub funkcjonować, albo spowodowanie, że istniejący znak nie pełni swojej funkcji (zniszczenie, uszkodzenie, zmiana położenia, zasłonięcie, uczynienie niewidocznym). Nie stanowi skutku spowodowanie jakiegokolwiek zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzi lub utrudnień w ruchu. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie ("uszkadza").
3. Samowolnego ustawiania, zmieniania i uszkadzania znaków drogowych i urządzeń ostrzegawczo-zabezpieczających zabrania art. 39 ust. 1 pkt 4 ustawy o drogach publicznych. Również art. 45 ust. 1 pkt 8 prawa o ruchu drogowym zabrania samowolnego umieszczania lub włączania albo usuwania lub wyłączania znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń ostrzegawczo-zabezpieczających lub kontrolnych na drodze, jak również zmiany ich położenia lub ich zasłaniania.
4. Odnośnie do znamienia "niszczy", "uszkadza" - por. uwagi do art. 124 k.w.
5. Polecenia lub sygnały mogą dawać uczestnikowi ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze podmioty wskazane w art. 6 prawa o ruchu drogowym - policjant; żołnierz Żandarmerii Wojskowej lub wojskowego organu porządkowego, zabezpieczający przemarsz lub przejazd kolumny wojskowej albo w razie akcji związanej z ratowaniem życia lub mienia; funkcjonariusz Straży Granicznej; inspektor Inspekcji Transportu Drogowego; umundurowany inspektor kontroli skarbowej lub funkcjonariusz celny; strażnik gminny (miejski); pracownik kolejowy na przejeździe kolejowym; pracownik zarządu drogi lub inna osoba wykonująca roboty na drodze na zlecenie lub za zgodą zarządu drogi; osoba nadzorująca bezpieczne przejście dzieci przez jezdnię w wyznaczonym miejscu; kierujący autobusem szkolnym w miejscach postoju związanych z wsiadaniem lub wysiadaniem dzieci. Uprawnieni do podawania poleceń i sygnałów uczestnikom ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze są ponadto: osoba odpowiedzialna za utrzymanie porządku podczas przemarszu procesji, pielgrzymki i konduktu pogrzebowego - jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia ich bezpiecznego przemarszu, strażak Państwowej Straży Pożarnej - podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem akcji ratowniczej, umundurowany żołnierz Biura Ochrony Rządu - podczas wykonywania czynności związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa osób ochranianych, umundurowany i odpowiednio oznakowany pracownik nadzoru ruchu komunikacji miejskiej, pilot pojazdów nienormatywnych - podczas wykonywania czynności związanych z przejazdem tych pojazdów; członek zespołu ratownictwa medycznego - podczas akcji prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, do czasu przybycia na miejsce zdarzenia innych osób uprawnionych do dawania poleceń i sygnałów uczestnikowi ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze (§ 2 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 lipca 2008 r. w sprawie kierowania ruchem drogowym, Dz. U. Nr 132, poz. 839).
6. Prawo o ruchu drogowym mówi, że znaki i sygnały drogowe wyrażają ostrzeżenia, zakazy, nakazy lub informacje (art. 7). Ochronie podlegają obiekty wymienione enumeratywnie w art. 85 k.w., tzn. znak, sygnał, urządzenie ostrzegawcze lub zabezpieczające. Nie podlegają ochronie z tego przepisu inne obiekty, na przykład słupy ogłoszeniowe czy reklamowe znajdujące się w pasie drogowym (Stefański, Komentarz, s. 80). Znakiem jest określona treść przedstawiona za pomocą grafiki. Na drogach stosuje się następujące znaki drogowe: znaki pionowe w postaci tarcz, tablic z napisami lub symbolami, które występują również w postaci znaków świetlnych, znaki poziome w postaci linii, napisów i symboli umieszczonych na nawierzchni drogi (§ 1 ust. 3 rozporządzenia Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych, Dz. U. Nr 170, poz. 1393 z późn. zm.). Wśród znaków pionowych wyróżnia się znaki ostrzegawcze, zakazu, nakazu, znaki informacyjne, kierunku i miejscowości, uzupełniające, dodatkowe znaki przed przejazdami kolejowymi, dla kierujących tramwajami, szlaków rowerowych, dla kierujących pojazdami wojskowymi. Znakami drogowymi poziomymi są umieszczone na nawierzchni linie ciągłe lub przerywane, pojedyncze lub podwójne, strzałki, napisy, symbole i inne linie związane z oznaczaniem określonych miejsc na drodze oraz punktowe elementy odblaskowe (por. szczegółowo rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach, Dz. U. Nr 220, poz. 2181 z późn. zm.).
7. Sygnały natomiast to pewne treści wyrażone za pomocą dźwięku, światła lub gestu. Na drogach stosowane są sygnały świetlne nadawane przez sygnalizatory, sygnały dawane przez osoby do tego uprawnione, sygnały dźwiękowe lub wibracyjne wysyłane przez urządzenia umieszczone na drodze. Oprócz znaków opisanych wyżej, stosuje się znaki związane z oznaczeniem pasa drogowego, obiektów drogowych i oznaczenia w postaci urządzeń bezpieczeństwa ruchu, w szczególności w związku z zamknięciem drogi lub jej części dla ruchu, a w razie potrzeby - znaki z napisami wskazującymi sposób korzystania z drogi, jeżeli nie może on być wyrażony znakami określonymi w załączniku do rozporządzenia (§ 1 ust. 3 rozporządzenia w sprawie znaków i sygnałów drogowych).
8. Urządzenie ostrzegawcze to przyrządy, mechanizmy lub ich zespoły, umieszczone w celu ostrzegania o niebezpieczeństwie, istniejącej przeszkodzie lub mogącej stwarzać zagrożenie sytuacji, na przykład sygnalizator (Stefański, Komentarz, s. 81). Urządzenia zabezpieczające to przyrządy, mechanizmy lub ich zespoły umieszczone w określonym miejscu w celu zapewnienia bezpieczeństwa, na przykład pachołki, czyli słupy kamienne lub żelbetowe, ścianki murowane na poboczach niektórych dróg górskich, poręcze, zapory i płotki stosowane do oznaczania czasowego zamknięcia drogi z powodu robót drogowych (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 206; Stefański, Komentarz, s. 81).
9. Podmiotem uprawnionym do wprowadzania oznakowania: pionowego, poziomego, sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu na drogach publicznych oraz w strefach zamieszkania jest zarządzający ruchem (§ 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 23 września 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków zarządzania ruchem na drogach oraz wykonywania nadzoru nad tym zarządzaniem, Dz. U. Nr 177, poz. 1729). Zarządzającym ruchem jest minister właściwy do spraw transportu (sprawuje nadzór nad zarządzaniem ruchem na drogach krajowych), wojewoda (sprawuje nadzór nad zarządzaniem ruchem na drogach wojewódzkich, powiatowych i gminnych oraz na drogach publicznych położonych w miastach na prawach powiatu i w mieście stołecznym Warszawie), Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad (zarządza ruchem na drogach krajowych), marszałek województwa (zarządza ruchem na drogach wojewódzkich), starosta (zarządza ruchem na drogach powiatowych i gminnych), prezydent miasta (zarządza ruchem na drogach publicznych położonych w miastach na prawach powiatu, z wyjątkiem autostrad i dróg ekspresowych). Zarządzanie ruchem na drogach w strefie zamieszkania, z wyjątkiem dróg publicznych, należy do podmiotów zarządzających tymi drogami. Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad może powierzyć zadania w zakresie zarządzania ruchem na drogach krajowych marszałkowi województwa (art. 10 prawa o ruchu drogowym).
10. Samowolne zachowanie sprawcy oznacza, że nie jest on osobą uprawnioną w myśl przepisów o ruchu drogowym i drogach publicznych oraz wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych do umieszczania i usuwania znaków, sygnałów i urządzeń, o których mowa w przepisie art. 85 k.w.
11. Ustawianie znaku polega na umieszczeniu (zamontowaniu) znaku lub urządzenia w miejscu, gdzie do tej pory go nie było. Chodzi tu o samowolne ustawienie znaku lub urządzenia odpowiadających warunkom określonym w przepisach, w przeciwnym wypadku nie jest to znak w rozumieniu przepisu art. 85 k.w. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 84). Usunięcie znaku polega na zdemontowaniu istniejącego znaku lub urządzenia.
12. Odnośnie do znamienia "niszczy" i "uszkadza" - por. uwagi do art. 124 k.w.
13. Włączanie i wyłączanie znaku odnosi się do sygnałów świetlnych i dźwiękowych. Zachowanie sprawcy polega bądź na uruchomieniu (włączanie), bądź na spowodowaniu ustania działania sygnału (wyłączenie). Zmiana położenia oznacza przemieszczenie znaku, na przykład jego odwrócenie, przeniesienie w inne miejsce. Zasłonięcie odnosi się do wszystkich obiektów wymienionych w art. 85 k.w. Polega na nałożeniu na znak lub urządzenie nieprzezroczystej folii, materiału itp., umieszczeniu pomiędzy obiektem, o którym mowa, a potencjalnym adresatem, obiektu uniemożliwiającego spostrzeżenie znaku, sygnału lub urządzenia, na przykład billboardu, słupa ogłoszeniowego, wysokiego parkanu. Uczynienie niewidocznymi znaków, sygnałów lub urządzeń polega na jakimkolwiek zachowaniu, które uniemożliwia ich spostrzeżenie adresatowi, na przykład przez umieszczenie nad wejściem do domu silnego strumienia światła, powodującego, że stojący obok znak drogowy znajduje się w głębokim cieniu. Zachowanie to częściowo może pokrywać się z zachowaniem polegającym na zasłonięciu. Ponieważ jednak dyspozycja wykroczenia z art. 85 zbudowana jest alternatywnie (alternatywa nierozłączna), a zatem, niezależnie od tego, czy zachowanie sprawcy polega na wykonaniu tylko jednej czynności opisanej w tym przepisie, czy kilku, odpowiada za jedno wykroczenie.
14. Znak turystyczny służy do oznaczania szlaku turystycznego, nartostrad, baz turystycznych, jest niezbędny do zapewnienia porządku na szlakach turystycznych i bezpieczeństwa osobom uprawiającym turystykę (por. szerzej Stefański, Komentarz, s. 88-90). Z natury znaku turystycznego wynika, że nie może on być "włączany" lub "wyłączany", dlatego ustawodawca pominął te znamiona w treści art. 85 § 2 k.w.
15. Wykroczenie to ma charakter powszechny. Może je popełnić każdy, zarówno zwykły uczestnik ruchu drogowego, jak i na przykład funkcjonariusz Straży Miejskiej. Za czyn może również ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 1 § 2 pkt 2 u.p.n. także nieletni.
16. Stronę podmiotową tego wykroczenia stanowi zarówno umyślność, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślność.
17. Jeżeli zachowanie sprawcy spowoduje zagrożenie w ruchu, ma miejsce zbieg rzeczywisty właściwy przepisów ustawy - art. 85 § 1 i art. 86 § 1 k.w. Ponieważ przepis art. 85 § 1 przewiduje surowszą karę, na podstawie art. 9 § 1 ma zastosowanie ten przepis. Podobnie dzieje się, gdy zachowanie sprawcy opisane w art. 85 § 1 k.w. powoduje utrudnienia lub tamuje ruch (art. 90 k.w.). Wówczas także ma zastosowanie przepis art. 85 § 1 k.w. jako przepis surowszy.
18. Rozważenia wymaga wzajemna relacja przepisu art. 85 § 1 k.w. i art. 99 § 1 pkt 2 k.w. Należy uznać przepis art. 85 k.w. za przepis szczególny i wyłączyć zbieg tych przepisów.
19. Wykroczenie z art. 85 k.w. pozostaje w zbiegu idealnym (jednoczynowym) z przestępstwem z art. 288, jeżeli wartość zniszczonych lub uszkodzonych obiektów przekracza 250 zł. Jeżeli nie przekracza tej wartości, wykroczenie z art. 84 pozostaje w zbiegu pozornym z art. 124 k.w. Sprawca poniesie wtedy odpowiedzialność tylko na podstawie art. 85 k.w.
20. Może zachodzić konieczność rozważenia zbiegu wykroczenia z art. 85 z wykroczeniem z art. 63a k.w., jeżeli sprawca wykonał graffiti na znaku drogowym lub urządzeniu ostrzegającym lub zabezpieczającym. Przepis art. 63a k.w. będzie jednak wyeliminowany z kwalifikacji prawnej zachowania sprawcy na zasadzie specjalności (Kulik, Z prawnokarnej, s. 95-96; Kulik, Przestępstwo, s. 264).
21. Jeżeli w wyniku zachowania sprawcy opisanego w art. 85 § 1 k.w. dojdzie do sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lub nastąpi spowodowanie katastrofy, należy rozważyć zbieg wykroczenia z art. 85 § 1 z przestępstwem z art. 173, 174 lub 177 k.k. Zachodzi tu idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem.
Art. 86.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo w komunikacji, zaś indywidualnym - bezpieczeństwo w ruchu drogowym.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci stworzenia realnego zagrożenia w ruchu drogowym. Należy ono do wykroczeń z narażenia konkretnego na niebezpieczeństwo. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie.
3. Według Sądu Najwyższego przez zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym rozumieć należy zarówno reguły zawarte w przepisach określających porządek poruszania się na szlakach komunikacyjnych i zachowanie się w typowych dla ruchu sytuacjach lub wyrażone przez przyjęte oznakowanie, oświetlenie i sygnalizację, jak i reguły nieskodyfikowane w sposób szczegółowy, a wynikające z wyżej wymienionych przepisów oraz istoty bezpieczeństwa w ruchu, które muszą znaleźć zastosowanie wszędzie tam, gdzie nie ma sprecyzowanego przepisu (uchwała SN z 28 lutego 1975 r., V KZP 2/74, OSNKW 1975, nr 3-4, poz. 33). Podstawową zasadą w ruchu drogowym jest obowiązek uczestnika ruchu i innej osoby znajdującej się na drodze zachowania ostrożności albo - gdy ustawa tego wymaga - szczególnej ostrożności, unikania wszelkiego działania, które mogłoby spowodować zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku ruchu drogowego, ruch ten utrudnić albo w związku z ruchem zakłócić spokój lub porządek publiczny oraz narazić kogokolwiek na szkodę. Przez działanie rozumie się również zaniechanie (art. 3 prawa o ruchu drogowym). Do podstawowych zasad należą także zasada ograniczonego zaufania (art. 4 prawa o ruchu drogowym), prędkości bezpiecznej (art. 19 prawa o ruchu drogowym), zmiany kierunku jazdy i pasa ruchu (art. 22 prawa o ruchu drogowym), wymijania (art. 23 ust. 1 prawa o ruchu drogowym) i inne.
4. Zachowanie należytej ostrożności oznacza, jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy, ostrożność wymaganą w danej sytuacji. Każdy uczestnik ruchu drogowego jest obowiązany do zachowania ostrożności, czyli do postępowania uważnego, przezornego, stosowania się do sytuacji istniejącej na drodze (Gubiński, Prawo wykroczeń, s. 1376-1385). W niektórych sytuacjach ustawa wymaga jednak od uczestnika ruchu drogowego ostrożności szczególnej, a więc większej niż zwykle wymagana. Taka szczególna ostrożność to ostrożność polegająca na zwiększeniu uwagi i dostosowaniu zachowania uczestników ruchu do warunków i sytuacji zmieniających się na drodze w stopniu umożliwiającym odpowiednio szybkie reagowanie (wyrok SN z 29 kwietnia 2003 r., III KK 61/03, LEX nr 77467). Kierowca ma obowiązek nie tylko prowadzić pojazd zgodnie z obowiązującymi nakazami i zakazami, lecz winien on także prowadzić pojazd w sposób rozważny i ostrożny. Oznacza to, że kierujący pojazdem winien zachować bezpieczną szybkość, czyli dostosować ją do konkretnych warunków drogowych, między innymi do natężenia ruchu, warunków atmosferycznych, widoczności, nawierzchni i predyspozycji kierowcy (wyrok SN z 17 czerwca 1983 r., IV 113/83, OSNPG 1984, nr 4, poz. 24). W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiają się również przykłady sytuacji wymagających zachowania szczególnej ostrożności - wjazd na skrzyżowanie, przy braku widoczności z prawej strony, ponieważ nawet poruszanie się drogą z pierwszeństwem przejazdu nie zwalnia kierującego pojazdem, zbliżającym się do skrzyżowania, od zachowania szczególnej ostrożności (wyrok SN z 30 maja 1995 r., III KRN 20/95, OSNKW 1995, nr 11-12, poz. 84, z glosą częściowo aprobującą Stefańskiego, PiP 1996, z. 6, s. 105).
5. Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa w ruchu oznacza takie zakłócenie w ruchu, które może doprowadzić do kolizji na drodze, czyli zagrożenia sytuacyjnego (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 507-513). Niebezpieczeństwo musi mieć charakter realny, co oznacza, że istnieje prawdopodobieństwo przerodzenia się aktualnej sytuacji na drodze w sytuację, w której może powstać ujemne następstwo (Buchała, Przestępstwa i wykroczenia, s. 213).
6. Ustawodawca penalizuje spowodowanie zagrożenia w ruchu drogowym. Pomimo kontrowersji istniejących w doktrynie należy przyjąć, iż chodzi tu o zachowanie sprawcy wypełniające znamiona z art. 86 k.w. tylko na drodze publicznej. Na wysnucie takiego wniosku pozwala brzmienie art. 98 k.w. Odpowiedzialność na podstawie art. 98 może ponieść prowadzący pojazd, który nie zachowuje należytej ostrożności, czym zagraża bezpieczeństwu innych osób, lub nie stosuje się do przepisów regulujących korzystanie z dróg wewnętrznych lub innych miejsc dostępnych dla ruchu pojazdów. Sprawca taki podlega karze grzywny albo karze nagany. Jeżeli przyjąć, że w art. 86 k.w. chodzi także o drogę niepubliczną, oznaczałoby to, że sprawca, który nie prowadził pojazdu, na przykład pieszy, a spowodował zagrożenie poza drogą publiczną, poniósłby odpowiedzialność na podstawie art. 86 k.w. - zagrożonego karą grzywny. Sprawca prowadzący pojazd w analogicznej sytuacji poniesie odpowiedzialność na podstawie art. 98, a zatem na podstawie przepisu zagrożonego karą łagodniejszą. Takie rozwiązanie nie byłoby trafne z punktu widzenia zasad logiki i słuszności. Skala zagrożenia spowodowanego przez osobę prowadzącą pojazd jest z reguły większa niż zagrożenia spowodowanego przez inną osobę, na przykład pieszego.
7. Pojazd to środek transportu przeznaczony do poruszania się po drodze oraz maszyna lub urządzenie do tego przystosowane (art. 2 pkt 31 prawa o ruchu drogowym).
8. Prowadzenie pojazdu oznacza kierowanie pojazdem będącym w ruchu. Samo wejście sprawcy do pojazdu, a nawet podejmowanie czynności zmierzającym bezpośrednio do jego uruchomienia nie oznacza jego prowadzenia. Określenie "prowadzenie pojazdu", pomimo literalnej wykładni tego pojęcia, nie obejmuje swym zakresem sytuacji faktycznego prowadzenia pojazdu, na przykład roweru czy wozu konnego przez pieszego (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 228; por. także Stefański, Komentarz, s. 237-248). Trafne jest stwierdzenie, że wprowadzenie się w stan nietrzeźwości lub w stan po użyciu alkoholu po zaparkowaniu pojazdu nie może pociągać za sobą żadnych ujemnych konsekwencji dla osoby, która prowadziła pojazd, niezależnie od tego, czy pojazd został postawiony niezgodnie z obowiązującymi przepisami, czy też prawidłowo (Stefański, glosa do wyroku SN z 22 lipca 1993 r., s. 107-112). Jak wskazuje Stefański, prowadzącym pojazd mechaniczny jest osoba, która bezpośrednio włada mocą silnika oraz nadaje pojazdowi ruch i kierunek. Nie zawsze czynność ta musi być wykonywana przez jedną tylko osobę. Prowadzenie pojazdu oznacza wprawianie go w ruch i nadawanie mu kierunku jazdy, a zatem przez prowadzenie pojazdu należy rozumieć nie tylko obsługiwanie układu kierowniczego, lecz również wszystkich podstawowych mechanizmów mających bezpośredni wpływ na jazdę. Jeżeli urządzenia są obsługiwane przez kilka osób, każda z nich współuczestniczy w prowadzeniu pojazdu (Stefański, glosa do postanowienia SN z 20 maja 1996 r., s. 107).
9. Znamieniem wykroczenia z § 2 jest niezachowanie obowiązku trzeźwości i wykonywanie czynności zawodowych w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka. Odnośnie do wyjaśnienia pojęcia "stan po użyciu alkoholu" - por. uwagi do art. 70 § 2 k.w.
10. Wykroczenie to jest powszechne. Ustawodawca nie zawęża kręgu podmiotów jedynie do osoby kierującej pojazdem. Ta okoliczność stanowi natomiast przesłankę fakultatywnego orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów.
11. Stronę podmiotową tego wykroczenia stanowi zarówno umyślność, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślność.
12. Sprawca, który znajdując się w stanie nietrzeźwości prowadzi pojazd i nie zachowując przy tym należytej ostrożności powoduje zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym, dopuszcza się dwóch czynów zabronionych - przestępstwa określonego w art. 178a § 1 k.k. oraz wykroczenia określonego w art. 86 § 2 k.w. (wyrok SN z 6 lutego 2004 r., WK 27/03, OSN w SK 2004, nr 1, poz. 270).
13. Nic nie stoi na przeszkodzie ukaraniu (skazaniu) sprawcy wypadku drogowego za wykroczenie spowodowania zagrożenia w ruchu drogowym (art. 86 § 1 k.w.), mimo iż to samo zachowanie (ten sam czyn) nosi znamiona przestępstwa określonego w art. 177 k.k. (postanowienie SN z 12 stycznia 2001 r., III KKN 504/98, OSP 2001, z. 9, poz. 126, z glosą krytyczną Stefańskiego; por. także Stefański, Przegląd uchwał, s. 110).
14. Wykroczenie z art. 86 § 1 k.w. może pozostawać w zbiegu realnym z przestępstwem z art. 177 § 1 k.k. Jednakże przepis art. 86 k.w. może zostać w niektórych wypadkach wyeliminowany ze zbiegu przez zastosowanie reguły konsumpcji. Ma to miejsce wówczas, gdy przepis art. 86 § 1 k.w. jest zbędny w kwalifikacji prawnej czynu, a więc wówczas, gdy zostanie złożony wniosek z art. 177 § 3 k.k. Wtedy art. 86 § 1 k.w. zostanie skonsumowany (zbieg rzeczywisty niewłaściwy - pomijalny). Przepisu art. 86 § 1 nie można wyłączyć z kwalifikacji wówczas, gdy nie zostanie złożony wniosek o ściganie przestępstwa (Marcinkowski, Koncepcja, s. 39-40).
15. Należy zgodzić się z Wojciechowskim, że niekiedy, gdy zdarzenie wiązało się ze zniszczeniem lub zagrożeniem mienia w znacznych rozmiarach, w grę może wchodzić odpowiedzialność karna za sprowadzenie katastrofy komunikacyjnej lub bezpośredniego jej niebezpieczeństwa (art. 173 lub 174 k.k.). W takim przypadku art. 86 § 1 k.w. zostanie skonsumowany. W wypadku gdy rozmiary zdarzenia lub zagrożenia nie sięgną granic katastrofy, gdy nie ma ofiar w ludziach, sprawca poniesie jedynie odpowiedzialność za wykroczenie (Wojciechowski, s. 115).
16. Wykroczenie z art. 86 § 2 k.w. może pozostawać w idealnym (jednoczynowym) zbiegu z przestępstwem z art. 178a § 1 k.k. (por. szerzej Szmidt, Zbieg, s. 20-21). Może to nastąpić wówczas, gdy sprawca umyślnego występku z art. 178a § 1 k.k., który prowadził pojazd mechaniczny w ruchu drogowym, naruszając umyślnie zasady bezpieczeństwa w tej sferze ruchu, spowodował ponadto nieumyślnie lekkie uszkodzenia ciała innej osoby. Zbieg taki nie zachodzi, jeżeli sprawca przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. spowodował zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu kolejowym, wodnym lub powietrznym. Wykroczenie z art. 86 § 2 k.w. można bowiem popełnić wyłącznie w ruchu drogowym (Marcinkowski, Zakresy ustawowych, s. 39; Marcinkowski, Koncepcja, s. 40-41).
17. Jeżeli w następstwie naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym sprawca spowoduje wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż siedem dni albo w którym żadna osoba nie odniosła obrażeń ciała, lecz powstała poważna szkoda w mieniu innej osoby, nie popełnia on przestępstwa, lecz wykroczenie (Dąbrowska-Kardas, Kardas, Odpowiedzialność, s. 19).
18. Sprawca występku z art. 178a § 1 k.k., który tym samym zachowaniem spowodował ponadto zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym (w szczególności wypadek, w którym inna osoba doznała lekkich obrażeń ciała), realizuje zarazem znamiona wykroczenia z art. 86 § 2 k.w. Zachodzi wówczas idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. (Marcinkowski, Materialnoprawna, s. 30; Marcinkowski, Zbieg, s. 14).
19. Idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa wypadku drogowego z wykroczeniem z art. 86 § 1 k.w. ma miejsce wówczas, gdy spośród osób pokrzywdzonych wskutek wypadku drogowego (art. 177 § 1 k.k.) co najmniej jedna doznała tzw. lekkich obrażeń ciała, które nie mieszczą się w dyspozycji art. 177 k.k. (tak też Mik, glosa, s. 164; odmiennie Marek, Odpowiedzialność, s. 7; Stefański, glosa do postanowienia SN z 12 stycznia 2001 r.; Stefański, Przegląd uchwał, s. 110) oraz wówczas, gdy czyn sprawcy wypełniał znamiona wypadku drogowego z art. 177 § 1 k.k., a będąca jedynym pokrzywdzonym osoba najbliższa nie złożyła wniosku o ściganie karne, o którym mowa w art. 177 § 3 k.k. (Marcinkowski, Zbieg, s. 14; Stefański, Wypadek w komunikacji, s. 47).
20. Wykroczenie z art. 86 może pozostawać w idealnym (jednoczynowym) zbiegu z przestępstwem z art. 157 § 2 k.k. w zw. z art. 157 § 3 k.k. Może on mieć miejsce, gdy sprawca nieumyślnie spowodował wypadek w komunikacji, w wyniku którego inna osoba doznała obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia na okres nieprzekraczający siedmiu dni (Marek, Odpowiedzialność, s. 7). Odmiennie uważa Mik (Mik, glosa, s. 169-170), według której kwalifikacja z art. 157 § 2 lub § 3 k.k. zawsze zostanie wyłączona przy zastosowaniu zasady specjalności lub subsydiarności przez przepis art. 86 § 1 lub § 2 k.w.
21. Jeżeli sprawca swoim zachowaniem się w stosunkowo krótkim czasie wyczerpuje znamiona wykroczenia, zanim doprowadził do kolizji, przejechał jakiś odcinek drogi w stanie nietrzeźwości, nie mając w ogóle prawa jazdy i nie posiadając przy sobie innych wymaganych dokumentów, jego zachowanie wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. i wykroczeń z art. 94 i 95 k.w. W doktrynie wskazuje się, że należy wówczas przyjąć wieloczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia lub wykroczeń. Oznacza to konieczność wymierzenia sprawcy kary i środków karnych za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. i osobno za wykroczenia z art. 86 § 2, art. 94, art. 95 k.w. (Szmidt, Zbieg, s. 18-20).
22. Zakaz prowadzenia pojazdów może zostać orzeczony tylko wobec jednej kategorii sprawców tego wykroczenia z art. 86, czyli osoby prowadzącej pojazd.
Art. 87.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym.
2. Wykroczenie to w § 1 i 2 ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy stworzenie stanu zagrożenia czy spowodowania wypadku drogowego. Można je popełnić wyłącznie przez działanie.
3. Prawo o ruchu drogowym nie definiuje pojęcia pojazdu mechanicznego. W doktrynie podaje się różne kryteria wyodrębnienia pojazdów mechanicznych, na przykład posiadanie przez nie napędu siłą mechaniczną, poruszane energią niepochodzącą z siły mięśni istot żywych czy fakt posiadania silnika o określonej pojemności skokowej (por. szerzej Stefański, Komentarz, s. 253-254). W orzecznictwie przyjmuje się, że pojazdem mechanicznym w ruchu lądowym jest każdy pojazd drogowy lub szynowy napędzany umieszczonym na nim silnikiem, jak również maszyna samobieżna i motorower (odnośnie do tego ostatniego istniała rozbieżność w orzecznictwie; por. np. uchwała SN z 19 kwietnia 1961 r., VI KO 73/60, OSN 1962, nr 1, poz. 5; wyrok SN z 21 lutego 1964 r., V K 120/64, niepubl.; wyrok SN z 10 marca 1964 r., IV K 1296/61, OSPiKA 1964, z. 11, poz. 225; wyrok SN z 14 sierpnia 1965 r., V KRN 767/65, niepubl.; wyrok SN z 22 kwietnia 1969 r., V KRN 185/69, niepubl.; wyrok SN z 22 maja 1973 r., V KRN 177/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 144). Nie są pojazdami mechanicznymi rowery zaopatrzone w silnik pomocniczy o pojemności nieprzekraczającej 50 cm3, pod warunkiem że zachowują wszystkie normalne cechy charakterystyczne budowy umożliwiające ich zwykłą eksploatację jako rowerów (wyrok SN z 4 lutego 1993 r., III KRN 254/92, OSP 1993, z. 10, poz. 198, z glosą aprobującą Stefańskiego; por. również Stefański, Komentarz, s. 252-259). Pojazdem mechanicznym nie jest na przykład łódź żaglowa, gdy nie ma stale zamontowanego silnika i nie jest wyposażona w silnik przyczepny. Napędu żaglowego nie można uznać za silnik, gdyż jest to urządzenie pozwalające wykorzystywać do napędu łodzi proste siły przyrody (wiatr), a więc w zasadzie siły identyczne z siłą mięśni ludzkich (wyrok SN z 25 kwietnia 1983 r., I KR 63/83, OSNKW 1984, nr 1-2, poz. 10). Pojazdem mechanicznym jest natomiast motorower, przeznaczony do poruszania się w ruchu drogowym wyłącznie za pomocą silnika, w rozumieniu przepisów kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, niezależnie od posiadanych parametrów technicznych (uchwała SN z 12 maja 1993 r., I KZP 9/93, OSNKW 1993, nr 5-6, poz. 27). Przez pojęcie "inny pojazd" należy rozumieć każdy pojazd, który nie jest pojazdem mechanicznym, a zatem środek transportu przeznaczony do poruszania się po drodze oraz maszynę lub urządzenie do tego przystosowane (art. 2 pkt 31 prawa o ruchu drogowym), na przykład rower, wózek inwalidzki, pojazd zaprzęgowy.
4. Odnośnie do znamienia "prowadzi pojazd" - por. uwagi do art. 86.
5. Penalizacja zachowania polegającego na prowadzeniu pojazdu w stanie po użyciu alkoholu pojazdu mechanicznego jest zakreślona szeroko - w ruchu lądowym (niezależnie od rodzaju drogi i statusu terenu, przez który przebiega), wodnym i powietrznym. Sąd Najwyższy uznał, że prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka drogą lokalną czy nawet drogą polną stanowi wykroczenie przewidziane w art. 87 § 1 k.w., jeżeli istnieją podstawy do przyjęcia, że odbywa się na nich ruch lądowy (wyrok SN z 9 grudnia 1993 r., II KRN 285/93, OSP 1994, z. 6, poz. 118).
6. Ruch lądowy jest to ruch odbywający się we wszelkich miejscach, w których możliwy jest ruch pojazdów i pieszych. Są to zarówno drogi publiczne, strefy zamieszkania, jak i drogi poza drogami publicznymi, dostępne dla ruchu pojazdów. Elementem koniecznym do uznania, że dane miejsce stanowi "inne miejsce, w którym odbywa się ruch", niezbędne jest, aby było ono z istoty swej przeznaczone dla ruchu pojazdów, dostępne powszechnie dla takiego ruchu oraz aby istniał tam rzeczywisty ruch, choćby lokalny, pojazdów, na przykład drogi wewnętrzne - w osiedlach mieszkaniowych, place przed dworcami autobusowymi i kolejowymi (por. Stefański, Komentarz, s. 260-271; także Stefański, glosa do wyroku SN z 9 grudnia 1993 r., s. 118). Natomiast nie stanowią takiego miejsca tzw. drogi prywatne, ponieważ przeznaczone są one do użytku ich właścicieli lub osób przez nich upoważnionych. Miejscem omawianego wykroczenia nie może być też podwórko prywatnego domu (Stefański, glosa do wyroku SN z 9 grudnia 1993 r., s. 118).
7. Ruch wodny nie został przez ustawodawcę zdefiniowany. Należy przez to pojęcie rozumieć ruch wszystkich jednostek pływających podczas ruchu oraz postoju statków na szlaku żeglownym i w portach. Szczegółowe regulacje w tej mierze zawiera rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie przepisów żeglugowych na śródlądowych drogach wodnych (Dz. U. Nr 212, poz. 2072).
8. Ruch powietrzny nie został przez ustawodawcę zdefiniowany. Jak się wydaje, można go utożsamiać z ruchem lotniczym. Wydaje się, że można tu posiłkowo odwołać się do rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 11 marca 2004 r. w sprawie szczegółowych technicznych przepisów ruchu lotniczego (Dz. U. Nr 44, poz. 414). Definiowało ono ruch lotniczy jako ruch wszystkich statków powietrznych podczas lotu oraz na polu manewrowym lotniska. Zawiera ono również szczegółowe techniczne przepisy dotyczące ruchu lotniczego. Utraciło moc obowiązującą na podstawie art. 21 ustawy z 8 grudnia 2006 r. o Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej (Dz. U. Nr 249, poz. 1829 z późn. zm.). Obecnie kwestie związane z kierowaniem ruchem lotniczym, ale bez wyjaśniania tego pojęcia, reguluje art. 121 ustawy z 3 lipca 2002 r. - Prawo lotnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 z późn. zm.). Na podstawie ustawy prawo lotnicze miały zostać wydane przepisy wykonawcze, zastępujące wyżej wymienione rozporządzenie, które miało obowiązywać jeszcze przez 12 miesięcy od wejścia w życie ustawy o Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej. Termin ten już upłynął, a do dziś nowe rozporządzenie nie zostało wydane.
9. "Stan po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka" - por. uwagi do art. 70 § 2 k.w. Trafnie wskazuje się w doktrynie na pewne niedociągnięcia w regulacji dotyczącej tej kwestii. Prowadzenie pojazdu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym pod wpływem substancji psychotropowej, a także środka zastępczego, nie jest występkiem. Nie zawsze jest to w ogóle czyn zabroniony pod groźbą kary, chyba żeby przyjąć, iż będzie on stanowił wykroczenie z art. 87 k.w. Znamię pod "wpływem podobnie działającego środka" jeszcze do niedawna uznać można było za obejmujące swym zakresem zarówno środki odurzające, jak i substancje psychotropowe, a także wiele jeszcze innych substancji. Konsekwencją takiej wykładni byłoby to, że prowadzenie pojazdu mechanicznego po użyciu środka odurzającego stanowiłoby wykroczenie, a pod jego wpływem występek. Natomiast prowadzenie takiego pojazdu zarówno po użyciu, jak i pod wpływem substancji psychotropowej lub środka zastępczego zawsze byłoby tylko wykroczeniem (Krajewski, Pojęcie, s. 30).
10. Wykroczenie z § 2 można popełnić jedynie na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania. Droga publiczna to droga zaliczona na podstawie ustawy z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 z późn. zm.) do jednej z kategorii dróg, z której może korzystać każdy, zgodnie z jej przeznaczeniem, z ograniczeniami i wyjątkami określonymi w tej ustawie lub innych przepisach szczególnych. Strefa zamieszkania zaś to obszar obejmujący drogi publiczne lub inne drogi, na którym obowiązują szczególne zasady ruchu drogowego, a wjazdy i wyjazdy oznaczone są odpowiednimi znakami drogowymi (art. 2 pkt 16 prawa o ruchu drogowym).
11. Wykroczenie to jest powszechne. Może je popełnić jedynie osoba prowadząca pojazd.
12. Może ono zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
13. W wypadku popełnienia wykroczenia z art. 87 k.w. sąd obligatoryjnie orzeka środek w postaci zakazu prowadzenia pojazdów. Jak wskazywał Sąd Najwyższy, wobec oskarżonego należy orzec zakaz prowadzenia tego rodzaju pojazdu, jakim kierując dopuścił się przypisanego mu wykroczenia. W przeciwnym razie zakaz prowadzenia pojazdów nie spełniłby oczywistej - wielorako uzasadnionej funkcji tego środka, nie stanowiąc bowiem realnej - odczuwanej przez skazanego - dolegliwości, nie mógłby w ogóle efektywnie oddziaływać społecznie (wyrok SN z 1 czerwca 1995 r., II KRN 54/95, Prok. i Pr. 1995, nr 10, s. 13).
14. W przypadku gdy nie będzie można przypisać sprawcy umyślności w zakresie realizacji znamion przestępstwa z art. 178a k.k. (np. z powodu błędu), nie ma przeszkód do przypisania popełnienia wykroczenia z art. 87 k.k. (Kulik, Dotychczasowe, s. 48; Wróbel, Krytycznie, s. 56).
15. Trafne jest stwierdzenie pojawiające się w doktrynie, że granicę pomiędzy przestępstwem z art. 178a § 1 k.k. a wykroczeniem z art. 87 k.w. wyznacza próg nietrzeźwości, którego przekroczenie ma wyłącznie aspekt ilościowy. Nie można jednak przyjąć, iż stan "po użyciu alkoholu" zawiera się w pojęciu "stanu nietrzeźwości". Są to dwa różne stany. Górna granica stanu po użyciu alkoholu określa jednocześnie wartość, po przekroczeniu której rozpoczyna się stan nietrzeźwości, a zatem pośrednio wyznacza dolną jego granicę. Za górną granicę stanu po użyciu alkoholu należy przyjąć wartość 0,5‰, zaś dolną granicę stanu nietrzeźwości stanowi wartość przekraczająca ją, na przykład 0,51‰. Z tego powodu przekroczenie progu nietrzeźwości nie powoduje redukcji znamion wykroczeń z art. 87 § 1 lub 2 k.w., co skutkowałoby przyjęciem kwalifikacji prawnej wyłącznie z art. 178a § 1 lub 2 k.k. (odmiennie Marcinkowski, Zakresy, s. 39). Czyn sprawcy po prostu nie wypełnia wówczas znamienia przestępstwa z art. 178a § 1 k.k.
16. Warto zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego, w której stwierdził on, że kierujący pojazdem mechanicznym, który naruszając zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, nie odpowiada na podstawie art. 160 d.k.k. Uchwała ta została wpisana do księgi zasad prawnych (uchwała z 15 lutego 1977 r., VII KZP 22/76, OSNKW 1977, nr 3, poz. 17).
17. Jeżeli kierujący pojazdem umyślnie wprawił się w stan "pod wpływem środka odurzającego" i choćby nieumyślnie jest także w stanie po użyciu innego "środka działającego podobnie do alkoholu", który jednak nie jest "środkiem odurzającym" - to do czynienia mamy z idealnym (jednoczynowym) zbiegiem znamion przestępstwa z art. 178a k.k. i wykroczenia z art. 87 k.w. (Marcinkowski, Zakresy, s. 39).
18. Trafnie stwierdza się w doktrynie, iż z faktu, że w art. 87 k.w. mowa jest o prowadzeniu pojazdu w stanie po użyciu środka działającego podobnie jak alkohol, zaś w art. 178a k.k. o środku odurzającym, nie oznacza, iż przestępstwem jest prowadzenie pojazdu pod wpływem innego specyfiku niż określony w § 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 11 czerwca 2003 r. w sprawie wykazu środków działających podobnie do alkoholu oraz warunków i sposobu przeprowadzania badań na ich obecność w organizmie (Dz. U. Nr 116, poz. 1104 z późn. zm.). Takie rozwiązanie stanowiłoby nieuzasadnione uprzywilejowanie osób, które postanowiły zamiast amfetaminy lub kokainy zażyć któryś z mniej popularnych narkotyków, znajdujący się w wykazie środków odurzających zawartych w ustawie z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.); Skowron, Co mi zrobisz, s. 14.
19. Spowodowanie lekkiego wypadku drogowego przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego wyczerpuje znamiona wykroczenia z art. 86 § 2 k.w. Jeśli sprawcą jest prowadzący pojazd mechaniczny, jego czyn wypełnia także znamiona wykroczenia z art. 87 § 1 lub 2 k.w. Wówczas jego czyn należy zakwalifikować na podstawie art. 9 § 1 k.w. z art. 87 § 1 k.w. (Stefański, Odpowiedzialność za spowodowanie, s. 129).
Art. 88.
1. Zarówno rodzajowym, jak i szczególnym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo w ruchu lądowym.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny, jeśli chodzi o czynność wykonawczą w postaci prowadzenia pojazdu, oraz materialny, jeśli chodzi o pozostawienie pojazdu. W pierwszym wypadku do znamion tego wykroczenia nie należy skutek w postaci sprowadzenia niebezpieczeństwa czy spowodowania wypadku. Natomiast w drugim, do znamion wykroczenia należy skutek w postaci pozostawienia nieoświetlonego pojazdu. Jednakże również w tym wypadku do znamion wykroczenia nie należy skutek w postaci sprowadzenia niebezpieczeństwa czy spowodowania wypadku. Wykroczenie to może zostać popełnione przez działanie ("prowadzi") lub przez zaniechanie ("pozostawia").
3. Odnośnie do znamienia "pojazd" - por. uwagi do art. 86.
4. To, jakie światła są wymagane przepisami, określa prawo o ruchu drogowym. Podczas jazdy w warunkach normalnej przejrzystości powietrza kierujący pojazdem jest obowiązany używać świateł mijania przez całą dobę. W czasie od świtu do zmierzchu w warunkach normalnej przejrzystości powietrza, zamiast świateł mijania, kierujący pojazdem może używać świateł do jazdy dziennej. W czasie od zmierzchu do świtu, na nieoświetlonych drogach, zamiast świateł mijania lub łącznie z nimi, kierujący pojazdem może używać świateł drogowych, o ile nie oślepi innych kierujących albo pieszych poruszających się w kolumnie. Kierujący pojazdem, używając świateł drogowych, jest obowiązany przełączyć je na światła mijania w razie zbliżania się pojazdu nadjeżdżającego z przeciwka, przy czym jeżeli jeden z kierujących wyłączył światła drogowe - drugi jest obowiązany uczynić to samo; do pojazdu poprzedzającego, jeżeli kierujący może być oślepiony; pojazdu szynowego lub komunikacji wodnej, jeżeli poruszają się w takiej odległości, że istnieje możliwość oślepienia kierujących tymi pojazdami. Na drodze krętej, oznaczonej odpowiednimi znakami drogowymi, kierujący pojazdem może używać przednich świateł przeciwmgłowych od zmierzchu do świtu, również w warunkach normalnej przejrzystości powietrza. Kierujący pojazdami, które nie są wyposażone w światła mijania, drogowe lub światła do jazdy dziennej, zamiast tych świateł powinni używać świateł stanowiących obowiązkowe wyposażenie pojazdów. Powyższe uregulowania stosuje się odpowiednio podczas zatrzymania pojazdu, wynikającego z warunków lub przepisów ruchu drogowego. Jeżeli zatrzymanie trwa ponad minutę, dopuszcza się wyłączenie świateł zewnętrznych pojazdu, o ile na tym samym pasie ruchu, przed tym pojazdem i za nim, stoją inne pojazdy (art. 51). W czasie jazdy w warunkach zmniejszonej przejrzystości powietrza, spowodowanej mgłą, opadami atmosferycznymi lub innymi przyczynami kierujący pojazdem silnikowym jest obowiązany włączyć światła mijania lub przeciwmgłowe przednie albo oba te światła jednocześnie, poza obszarem zabudowanym podczas mgły dawać krótkotrwałe sygnały dźwiękowe w czasie wyprzedzania lub omijania. Ten obowiązek używania świateł dotyczy kierującego pojazdem także podczas zatrzymania wynikającego z warunków lub przepisów ruchu drogowego. W trudnych warunkach atmosferycznych, kierujący pojazdem innym niż pojazd silnikowy jest obowiązany włączyć światła, w które pojazd jest wyposażony. Kierujący pojazdem może używać tylnych świateł przeciwmgłowych, jeżeli zmniejszona przejrzystość powietrza ogranicza widoczność na odległość mniejszą niż 50 m. W razie poprawy widoczności kierujący pojazdem jest obowiązany niezwłocznie wyłączyć te światła (art. 30). Szczególne regulacje dotyczące oświetlenia istnieją odnośnie do holowania pojazdu. Pojazd holujący ma włączone światła mijania również w okresie dostatecznej widoczności. Pojazd holowany, z wyjątkiem motocykla, jest oznaczony z tyłu po lewej stronie ostrzegawczym trójkątem odblaskowym, a w okresie niedostatecznej widoczności ma ponadto włączone światła pozycyjne; zamiast oznaczenia trójkątem odblaskowym pojazd holowany może wysyłać żółte sygnały błyskowe w sposób widoczny dla innych uczestników ruchu (art. 31 prawa o ruchu drogowym).
5. Kierujący pojazdem silnikowym lub szynowym, w warunkach niedostatecznej widoczności, podczas zatrzymania niewynikającego z warunków ruchu lub przepisów ruchu drogowego oraz podczas postoju, jest obowiązany używać świateł pozycyjnych przednich i tylnych lub świateł postojowych. W pojeździe niezłączonym z przyczepą oraz w zespole pojazdów o długości nieprzekraczającej 6 m dopuszcza się włączenie świateł postojowych jedynie od strony środka jezdni. Podczas zatrzymania lub postoju, w miejscu oświetlonym w stopniu zapewniającym widoczność pojazdu lub znajdującym się poza jezdnią i poboczem, wszystkie światła pojazdu mogą być wyłączone. Przepis ten nie dotyczy pojazdu szynowego oraz pojazdu, na którym znajduje się urządzenie lub ładunek, wystające poza pojazd i wymagające oznaczenia odrębnymi światłami. Światło oświetlające przedmioty przydrożne (szperacz) może być włączone tylko podczas zatrzymania lub postoju, pod warunkiem że nie oślepi innych uczestników ruchu. Ograniczenie to nie dotyczy pojazdu uprzywilejowanego (art. 52). W szczególny sposób musi być oświetlony pojazd do nauki jazdy lub przeprowadzania egzaminu państwowego. W warunkach niedostatecznej widoczności tablica umieszczona na pojeździe, z wyłączeniem tablicy na motocyklu, powinna być oświetlona (art. 55). Pojazd przewożący zorganizowaną grupę dzieci lub młodzieży w wieku do 18 lat oznacza się z przodu i z tyłu kwadratowymi tablicami barwy żółtej z symbolem dzieci barwy czarnej. W warunkach niedostatecznej widoczności tablice powinny być oświetlone, chyba że są wykonane z materiału odblaskowego. Kierujący tym pojazdem jest obowiązany włączyć światła awaryjne podczas wsiadania lub wysiadania dzieci lub młodzieży (art. 57). Do włączenia świateł awaryjnych jest obowiązany kierujący autobusem szkolnym podczas wsiadania lub wysiadania dzieci (art. 57a). Kierujący pojazdem przeznaczonym konstrukcyjnie do przewozu osób niepełnosprawnych jest obowiązany włączyć światła awaryjne podczas wsiadania lub wysiadania osoby niepełnosprawnej (art. 58). Jednym z wymogów dotyczących oznaczenia ładunku jest jego odpowiednie oświetlenie - na przykład ładunek wystający z przodu pojazdu oznacza się w okresie niedostatecznej widoczności ponadto światłem białym umieszczonym na najbardziej wystającej do przodu części ładunku; ładunek wystający z boku pojazdu oznacza się w okresie niedostatecznej widoczności białym światłem odblaskowym skierowanym do przodu oraz czerwonym światłem i czerwonym światłem odblaskowym skierowanym do tyłu; światła te nie powinny znajdować się w odległości większej niż 40 cm od najbardziej wystającej krawędzi ładunku; jeżeli długość wystającego z boku ładunku, mierzona wzdłuż pojazdu, przekracza 3 m, to światła umieszcza się odpowiednio przy przedniej i tylnej części ładunku; ładunek wystający z tyłu pojazdu oznacza się w okresie niedostatecznej widoczności w ten sposób, że na najbardziej wystającej do tyłu krawędzi ładunku umieszcza się czerwone światło i czerwone światło odblaskowe (art. 61).
6. Przepisy prawa o ruchu drogowym regulują również kwestię oświetlenia pojazdu niebędącego w ruchu. Kierujący pojazdem jest obowiązany sygnalizować postój pojazdu silnikowego lub przyczepy z powodu uszkodzenia lub wypadku zawsze na autostradzie lub drodze ekspresowej, zaś na pozostałych drogach twardych poza obszarem zabudowanym - w razie postoju na jezdni w miejscu, w którym jest to zabronione, a na poboczu, jeżeli pojazd nie jest widoczny z dostatecznej odległości, natomiast na obszarze zabudowanym - w razie postoju na jezdni w miejscu, w którym zatrzymanie jest zabronione. Postój pojazdu na autostradzie lub drodze ekspresowej należy sygnalizować przez włączenie świateł awaryjnych pojazdu, a jeżeli pojazd nie jest w nie wyposażony, należy włączyć światła pozycyjne lub przez umieszczenie ostrzegawczego trójkąta odblaskowego w odległości 100 m za pojazdem; trójkąt ten umieszcza się na jezdni lub poboczu, odpowiednio do miejsca unieruchomienia pojazdu. Na pozostałych drogach postój powinien być sygnalizowany poza obszarem zabudowanym przez umieszczenie w odległości 30-50 m za pojazdem ostrzegawczego trójkąta odblaskowego i włączenie świateł awaryjnych; w razie gdy pojazd nie jest wyposażony w światła awaryjne, należy włączyć światła pozycyjne. Na obszarze zabudowanym natomiast - przez włączenie świateł awaryjnych, a jeżeli pojazd nie jest w nie wyposażony, należy włączyć światła pozycyjne i umieścić ostrzegawczy trójkąt odblaskowy za pojazdem lub na nim, na wysokości nie większej niż 1 m. Sygnalizowanie obowiązuje przez cały czas postoju pojazdu (art. 50).
7. Droga publiczna, strefa zamieszkania - por. uwagi do art. 87.
8. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
9. Jest to wykroczenie indywidualne. Popełnić je może nie każdy uczestnik ruchu drogowego, ale jedynie prowadzący pojazd.
10. Wykroczenie z art. 88 k.w. może pozostawać w idealnym (jednoczynowym) zbiegu z przestępstwem spowodowania wypadku drogowego z art. 177 k.k. Ma on miejsce wówczas, gdy wypadek został spowodowany przez naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu innych niż określone w art. 88 k.w. (brak oświetlenia pojazdu). Jeżeli na przykład ustaloną przyczyną wypadku było wjechanie na skrzyżowanie, podczas gdy na sygnalizatorze paliło się czerwone światło, a jednocześnie samochód sprawcy był oświetlony tylko światłami pozycyjnymi lub postojowymi, zamiast wymaganych świateł mijania (np. art. 51 ust. 1 pkt 2 prawa o ruchu drogowym), co jednakże nie miało znaczenia dla zaistnienia i przebiegu wypadku, mamy do czynienia ze zbiegiem przestępstwa z wykroczeniem. Natomiast jeśli brak wymaganych przepisami świateł był jedną spośród przyczyn wypadku, znamiona wykroczenia zostają pochłonięte przez znamiona przestępstwa (Marcinkowski, Zbieg przestępstw i wykroczeń, s. 14).
11. Wykroczenie z art. 88 k.w. może również pozostawać w idealnym (jednoczynowym) zbiegu z przestępstwem z art. 178a k.k. Ma on miejsce wówczas, gdy ani znamiona czynu przestępnego, ani znamiona tego wykroczenia oddzielnie nie oddają całościowo istotnej z punktu widzenia ocen społecznych treści zachowania sprawcy (Szmidt, Zbieg, s. 18).
Art. 89.
1. Chociaż rodzajowym przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest bezpieczeństwo w komunikacji, to przedmiotem indywidualnym głównym jest porządek na drogach (Kochanowski, Przestępstwa, s. 48), zaś ubocznym - bezpieczeństwo małoletniego i prawidłowość sprawowania opieki i nadzoru.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny (odmiennie Stefański, Komentarz, s. 368). Do jego znamion należy skutek w postaci przebywania małoletniego poniżej lat 7 w miejscach wskazanych w tym przepisie. Do wypełnienia znamion tego wykroczenia nie jest natomiast niezbędny skutek w postaci choćby narażenia bezpieczeństwa małoletniego czy odniesienie przezeń jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu. Jest to wykroczenie z abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno przez działanie (np. matka otwiera furtkę prowadzącą na ulicę, żeby wpuścić listonosza, albo wysyła dziecko do mieszkającej po drugiej stronie jezdni babci), jak i przez zaniechanie (opiekunka w czasie spaceru z dzieckiem nie interweniuje, kiedy wybiega ono na jezdnię). Jest wykroczeniem niewłaściwym z zaniechania. Przez pojęcie "dopuszcza" należy rozumieć każde zachowanie sprawcy, które w rezultacie doprowadza do znalezienia się małoletniego poniżej lat 7 w miejscu określonym w art. 89 k.w. Należy tu zarówno brak przeciwdziałania powstaniu takiej sytuacji, jak i przeciwdziałanie niewystarczająco efektywne, a także tak daleko idące rozluźnienie sprawowania opieki lub dozoru, które powoduje brak orientacji sprawcy co do aktualnych poczynań i miejsca przebywania dziecka, jeżeli powinien i mógł ją zachować (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 219; Bachrach, Przestępstwa i wykroczenia, s. 440).
3. Przedmiotem czynności wykonawczej jest małoletni poniżej lat 7. Małoletnim jest osoba, która nie ukończyła lat 18. W omawianym przepisie ustawodawca zawęża jednak to pojęcie jedynie do osób, które nie ukończyły 7 lat. Wiek ten jest w Rzeczypospolitej Polskiej wiekiem rozpoczęcia przez małoletniego edukacji w zakresie szkoły podstawowej, a więc wiekiem osiągnięcia pewnej dojrzałości, umożliwiającej między innymi prawidłowe poruszanie się pieszego małoletniego po drodze publicznej oraz umożliwiającej mu zrozumienie niebezpieczeństwa związanego z przebywaniem przez niego na torach pojazdu szynowego. Dziecko w wieku do 7 lat może korzystać z drogi, z wyjątkiem drogi przeznaczonej wyłącznie dla pieszych, tylko pod opieką osoby, która osiągnęła wiek co najmniej 10 lat. Nie dotyczy to strefy zamieszkania (art. 43 ust. 1 prawa o ruchu drogowym). Dziecko w wieku do 15 lat, poruszające się po drodze po zmierzchu poza obszarem zabudowanym, jest obowiązane używać elementów odblaskowych w sposób widoczny dla innych uczestników ruchu.
4. Droga publiczna - por. uwagi do art. 87. Przebywanie na drodze publicznej oznacza przebywanie na każdej części takiej drogi (jezdni, chodniku dla pieszych, drogi dla rowerów itd.). Jedynym miejscem, w którym małoletni może przebywać sam, bez opieki innej osoby, jest droga przeznaczona wyłącznie dla ruchu pieszych, a zatem droga zamknięta dla ruchu pojazdów (np. tzw. deptaki).
5. Tory pojazdu szynowego to zarówno tory tramwajowe, jak i kolejowe oraz pas bezpośrednio do nich przyległy (nasyp kolejowy) - Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 219.
6. Wykroczenie to ma charakter indywidualny. Popełnić je może jedynie osoba, na której ciąży obowiązek opieki lub nadzoru nad osobą małoletniego do lat 7. Ów obowiązek może wynikać z ustawy (kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 87, 96, 121 nakłada na rodziców obowiązek sprawowania pieczy m.in. nad osobą dziecka), z umowy (opiekunka do dziecka), z orzeczenia sądu, z konkretnego stanu faktycznego (Wąsek (w:) Wąsek I, s. 1053; por. też Marek, Komentarz, s. 474; Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 232), a nawet z zasad współżycia społecznego (Stefański, Przestępstwo porzucenia, s. 52).
7. Stronę podmiotową tego wykroczenia stanowi zarówno umyślność w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślność.
8. Wykroczenie z art. 89 k.w. może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z wykroczeniem z art. 86 k.w., jeżeli przez pozostawanie małoletniego w miejscu określonym w art. 89 zaistnieje zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Na podstawie art. 9 § 1 k.w. będzie miał wówczas zastosowanie art. 86 § 1 k.w. jako przepis surowszy.
9. Jeżeli przebywanie małoletniego na drodze spowoduje utrudnienia w ruchu lub jego zatamowanie, zachodzi rzeczywisty właściwy zbieg przepisów z art. 86 i 90 k.w. Żaden z tych przepisów nie jest surowszy, przewidują one takie samo zagrożenia karą. Z tego względu należy zastosować ten przepis, który w konkretnej sprawie lepiej odzwierciedla zawartość bezprawia czynu sprawcy, z reguły będzie to art. 90 k.w.
10. Zachodzi konieczność rozważenia zbiegu przepisów z art. 86 i 106 k.w. W doktrynie pojawiały się poglądy, że wykroczenie z art. 86 stanowi typ kwalifikowany wykroczenia z art. 106. Jednakże głębsza analiza obu tych przepisów prowadzi do wniosku, że nie zachodzi między nimi stosunek specjalności. Każdy z nich stanowi samoistny typ wykroczenia. Nie ma jednak racji Stefański, pisząc, że zachodzi tu zbieg pozorny (Stefański, Komentarz, s. 373). Między tymi przepisami nie zachodzi także konsumpcja. Przebywanie małoletniego w miejscach wymienionych w art. 89 nie musi ex definitione wiązać się z sytuacją zagrożenia dla jego zdrowia. Gdyby przyjąć, że jest to cecha immanentna przebywania małoletniego w tych miejscach, przepis art. 89 zawsze zostałby pochłonięty przez art. 106 k.w. Należy zatem uznać, że możliwy jest między tymi przepisami rzeczywisty właściwy zbieg wówczas, gdy sytuacja na drodze jest tego rodzaju, że zagraża zdrowiu małoletniego. Ze względu na to, że oba przepisy zagrożone są taką samą karą, należy stosować ten, który w konkretnej sytuacji lepiej oddaje istotę czynu sprawcy.
11. Jeżeli w następstwie przebywania małoletniego w miejscach wskazanych w art. 89 k.w. dojdzie do skutku wskazanego w art. 173, 174 lub 177 k.k., sprawca poniesie odpowiedzialność i za to przestępstwo, którego znamiona wypełnił, i za wykroczenie z art. 89 k.w. na podstawie art. 10 k.w. Jest to idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem (odmiennie Stefański, Komentarz, s. 373).
Art. 90.
1. Przedmiotem indywidualnym tego wykroczenia jest płynność ruchu na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci zatamowania ruchu lub spowodowania w nim utrudnień. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Utrudnienie ruchu - por. uwagi do art. 84. Przykładem zachowania prowadzącego do utrudnienia ruchu jest uniemożliwienie zasygnalizowanego uprzednio wyprzedzenia kierowcy przez inny pojazd poprzez zjechanie do lewej krawędzi pasa. Tamowanie ruchu oznacza doprowadzenie do zatrzymania ruchu albo znacznego zakłócenia jego płynności lub szybkości na skutek zachowania sprzecznego z przepisami o ruchu drogowym (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 220). Tamowaniem będzie na przykład zatrzymanie pojazdu na wąskiej drodze, uniemożliwiające przejazd lub przechodzenie pieszego przez jezdnię w miejscu do tego nieprzeznaczonym.
3. Przykładem zachowania wyczerpującego znamiona wykroczenia z art. 90 k.w. jest również na przykład chodzenie po pasach dla pieszych, które przeznaczone są dla przejścia przez jezdnię, a nie do spacerowania i chodzenia po nich (wyrok SN z 16 stycznia 2002 r., V KKN 399/99, OSNKW 2002, nr 3-4, poz. 27, z glosami aprobującymi Izydorczyka, OSP 2002, z. 6, poz. 88 i Lewińskiego, OSP 2002, z. 6, poz. 88 oraz krytyczną Miki, Palestra 2002, z. 7-8, s. 225).
4. Odnośnie do pojęć "droga publiczna" i "strefa zamieszkania" - por. uwagi do art. 87.
5. Wykroczenie to jest powszechne. Popełnić je może każdy uczestnik ruchu, zarówno kierujący pojazdem, jak i pieszy.
6. Może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
7. Należy rozważyć, czy przepisy art. 90 i 84 k.w. pozostają w zbiegu rzeczywistym. Jeżeli tamowanie lub utrudnienie, o którym mowa w art. 90, ma miejsce poza drogą publiczną, nie zostają wypełnione znamiona tego wykroczenia i należy wówczas zakwalifikować zachowanie sprawcy z art. 84 k.w. Natomiast jeżeli nastąpi to na drodze publicznej, przepis art. 90 pochłonie typowo przepis art. 84 k.w. (zasada konsumpcji). Tak Kochanowski, Przestępstwa, s. 17; odmiennie Stefański, Komentarz, s. 380.
8. Może zachodzić także rzeczywisty zbieg przepisów z art. 90 i 85 k.w. Sprawca poniesie wówczas odpowiedzialność na podstawie art. 85 k.w., ponieważ jest on przepisem surowszym (art. 9 § 1 k.w.). Rzeczywisty zbieg zachodzi również pomiędzy art. 90 i 86 k.w. (spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa), pomiędzy art. 90 i 87 § 1 lub § 2 k.w. (prowadzenie w stanie po użyciu alkoholu) oraz art. 90 i 88 k.w. (brak odpowiedniego oświetlenia pojazdu). We wszystkich tych wypadkach podstawą odpowiedzialności nie będzie art. 90, lecz odpowiednio art. 86, 87 i 88 k.w. jako przepisy przewidujące surowszą karę. W zbiegu rzeczywistym pozostają przepisy art. 90 i 91 (zanieczyszczenie drogi lub pozostawienie pojazdu). W tym wypadku podstawę odpowiedzialności stanowi przepis art. 90 k.w.
9. Pomiędzy przepisem art. 90 i 92 k.w. zachodzi zbieg rzeczywisty. Ponieważ oba te przepisy zagrożone są taką samą karą, należy stosować ten, który w konkretnym stanie faktycznym lepiej oddaje istotę zachowania sprawcy.
Art. 91.
1. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo na drodze publicznej oraz płynność ruchu i porządek na drodze publicznej.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci zanieczyszczenia drogi lub pozostawienia na drodze określonych w tym przepisie obiektów. Jest to wykroczenie z abstrakcyjnego zagrożenia, nie należy do jego znamion skutek w postaci powstania realnego niebezpieczeństwa lub utrudnienia w ruchu drogowym. Wykroczenie to można popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Czynność sprawcza może polegać na zanieczyszczeniu drogi publicznej, pozostawieniu na drodze publicznej pojazdu, pozostawienia na drodze publicznej innego niż pojazd przedmiotu, pozostawieniu na drodze zwierzęcia w okolicznościach, w których może to spowodować niebezpieczeństwo lub stanowić utrudnienie w ruchu drogowym. Zanieczyszczenie drogi stanowi każde zachowanie, w wyniku którego na powierzchni drogi pozostają substancje lub przedmioty, które nie stanowią przeszkody w rozumieniu art. 84 k.w., ale które mogą w zależności od na przykład istniejących warunków atmosferycznych, widoczności, nasilenia ruchu spowodować niebezpieczeństwo lub utrudnienie w ruchu, na przykład nieusunięcie oleju wyciekającego z silnika, wyrzucenie przez okno jadącego pojazdu arkusza papieru pakowego, nieusunięcie rozbitego szkła. Wydaje się jednak, że nie poniesie odpowiedzialności na podstawie tego przepisu osoba, która widząc leżący na jezdni kłąb papieru, plamę z oleju, nie usuwa go/jej. Pozostawianie na drodze przedmiotów, które mogłyby zagrozić bezpieczeństwu ruchu, jest zabronione przez art. 45 ust. 1 pkt 6 prawa o ruchu drogowym.
3. Pozostawienie pojazdu oznacza jego postój w sposób sprzeczny z określonymi przepisami prawa o ruchu drogowym. Zatrzymanie lub postój pojazdu są dozwolone tylko w miejscu i w warunkach, w których jest on z dostatecznej odległości widoczny dla innych kierujących i nie powoduje zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub jego utrudnienia. Kierujący pojazdem, zatrzymując pojazd na jezdni, jest obowiązany ustawić go jak najbliżej jej krawędzi oraz równolegle do niej. W czasie postoju na drodze poza obszarem zabudowanym pojazd powinien znajdować się, jeżeli to tylko możliwe, poza jezdnią. Kierujący pojazdem jest obowiązany stosować sposób zatrzymania lub postoju wskazany znakami drogowymi (art. 46). Pozostawienie może być popełnione zarówno z zamiarem porzucenia, jak i bez takiego zamiaru. Chodzi o sytuację, kiedy sprawca opuszcza pojazd i pozostawia go bez dozoru.
4. Innym przedmiotem pozostawionym na drodze może być każdy przedmiot, na tyle duży, ostry itp., że jego pozostawienie na drodze może spowodować niebezpieczeństwo lub utrudnienie w ruchu drogowym, na przykład wózek dziecięcy, kanapa.
5. Zatrzymywanie zwierzęcia na jezdni jest zabronione (art. 37 ust. 4 pkt 4 prawa o ruchu drogowym). Pozostawienie zwierzęcia na drodze oznacza jego obecność na drodze bez dozoru człowieka. Może ono pozostawać na drodze zarówno nieuwiązane, jak i przywiązane na przykład do słupka czy znaku drogowego (odmiennie Stefański, Komentarz, s. 383). Pozostawienie może być, podobnie jak w przypadku pojazdu, popełnione z zamiarem porzucenia lub nie. Nie stanowi pozostawienia zwierzęcia w rozumieniu przepisu art. 91 k.w. sytuacja, kiedy zwierzę uciekło.
6. Pozostawienie na drodze obiektów wymienionych w art. 91 lub zanieczyszczenie drogi musi być popełnione w takich warunkach, aby mogło powstać niebezpieczeństwo lub utrudnienie w ruchu drogowym. Nie wyczerpuje znamion tego wykroczenia na przykład wyrzucenie niedopałka papierosa z okna jadącego samochodu (może to wyczerpywać znamiona wykroczenia z art. 145 k.w. - zaśmiecanie drogi) ani nieuprzątnięcie błota lub śniegu (takie zachowanie może wypełniać znamiona wykroczenia z art. 101 k.w.).
7. Droga publiczna - por. uwagi do art. 87.
8. Wykroczenie to jest powszechne. Może je popełnić każdy, zarówno uczestnik ruchu drogowego (kierujący pojazdem, pieszy), jak i osoba nieuczestnicząca w ruchu (np. wylewająca z okna domu na ulicę zużyty rozpuszczalnik); por. uwagi do art. 75 § 1 k.w.
9. Można je popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
10. Jeżeli w wyniku zachowania sprawcy dojdzie do zagrożenia ruchu, zachodzi zbieg przepisu art. 91 i 86 k.w. Zbieg ten jest pomijalny. Typowo przepis art. 86 pochłania przepis art. 91 k.w.
11. Odnośnie do zbiegu przepisów art. 90 i 91 - por. uwagi do art. 90.
12. Możliwy jest zbieg rzeczywisty właściwy przepisów art. 91 i 84 k.w. Sprawca poniesie odpowiedzialność na podstawie art. 84 k.w. (tak Kochanowski, Przestępstwa, s. 17; odmiennie Stefański, Komentarz, s. 386). Nie można jednakże wykluczyć sytuacji, że w konkretnym układzie faktycznym dojdzie do konsumpcji przepisu art. 84 przez art. 91 k.w.
13. Wykroczenie z art. 91 k.w. może pozostawać w zbiegu idealnym (jednoczynowym) z przestępstwem z art. 178a § 1 k.k. (Marcinkowski, Zbieg, s. 30) oraz z przestępstwem z art. 173, 174 lub 177.
Art. 92.
1. Przedmiotem rodzajowym i indywidualnym ochrony wykroczenia z § 1 jest bezpieczeństwo w ruchu.
2. Wykroczenie z § 1 i 2 ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci spowodowania wypadku drogowego czy stworzenia sytuacji zagrożenia w ruchu. Wbrew wnioskowi nasuwającemu się z literalnego brzmienia znamienia czasownikowego, wykroczenie z § 1 można popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Zależy to od rodzaju znaku, sygnału lub polecenia. Jeżeli zawierają one zakaz jakiegoś zachowania, to wykroczenie można popełnić przez działanie, natomiast jeżeli zawierają nakaz określonego zachowania się, można je popełnić przez zaniechanie. Natomiast wykroczenie z § 2 może zostać popełnione tylko przez zaniechanie.
3. Obowiązek stosowania się do poleceń i sygnałów dawanych przez osoby kierujące ruchem lub uprawnione do jego kontroli, sygnałów świetlnych oraz znaków drogowych został wprowadzony przez art. 5 prawa o ruchu drogowym. Uczestnik ruchu i inna osoba znajdująca się na drodze są obowiązani stosować się do nich, nawet wówczas, gdy z przepisów ustawy wynika inny sposób zachowania niż nakazany przez te osoby, sygnały świetlne lub znaki drogowe. Polecenia i sygnały dawane przez osoby kierujące ruchem lub uprawnione do jego kontroli mają pierwszeństwo przed sygnałami świetlnymi i znakami drogowymi. Polecenia lub sygnały może dawać uczestnikowi ruchu lub innej osobie znajdującej się na drodze policjant; żołnierz Żandarmerii Wojskowej lub wojskowego organu porządkowego, zabezpieczający przemarsz lub przejazd kolumny wojskowej albo w razie akcji związanej z ratowaniem życia lub mienia; funkcjonariusz Straży Granicznej; inspektor Inspekcji Transportu Drogowego; umundurowany inspektor kontroli skarbowej lub funkcjonariusz celny; strażnik gminny (miejski); pracownik kolejowy na przejeździe kolejowym; osoba działająca w imieniu zarządcy drogi lub osoba wykonująca roboty na drodze na zlecenie lub za zgodą zarządcy drogi; osoba nadzorująca bezpieczne przejście dzieci przez jezdnię, w wyznaczonym miejscu; kierujący autobusem szkolnym w miejscach postoju związanych z wsiadaniem lub wysiadaniem dzieci; strażnik leśny lub funkcjonariusz Straży Parku - na terenie odpowiednio lasu lub parku narodowego (art. 6).
4. Podmiotem uprawnionym do kontroli, a także do czuwania nad bezpieczeństwem i porządkiem ruchu na drogach oraz kierowania ruchem jest Policja. Policjant, w związku z wykonywaniem wyżej wymienionych czynności, jest uprawniony do legitymowania uczestnika ruchu i wydawania mu wiążących poleceń co do sposobu korzystania z drogi lub używania pojazdu; sprawdzania dokumentów wymaganych w związku z kierowaniem pojazdem i jego używaniem, a także dokumentu stwierdzającego zawarcie umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu lub stwierdzającego opłacenie składki tego ubezpieczenia; żądania poddania się przez kierującego pojazdem lub przez inną osobę, w stosunku do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że mogła kierować pojazdem, badaniu w celu ustalenia zawartości w organizmie alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu; sprawdzania stanu technicznego, wyposażenia, ładunku, wymiarów, masy lub nacisku osi pojazdu znajdującego się na drodze; sprawdzania zapisów urządzenia rejestrującego samoczynnie prędkość jazdy, czas jazdy oraz postoju; zatrzymania, w przypadkach przewidzianych w ustawie, dokumentów stwierdzających uprawnienie do kierowania pojazdem lub jego używania oraz karty kierowcy w przypadkach przewidzianych w art. 14 ust. 4 lit. c rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 z 20 grudnia 1985 r. w sprawie urządzeń rejestrujących stosowanych w transporcie drogowym (Dz. Urz. WE L 370 z 31 grudnia 1985 r., s. 8 oraz Dz. Urz. WE L 274 z 9 października 1998 r., s. 1) zmienionego rozporządzeniem Rady (WE) nr 2135/98 z 24 września 1998 r. zmieniającym rozporządzenie Rady (EWG) nr 3821/85 w sprawie urządzeń rejestrujących stosowanych w transporcie drogowym oraz dyrektywę nr 88/599/EWG dotyczącą stosowania rozporządzeń Rady (EWG) nr 3820/85 i (EWG) nr 3821/85 (Dz. Urz. WE L 274 z 9 października 1998 r., s. 1). Policjant może również wydawać polecenia osobie, która spowodowała przeszkodę utrudniającą ruch drogowy lub zagrażającą jego bezpieczeństwu, albo osobie odpowiedzialnej za utrzymanie drogi, kontrolowanemu uczestnikowi ruchu - co do sposobu jego zachowania; kierowania pojazdem przez osobę nieposiadającą wymaganych dokumentów uprawniających do kierowania lub używania pojazdu. Ma on także uprawnienia do używania przyrządów kontrolno-pomiarowych, a w szczególności do badania pojazdu, określania jego masy, nacisku osi lub prędkości, stwierdzania naruszenia wymagań ochrony środowiska oraz do stwierdzania stanu trzeźwości kierującego, kontroli przewozu drogowego towarów niebezpiecznych oraz wymagań związanych z tym przewozem; używania urządzeń nagłaśniających, sygnalizacyjnych lub świetlnych, służących do wydawania wiążących poleceń uczestnikowi ruchu. Kontrola ruchu drogowego w stosunku do kierujących pojazdami Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz w stosunku do żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową kierujących innymi pojazdami, a także kierowanie ruchem drogowym w związku z pilotowaniem kolumn wojskowych należy również do Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organów porządkowych. W tym zakresie Żandarmerii Wojskowej i wojskowym organom porządkowym przysługują uprawnienia policjantów. Kontrolę ruchu drogowego mogą przeprowadzać także funkcjonariusze Straży Granicznej lub organów celnych (art. 129 ust. 4a prawa o ruchu drogowym). Kontrola ruchu drogowego w stosunku do kierujących pojazdami, którzy wykonują transport drogowy lub przewóz na potrzeby własne, należy również do inspektorów Inspekcji Transportu Drogowego. W tym zakresie inspektorom przysługują uprawnienia określone w art. 129 ust. 2 (art. 129a).
Krąg podmiotów uprawnionych do kontroli ruchu drogowego został poszerzony na mocy ustawy z 11 maja 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. Nr 123, poz. 845) poprzez dodanie w ustawie - Prawo o ruchu drogowym po art. 129a nowych przepisów - art. 129b-129f. Obecnie kompetencje w tej mierze mają również strażnicy leśni i funkcjonariusze Straży Parku. Na podstawie tych przepisów dookreślono także kompetencje niektórych podmiotów, które przed tą nowelizacją miały uprawnienia do kontroli ruchu drogowego. Kontrola ruchu drogowego wykonywana przez strażników gminnych (miejskich), strażników leśnych, funkcjonariuszy Straży Parku oraz pracowników zarządów dróg odbywa się na podstawie upoważnienia do wykonywania kontroli ruchu drogowego wydanego przez właściwego komendanta powiatowego (miejskiego) Policji.
Strażnicy gminni (miejscy) są uprawnieni do wykonywania kontroli ruchu drogowego wobec kierującego pojazdem, niestosującego się do zakazu ruchu w obu kierunkach, określonego odpowiednim znakiem drogowym, naruszającego przepisy ruchu drogowego, w przypadku ujawnienia i zarejestrowania czynu przy użyciu urządzeń działających samoczynnie; a także wobec uczestnika ruchu naruszającego przepisy o zatrzymaniu lub postoju pojazdów, ruchu motorowerów, rowerów, pojazdów zaprzęgowych oraz o jeździe wierzchem lub pędzeniu zwierząt oraz ruchu pieszych. W ramach wykonywania kontroli ruchu drogowego w powyższym zakresie strażnicy gminni (miejscy) są upoważnieni do zatrzymania pojazdu lub jadącego wierzchem, z wyłączeniem niektórych pojazdów, sprawdzania dokumentów wymaganych w związku z kierowaniem pojazdem; używania urządzeń samoczynnie ujawniających i rejestrujących naruszenia przepisów ruchu drogowego przez kierujących pojazdami; legitymowania uczestnika ruchu i wydawania mu wiążących poleceń co do sposobu korzystania z drogi lub używania pojazdu. Mogą również wydawać polecenia osobie, która spowodowała przeszkodę utrudniającą ruch drogowy lub zagrażającą jego bezpieczeństwu oraz kontrolowanemu uczestnikowi ruchu - co do sposobu jego zachowania.
Na terenach lasów lub parków narodowych kontrola ruchu drogowego może być wykonywana przez strażników leśnych lub funkcjonariuszy Straży Parku. Są oni uprawnieni do kontroli kierujących pojazdami niestosujących się do przepisów lub znaków drogowych obowiązujących na terenach lasów lub parków narodowych, dotyczących zakazu wjazdu, zatrzymywania się lub postoju pojazdów. W ramach wykonywania kontroli ruchu drogowego strażnicy leśni i funkcjonariusze Straży Parku mają następujące uprawnienia: mogą zatrzymać pojazd; wylegitymować uczestnika ruchu drogowego; wydawać polecenia co do sposobu zachowania się na drodze.
Jeśli chodzi o osoby działające w imieniu zarządcy drogi, to mogą one wykonywać, w obecności funkcjonariusza Policji lub inspektora Inspekcji Transportu Drogowego, kontrolę ruchu drogowego w stosunku do pojazdów: powodujących uszkadzanie lub niszczenie drogi; zanieczyszczających lub zaśmiecających drogę; w zakresie przestrzegania przepisów o wymiarach, masie lub nacisku osi. Osoby te w ramach wykonywania kontroli ruchu drogowego są upoważnione do zatrzymania pojazdu; legitymowania uczestnika ruchu drogowego i wydawania mu poleceń co do sposobu korzystania z drogi lub pojazdu; sprawdzenia dokumentów wymaganych w związku z używaniem pojazdu; sprawdzenia stanu technicznego, wyposażenia, ładunku, wymiarów oraz masy lub nacisku osi pojazdu znajdującego się na drodze; używania przyrządów kontrolnych lub pomiarowych służących w szczególności do badania pojazdu, określania jego wymiarów, masy lub nacisku osi oraz stwierdzania naruszenia wymagań ochrony środowiska; uniemożliwiania jazdy pojazdem przekraczającym dopuszczalną masę lub nacisk osi albo uszkadzającym lub niszczącym drogę.
Ponadto strażnicy straży gminnych (miejskich), strażnicy leśni oraz funkcjonariusze Straży Parku w związku z wykonywaniem czynności z zakresu kontroli ruchu drogowego są obowiązani do czasu przybycia policji uniemożliwić kierowanie pojazdem osobie, co do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że znajduje się ona w stanie nietrzeźwości lub w stanie po użyciu alkoholu albo środka działającego podobnie do alkoholu.
5. Jeżeli kierowca prowadzi pojazd z prędkością dozwoloną i w określonych warunkach drogowych także bezpieczną, to fakt, iż w miejsce sygnału zielonego pojawia się sygnał żółty w chwili, kiedy - jadąc z taką prędkością - znajduje się w odległości 1-1,5 m od sygnalizatora i nie podejmuje hamowania, nie może być zarzucalny (wyrok SN z 14 czerwca 2002 r., II KKN 276/00, LEX nr 55179).
6. Wykroczenie z § 1 może być popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Natomiast wykroczenie z § 2 może zostać popełnione wyłącznie umyślnie, i to jedynie z zamiarem bezpośrednim kierunkowym.
7. Wykroczenie z § 1 ma charakter powszechny, może je popełnić każdy uczestnik ruchu drogowego. Natomiast wykroczenie z § 2 jest indywidualne, może je popełnić tylko prowadzący pojazd.
8. Przepis art. 92 może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 86 oraz art. 87 § 2. Sprawca poniesie odpowiedzialność na podstawie odpowiednio - art. 86 i art. 87 § 2, ponieważ są to przepisy surowsze niż art. 92 k.w. Odnośnie do relacji z art. 90 - por. uwagi do tego przepisu. Przepis art. 92 może także pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z art. 84 k.w. i z art. 88, które są przepisami surowszymi.
9. Przepis art. 92 k.w. może pozostawać w idealnym zbiegu z art. 178a § 1 k.k. (Marcinkowski, Materialnoprawna, s. 30).
10. Jeżeli zatem na przykład niezastosowanie się do sygnału świetlnego oznaczającego zakaz wjazdu doprowadzi do zderzenia pojazdów, w wyniku czego inna osoba dozna obrażeń ciała naruszających czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż siedem dni, to sprawca takiego zdarzenia ponosi odpowiedzialność z art. 86 § 1 k.w., a nie z art. 92 § 1 k.w. (Stefański, Odpowiedzialność, s. 129).
Art. 93.
1. Indywidualny przedmiot ochrony tego wykroczenia stanowi dobro, jakim jest stworzenie poczucia odpowiedzialności kierującego pojazdem za zdarzenia na drodze, których jest uczestnikiem; ubocznym przedmiotem ochrony jest życie i zdrowie człowieka.
2. Ma ono charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci pozostawienia ofiary bez pomocy (może jej udzielić inna osoba niż ta, o której mowa w art. 93 k.w.) czy poniesienia przez ofiarę uszczerbku na zdrowiu lub śmierci. Pozostawienie bez pomocy człowieka znajdującego się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, gdy jest możliwe jej udzielenie bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jest przestępstwem i podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech. Wykroczenie to może zostać popełnione wyłącznie przez zaniechanie.
3. Czynność wykonawcza polega na nieudzieleniu pomocy ofierze wypadku. Pojęcie wypadku drogowego nie zostało zdefiniowane ani w kodeksie wykroczeń, ani w ustawie prawo o ruchu drogowym. Pojawia się ono także na gruncie kodeksu karnego. Wypadek drogowy oznacza każde zdarzenie, do którego doszło w wyniku naruszenia zasad ostrożności w ruchu drogowym, niezależnie od tego, czy było ono umyślne czy nieumyślne, na skutek którego to zdarzenia osoba poniosła uszczerbek na zdrowiu lub śmierć, albo powstała szkoda w mieniu, na przykład zderzenie pojazdów, zderzenie pojazdu z przeszkodą itd. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 225). Nie można zgodzić się ze Stefańskim, według którego na gruncie kodeksu wykroczeń wypadek drogowy oznacza, tak samo jak na gruncie kodeksu wykroczeń, tylko takie zdarzenie, w wyniku którego osoba doznała uszczerbku na zdrowiu lub poniosła śmierć. Natomiast zdarzenia, w wyniku których powstała jedynie szkoda w mieniu, nie stanowią "wypadku drogowego" (Stefański, Komentarz, s. 431-432).
4. Ustawodawca nie wprowadził do znamion wykroczenia z art. 93 określenia "wypadek na drodze publicznej". Oznacza to, że chodzi o wypadek, który miał miejsce także na jakiejkolwiek innej drodze (np. wewnętrznej); Stefański, Komentarz, s. 435.
5. Uczestnikiem wypadku drogowego są nie tylko osoby, które w bezpośredni, aktywny sposób biorą w nim udział, czy wręcz je powodują (np. których pojazdy zderzyły się, czy osoba, której pojazd zderzył się z przeszkodą), ale każdy, kto spowodował sytuację na drodze, której następstwem był skutek w postaci wypadku (np. nagłe wtargnięcie pieszego na jezdnię, zmuszające prowadzącego pojazd do gwałtownego hamowania) lub każdy, kto znalazł się w sytuacji bezpośrednio poprzedzającej zdarzenie (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 226).
6. Na kierującym pojazdem w razie uczestniczenia w wypadku drogowym ciąży wiele obowiązków związanych z usunięciem utrudnienia w ruchu spowodowanego wypadkiem i zapewnienia bezpieczeństwa w miejscu zdarzenia. Ma on między innymi zatrzymać pojazd, nie powodując przy tym zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, przedsięwziąć odpowiednie środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa ruchu w miejscu wypadku; niezwłocznie usunąć pojazd z miejsca wypadku, aby nie powodował zagrożenia lub tamowania ruchu, jeżeli nie ma zabitego lub rannego (art. 44 ust. 1 prawa o ruchu drogowym). Jeżeli w wypadku jest zabity lub ranny, kierujący pojazdem jest obowiązany ponadto udzielić niezbędnej pomocy ofiarom wypadku oraz wezwać pogotowie ratunkowe i policję (art. 44 ust. 2). Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio do innych osób uczestniczących w wypadku. W odróżnieniu od przepisu art. 44 prawa o ruchu drogowym, kodeks wykroczeń w art. 91 rozszerza obowiązek udzielenia pomocy każdej ofierze wypadku, a nie tylko takiej, która została ranna, na przykład doznała szoku, jest przestraszona, bezradna itd. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 225).
7. W art. 93 k.w. kryminalizowane jest nieudzielenie pomocy niezwłocznej. Nie jest trafne stwierdzenie, że ustawodawca nie określa zakresu tej pomocy. Nie określa tego wprost, ale ponieważ posługuje się określeniem pomocy niezwłocznej, oznacza to, że należy jej udzielić bez zbędnej czy nieuzasadnionej zwłoki. Owa szybkość udzielenia pomocy wskazuje zatem, że chodzi tu o pomoc w niezbędnym zakresie, podstawową, pierwszą. Nie musi to być pomoc niezbędna do zażegnania skutków wypadku lub zlikwidowania powstałego w jego następstwie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia (tak Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 226). Udzielenie pomocy ofierze nie musi polegać na fizycznym udzieleniu pomocy przez prowadzącego pojazd. Wystarczy, że na przykład zadzwoni on po pogotowie. Jednakże w odróżnieniu od przestępstwa z art. 162 k.k., ustawodawca nie wyłącza odpowiedzialności sprawcy nieudzielającego pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.
8. Wykroczenie to ma charakter indywidualny. Może je popełnić tylko osoba, która jednocześnie spełnia dwa warunki: prowadzi pojazd (niekoniecznie mechaniczny) i uczestniczy w wypadku drogowym (choć niekoniecznie jest jego sprawcą). Nie poniesie odpowiedzialności za nieudzielenie pomocy ofierze wypadku uczestniczący w nim pieszy czy pasażer oraz prowadzący pojazd, który nie uczestniczył w wypadku, choć był jego świadkiem. Może ponieść on wówczas odpowiedzialność za wykroczenie z art. 97 k.w. Prawo o ruchu drogowym zawiera również uregulowania dotyczące postępowania uczestnika wypadku drogowego. Jednakże odmiennie - węziej określa krąg podmiotów zobowiązanych do udzielenia ofierze pomocy (art. 44). Na każdym prowadzącym pojazd uczestniku wypadku drogowego obowiązek udzielenia pomocy ofierze ciąży w takim samym stopniu. Żaden z nich nie może się uwolnić od odpowiedzialności za to wykroczenie na takiej podstawie, że przypuszczała, iż pomocy ofierze udzieli ktoś inny.
9. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
10. W przypadku ukarania sprawcy za wykroczenie z art. 93 k.w. sąd ma obowiązek orzeczenia zakazu prowadzenia pojazdów.
11. Należy także zauważyć, że ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt w art. 37 ust. 1 pod karą aresztu lub grzywny zobowiązuje prowadzącego pojazd mechaniczny, który potrącił zwierzę, do zapewnienia mu stosownej pomocy lub zawiadomienia jednej odpowiedniej służby.
Art. 94.
1. Rodzajowym i indywidualnym przedmiotem ochrony zarówno wykroczenia z § 1, jak i § 2 jest bezpieczeństwo w komunikacji.
2. Wykroczenie zarówno z § 1, jak i § 2 ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci na przykład sprowadzenia niebezpieczeństwa czy wypadku drogowego. Jest to wykroczenie z abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo (Stefański, Komentarz, s. 471). Można je popełnić wyłącznie przez działanie.
3. Odnośnie do pojęcia drogi publicznej - por. uwagi do art. 87.
4. Ustawodawca użył terminu "pojazd", a nie "pojazd mechaniczny". Oznacza to, że odpowiedzialności na podstawie przepisu art. 94 k.w. podlega prowadzący po drodze publicznej bez uprawnień pojazd silnikowy, rower (przez osobę, która nie ukończyła lat 18), motocykl itp.
5. Prowadzenie pojazdu oznacza kierowanie pojazdem będącym w ruchu. Samo wejście sprawcy do pojazdu, a nawet podejmowanie czynności zmierzających bezpośrednio do jego uruchomienia nie wypełnia znamion wykroczenia z art. 94 § 2. Takie zachowanie odpowiada pojęciu usiłowania, a ustawodawca nie wprowadził karalności usiłowania wykroczenia z art. 94 § 2 k.w. Określenie "prowadzenie pojazdu", pomimo literalnej wykładni tego pojęcia, nie obejmuje swym zakresem sytuacji faktycznego prowadzenia pojazdu, na przykład roweru czy wozu konnego przez pieszego (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 228).
6. Uprawnienia do prowadzenia pojazdu odnośnie do każdego typu pojazdu określa prawo o ruchu drogowym. Kierującym może być osoba, która osiągnęła wymagany wiek i jest sprawna pod względem fizycznym i psychicznym oraz spełnia jeden z warunków określonych w art. 87 ust. 1 pkt 1-3 prawa o ruchu drogowym. Musi ona posiadać wymagane umiejętności do kierowania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu ruchu drogowego i nienarażający kogokolwiek na szkodę oraz wymagany dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem. Ma odbyć, w ramach szkolenia, naukę jazdy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem instruktora i zdać egzamin państwowy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem egzaminatora. Wszystkie te warunki muszą być spełnione łącznie. Poniesie zatem odpowiedzialność za wykroczenie z art. 94 osoba, która potrafi kierować pojazdem, który prowadzi, ale nie spełniła wymogów formalnych (nie odbyła przeszkolenia i/lub nie zdała egzaminu). Osoba niepełnosprawna pod względem fizycznym może być kierującym, jeżeli w wyniku badania lekarskiego nie stwierdzono przeciwwskazań zdrowotnych do kierowania pojazdem. Nie jest wymagane uprawnienie do kierowania rowerem, motorowerem lub pojazdem zaprzęgowym od osoby, która ukończyła 18 lat.
7. Fakt posiadania uprawnień przez prowadzącego musi być stwierdzony odpowiednim dokumentem. Dokumentem stwierdzającym uprawnienie do kierowania pojazdem silnikowym jest prawo jazdy określonej kategorii. Szczegółowo kwestię, jaka kategoria uprawnia do prowadzenia jakiego pojazdu, określa art. 88 ust. 2 prawa o ruchu drogowym. Prawo jazdy otrzymuje osoba, która osiągnęła wymagany dla danej kategorii wiek, uzyskała orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do kierowania pojazdem i orzeczenie psychologiczne o braku przeciwwskazań psychologicznych do kierowania pojazdem, o ile jest ono wymagane, odbyła wymagane dla danej kategorii szkolenie, zdała z wynikiem pozytywnym egzamin państwowy wymagany dla danej kategorii oraz przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez co najmniej 185 dni w każdym roku kalendarzowym ze względu na swoje więzi osobiste lub zawodowe albo przedstawi zaświadczenie, że studiuje od co najmniej sześciu miesięcy (art. 90 ust. 1 prawa o ruchu drogowym).
8. Dokumentem stwierdzającym uprawnienie do kierowania przez osobę, która nie ukończyła 18 lat, rowerem - jest karta rowerowa, motorowerowa lub prawo jazdy; motorowerem - jest karta motorowerowa lub prawo jazdy; pojazdem zaprzęgowym - jest prawo jazdy, karta motorowerowa lub rowerowa, jeżeli osoba uprawniona ukończyła 15 lat. Kartę rowerową lub motorowerową może uzyskać osoba, która wykazała się niezbędnymi kwalifikacjami i osiągnęła wymagany wiek: 10 lat w przypadku karty rowerowej i 13 lat w przypadku karty motorowerowej. Kierować rowerem wieloosobowym oraz przewozić na rowerze inną osobę może osoba, która ukończyła 17 lat, a kierować po jezdni wózkiem inwalidzkim poruszanym siłą mięśni kierującego - osoba, która ukończyła 13 lat (art. 96 ust. 1).
9. Dokumentem stwierdzającym uprawnienie do kierowania tramwajem jest pozwolenie. Pozwolenie może uzyskać osoba, która ukończyła 20 lat, przedstawiła orzeczenia: lekarskie oraz psychologiczne o braku przeciwwskazań zdrowotnych i psychologicznych do kierowania tramwajem oraz odbyła wymagane szkolenie i zdała egzamin państwowy z wynikiem pozytywnym (art. 95 ust. 1). Prawo jazdy nie może być wydane osobie, u której w wyniku badania lekarskiego stwierdzono aktywną formę uzależnienia od alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu, a także osobie, w stosunku do której orzeczony został prawomocnym wyrokiem sądu zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych - w okresie obowiązywania tego zakazu (art. 91).
10. W myśl art. 94 prawa o ruchu drogowym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej odpowiednim pojazdem silnikowym może kierować osoba posiadająca ważne zagraniczne prawo jazdy wydane przez państwo członkowskie Unii Europejskiej - w okresie ważności prawa jazdy; państwo będące stroną Konwencji o ruchu drogowym, sporządzonej w Wiedniu 8 listopada 1968 r. (Dz. U. z 1988 r. Nr 5, poz. 40 i 44), państwo trzecie, którego wzór prawa jazdy jest zgodny z wzorem określonym w konwencji - w okresie sześciu miesięcy od daty rozpoczęcia stałego lub czasowego pobytu, nie dłużej jednak niż przez okres ważności prawa jazdy. Osoba posiadająca krajowe prawo jazdy wydane za granicą, która zamieszkuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, może otrzymać polskie krajowe prawo jazdy po oddaniu zagranicznego ważnego prawa jazdy organowi wydającemu prawo jazdy. Jeżeli zagraniczne prawo jazdy nie jest zgodne z wzorem określonym w konwencji, dodatkowym warunkiem otrzymania polskiego prawa jazdy jest zdanie części teoretycznej egzaminu państwowego - warunek ten nie dotyczy prawa jazdy wydanego przez państwo członkowskie Unii Europejskiej. Jeżeli prawo jazdy wydane za granicą zawiera ograniczenie terminu ważności, ograniczenie ze względu na stan zdrowia lub inne, należy to ograniczenie uwzględnić w wydanym prawie jazdy.
11. Brak wymaganych uprawnień nie oznacza jedynie braku uprawnień do kierowania pojazdem w ogóle, ale także brak uprawnień do prowadzenia określonego rodzaju pojazdu, do którego prowadzenia potrzebne są uprawnienia szczególne, na przykład sprawca posiada prawo jazdy kategorii B, a prowadzi samochód ciężarowy (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 227).
12. Brak wymaganych uprawnień istnieje zarówno wtedy, kiedy dana osoba nie nabyła uprawnień, jak i wówczas, gdy je utraciła. Utrata uprawnień może wynikać z tego, że na przykład uprawnienie miało charakter czasowy i upłynął jego termin. Może również stanowić następstwo orzeczenia wobec sprawcy zakazu prowadzenia pojazdów lub której prawo jazdy, albo inny stosowny dokument, zostało zatrzymane. Zakaz prowadzenia pojazdów może zostać orzeczony jako środek karny obok lub zamiast kary (art. 41, 42 k.k., art. 60 § 7 k.k., art. 29 k.w.), w ramach środka probacyjnego (art. 67 § 3 k.k.) lub zabezpieczającego (art. 99 § 1 k.k.), a także jako środek wychowawczy wobec nieletniego na podstawie art. 6 pkt 7 u.p.n. Zakaz ten może zostać orzeczony na określony czas (art. 42 § 1 i 2 k.k., art. 29 k.w.) lub na zawsze (art. 42 § 3 i 4 k.k.). Może on dotyczyć całości uprawnień posiadanych przez sprawcę w zakresie kierowania pojazdami lub części. W czasie trwania zakazu sprawca nie może prowadzić pojazdów objętych zakazem, nie może również nabyć uprawnień. Po upływie okresu, na który zakaz orzeczono, w zależności od czasu jego trwania, dana osoba odzyskuje uprawnienia po kontrolnym sprawdzeniu kwalifikacji, jeżeli uprawnienia do kierowania pojazdem cofnięto na okres przekraczający jeden rok lub w związku z utratą kwalifikacji oraz jeżeli nastąpiło zatrzymanie prawa jazdy lub pozwolenia do kierowania tramwajem na okres przekraczający jeden rok (art. 114 ust. 1 prawa o ruchu drogowym). W pozostałych wypadkach sprawca odzyskuje uprawnienia bez konieczności poddania się ponownemu egzaminowi.
13. Brak uprawnień może nastąpić także w wyniku zatrzymania prawa jazdy lub pozwolenia. Sprawca nie traci ich jeszcze, ale posiadane przezeń uprawnienia ulegają zawieszeniu (Stefański, Komentarz, s. 452). Może to mieć miejsce w sytuacjach wskazanych w art. 135 i art. 139 ust. 1 prawa o ruchu drogowym. Zatrzymania prawa jazdy może dokonać policjant w wypadku stwierdzenia, że kierujący pojazdem znajduje się w stanie nietrzeźwości lub w stanie po użyciu alkoholu albo środka działającego podobnie do alkoholu, stwierdzenia zniszczenia prawa jazdy w stopniu powodującym jego nieczytelność, podejrzenia podrobienia lub przerobienia prawa jazdy, gdy upłynął termin ważności prawa jazdy, gdy wobec kierującego pojazdem wydane zostało postanowienie lub decyzja o zatrzymaniu prawa jazdy, gdy wobec kierującego pojazdem orzeczono zakaz prowadzenia pojazdów lub wydano decyzję o cofnięciu prawa jazdy, przekroczenia przez kierującego pojazdem liczby 24 punktów za naruszenie przepisów ruchu drogowego, przekroczenia przez kierującego pojazdem, w okresie jednego roku od dnia wydania po raz pierwszy prawa jazdy, liczby 20 punktów za naruszenie przepisów ruchu drogowego. Policjant może również zatrzymać prawo jazdy za pokwitowaniem w razie uzasadnionego podejrzenia, że kierowca popełnił przestępstwo lub wykroczenie, za które może być orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów.
14. Kolejną przyczyną braku uprawnień jest ich cofnięcie. Cofnięcie uprawnienia do kierowania pojazdem silnikowym może nastąpić na podstawie decyzji starosty, w wypadku stwierdzenia na podstawie orzeczenia lekarskiego przeciwwskazań zdrowotnych do kierowania pojazdem; stwierdzenia na podstawie orzeczenia psychologicznego, wydanego po przeprowadzeniu badania psychologicznego w trybie określonym w art. 124 ust. 1 pkt 3 i 4, przeciwwskazań psychologicznych do kierowania pojazdem; utraty przez kierowcę kwalifikacji, co stwierdza się na podstawie wyniku egzaminu państwowego; przekroczenia, w okresie jednego roku od dnia wydania po raz pierwszy prawa jazdy, liczby 20 punktów za naruszenie przepisów ruchu drogowego; decyzja o cofnięciu uprawnienia wydawana jest na wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, a także niepoddania się: sprawdzeniu kwalifikacji w trybie określonym w art. 114 ust. 1 pkt 1, badaniu lekarskiemu w trybie określonym w art. 122 ust. 1 pkt 3-5, badaniu psychologicznemu w trybie określonym w art. 124 ust. 1 pkt 3 lub 4 (art. 140 prawa o ruchu drogowym). Decyzję o przywróceniu kierowcy uprawnienia do kierowania pojazdem silnikowym, z wyjątkiem przypadku określonego w ust. 1 pkt 3, wydaje starosta po ustaniu przyczyn, które spowodowały jego cofnięcie.
15. Wykroczenie stypizowane w art. 94 § 2 polega na prowadzeniu pojazdu, który nie został dopuszczony do ruchu. Aby mógł poruszać się po drogach publicznych, pojazd musi spełniać określone w prawie o ruchu drogowym warunki. Pojazd uczestniczący w ruchu ma być tak zbudowany, wyposażony i utrzymany, aby korzystanie z niego nie zagrażało bezpieczeństwu osób nim jadących lub innych uczestników ruchu, nie naruszało porządku ruchu na drodze i nie narażało kogokolwiek na szkodę, nie zakłócało spokoju publicznego przez powodowanie hałasu przekraczającego poziom określony w przepisach szczegółowych, nie powodowało wydzielania szkodliwych substancji w stopniu przekraczającym wielkości określone w przepisach szczegółowych, nie powodowało niszczenia drogi, zapewniało dostateczne pole widzenia kierowcy oraz łatwe, wygodne i pewne posługiwanie się urządzeniami do kierowania, hamowania, sygnalizacji i oświetlenia drogi przy równoczesnym jej obserwowaniu, nie powodowało zakłóceń radioelektrycznych w stopniu przekraczającym wielkości określone w przepisach szczegółowych. Pojazd uczestniczący w ruchu powinien posiadać nadane przez producenta cechy identyfikacyjne: numer VIN albo numer nadwozia, podwozia lub ramy (art. 66).
16. Dokumentem stwierdzającym dopuszczenie do ruchu pojazdu samochodowego, ciągnika rolniczego, motoroweru lub przyczepy jest dowód rejestracyjny albo pozwolenie czasowe. Pojazdy te są dopuszczone do ruchu, jeżeli odpowiadają warunkom określonym w art. 66 oraz są zarejestrowane i zaopatrzone w zalegalizowane tablice (tablicę) rejestracyjne, a w przypadku pojazdów samochodowych, z wyłączeniem motocykli, w nalepkę kontrolną. Inny pojazd, przyczepa motocyklowa oraz przyczepa specjalna przeznaczona do ciągnięcia przez ciągnik rolniczy lub pojazd wolnobieżny są dopuszczone do ruchu, jeżeli odpowiadają warunkom określonym w art. 66. Zespół pojazdów składający się z pojazdu samochodowego o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 t i przyczepy albo autobusu i przyczepy może być dopuszczony do ruchu po uzyskaniu odpowiedniej adnotacji w dowodzie rejestracyjnym pojazdu silnikowego, dokonanej na podstawie przeprowadzonego badania technicznego. Przepis ten nie dotyczy motocykla. Pojazd zarejestrowany za granicą dopuszcza się do ruchu, jeżeli odpowiada wymaganym warunkom technicznym i jest zaopatrzony w tablice rejestracyjne z numerem rejestracyjnym składającym się z liter alfabetu łacińskiego i cyfr arabskich, a kierujący pojazdem ma przy sobie dokument stwierdzający dokonanie rejestracji. Pojazd sprowadzony z terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, po dokonaniu ostatecznej odprawy celnej przywozowej, dopuszcza się do ruchu na okres 30 dni. Właściciel pojazdu sprowadzonego z terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej jest obowiązany zarejestrować pojazd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie 30 dni od dnia jego sprowadzenia (art. 71).
17. Wypełnia znamiona wykroczenia z art. 94 § 2 k.w. posłużenie się dla oznaczenia używanego pojazdu autentycznymi tablicami rejestracyjnymi wydanymi dla oznaczenia innego pojazdu (wyrok SN z 6 maja 2003 r., III KK 118/03, Prok. i Pr. 2003, nr 11, s. 15).
18. Zmiana oryginalnych tablic rejestracyjnych o niezmienionej treści i posłużenie się nimi jako autentycznymi przy używaniu innego samochodu wyczerpuje znamiona wykroczenia przewidziane w art. 94 § 1 i 2 k.w. Podobnie jest w sytuacji, gdy sprawca prowadzi po drodze publicznej samochód z zamontowaną tablicą rejestracyjną pochodzącą z innego pojazdu, bez dokumentów stwierdzających dopuszczenie go do ruchu oraz bez uprawnienia do prowadzenia pojazdów mechanicznych (wyrok SN z 30 sierpnia 2000 r., V KKN 263/00, LEX nr 50949).
19. Wykonywanie czynności objętych zakazem w okresie jego obowiązywania stanowi przestępstwo, natomiast podejmowanie ich po tym okresie, mimo że sprawca nie uzyskał ponownie uprawnień, których dotyczył zakaz, może wyczerpywać znamiona wykroczenia z art. 94 § 1 k.w. (Stefański, Kilka, s. 22).
20. Wykroczenie to ma charakter powszechny.
21. Strona podmiotowa polega zarówno na umyślności w obu postaciach zamiaru, jak i na nieumyślności.
22. Możliwy jest wieloczynowy zbieg przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. i wykroczeń z art. 94 i 95 k.w. w sytuacji, gdy na przykład sprawca, zanim doprowadził do kolizji, uprzednio przejechał kilka lub kilkanaście kilometrów w stanie nietrzeźwości, nie mając w ogóle prawa jazdy i nie posiadając przy sobie innych wymaganych dokumentów. Należy wówczas wymierzyć sprawcy kary i środki karne osobno za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. i osobno za wykroczenia z art. 86 § 2, art. 94, 95 k.w. (Szmidt, Zbieg, s. 18-19).
Art. 95.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo na drogach oraz pewność, że w ruchu uczestniczą osoby mające stosowne kwalifikacje.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek, na przykład w postaci sprowadzenia niebezpieczeństwa dla życia czy spowodowania utrudnień na drodze. Wykroczenie to może zostać popełnione wyłącznie przez działanie.
3. Odnośnie do znamienia "prowadzi" - por. uwagi do art. 94 k.w.
4. Odnośnie do znamienia "droga publiczna" - por. uwagi do art. 87 k.w.
5. Odnośnie do znamienia "pojazd" - por. uwagi do art. 86 k.w.
6. Wymagane dokumenty, które kierujący pojazdem jest obowiązany mieć przy sobie i okazywać na żądanie uprawnionego organu dla danego rodzaju pojazdu lub kierującego, określa prawo o ruchu drogowym w art. 38. Są to: dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem, dokument stwierdzający dopuszczenie pojazdu do ruchu, dokument stwierdzający zawarcie umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu lub stwierdzający opłacenie składki tego ubezpieczenia, zaświadczenie, o którym mowa w art. 95a ust. 1 pkt 2 prawa o ruchu drogowym (wydane przez pracodawcę, potwierdzające zatrudnienie oraz spełnienie wymagań w zakresie badań lekarskich i psychologicznych, wydane przez dowódcę jednostki wojskowej, potwierdzające spełnienie wymagań w zakresie badań lekarskich oraz psychologicznych, wydane przez odpowiedni organ Policji, potwierdzające spełnienie wymagań w zakresie badań lekarskich oraz psychologicznych), inne dokumenty, jeżeli obowiązek taki wynika z odrębnej ustawy (np. z ustawy z 28 października 2002 r. o przewozie towarów niebezpiecznych, Dz. U. Nr 199, poz. 1671 z późn. zm.).
7. Kierujący pojazdem nie ma obowiązku posiadać przy sobie dowodu osobistego lub innego dowodu tożsamości.
8. Odnośnie do dokumentu stwierdzającego uprawnienie do kierowania pojazdem oraz dokumentu stwierdzającego dopuszczenie pojazdu do ruchu - por. uwagi do art. 94 k.w.
9. Dokumentem stwierdzającym zawarcie umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC jest polisa lub inny dokument, potwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia, wystawiony przez zakład ubezpieczeń (art. 85 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz. U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.).
10. Podmiotem tego wykroczenia może być każdy. Jest ono powszechne.
11. Wykroczenie to można popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
Art. 95(a).
1. Przedmiot indywidualny ochrony nie pokrywa się z przedmiotem rodzajowym. Jest nim bowiem wiarygodność dokumentów.
2. Wykroczenie to jest formalne. Do jego znamion nie należy skutek w postaci na przykład spowodowania wypadku drogowego czy sprowadzenia niebezpieczeństwa w ruchu. Może być ono popełnione wyłącznie przez działanie.
3. "Posługuje się" oznacza każde użycie dokumentu w celu, w jakim został on wystawiony.
4. Wykroczenie to ma charakter powszechny. Jego sprawcą może być kierujący pojazdem, właściciel niekierujący pojazdem itp.
5. Można je popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
Art. 96.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo w ruchu, zaś przedmiotem indywidualnym - porządek w ruchu.
2. Wykroczenie ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci, kolejno: poruszania się po drodze pojazdu prowadzonego przez osobę wskazaną w pkt 1-3 lub pojazdu z pkt 4 i 5 oraz wykorzystanie pojazdu niezgodnie z jego przeznaczeniem. Nie należy do znamion skutek w postaci sprowadzenia niebezpieczeństwa czy spowodowania kolizji. Konsekwencją takiego rozwiązania jest konieczność uznania, że wykroczenie to jest popełnione dopiero wówczas, gdy osoba, o której mowa w pkt 1-3, wprawi pojazd w ruch, lub pojazd, o którym mowa w pkt 4-5 oraz 6, znajdzie się w ruchu. Nie wystarczy samo powzięcie decyzji przez sprawcę o dopuszczeniu takiej osoby czy pojazdu do ruchu. Chwilą popełnienia tego wykroczenia jest rozpoczęcie jazdy pojazdu z pkt 4-6 lub przez osobę z pkt 1-3 (Kochanowski, Przestępstwa, s. 75). Wykroczenie to można popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej wykroczenia z pkt 1-5 jest pojazd. Odnośnie do tego znamienia - por. uwagi do art. 86. Oznacza to, że na podstawie tego przepisu poniesie odpowiedzialność także na przykład osoba pozwalająca nietrzeźwemu sąsiadowi wziąć swój motorower. Z wyjątkiem wykroczenia z pkt 6 miejscem popełnienia wykroczenia jest droga publiczna. W wykroczeniach z pkt 1 i 3 miejscem tym jest też strefa zamieszkania. A zatem nie stanowi wykroczenia sytuacja, gdy rodzic na przydomowym podwórku pozwala poprowadzić małoletniemu samochód.
4. Odnośnie do znamienia "prowadzenie pojazdu" - por. uwagi do art. 86 k.w.
5. Pierwsza postać czynności wykonawczej polega na dopuszczeniu do prowadzenia pojazdu na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania osoby niemającej sprawności fizycznej lub psychicznej w stopniu umożliwiającym należyte prowadzenie pojazdu. Wykroczenie to popełnia osoba, która pozwala na prowadzenie pojazdu osobie, która nie ma faktycznych warunków do jego prowadzenia, niezależnie od tego, czy posiada uprawnienia formalne (np. prawo jazdy). Nie ma ścisłych kryteriów pozwalających stworzyć katalog defektów psychicznych i fizycznych, których wystąpienie powoduje brak owej sprawności. Nie każda osoba z defektami fizycznymi czy psychicznymi wypełnia znamiona z tego przepisu. Chodzi tu tylko o takie defekty, które uniemożliwiają należyte prowadzenie pojazdu. Defekt ten może mieć charakter trwały (np. osoba upośledzona umysłowo w stopniu umiarkowanym) lub przemijający (np. praworęczny kierowca prowadzi pojazd ze złamaną prawą ręką lub w stanie senności albo skrajnego wyczerpania). Prawo o ruchu drogowym w art. 87 podaje również pewne ogóle wymogi co do tego, kto może kierować pojazdem. Osoba taka ma osiągnąć wymagany wiek i być sprawna pod względem fizycznym i psychicznym oraz posiadać wymagane umiejętności do kierowania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu ruchu drogowego i nienarażający kogokolwiek na szkodę oraz wymagany dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem. Musi najpierw odbyć, w ramach szkolenia, naukę jazdy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem instruktora i zdać egzamin państwowy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzorem egzaminatora. Osoba niepełnosprawna pod względem fizycznym może być kierującym, jeżeli w wyniku badania lekarskiego nie stwierdzono przeciwwskazań zdrowotnych do kierowania pojazdem. Najwyższe wymagania stawiane są kierującym pojazdami silnikowymi, ale również osoby kierujące innymi pojazdami muszą posiadać odpowiednią sprawność, zarówno fizyczną, jak i psychiczną, niezbędną do prowadzenia pojazdu danego rodzaju.
6. Dopuszczenie do prowadzenia pojazdu na drodze publicznej osoby niemającej wymaganych uprawnień, odmiennie niż w wypadku czynu z art. 96 § 1 pkt 1, odnosi się do sytuacji, kiedy nie ma znaczenia, czy dana osoba dopuszczona przez sprawcę posiada faktyczne umiejętności i sprawność do prowadzenia pojazdu. Chodzi tu o osobę, która nie ma formalnych uprawnień do jego prowadzenia. Wyczerpuje znamiona tego wykroczenia dopuszczenie do prowadzenia pojazdu osoby, która nie ma uprawnień do prowadzenia pojazdu żadnego rodzaju, nie ma uprawnień do prowadzenia pojazdu danego rodzaju (nie posiada prawa jazdy odpowiedniej kategorii), nie posiada zaświadczenia od pracodawcy (potwierdzającego, że może ona prowadzić pojazd uprzywilejowany), nie poddała się wymaganym badaniom psychologicznym lub lekarskim, została uprawnień pozbawiona (orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów, cofnięcie uprawnień, zatrzymanie prawa jazdy).
7. Wykroczenie z pkt 3 § 1 art. 96 polega na dopuszczeniu do prowadzenia pojazdu na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania osoby znajdującej się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka. Odnośnie do znamienia "po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka" - por. uwagi do art. 86 i 87 k.w. W przepisie tym penalizowane jest dopuszczenie osoby w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka do prowadzenia jakiegokolwiek pojazdu, a zatem także na przykład roweru czy furmanki.
8. Dopuszczenie pojazdu do jazdy na drodze publicznej pomimo braku wymaganych dokumentów stwierdzających dopuszczenie pojazdu do ruchu dotyczy pojazdów, które na przykład podlegają rejestracji. Prawo o ruchu drogowym w art. 71 mówi, że dokumentem stwierdzającym dopuszczenie do ruchu pojazdu samochodowego, ciągnika rolniczego, motoroweru lub przyczepy jest dowód rejestracyjny albo pozwolenie czasowe. Pojazdy te są dopuszczone do ruchu, jeżeli odpowiadają warunkom określonym w art. 66 oraz są zarejestrowane i zaopatrzone w zalegalizowane tablice (tablicę) rejestracyjne, a w przypadku pojazdów samochodowych, z wyłączeniem motocykli, w nalepkę kontrolną. Rejestracji nie podlegają na przykład rowery, wózki rowerowe, pojazdy szynowe i zaprzęgowe. Wypełnia znamiona tego wykroczenia tylko taka sytuacja, gdy pojazd nie posiada wymaganych dokumentów w ogóle, a nie sytuacja, gdy prowadzący pojazd nie ma takich dokumentów przy sobie, ale w ogóle istnieje dokument potwierdzający sprawność techniczną pojazdu. W wypadku gdy upłynął termin ważności takiego dokumentu, należy traktować ten fakt tak, jakby dokumentu w ogóle nie było.
9. Wykroczenie z pkt 5 § 1 art. 96 polega na dopuszczeniu pojazdu do jazdy na drodze publicznej, pomimo że pojazd nie jest należycie zaopatrzony w wymagane urządzenia i przyrządy albo pomimo że nie nadają się one do spełnienia swego przeznaczenia. Należycie zaopatrzony w wymagane urządzenia jest pojazd, który spełnia wymogi określone w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 31 grudnia 2002 r., czyli na przykład nie posiada gaśnicy z aktualną datą ważności czy trójkąta odblaskowego. Wypełnia znamiona tego wykroczenia zarówno pojazd, który w ogóle nie jest zaopatrzony w stosowne urządzenia, jak też i taki, który co prawda jest w nie wyposażony, ale są one uszkodzone lub niesprawne na tyle, że nie mogą pełnić przeznaczonych im funkcji.
10. Do znamion wykroczenia z § 1 pkt 6 należy dopuszczenie do korzystania z pojazdu samochodowego w sposób niezgodny z jego przeznaczeniem. Wykroczenie to może być popełnione w każdym miejscu, gdzie odbywa się ruch, ale tylko odnośnie do pojazdu samochodowego. Użycie pojazdu samochodowego niezgodnie z przeznaczeniem może polegać na przykład na przewożeniu większej liczby pasażerów albo bagażu lub ładunku o wadze większej niż dopuszczona w warunkach technicznych pojazdu, przewożeniu pasażerów pojazdem nieprzystosowanym do przewozu osób, przewożeniu cysterną na paliwo lub mleko innych płynów (Buchała, Przestępstwa, s. 251; Kochanowski, Przestępstwa, s. 77).
11. Wykroczenie to jest indywidualne. Popełnić je mogą tylko osoby wskazane przez ustawodawcę, mające uprawnienia do dysponowania pojazdem. Wykroczenie z § 1 może popełnić właściciel, posiadacz lub użytkownik pojazdu oraz osoba prowadząca pojazd. Właścicielem pojazdu jest osoba, której na podstawie przepisów prawa cywilnego przysługuje prawo własności do pojazdu, niezależnie od tego, czy faktycznie to właśnie ona z pojazdu korzysta. Z reguły właścicielem pojazdu jest osoba wskazana w dowodzie rejestracyjnym. W doktrynie przyjmuje się, że fakt zarejestrowania pojazdu na osobę inną niż właściciel wskazuje na to, że właściciel oddał jej pojazd na "jej rachunek i odpowiedzialność" (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 232). Posiadacz to osoba, która włada faktycznie pojazdem, niezależnie od tego, czy jest jego właścicielem, czy też nie przysługuje jej prawo własności pojazdu. Posiadacz może być samoistny lub niesamoistny. Posiadaczem samoistnym jest osoba, która włada pojazdem jak właściciel. Natomiast posiadaczem niesamoistnym (zależnym) jest zastawnik, najemca, dzierżawca i inne osoby, którym przysługuje jakiekolwiek prawo do rzeczy, z którym wiąże się faktyczne władztwo nad nią. Jednym z rodzajów posiadania zależnego jest użytkowanie, które ustawodawca wyodrębnił w przepisie art. 96 k.w. Nie jest zrozumiały powód takiego wyodrębnienia. Właściciel, posiadacz czy użytkownik mogą ponieść odpowiedzialność na podstawie art. 96, niezależnie od tego, czy faktycznie pojazd prowadzą, czy też czyni to inna osoba. Kolejnym podmiotem wykroczenia z art. 96 § 1 k.w. jest właśnie prowadzący pojazd, czyli osoba, która faktycznie pojazdem kieruje, niezależnie od tego, czy i jaki tytuł do pojazdu jej przysługuje. Sprawcą może być zatem również osoba, która zabrała pojazd w celu krótkotrwałego użycia (tak Stefański, Komentarz, s. 508; odmiennie Buchała, Przestępstwa, s. 249). Natomiast wykroczenie z § 2 może popełnić jedynie dyspozytor pojazdu lub osoba wskazana w tym przepisie. Dyspozytor to osoba zajmująca takie właśnie stanowisko w strukturze podmiotu gospodarczego, do którego zadań należy transport (Stefański, Komentarz, s. 509).
12. Wykroczenie z § 2 polega na popełnieniu wykroczenia z § 1 pkt 1, 3-6 przez inny podmiot. Druga postać czynności wykonawczej stypizowanej w tym przepisie polega na nieumyślnym dopuszczeniu do prowadzenia pojazdu na drodze publicznej przez osobę niemającą wymaganych uprawnień.
13. W orzecznictwie pojawił się pogląd, że właściciel pojazdu mechanicznego, który dopuścił znajdującą się w stanie nietrzeźwości osobę do prowadzenia pojazdu na drodze publicznej, był sprawcą pośrednim wypadku drogowego. Takie zachowanie wypełnia znamiona wykroczenia z art. 96 § 1 pkt 3 k.w., a nie przestępstwa z art. 145 § 1 d.k.k. (obecnie art. 177 k.k.). Pogląd ten był krytykowany na gruncie kodeksu karnego z 1969 r., ponieważ nie znał on pojęcia sprawstwa pośredniego (wyrok SN z 4 lutego 1992 r., II KRN 451/91, OSP 1993, z. 11, poz. 221). Ze względu na to, że kodeks karny z 1997 r. również nie zna tej formy sprawstwa, krytyka ta zachowuje aktualność.
14. Wykroczenie z § 1 możne zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Wykroczenie z § 2 w części pierwszej można popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie, natomiast w części drugiej - tylko nieumyślnie.
15. Podobny zakres regulacji do wykroczenia z art. 96 ma przestępstwo z art. 179 k.k. Może je popełnić osoba, która wbrew szczególnemu obowiązkowi dopuszcza do ruchu pojazd mechaniczny albo inny pojazd w stanie bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym lub dopuszcza do prowadzenia pojazdu mechanicznego albo innego pojazdu na drodze publicznej przez osobę znajdującą się w stanie nietrzeźwości, będącą pod wpływem środka odurzającego lub osobę nieposiadającą wymaganych uprawnień. Przestępstwo to zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch. W obu tych przepisach nieco inaczej określony jest podmiot, sama czynność wykonawcza, strona podmiotowa oraz miejsce popełnienia czynu. Jeżeli na właścicielu, posiadaczu, użytkowniku czy prowadzącym pojazd ciąży szczególny prawny obowiązek, o którym mowa w art. 179 k.k., czyn wypełniający znamiona wykroczenia z art. 96 § 1 pkt 2 i 5 popełniony umyślnie wypełnia jednocześnie znamiona przestępstwa z art. 179 k.k. W tym wypadku przepis art. 96 k.w. zostanie pochłonięty przez przepis art. 179 k.k. Natomiast zachowanie wypełniające znamiona pozostałych postaci wykroczenia z art. 96 § 1 pkt 1, 3, 4 i 6 k.w. nie wypełnia jednocześnie znamion przestępstwa z art. 179 k.k.
16. Popełnienie wykroczenia z § 2 art. 96 zd. 1 k.w., jeżeli wypełnia znamiona określone w art. 96 § 1 pkt 5, może pozostawać w zbiegu pomijalnym z przestępstwem z art. 179 k.k. Natomiast zachowanie sprawcy z art. 96 § 2 zd. 1 k.w. nie może jednocześnie wypełniać znamion przestępstwa z art. 179 k.k., ponieważ przestępstwo to może być popełnione tylko umyślnie, a wykroczenie - wyłącznie nieumyślnie.
17. Wykroczenie z art. 96 k.w. może pozostawać w zbiegu rzeczywistym z przestępstwem z art. 173, 174 lub 177. Jest to zbieg idealny (jednoczynowy) przestępstwa i wykroczenia.
Art. 96(a).
1. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest funkcjonowanie pojazdów uprzywilejowanych oraz porządku w ruchu.
2. Wykroczenie jest formalne. Do jego znamion nie należy skutek w postaci utrudnień w ruchu czy spowodowania zagrożenia. Może ono zostać popełnione przez kombinację działań i zaniechań ("posiada") - § 1 oraz przez działanie - § 2.
3. Zachowanie polegające na umieszczaniu w pojeździe lub na nim urządzeń stanowiących obowiązkowe wyposażenie pojazdu uprzywilejowanego, wysyłających sygnały świetlne w postaci niebieskich lub czerwonych świateł błyskowych albo sygnał dźwiękowy o zmiennym tonie jest zabronione (art. 66 ust. 4 pkt 3 prawa o ruchu drogowym). Urządzenia te mogą być umieszczane jedynie w pojazdach uprzywilejowanych. Pojazd uprzywilejowany to pojazd wysyłający sygnały świetlne w postaci niebieskich świateł błyskowych i jednocześnie sygnały dźwiękowe o zmiennym tonie, jadący z włączonymi światłami mijania lub drogowymi; określenie to obejmuje również pojazdy jadące w kolumnie, na której początku i na końcu znajdują się pojazdy uprzywilejowane wysyłające dodatkowo sygnały świetlne w postaci czerwonego światła błyskowego (art. 2 pkt 38 prawa o ruchu drogowym). Pojazdami uprzywilejowanymi mogą być pojazdy wymienione w art. 53 prawa o ruchu drogowym. Pojazdem uprzywilejowanym w ruchu drogowym może być pojazd samochodowy jednostek ochrony przeciwpożarowej, pogotowia ratunkowego, policji, jednostki ratownictwa chemicznego, Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu, kontroli skarbowej, Służby Celnej, Inspekcji Transportu Drogowego, a także innej jednostki, jeżeli jest używany w związku z ratowaniem życia lub zdrowia ludzkiego - na podstawie zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Wydaje się, że status pojazdu uprzywilejowanego utraciły pojazdy straży gminnej. Artykuł 1 pkt 5 ustawy z 12 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o strażach gminnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 130, poz. 1190) uchylił art. 13 ustawy o strażach gminnych, a tym samym utraciło moc rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 6 marca 1998 r. w sprawie trybu i zasad uznawania pojazdów straży gminnych za pojazdy uprzywilejowane (Dz. U. z 1998 r. Nr 34, poz. 192). Na podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 1 grudnia 2003 r. w sprawie trybu i warunków uznawania pojazdów straży ochrony kolei za pojazdy uprzywilejowane (Dz. U. Nr 213, poz. 2090) pojazdami uprzywilejowanymi są także pojazdy straży ochrony kolei. Dodatkowym wyposażeniem pojazdów uprzywilejowanych są sygnały ostrzegawcze: dźwiękowy i świetlny błyskowy. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 31 grudnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia (Dz. U. z 2003 r. Nr 32, poz. 262 z późn. zm.) w § 25 określa szczegółowo wyposażenie pojazdu uprzywilejowanego. Pojazd samochodowy uprzywilejowany może być wyposażony w umieszczone na zewnątrz dodatkowe światło barwy białej lub żółtej selektywnej, umocowane w sposób umożliwiający zmianę kierunku strumienia świetlnego (szperacz); światło to powinno być włączane i wyłączane niezależnie od innych świateł. Urządzenia wysyłające ostrzegawcze sygnały dźwiękowe powinny spełniać następujące wymagania: wysyłać sygnały dźwiękowe o zmiennym tonie, być umieszczone na zewnątrz pojazdu, fale dźwiękowe powinny być wysyłane co najmniej do przodu, a oś ich rozchodzenia się powinna być równoległa do podłużnej osi symetrii pojazdu; dopuszcza się odchylenie od tego kierunku nie większe niż 15°, być tak sterowane, aby ich włączenie nie było możliwe bez równoczesnego włączenia sygnału świetlnego. Ostrzegawczy sygnał świetlny błyskowy powinien odpowiadać następującym warunkom: liczba świateł: co najmniej jedno, lecz nie więcej niż sześć, rozmieszczenie świateł: na dachu nadwozia (kabiny); dopuszcza się umieszczenie świateł w innym miejscu, przy zapewnieniu wymaganej widoczności sygnału, barwa światła: niebieska, włączanie świateł błyskowych powinno być niezależne od położenia urządzenia umożliwiającego pracę silnika oraz od włączenia sygnałów dźwiękowych, powinien być widoczny z każdej strony pojazdu z odległości co najmniej 150 m przy oświetleniu słonecznym i nie powinien oślepiać innych uczestników ruchu. Pojazd może być dodatkowo wyposażony w sygnały świetlne błyskowe barwy czerwonej, odpowiadające warunkom określonym w ust. 2 pkt 1, 2 i 4, widoczne co najmniej z przodu i z tyłu pojazdu z odległości co najmniej 150 m przy oświetleniu słonecznym i nieoślepiające innych uczestników ruchu (§ 26). Rozporządzenie to przewiduje także różne oznaczenia na przykład pojazdów straży pożarnej, karetki sanitarnej, górniczego pogotowia ratunkowego i innych. Paragraf 37 rozporządzenia stanowi, że owe oznaczenia mogą być stosowane tylko na pojazdach, dla których zostały określone.
4. W art. 96a k.w. penalizowane jest samo posiadanie w pojeździe urządzeń należących do obowiązkowego wyposażenia pojazdów uprzywilejowanych, wskazanych w art. 96a. Do wypełnienia znamion wykroczenia z art. 96a § 1 wystarczy, że dane urządzenie znajduje się w pojeździe, tzn. zostało ono zamontowane w pojeździe (odmiennie Stefański, Komentarz, s. 534). Nie stanowi wymogu to, aby sprawca z tego urządzenia faktycznie korzystał, czy żeby było ono włączone.
5. Odnośnie do wykroczenia z § 2, stanowi ono uzupełnienie uregulowania z § 1. W tym wypadku nie wystarczy, że sprawca posiada urządzenia, do posiadania których nie ma uprawnień, ale ma ich używać.
6. Budzi wątpliwości, czy wykroczenie to jest powszechne czy indywidualne. Można bronić obu tych poglądów. Trafniejszy wydaje się ten drugi, głoszący, że jest ono indywidualne (tak też Stefański, Komentarz, s. 536). Jego sprawcą może być zarówno właściciel pojazdu, jak i osoba faktycznie prowadząca pojazd.
7. Wykroczenie zarówno z § 1, jak i § 2 można popełnić umyślnie, w obu postaciach zamiaru, a także nieumyślnie.
8. Przepis art. 96a może pozostawać w zbiegu rzeczywistym z przepisem art. 86 k.w., jeżeli sprawca spowoduje zagrożenie w ruchu lądowym. Jeżeli jest to § 1 art. 96a, należy zastosować albo ten przepis, albo przepis art. 86, w zależności od tego, który bardziej adekwatnie będzie opisywał zachowanie sprawcy. Natomiast jeśli w zbiegu będzie pozostawał § 2, to właśnie on będzie miał zastosowanie, ponieważ jest zagrożony surowszą karą.
9. Może mieć miejsce zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 96a z przepisem art. 87. Jeżeli w zbiegu będzie pozostawał § 1 art. 87, będzie on miał zastosowanie, ponieważ przewiduje karę surowszą, natomiast jeżeli § 2 - będzie to zależało od tego, który przepis w konkretnym wypadku lepiej obrazuje zachowanie sprawcy. Jeżeli sprawca prowadzi pojazd w stanie nietrzeźwości, możliwy jest zbieg przepisu z art. 96a § 1 k.w. i art. 178 k.k. (Marcinkowski, Materialnoprawna, s. 30).
10. Przepis art. 96a może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisami art. 88 k.w. (prowadzenie lub pozostawienie pojazdu bez wymaganego oświetlenia), art. 90 k.w. (tamowanie lub utrudnianie ruchu), art. 91 k.w. (zanieczyszczanie drogi), art. 94 k.w. (prowadzenie bez uprawnień), art. 95 k.w. (prowadzenie przez sprawcę nieposiadającego dokumentów). We wszystkich tych wypadkach zastosowanie ma przepis art. 96a jako przepis surowszy.
11. Może mieć miejsce zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 96a i 92 k.w. Jeżeli w zbiegu pozostaje przepis art. 92 § 1 i art. 96a § 1, zastosowanie ma przepis art. 96a § 1 jako przepis surowszy; jeżeli w zbiegu pozostaje przepis art. 92 § 1 i art. 96a § 2, zastosowanie ma art. 96a § 2 jako przepis surowszy, jeżeli przepis art. 92 § 2 i art. 96a § 1 lub 2, zastosowanie ma art. 92 § 2 jako przepis surowszy.
Art. 97.
1. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest porządek i bezpieczeństwo ruchu na drogach publicznych.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci spowodowania jakiegokolwiek zagrożenia czy utrudnienia w ruchu. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Zależy to od tego, jak skonstruowany jest przepis, który sprawca narusza swoim zachowaniem: czy w postaci nakazu, czy zakazu.
3. Dyspozycja normy z art. 97 ma charakter blankietowy. Odsyła do przepisów spoza kodeksu wykroczeń. Owe inne przepisy o bezpieczeństwie lub porządku ruchu na drogach publicznych to wszelkie akty prawne, zarówno ustawy, jak i wydawane na ich podstawie rozporządzenia zawierające uregulowania dotyczące bezpieczeństwa i porządku na drodze publicznej. Podstawowym aktem prawnym zawierającym takie przepisy jest prawo o ruchu drogowym. Wyczerpują znamiona tego wykroczenia zachowania określone na przykład w art. 11, 12, 13 tej ustawy.
4. Wykroczenie to jest powszechne. Popełnić je może każdy, zarówno uczestnik ruchu, jak i inna osoba, która nie będąc uczestnikiem ruchu może naruszyć przepisy o ruchu drogowym.
5. Można je popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
6. Przepis art. 97 pomyślany został jako przepis dopełniający, a nie zastępczy (wyrok SN z 11 października 2000 r., IV KKN 250/00, LEX nr 51130). Oznacza to, że przepis ten penalizuje zachowania inne niż penalizowane przez pozostałe przepisy z tego rozdziału kodeksu wykroczeń. Nie może więc pozostawać z nimi w zbiegu. Nie może mieć również zastosowania wtedy, gdy zachowanie sprawcy nie wypełnia dokładnie znamion przepisów art. 84-96a k.w.
7. Sąd Najwyższy uznał, że posłużenie się dla oznaczenia używanego pojazdu autentycznymi tablicami rejestracyjnymi wydanymi dla oznaczenia innego pojazdu nie stanowi ani przestępstwa określonego w art. 270 § 1 k.k., ani też przewidzianego w art. 306 k.k., gdyż sprawca zamienia tablice rejestracyjne, lecz ich nie podrabia, nie przerabia, nie używa tak podrobionych lub przerobionych tablic. Analizowane zachowanie może stanowić co najwyżej wykroczenie określone w art. 94 § 2 k.w. bądź w art. 97 k.w. w zw. z art. 71 ust. 2 prawa o ruchu drogowym (wyrok SN z 6 maja 2003 r., III KK 118/03, Prok. i Pr. 2003, nr 11, s. 15).
8. Osoba siedząca za kierownicą pojazdu holowanego za pomocą tzw. połączenia sztywnego powinna być trzeźwa. Jeżeli tak nie jest, brak jest podstaw do pociągnięcia tej osoby do odpowiedzialności z art. 178a § 1 k.k., bowiem nie ma ona faktycznej możliwości wpływania na ruch pojazdu holowanego. Nie jest zatem osobą prowadzącą ten pojazd. Poniesie ona natomiast odpowiedzialność za wykroczenie z art. 97 k.w. (Konecki, Misztal-Konecka, glosa, s. 155).
9. Naruszenie obowiązków określonych w art. 44 ust. 2 prawa o ruchu drogowym, które od strony podmiotu dotyczą każdego uczestnika wypadku (art. 44 ust. 3 prawa o ruchu drogowym), nie zaś tylko jego sprawcy, rodzi odpowiedzialność za wykroczenie z art. 97 lub 93 k.w. (Satko, glosa, s. 640).
10. Przekroczenie prędkości maksymalnej, niezależnie od tego, czy stwarzało to niebezpieczeństwo w ruchu, czy nie, rodzi odpowiedzialność za wykroczenie z art. 97 k.w. (Stefański, glosa do wyroku SN z 25 maja 1995 r., s. 153).
Art. 98.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo osób.
2. Gdy czynność wykonawcza polega na prowadzeniu pojazdu poza drogą publiczną bez zachowania należytej ostrożności i spowodowaniu zagrożenia dla innych osób, wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci spowodowania zagrożenia bezpieczeństwa innych niż prowadzący pojazd osób. Mogą się one znajdować zarówno w pojeździe, jak i poza nim. Jeśli czynność wykonawcza polega na niestosowaniu się do przepisów, wykroczenie jest formalne (wyrok SN z 5 października 2005 r., II KK 107/05, LEX nr 164268; wyrok SN z 29 kwietnia 2003 r., III KK 50/03, LEX nr 77468).
3. Miejsce popełnienia tego wykroczenia zostało określone jako "poza drogą publiczną". Sąd Najwyższy uznał, że ustalenie, iż miejsce popełnienia wykroczenia nie jest drogą publiczną, nie uzasadnia wniosku, że charakter tego miejsca, nieustalony z wymaganą dokładnością, wyklucza możliwość odpowiedzialności za wykroczenie, jakiego dopuścić się można poza drogą publiczną (art. 98 k.w.), zwłaszcza iż art. 1 ust. 2 prawa o ruchu drogowym stanowi, że przepisy tego prawa stosuje się do ruchu odbywającego się poza drogami publicznymi, jeżeli jest to konieczne dla uniknięcia zagrożenia bezpieczeństwa uczestników tego ruchu (wyrok SN z 7 stycznia 2003 r., III KK 419/02, LEX nr 76987). Miejscem, o którym mowa w przepisie art. 98 k.w., jest każde miejsce poza drogą publiczną, niezależnie od tego, czy jest przeznaczone dla ruchu pojazdów, na przykład parkingi, drogi na terenie zakładów przemysłowych (wyrok SN z 1 grudnia 2000 r., V KKN 445/00, LEX nr 50911; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 236). Nie można zgodzić się ze stwierdzeniem, że nie stanowią takiego miejsca drogi prywatne, leśne, łąki ani sady (Stefański, glosa do wyroku z 1 grudnia 2000 r., s. 108-110). Za taką, szerszą, wykładnią przemawia brzmienie przepisu art. 98in fine. Skoro jednym z wariantów czynności wykonawczej jest niestosowanie się do przepisów regulujących korzystanie z dróg wewnętrznych lub innych miejsc dostępnych dla ruchu pojazdów, oznacza to, że w pierwszej części tego przepisu chodzi o inne miejsca niż ogólnodostępne dla ruchu pojazdów.
4. Zachowanie należytej ostrożności w kontekście tego przepisu oznacza zarówno stosowanie (per analogiam) zasad ostrożności wynikających z prawa o ruchu drogowym, jak i wszelkie inne, wynikające ze zdrowego rozsądku, a uzależnione od aktualnych warunków. Warunkiem odpowiedzialności za wykroczenie z art. 98 jest spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa.
5. Wykroczenie to jest powszechne. Może je popełnić każdy prowadzący pojazd.
6. Można je popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
7. Przepis art. 98 k.w. może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 87 § 1 i art. 93 § 1 k.w. Przepisem surowszym jest odpowiednio przepis art. 87 i art. 93 § 1 k.w. W obu wypadkach zatem przepis art. 98 k.w. nie znajdzie zastosowania.
8. Zbieg rzeczywisty właściwy może wystąpić pomiędzy art. 98 i art. 92 § 1 k.w. Ponieważ zagrożenie karą w obu tych przepisach jest jednakowe, należy stosować ten, który w konkretnej sprawie lepiej opisuje zachowanie sprawcy.
9. Jeżeli sprawca w wyniku zachowania określonego w art. 98 k.w. sprowadzi katastrofę w ruchu lądowym lub jej bezpośrednie niebezpieczeństwo, wypełni znamiona przestępstwa z art. 173 lub 174 k.k. Przepis art. 98 k.w. zostanie skonsumowany przez przepisy art. 173 lub 174 k.k. Jeżeli sprawca spowoduje wypadek, o którym mowa w art. 177 k.k., przepis ten skonsumuje przepis art. 98 k.w.
Art. 99.
1. Przedmiotem rodzajowym ochrony jest bezpieczeństwo w komunikacji, natomiast przedmiotem indywidualnym - porządek i niezakłócone korzystanie oraz zapewnienie funkcjonalności dróg publicznych; indywidualnym przedmiotem ochrony w § 2 jest niezakłócone funkcjonowanie linii kolejowych.
2. Wykroczenie z § 1 pkt 1, 2 i 3 jest materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci zajęcia obiektów wymienionych w pkt 1, zniszczenia lub uszkodzenia drogi lub innych obiektów w pkt 2, usunięcia lub zniszczenia osłon w pkt 3. Natomiast wykroczenia z § 1 pkt 4 oraz § 2 mają charakter formalny. Do ich znamion nie należy skutek w postaci spowodowania jakiegokolwiek zagrożenia lub utrudnienia w ruchu drogowym. Zarówno wykroczenie z § 1, jak i § 2 można popełnić tylko przez działanie. Jedynie wykroczenie z art. 99 § 1 pkt 4in fine może zostać popełnione wyłącznie przez działanie (nieprzywrócenie stanu użyteczności pasa).
3. Odnośnie do znamienia "droga publiczna" - por. uwagi do art. 87; odnośnie do znamienia "urządzenie" - por. uwagi do art. 84; odnośnie do znamion "niszczy", "uszkadza" - por. uwagi do art. 124 k.w., odnośnie do znamienia "usuwa" - por. uwagi do art. 85.
4. Droga lub pas drogowy to wydzielony pas terenu, przeznaczony do ruchu lub postoju pojazdów oraz do ruchu pieszych, wraz z leżącymi w jego ciągu obiektami inżynierskimi, placami, zatokami postojowymi oraz znajdującymi się w wydzielonym pasie terenu chodnikami, ścieżkami rowerowymi, drogami zbiorczymi, drzewami i krzewami oraz urządzeniami technicznymi związanymi z prowadzeniem i zabezpieczeniem ruchu (art. 4 ustawy o drogach publicznych). W planach zagospodarowania przestrzennego należy rezerwować pod przyszłą budowę lub modernizację dróg pas terenu o szerokości uwzględniającej ochronę użytkowników dróg i terenu przyległego przed wzajemnym niekorzystnym oddziaływaniem. Rezerwację terenu realizuje się przez odmowę wydawania zezwoleń budowlanych. Zarezerwowany pas terenu, o którym mowa w § 1, powinien być wykorzystany na cele rolnicze lub gospodarcze o tymczasowym charakterze, za zezwoleniem właściwego organu, po zasięgnięciu opinii zarządu drogi. W zarezerwowanym pasie terenu mogą być wznoszone tylko tymczasowe budynki lub konstrukcje budowlane; ich usunięcie w wypadku budowy lub modernizacji drogi następuje na koszt właściciela, bez odszkodowania. Lokalizowanie zabudowy wzdłuż zarezerwowanych pasów terenu, nowo wybudowanych dróg (w tym obwodnic miejscowości) oraz istniejących dróg może nastąpić tylko w wypadku włączenia ruchu drogowego - spowodowanego tą zabudową - do istniejącej lub projektowanej drogi, wyłącznie w miejscach określonych przez zarząd drogi (art. 35). W razie samowolnego naruszenia pasa drogowego lub zarezerwowanego pasa terenu, właściwy zarządca drogi orzeka o przywróceniu ich do stanu poprzedniego (art. 36). W pasie drogowym mogą znajdować się budynki i urządzenia związane z gospodarką drogową i obsługą ruchu drogowego oraz obiekty uznane za zabytki kultury materialnej lub pomniki przyrody. W pasie drogowym należy, zależnie od potrzeby, sadzić i utrzymywać zieleń, w tym drzewa i krzewy (art. 37). Istniejące w pasie drogowym budynki, obiekty inżynierskie i urządzenia niezwiązane z gospodarką drogową lub obsługą ruchu, które nie powodują zagrożenia i utrudnień ruchu drogowego i nie zakłócają wykonywania zadań zarządu drogi, mogą pozostać w dotychczasowym stanie. Wykonanie przebudowy lub kapitalnego remontu obiektów i urządzeń znajdujących się w pasie drogowym wymaga zgody zarządcy drogi (art. 38). Zabroniona jest lokalizacja budynków, umieszczanie urządzeń, przedmiotów i materiałów niezwiązanych z gospodarką drogową lub potrzebami ruchu drogowego, umieszczanie poza obszarami zabudowanymi tablic z hasłami reklamowymi lub propagandowymi, umieszczanie urządzeń zastępujących obowiązujące znaki drogowe, zaorywanie lub zwężanie w inny sposób pasa drogowego, odprowadzanie wody i ścieków z urządzeń melioracyjnych, gospodarskich lub zakładowych do rowów przydrożnych lub na jezdnię drogi, wypasanie zwierząt gospodarskich, rozniecanie ognisk w pobliżu obiektów mostowych oraz przejeżdżania przez nie z otwartym ogniem. W szczególnie uzasadnionych wypadkach lokalizowanie w pasie drogowym urządzeń lub obiektów niezwiązanych z gospodarką drogową lub potrzebami ruchu, jak również umieszczanie takich urządzeń na obiektach mostowych może nastąpić wyłącznie za zezwoleniem właściwego zarządcy drogi. Utrzymanie takich obiektów i urządzeń należy do ich posiadaczy (art. 39). Prowadzenie robót w pasie drogowym wymaga zezwolenia właściwego zarządcy drogi (art. 40). Za zajęcie pasa drogowego i za umieszczenie w nim urządzeń niezwiązanych z funkcjonowaniem dróg pobiera się opłaty, a za niedotrzymanie warunków określonych w zezwoleniu lub zajęcie pasa bez zezwolenia pobiera się kary pieniężne. Zajmujący pas drogowy jest obowiązany zapewnić bezpieczne warunki ruchu i przywrócić pas do poprzedniego stanu użyteczności w określonym terminie. Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, określa zasady i warunki udzielania zezwoleń na zajmowanie pasa drogowego i umieszczanie w nim urządzeń niezwiązanych z funkcjonowaniem drogi oraz opłaty z tego tytułu, jak również kary pieniężne za zajęcie pasa drogowego i umieszczanie w nim urządzeń bez zezwolenia oraz tryb dochodzenia roszczeń z tytułu szkód poniesionych w związku ze zmianą warunków określonych w zezwoleniu lub jego cofnięciem i organy właściwe w tych sprawach (rozporządzenie RM z 1 czerwca 2004 r. w sprawie określenia warunków udzielania zezwoleń na zajęcie pasa drogowego, Dz. U. Nr 140, poz. 1481).
5. Samowolne zajęcie oznacza zajęcie niezgodne z prawem (wyrok NSA w Warszawie z 15 lipca 1998 r., II SA 658/98, LEX nr 41385). Wydaje się, ściśle rzecz biorąc, że przez samowolne zajęcie należy rozumieć zajęcie, do którego sprawca nie ma tytułu prawnego. W myśl przepisów ustawy o drogach publicznych i wydanego na jej podstawie rozporządzenia RM z 1 czerwca 2004 r. w sprawie określenia warunków udzielania zezwoleń na zajęcie pasa drogowego (Dz. U. Nr 140, poz. 1481), zajęcie pasa drogowego na cele niezwiązane z budową, modernizacją, utrzymaniem i ochroną dróg wymaga zezwolenia zarządcy drogi. Zarządcą drogi jest organ administracji rządowej lub jednostki samorządu terytorialnego, do właściwości którego należą sprawy z zakresu planowania, budowy, modernizacji, utrzymania i ochrony dróg. Zarząd dróg krajowych należy do Generalnego Dyrektora Dróg Publicznych, wojewódzkich - do zarządu województwa, powiatowych - do zarządu powiatu, zaś gminnych - do zarządu gminy. Zarządcą autostrady jest Generalny Dyrektor Dróg Publicznych, a następnie koncesjonariusz (art. 19 ustawy o drogach publicznych). Zezwolenie to dotyczy w szczególności prowadzenia na obszarze pasa drogowego robót naziemnych, nadziemnych lub podziemnych, włączenia pasa drogowego lub jego części do placu budowy prowadzonej poza pasem drogowym, wydzielenia części pasa drogowego do wyłącznego korzystania przez określonych użytkowników, umieszczania reklam w pasie drogowym, innych działań, które powodują ograniczenie, zakłócenie lub zamknięcie ruchu drogowego, a nie wynikają z warunków ruchu drogowego lub stanu technicznego pasa drogowego. Zajmujący pas drogowy jest obowiązany powiadomić zarząd drogi o zakończeniu robót i przywróceniu zajmowanego odcinka pasa do poprzedniego stanu użyteczności. Zarząd drogi dokonuje komisyjnego odbioru zajmowanego odcinka pasa drogowego. Za zajęcie pasa drogowego zarządca drogi pobiera opłatę.
6. Samowolne zajmowanie obiektów wymienionych w § 1 pkt 1 art. 99 k.w. może polegać na zbudowaniu wysokiego na 3,7 m muru oporowego, oddalonego od budynku w stronę jezdni drogi o 2,5 do 4,0 m, i połączenie tego muru z budynkiem płytą betonową (wyrok NSA w Warszawie z 15 czerwca 1998 r., II SA 505/98, LEX nr 41389).
7. Stosownie do art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o drogach publicznych zabrania się umieszczania w pasie drogowym między innymi urządzeń, przedmiotów i materiałów niezwiązanych z gospodarką drogową lub potrzebami ruchu drogowego. Jednakże w myśl ust. 3 tego artykułu zlokalizowanie w pasie drogowym wymienionych urządzeń następuje w szczególnie uzasadnionych przypadkach wyłącznie za zezwoleniem Generalnego Dyrektora Dróg Publicznych lub uprawnionego przez niego Naczelnego Dyrektora Okręgu Dróg Publicznych bądź właściwego zarządu drogi. Zezwolenie to wydane w formie decyzji może określać warunki, na jakich urządzenia obce mogą być umieszczane w pasie drogowym. Niewątpliwe jest, że decyzja taka ma charakter uznaniowy, co nie znaczy, że może być decyzją dowolną. Organ administrujący, by uniknąć zarzutu, że decyzja jest dowolna, winien rozważyć wszystkie okoliczności faktyczne i prawne, a następnie wykazać, jakie powody przemawiały za takim, a nie innym rozstrzygnięciem (wyrok NSA w Warszawie z 9 kwietnia 1998 r., II SA 36/98, LEX nr 41643).
8. Zabronione jest dokonywanie w pasie drogowym czynności, które mogłyby powodować niszczenie lub uszkodzenie drogi i jej urządzeń albo zmniejszenie jej trwałości oraz zagrażać bezpieczeństwu ruchu drogowego. W szczególności zabronione jest włóczenie po drogach oraz porzucanie na nich przedmiotów lub używanie pojazdów niszczących nawierzchnię drogi, poruszanie się po drogach pojazdów, których nacisk na pojedynczą oś przekracza 80 kN (8 t), a na oś składową osi wielokrotnej, jeżeli przekracza wartość od 57,5 kN (5,75 t) do 72,5 kN (7,25 t) w zależności od rozstawu osi składowych, oraz pojazdów nieodpowiadających parametrom technicznym ustalonym w przepisach określających ich warunki techniczne, samowolne ustawianie, zmienianie i uszkadzanie znaków drogowych i urządzeń ostrzegawczo-zabezpieczających, umieszczanie poza obszarami zabudowanymi tablic z hasłami reklamowymi lub propagandowymi, umieszczanie urządzeń zastępujących obowiązujące znaki drogowe, niszczenie rowów, skarp, nasypów i wykopów oraz samowolnego rozkopywania drogi, odprowadzanie wody i ścieków z urządzeń melioracyjnych, gospodarskich lub zakładowych do rowów przydrożnych lub na jezdnię drogi, wypasanie zwierząt gospodarskich, rozniecanie ognisk w pobliżu obiektów mostowych oraz przejeżdżanie przez nie z otwartym ogniem, usuwanie, niszczenie i uszkadzanie zadrzewień przydrożnych (art. 39 prawa o drogach publicznych). Urządzenia drogowe to znaki drogowe, urządzenia ostrzegawcze, zabezpieczające, odwadniające, sygnalizacyjne, zadrzewienie, budynki oraz urządzenia związane z utrzymaniem dróg, a także obsługą ruchu drogowego (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 238). Przynależności drogowe nie stanowią drogi, ale są z nią związane, na przykład zieleń przydrożna (Stefański, Komentarz, s. 610). Popełnienie wykroczenia z art. 99 § 1 pkt 2 k.w. możliwe jest zarówno na drodze publicznej, jak i poza nią - na drodze w strefie zamieszkania.
9. Zasłony odśnieżne są to zabezpieczenia ustawiane przez odpowiednie zarządy dróg w okresie zimowym w celu zatrzymania śniegu, na przykład płotki, siatki, także żywopłoty (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 238; Stefański, Komentarz, s. 610). Odnośnie do znamion "niszczenie" i "usuwanie" - por. uwagi do art. 85 k.w.
10. Prowadzenie robót w pasie drogowym wymaga zezwolenia właściwego zarządcy drogi (art. 40 ustawy o drogach publicznych). Nie można zgodzić się ze Stefańskim, że "nie stanowi wykroczenia przebudowa lub remont obiektów (...) niezwiązanych z gospodarką drogową lub obsługą ruchu, które nie powodują zagrożenia i utrudnień ruchu drogowego i nie zakłócają wykonywania zadań zarządu drogi, gdyż na ich prowadzenie nie jest wymagane zezwolenie, a jedynie zgoda zarządcy" (Stefański, Komentarz, s. 611). Spowodowanie któregoś ze skutków wymienionych wyżej nie należy do znamion omawianego wykroczenia. Z kolei znamię "zezwolenie" należy rozumieć szeroko. Zezwolenie stanowi wyrażenie zgody przez zarządcę na wykonanie określonych robót. Popełni wykroczenie z art. 99 § 1 pkt 4 sprawca zawsze wtedy, gdy do przeprowadzenia robót potrzebna będzie wydana w jakiejkolwiek formie zgoda zarządcy, a sprawca jej nie uzyska. Uzyskanie zezwolenia nie jest wymagane jedynie wówczas, gdy zachodzi konieczność usunięcia awarii urządzeń niezwiązanych z obsługą ruchu, a znajdujących się w pasie drogowym. Inną postacią czynności wykonawczej wykroczenia z art. 99 § 1 pkt 4 jest nieprzywrócenie stanu użyteczności pasa drogowego. Zajmujący pas drogowy jest obowiązany zapewnić bezpieczne warunki ruchu i przywrócić pas do poprzedniego stanu użyteczności w określonym terminie (art. 40 ust. 6 ustawy o drogach publicznych). Obowiązek przywrócenia owego stanu jest skonkretyzowany w zezwoleniu na przeprowadzenie robót drogowych. Przywrócenie powinno nastąpić w taki sposób, jaki został określony w zezwoleniu, a jeżeli nie został tam określony, tak aby rzeczywiście usunąć utrudnienia powstałe w pasie drogowym w wyniku prowadzenia robót.
11. Ustawodawca penalizuje również brak zachowania przepisowej odległości od linii kolejowych przy zadrzewianiu lub zakrzewianiu albo przy prowadzeniu robót ziemnych. Artykuł 53 ustawy z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 16, poz. 94, z późn. zm.) stanowi, że usytuowanie budowli, budynków, drzew i krzewów oraz wykonywanie robót ziemnych w sąsiedztwie linii kolejowych, bocznic kolejowych i przejazdów kolejowych może mieć miejsce w odległości niezakłócającej ich eksploatacji, działania urządzeń związanych z prowadzeniem ruchu kolejowego, a także niepowodującej zagrożenia bezpieczeństwa ruchu kolejowego. Wydane na podstawie tego przepisu rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 7 sierpnia 2008 r. w sprawie wymagań w zakresie odległości i warunków dopuszczających usytuowanie drzew i krzewów, elementów ochrony akustycznej i wykonywania robót ziemnych w sąsiedztwie linii kolejowej, a także sposobu urządzania i utrzymywania zasłon odśnieżnych oraz pasów przeciwpożarowych (Dz. U. Nr 153, poz. 955) doprecyzowuje tę kwestię w § 1, stanowiąc, że na gruntach położonych w sąsiedztwie linii kolejowej drzewa lub krzewy mogą być usytuowane w odległości nie mniejszej niż 15 m od osi skrajnego toru kolejowego. Z kolei w § 4 rozporządzenia uregulowana jest materia związana z robotami ziemnymi. Mogą one być wykonywane w odległości nie mniejszej niż 4 m od granicy obszaru kolejowego. Wykonywanie robót ziemnych w odległości od 4 do 20 m od granicy obszaru kolejowego powinno być każdorazowo uzgadniane z zarządcą infrastruktury.
12. Wykroczenie to ma charakter powszechny, z wyjątkiem wykroczenia opisanego w § 1 pkt 4in fine, które jest indywidualne. Może je popełnić jedynie osoba, na której ciąży obowiązek przywrócenia stanu użyteczności pasa drogowego.
13. Można je popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Nie można podzielić stanowiska wyrażonego przez Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie, że przez samowolne naruszenie pasa drogowego rozumieć należy działania umyślne (wyrok z 26 marca 1998 r., II SA 105/98, LEX nr 41642).
14. Przepis art. 99 może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 86 § 1 k.w., gdy zachowanie sprawcy skutkuje spowodowaniem zagrożenia bezpieczeństwa w ruchu. Zastosowanie ma wówczas przepis art. 86 § 1 jako surowszy.
15. Przepis ten może także pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 90 k.w. Zastosowanie będzie miał ten z tych dwóch przepisów, który w konkretnej sprawie lepiej oddaje istotę zachowania sprawcy.
16. Może zachodzić zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 99 § 1 k.w. z przepisem art. 91 k.w. Zastosowanie będzie miał przepis art. 99 § 1 jako przepis surowszy.
17. Pomiędzy przepisem art. 99 a art. 124 k.w. zachodzi zbieg pozorny, natomiast pomiędzy przepisem art. 99 k.w. i art. 288 k.k. zachodzi idealny zbieg przestępstwa z wykroczeniem.
Art. 100.
1. Chociaż rodzajowym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo w komunikacji, przedmiotem indywidualnym ochrony jest stan dróg publicznych i pasów przydrożnych oraz możliwość niezakłóconego z nich korzystania.
2. Wykroczenie jest w części materialne, a w części formalne. Do jego znamion należy skutek, gdy chodzi o czynność wykonawczą określoną w pkt 1, 2 (porzucenie przedmiotów) i 3 (samowolne rozkopywanie), natomiast bezskutkowe jest wówczas, gdy czynność wykonawcza polega na włóczeniu lub używaniu pojazdów z pkt 2 oraz wypasaniu z pkt 4. W żadnym wypadku do znamion wykroczenia z art. 100 k.w. nie należy skutek w postaci spowodowania stanu zagrożenia, utrudnień w ruchu lub wypadku drogowego. Wykroczenie to może zostać popełnione przez działanie (zaorywa, w inny sposób zwęża, włóczy, porzuca, używa, uszkadza, rozkopuje, wypasa), jak i przez zaniechanie (w inny sposób zawęża, uszkadza, wypasa).
3. Zakaz zaorywania oraz zawężania w inny sposób pasa drogowego wynika z art. 39 ust. 1 pkt 8 ustawy o drogach publicznych. Ustawa z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 z późn. zm.) w art. 4 pkt 1 definiuje pojęcie pasa drogowego jako wydzielony liniami granicznymi grunt wraz z przestrzenią nad i pod jego powierzchnią, w którym są zlokalizowane droga oraz obiekty budowlane i urządzenia techniczne związane z prowadzeniem, zabezpieczeniem i obsługą ruchu, a także urządzenia związane z potrzebami zarządzania drogą. Ustawodawca w kodeksie wykroczeń penalizuje zachowanie polegające nie tylko na zaorywaniu czy zawężaniu pasa drogowego, ale także przydrożnego, czyli terenu znajdującego się pomiędzy granicą pasa drogowego a zewnętrzną krawędzią nasypu, rowu, wykopu, jak również innych urządzeń (Kochanowski, Przestępstwa, s. 95). Zawężanie może polegać na przykład na ustawieniu budowli o charakterze trwałym lub czasowym (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 240).
4. Zakaz włóczenia po drodze publicznej lub porzucania na niej przedmiotów albo używania pojazdów niszczących nawierzchnię drogi wynika z art. 39 ust. 1 ustawy o drogach publicznych. Włóczenie oznacza ciągnięcie obiektu po jakiejś powierzchni, w tym wypadku - po drodze publicznej. Karalne jest włóczenie takich obiektów, które mogą spowodować zniszczenie lub uszkodzenie drogi, na przykład transport drzewa poprzez ciągnięcie go po drodze (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 240). Porzucenie polega na pozostawieniu na drodze przedmiotu, który może uszkodzić lub zniszczyć ją, na przykład złom, butelka z oliwą (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 240). Pojazdy, które mogą zniszczyć nawierzchnię drogi, to zarówno pojazdy o zbyt dużym tonażu (art. 66 ust. 4 prawa o ruchu drogowym), jak i pojazdy, których części stykające się z drogą mogą zniszczyć jej nawierzchnię - gąsienicowe, posiadające opony z łańcuchami przeciwpoślizgowymi itp. (art. 60 ust. 1-3 prawa o ruchu drogowym).
5. Niszczenie rowów, skarp, nasypów i wykopów oraz samowolne rozkopywanie drogi jest zabronione przez art. 39 ust. 1 pkt 7 ustawy o drogach publicznych. Owo niszczenie może polegać nie tylko na ich niwelowaniu, rozrzucaniu za pomocą łopaty itp., ale także na przykład poprzez przepędzanie zwierząt gospodarskich, rozjeżdżanie samochodem.
6. Wypasanie zwierzęcia gospodarskiego w pasie drogowym jest także zabronione przez ustawę o drogach publicznych (art. 39 ust. 1 pkt 10). Zwierzętami gospodarskimi są te wymienione w ustawie z 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921 z późn. zm.). Są to konie, bydło, świnie, owce, kozy, drób, zwierzęta futerkowe i pszczoły. W zakresie znamion z art. 100 mieszczą się tylko te zwierzęta gospodarskie, które mogą być wypasane. Odpowiedzialność poniesie posiadacz lub właściciel zwierzęcia, niezależnie od tego, czy zwierzę pasło się w pasie drogowym w jego obecności lub za jego wiedzą, czy też nie.
7. Wykroczenie to można popełnić zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
8. Jest to wykroczenie powszechne. Może je popełnić nie tylko uczestnik ruchu drogowego, ale każda osoba.
9. Przepis art. 100 pozostaje w rzeczywistym właściwym zbiegu z przepisem art. 86 § 1 k.w., jeżeli następstwem zachowania sprawcy opisanego w art. 100 jest spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa. Zastosowanie ma wówczas jako przepis surowszy art. 86 § 1 k.w. Przepis art. 100 pozostaje również w zbiegu rzeczywistym z przepisami art. 87 § 1 lub 2 k.w.
10. Zbieg rzeczywisty właściwy zachodzi także pomiędzy przepisem art. 100 a przepisem art. 87 § 1 lub 2 k.w. (włóczenie za pojazdem w stanie po użyciu alkoholu), art. 90 k.w. (utrudnienie lub zatamowanie ruchu), art. 94 § 1 lub 2 k.w. (prowadzenie pojazdu bez uprawnień). We wszystkich tych wypadkach przepis art. 100 k.w. nie ma zastosowania, ponieważ nie jest przepisem surowszym (art. 9 § 1 k.w.).
11. Przepis art. 100 k.w. pozostaje również w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 95 k.w. (brak dokumentów). Przepisem surowszym jest art. 100 i on znajdzie tu zastosowanie.
12. Pomiędzy przepisem art. 91 i art. 100 k.w. zachodzi stosunek pochłaniania. Przepis art. 91, ponieważ zawiera dalej idący skutek i jest zagrożony surowszą karą, pochłania przepis art. 100 k.w.
13. W wypadku jeśli następstwem zachowania sprawcy opisanego w art. 100 k.w. jest sprowadzenie katastrofy lub jej niebezpieczeństwa, lub wypadku drogowego, sprawca popełni przestępstwa odpowiednio z art. 173, 174 lub 177 k.k. Przepis art. 100 k.w. zostanie pochłonięty przez odpowiedni przepis typizujący przestępstwo.
14. Przepis art. 100 k.w. pozostaje w zbiegu idealnym (jednoczynowym) z przepisem art. 288 k.k. Pomiędzy przepisem art. 100 i 124 k.w. zachodzi zbieg pozorny.
Art. 101.
1. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest porządek (czystość) na drogach i stan dróg.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci zabrudzenia drogi. Sprawca tego wykroczenia poniesie odpowiedzialność za niewykonanie ciążącego na nim obowiązku, niezależnie od tego, czy jakaś inna osoba usunęła zabrudzenia z drogi. Może zostać popełnione tylko przez zaniechanie.
3. Wykroczenie to jest indywidualne. Może je popełnić tylko osoba, na której ciąży obowiązek zachowania opisanego w tym przepisie. Obowiązki utrzymania czystości i porządku w odniesieniu do dróg publicznych - do zarządu drogi, a w odniesieniu do pozostałych terenów - do gminy (art. 5 ust. 4 ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008 z późn. zm.). Oczyszczanie przystanków komunikacyjnych oraz wydzielonych krawężnikiem lub oznakowaniem poziomym torowisk pojazdów szynowych ze śniegu i lodu oraz usuwanie odpadów komunalnych, błota i innych zanieczyszczeń na tych terenach należy do obowiązków jednostek użytkujących tereny służące komunikacji publicznej (art. 5 ust. 3). Ustawa o drogach publicznych w art. 20 określa, że do zarządcy drogi należy między innymi utrzymanie nawierzchni, chodników, obiektów inżynierskich, urządzeń zabezpieczających ruch i innych urządzeń związanych z drogą.
4. Może ono zostać popełnione wyłącznie umyślnie. Chociaż ustawodawca nie wprowadził wprost klauzuli umyślności, wynika to z wykładni pojęcia "uchyla", które zakłada złą wolę sprawcy.
5. Jeżeli w wyniku zachowania sprawcy opisanego w art. 101 dochodzi do spowodowania zagrożenia w ruchu, zachodzi zbieg rzeczywisty właściwy z przepisem art. 86 § 1 k.w. Ten ostatni znajdzie zastosowanie, ponieważ przewiduje karę surowszą. Zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 101 zachodzi również, gdy następstwem zachowania sprawcy jest zatamowanie lub utrudnienie w ruchu (art. 90 k.w.). Zastosowanie znajdzie przepis art. 90 k.w., ponieważ jest surowszy.
6. Jeżeli w wyniku zachowania sprawcy opisanego w art. 101 dojdzie do sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy, katastrofy w ruchu lądowym lub wypadku drogowego z art. 177 k.k., zostają wypełnione znamiona przestępstw z art. 173, 174 lub 177 k.k. Przepis art. 101 zostanie wówczas pochłonięty przez jeden z tych przepisów.
Art. 102.
1. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest stan zjazdów do nieruchomości.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci na przykład spowodowania utrudnień w ruchu. Może ono zostać popełnione wyłącznie przez zaniechanie.
3. Zjazdem jest część drogi na połączeniu z drogą niebędącą drogą publiczną lub na połączeniu drogi z dojazdem do nieruchomości przy drodze; zjazd nie jest skrzyżowaniem (§ 3 pkt 12 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z 2 marca 1999 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie, Dz. U. Nr 43, poz. 430).
4. Jest to wykroczenie indywidualne. Może je popełnić tylko osoba, na której ciąży obowiązek utrzymania zjazdów w należytym stanie. Ustawa o drogach publicznych w art. 30 nakłada obowiązek utrzymywania zjazdów na właścicieli lub użytkowników gruntów przyległych do drogi.
5. Można je popełnić wyłącznie umyślnie.
Art. 103.
1. Przedmiotem ochrony jest niezakłócone funkcjonowanie komunikacji.
2. Wykroczenie to jest formalne. Do jego znamion nie należy skutek na przykład w postaci spowodowania faktycznego przerwania komunikacji lub stworzenia realnego zagrożenia przerwania jej. Można je popełnić przez zaniechanie (uchyla się) oraz przez działanie (wykonuje nienależycie).
3. Obowiązek, o którym mowa w przepisie art. 103, wynika obecnie z ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.). Artykuł 21 ust. 1 pkt 19 oraz art. 22 tej ustawy stanowią, że jeśli siły i środki pozostające w dyspozycji wójta, burmistrza czy prezydenta miasta, starosty, wojewody lub pełnomocnika są niewystarczające, może zostać wprowadzony obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych. Mogą one polegać między innymi na wykonywaniu określonych prac. Naruszenie tego obowiązku stanowi wykroczenie z art. 27 ust. 1 pkt 6 ustawy. Penalizowane jest zarówno niewykonanie obowiązku w ogóle, jak i niewykonanie go w pełnym zakresie.
4. Odpowiedzialność na podstawie art. 103 poniesie nie tylko osoba, która nie wypełnia bez ważnej przyczyny ciążącego na niej obowiązku w ogóle, ale także jeśli wypełnia go nienależycie. Osoba, na której ciąży taki obowiązek, może się zwolnić z jego wykonania z ważnej przyczyny.
5. Ma ono charakter indywidualny. Może je popełnić tylko osoba, na której ciąży obowiązek świadczeń.
6. Wykroczenie to można popełnić umyślnie (uchyla się) oraz nieumyślnie (wykonuje nienależycie).
7. Przepis art. 103 pozostaje w zbiegu z przepisem art. 27 ust. 1 pkt 6 ustawy o stanie klęski żywiołowej, który stanowi lex specialis. Zbieg ten jest zatem pozorny, a zastosowanie przepisu art. 103 zostaje zawsze wyłączone przez przepis z ustawy o klęsce żywiołowej.
Rozdział XII
Literatura
Bojarski T., Skrętowicz E., Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Lublin 2002; Egierska D., Zapobieganie demoralizacji nieletnich (wokół art. 105 k.w.), ZW 1973, nr 1; Filar M., Przestępstwa seksualne w nowym kodeksie karnym (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, Warszawa 1997; Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2005; Kalitowski M., Kodeks wykroczeń a ochrona nieletniego i małoletniego, ZW 1973, nr 1; Kalitowski M., Ochrona dziecka w kodeksie wykroczeń, ZW 1979, nr 1; Mozgawa M., Pies (i inne zwierzęta) a prawo karne (w:) Przestępstwo - kara - polityka kryminalna. Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin profesora Tomasza Kaczmarka, Kraków 2006; Sienkiewicz Z., Kilka uwag o wykroczeniu z art. 105 k.w., ZW 1985, nr 4-5; Warylewski J., Kontratypy wiosenne, Palestra 1999, z. 7-8.
Art. 104.
1. Według Bojarskiego: "Przepis art. 104 ma na celu ochronę obywatela przed namową lub wywieraniem jakichkolwiek presji do podjęcia się żebrania" (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 632).
2. Przedmiotem czynności wykonawczej sprawcy mogą być następujące osoby: a) małoletni; b) osoba bezradna; c) osoba pozostająca w stosunku zależności od sprawcy; d) osoba oddana pod opiekę sprawcy.
3. Mówiąc o małoletnim, należy mieć na myśli osobę, która nie ukończyła 18 lat (stosownie do art. 10 k.c.). Ustawodawca nie używa tu bowiem pojęcia "nieletni" (w rozumieniu prawa karnego czy prawa wykroczeń nieletni to ten, kto popełnia czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat - art. 8 k.w., art. 10 § 1 k.k.), a właśnie "małoletni". Osobą bezradną jest taka, która ze względu na swoje właściwości fizyczne (np. podeszły wiek, kalectwo, obłożną chorobę) lub psychiczne (np. upośledzenie psychiczne) nie ma możliwości samodzielnego decydowania o swoim losie ani zmiany swego położenia (por. uchwała SN z 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976, nr 7-8, poz. 86). Stosunek zależności od sprawcy zachodzi wówczas, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się zachowaniu sprawcy i znosi je w obawie przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych (np. utratą mieszkania, rozłąką lub zerwaniem współżycia ze sprawcą). Stosunek tego rodzaju może istnieć z mocy prawa albo na podstawie umowy (np. między pracodawcą lub pracownikiem, najemcą a wynajmującym). Może też wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność realizacji swoich zamiarów przy wykorzystaniu przewagi, jaką daje mu łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa (por. uchwała SN z 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976, nr 7-8, poz. 86). Mówiąc o osobie oddanej pod opiekę sprawcy, mamy na uwadze nie tylko opiekę w rozumieniu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 145-177), ale również inne przypadki faktycznego sprawowania opieki nad daną osobą, choćby nawet była ona jedynie chwilowa (np. opieka nad dzieckiem sąsiadki, która poszła do pracy, czy opieka sprawowana przez babcię nad wnuczkiem, w czasie wyjazdu rodziców dziecka na wczasy); por. Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 246.
4. Odpowiedzialność za wykroczenie z art. 104 ma miejsce niezależnie od tego, czy osoba skłaniana do żebrania faktycznie uległa sprawcy i podjęła próbę żebrania, czy też przeciwstawiła się tym namowom i nie podjęła pożądanych przez sprawcę czynności (Kotowski, s. 414). Co do pojęcia żebrania - por. uwagi do art. 58.
5. Skłanianie bliskie jest podżeganiu, o którym mówi art. 12 k.w. ("(...) kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego"). Nie wydaje się jednak, aby można było utożsamiać skłanianie z podżeganiem. W przypadku podżegania odpowiedzialność za wykroczenie ograniczona jest jedynie do zamiaru bezpośredniego, zaś brak jest przeszkód, aby uznać, że pojęciowo możliwe jest skłanianie kogoś zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. A zatem wykroczenie z art. 104 może być popełnione jedynie umyślnie, w obu postaciach zamiaru. Inaczej uważa Śmietanka, twierdząca, że na gruncie art. 104 obowiązują analogiczne zasady do zasad odpowiedzialności podżegacza, a zatem możliwa jest odpowiedzialność za ten czyn popełniony z zamiarem bezpośrednim, a z wyłączeniem ewentualnego (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 245). W doktrynie przeważa pogląd dopuszczający obie postacie zamiaru (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 292; Kotowski, s. 414; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 633).
Art. 105.
1. Przedmiotem ochrony jest interes nieletniego wyrażający się w konieczności zapewnienia mu należytej opieki, tak aby nie był on zaniedbywany i nie wszedł na drogę przestępstwa.
2. Inaczej niż w przepisie poprzednim ustawodawca nie mówi tu o małoletnim, a o nieletnim. W rozumieniu kodeksu wykroczeń nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 17. roku życia. Należy również pamiętać o tym, że w ustawie z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.) pojęcie nieletniego rozumiane jest szeroko. I tak, stosownie do art. 1 cytowanej ustawy na gruncie płaszczyzny zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnim jest osoba, która nie ukończyła lat 18, na płaszczyźnie postępowania w sprawach o czyny karalne - nieletnim jest osoba, która dopuściła się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyła lat 17, zaś w aspekcie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - osoba, względem której środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez tę osobę lat 21. Na gruncie art. 104 k.w. brak jest jednak podstaw do szerokiego ujmowania pojęcia nieletnich, tak jak jest to na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a zatem należy uznać, iż w grę wchodzi jedynie osoba, która nie ukończyła 17. roku życia.
3. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie definiuje demoralizacji, ale w art. 4 § 1 podaje przykładowe okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego ("naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych"). W doktrynie demoralizację określa się jako "(...) stan osobowości cechujący się negatywnym nastawieniem (postawą) wobec oczekiwań społecznych, zgodnych z rolami społecznymi nieletniego (...). Podkreśla się przy tym, że demoralizacja jest wynikiem i jednocześnie przejawem nieprzystosowania społecznego, wskazując (w ślad za art. 4 § 1 ustawy) na typowe przejawy tego nieprzystosowania. Trafnie zwraca się uwagę, że nie chodzi o jednostkowe, sporadyczne, izolowane, lecz o zespoły różnorodnych zachowań powtarzających się wielokrotnie i utrzymujące się" (Bojarski (w:) Bojarski, Skrętowicz, Ustawa, s. 31).
4. Stosownie do art. 92 k.r.o. dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom (art. 93 § 1 k.r.o.). Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców (art. 93 § 2 k.r.o.). Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw (art. 95 § 1). Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra (art. 95 § 2). Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3). Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwalają, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia (art. 95 § 4). Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96 § 1). Rodzice, którzy nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej (art. 96 § 2); por. bliżej Ignatowicz, Nazar, Prawo rodzinne, s. 280 i n.
5. Podmiotem tego wykroczenia mogą być rodzice, którym przysługuje władza rodzicielska, jak również przysposabiający. Dzieje się tak dlatego, że przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi. Przez przysposobienie ustaje dotychczasowa władza rodzicielska lub opieka nad przysposobionym, a władzę rodzicielską nabywa przysposabiający (art. 123 § 1 i art. 121 § 1 k.r.o.). Nie wydaje się natomiast, aby podmiotem wykroczenia mógł być opiekun; opieka jest instytucją odrębną od władzy rodzicielskiej, choć zgodnie z art. 155 § 2 k.r.o. do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej.
6. Dla odpowiedzialności sprawcy wykroczenia z art. 105 konieczne jest, aby naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej było rażące. Nie wystarcza tu zatem jakiekolwiek naruszenie tych obowiązków (które może być nieznaczne, małe), ale takie, które są istotne, poważne i zazwyczaj długotrwałe. Jak zauważa Sienkiewicz: "Jeżeli bowiem ustawodawcy chodzi wyłącznie o rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej, tym samym będziemy mieli do czynienia jedynie z bardzo poważnymi, najczęściej długotrwałymi i wielokrotnymi naruszeniami obowiązków rodzicielskich. A także poważne zaniedbania wychowawcze są (...) jedną z głównych przyczyn wystąpienia zaburzeń psychicznych w kontaktach społecznych nieletniego. Stąd też można przyjąć, że wprawdzie popełnienie przez nieletniego czynu zabronionego i wskazującego na demoralizację jest i może być następstwem wielu różnorodnych przyczyn, jednakże rażące naruszenie obowiązków wychowawczych będzie tu, jeżeli nie podstawową, to konieczną sprawczą przyczyną demoralizacji i popełnienia czynów karalnych przez nieletniego" (Sienkiewicz, Kilka, s. 46).
7. Dla bytu wykroczenia z art. 105 nie wystarcza skutek w postaci popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego, konieczne jest ponadto ustalenie, że czyn nieletniego wskazuje na rzeczywistą demoralizację (Sienkiewicz, Kilka, s. 47). Słusznie podkreśla się w doktrynie, że ustalenia wymaga istnienie więzi przyczynowej pomiędzy rażącym naruszeniem obowiązków rodzicielskich a popełnieniem przez nieletniego czynu karalnego wskazującego na jego demoralizację (Marek, Prawo, s. 133; Bojarski, s. 192).
8. Typ kwalifikowany polega na tym, iż czyn określony w § 1 popełnia osoba, pod której nadzór odpowiedzialny oddano nieletniego. Jednym ze środków wychowawczych, jakie sąd rodzinny może orzec wobec nieletniego, jest właśnie nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna (art. 6 pkt 3 u.p.n.).
9. Wykroczenia z § 1 i 2 mają charakter indywidualny, skutkowy i mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (por. Kasicki, Wiśniewski, s. 294). Innego zdania jest Szwarczyk, uważający, iż strona podmiotowa komentowanego wykroczenia (zarówno w typie podstawowym, jak i kwalifikowanym) może polegać jedynie na umyślności, co - zdaniem tego autora - wynika z faktu, że naruszenie obowiązków ma mieć charakter rażący (Szwarczyk (w:) Bojarski i in., s. 303). Nie jest to argument przekonywający, bowiem nietrudno wyobrazić sobie rażące naruszenie reguł ostrożności, a w rezultacie możemy mieć do czynienia z rażącą lekkomyślnością lub niedbalstwem.
10. Stosownie do przepisu § 3, jeżeli nieletni wyrządził swoim czynem szkodę, sąd może (ale nie musi) orzec w stosunku do sprawcy wykroczenia nawiązkę w wysokości do 1000 zł.
Art. 106.
1. Przedmiotem ochrony jest dobro małych dzieci (do lat 7) i innych osób bezradnych (tzn. niezdolnych do rozpoznania niebezpieczeństwa lub obronienia się przed nim) przed dopuszczeniem do przebywania ich w okolicznościach niebezpiecznych dla ich zdrowia.
2. Nie budzi wątpliwości określenie "małoletni do lat 7", natomiast pewne kłopoty interpretacyjne mogą wystąpić przy analizie pojęcia "osoba niezdolna rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem". Poza sporem jest to, iż w grę wchodzą tu osoby chore umysłowo, niedorozwinięte, jak również osoby sprawne psychicznie, jednakże na przykład złożone ciężką chorobą. Taka osoba co prawda bez trudu jest w stanie rozpoznać grożące jej niebezpieczeństwo, jednakże z uwagi na chorobę nie może mu przeciwdziałać. Niemożność obrony przed niebezpieczeństwem może wynikać także z określonych stanów faktycznych, w jakich znalazła się dana osoba (np. związanie jej, zamknięcie w jakimś pomieszczeniu).
3. Obowiązek opieki lub nadzoru może wynikać: a) ze stosunków rodzinnych i opiekuńczych (np. obowiązek rodziców względem dzieci; obowiązek opiekuna wobec małoletniego poddanego opiece); b) z przepisu prawa lub wydanego na podstawie takiego przepisu orzeczenia (np. orzeczenie o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej - art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o.); c) z umowy (np. obowiązki pielęgniarki, nauczyciela, wychowawcy na koloniach); d) ze stosunku faktycznego (np. obowiązek osoby, która zabrała cudze dziecko na spacer); por. Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 248-249; Bojarski, s. 193.
4. Dla zaistnienia analizowanego wykroczenia dziecko lub osoba bezradna musi znaleźć się w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka. Oczywiście, dla bytu tego wykroczenia nie jest wymagany skutek w postaci rzeczywistego uszkodzenia zdrowia. Wystarcza już fakt samego niedopełnienia ciążącego obowiązku, przez co dochodzi do przebywania małoletniego do lat 7 lub osoby bezradnej w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 636).
5. Okoliczności niebezpieczne dla zdrowia człowieka to takie, które oceniane według kryteriów obiektywnych stanowią bezpośrednie i realne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Nie chodzi zatem o zagrożenie hipotetyczne, które - być może - wystąpi w przyszłości (Kasicki, Wiśniewski, s. 297). I tak na przykład nie można mówić o tym, że okolicznością niebezpieczną jest dopuszczenie do zabawy dziecka na drodze, która jest wyłączona z ruchu kołowego. Źródło tego niebezpieczeństwa nie ma znaczenia dla bytu wykroczenia. Zatem w grę może wchodzić dopuszczenie do tego, aby na przykład małe dziecko bawiło się nad urwistym brzegiem rzeki czy na stawie pokrytym cienkim lodem. W przypadku gdy małoletni do lat 7 przebywa na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego, mamy do czynienia z realizacją ustawowych znamion wykroczenia z art. 89 k.w. Przepis ten ma charakter przepisu szczególnego w stosunku do art. 106 k.w. i wyłącza go na zasadzie lex specialis derogat legi generali. Oczywiście, dopuszczenie do przebywania na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego innej osoby bezradnej niż małoletni do lat 7 stanowi wykroczenie z art. 106 k.w. (Kasicki, Wiśniewski, s. 297).
6. W przypadku gdy osoba bezradna zostanie pozostawiona (przez osobę, na której ciąży obowiązek opieki na nią) w sytuacji, w której grozi jej bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, to mamy do czynienia z przestępstwem stypizowanym w art. 160 § 2 k.k., zagrożonym karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu (por. Marek, Prawo, s. 133). Natomiast porzucenie - wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny - stanowi przestępstwo z art. 210 § 1 k.k. (zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech). Jeżeli następstwem porzucenia jest śmierć takiej osoby, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat ośmiu (art. 210 § 2 k.k.).
7. Wykroczenie z art. 106 ma charakter formalny; może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (stosownie do art. 5 k.w.); ma ono charakter indywidualny. Zdaniem Bojarskiego czyn z art. 106 cechuje umyślność, jednakże autor nie uzasadnia swego stanowiska (Bojarski, s. 193).
Art. 107.
1. Przedmiotem ochrony jest spokój człowieka (osoby fizycznej). W przypadku gdy sprawca ze złośliwości lub swawoli, chcąc wywołać niepotrzebną czynność alarmem, informacją lub innym sposobem, wprowadza w błąd instytucję użyteczności publicznej lub inny organ bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia, popełnia on wykroczenie z art. 66 k.w.
2. Dla bytu wykroczenia konieczna jest umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego. Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy, czyn stanowiący wykroczenie z art. 107 k.w. polega na działaniu kierunkowym - "w celu dokuczenia innej osobie", a zatem należy ustalić, że po stronie sprawcy tego wykroczenia zachodzi złośliwość. Nawet samo stwierdzenie umyślności działania nie daje podstawy do przyjęcia odpowiedzialności za wykroczenia penalizowane tym przepisem (wyrok SN z 22 czerwca 1995 r., III KRN 44/95, Prok. i Pr. 1995, nr 11-12, s. 24).
3. Brak jest ustawowej definicji złośliwości. Znamię to kilkakrotnie pojawia się w przepisach kodeksu wykroczeń (np. art. 66, 75 § 2, art. 143 § 1). Należy sądzić, iż znamię złośliwości charakteryzuje szczególne nastawienie podmiotowe sprawcy, wyrażające się w chęci dokuczenia, zrobienia komuś przykrości, wyprowadzenia kogoś z równowagi (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 638; Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 250).
4. Przepis wyróżnia dwa znamiona czasownikowe: złośliwe wprowadzanie kogoś w błąd oraz złośliwe niepokojenie. Przez wprowadzenie w błąd należy rozumieć takie celowe zachowanie sprawcy, który zmierza do tego, aby w świadomości innej osoby ukształtował się obraz rzeczywistości odmienny od obiektywnie istniejącego. Wprowadzenie w błąd może mieć miejsce przy użyciu słowa, pisma, jak również innego zachowania się sprawcy (nawet pasywnego), z którego to sam pokrzywdzony może wyciągnąć błędne wnioski. Wprowadzenie w błąd może mieć miejsce także przy zatajeniu prawdy (Śmietanka (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 250).
5. Typowe przykłady wprowadzenia w błąd to: poinformowanie o rzekomej śmierci bądź wypadku osoby bliskiej; celowe podanie fałszywego adresu; poinformowanie o otrzymaniu spadku, nagrody czy wygranej w loterii; podanie wiadomości o nadejściu oczekiwanej przez kogoś przesyłki itp.
6. Niepokojenie to tyle co wzbudzanie u kogoś niepokoju, obawy, niepewności, zakłócenie spokoju. Sam niepokój w mowie potocznej jest określany jako "stan psychiczny charakteryzujący się silnym pobudzeniem, napięciem, trudnościami w skupieniu myśli i działaniu; brak spokoju, równowagi; obawa, lęk" (Słownik języka polskiego, PWN, t. II, Warszawa 1984, s. 348). Złośliwe niepokojenie może mieć miejsce przy użyciu słowa, gestu, pisma, rysunku czy dokonaniu innego czynu. Typowym przypadkiem niepokojenia jest dzwonienie (pukanie) do drzwi i uciekanie oraz wykonywanie głuchych telefonów głównie w porze nocnej.
7. Dużą ostrożność należy zachować przy ocenie zachowań wypełniających ustawowe znamiona art. 107 w kontekście kontratypu żartu primaaprilisowego. Jak podnosi Warylewski: "Nie można jednak - in abstracto - wykluczyć, że zachowanie, które prima facie będzie miało niewiele wspólnego ze zwykłą dla 1 kwietnia krotochwilą, mimo to mieścić się jeszcze będzie w granicach omawianego kontratypu. (...) Jedynie ocena konkretnego przypadku pozwoli na wskazanie granicy oddzielającej zachowanie zasługujące na reakcję karną od takiego, które jest wprawdzie mało sympatyczne, ale tego nie wymaga. Nie można przy tym zapominać, że "prima aprilis" kontratypizuje właśnie takie sytuacje, które w innych okolicznościach powinny być traktowane jako wykroczenie lub nawet przestępstwo" (Warylewski, Kontratypy, s. 27).
8. Przy analizie czynu realizującego ustawowe znamiona wykroczenia z art. 107 należy rozważyć, czy czyn ten nie miał charakteru chuligańskiego (art. 47 § 5 k.w.).
9. Wykroczenie ma charakter powszechny. Jak zauważa Marek: "wykroczenie ma charakter formalny, toteż dla jego dokonania nie jest niezbędne wywołanie skutku w postaci rzeczywistego wprowadzenia w błąd, wystarczy podejmowanie motywowanych złośliwością działań zmierzających do tego celu" (Marek, Prawo, s. 131). Innego zdania jest Szwarczyk, twierdzący, iż jest to wykroczenie materialne, jednakże nie wskazuje on co miałoby być skutkiem analizowanego wykroczenia (Szwarczyk (w:) Bojarski i in., s. 305).
Art. 108.
1. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo człowieka.
2. Dla bytu wykroczenia konieczne jest szczucie psem człowieka; nie jest wymagany skutek w postaci rzucenia się psa na szczutego człowieka czy pogryzienia go (Mozgawa, Pies, s. 480). Wystarczające jest samo szczucie, a zatem takie zachowanie sprawcy, które wywołuje (czy może wywołać) agresję psa. Nie jest rzeczą konieczną, aby pies zareagował na szczucie, może on zachowywać się pasywnie.
3. Odpowiedzialność z art. 108 zachodzi bez względu na to, czy pies jest niebezpieczny, czy też nie, jak również bez względu na to, czy osoba, wobec której psa szczuto, bała się tego psa, czy też nie.
4. Szczucie to podjudzanie (nakłanianie) psa do gonienia czy atakowania człowieka (lub zwierząt). Oczywiście, na gruncie art. 108 chodzi jedynie o szczucie psem człowieka. Owo szczucie może mieć miejsce przy użyciu słowa (np. "bierz go", "ugryź"), zrozumiałego dla psa dźwięku (np. gwizdu) czy gestu lub innego sygnału.
5. Podmiotem analizowanego wykroczenia może być każdy: zarówno właściciel psa, jak i jego posiadacz, opiekun (zajmujący się psem na czas nieobecności właściciela), inna osoba (np. z grzeczności wyprowadzająca psa na spacer), a nawet osoba w żaden sposób z psem niezwiązana (obcy człowiek szczuje przypadkowo napotkanego psa na przechodzącą osobę).
6. Nie popełnia wykroczenia z art. 108 sprawca szczujący człowieka innym zwierzęciem niż pies.
7. Wykroczenie z art. 108 może być popełnione jedynie umyślnie, w obu postaciach zamiaru (tak też Kasicki, Wiśniewski, s. 298). Zdaniem Bojarskiego w grę wchodzi jedynie zamiar bezpośredni (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 638). Jest to wykroczenie powszechne, o charakterze formalnym (bezskutkowe).
8. Jeśli na skutek szczucia psem człowieka dojdzie do uszkodzenia mienia pokrzywdzonego (np. poszarpane ubranie), to w takim przypadku w grę może wejść odpowiedzialność z art. 124 k.w. (przy szkodzie do 250 zł) lub za przestępstwo z art. 288 k.k. (przy szkodzie powyżej 250 zł). Gdy na skutek szczucia psem pokrzywdzony doznał uszczerbku na zdrowiu, w grę może wejść odpowiedzialność sprawcy z art. 156 lub 157 k.k. (Bojarski, s. 194). Przy braku takowego uszczerbku (a jedynie lekkim potłuczeniu) nie można również wykluczyć odpowiedzialności z art. 217 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej), oczywiście pod warunkiem, iż sprawca obejmował swoim zamiarem owo naruszenie.
9. Osoba szczująca psem napastnika dokonującego bezprawnego, bezpośredniego i rzeczywistego zamachu działa w ramach obrony koniecznej i nie odpowiada z art. 108 k.w.
Rozdział XIII
Literatura
Filar M., Przestępstwa seksualne w nowym kodeksie karnym (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, z. 2, Warszawa 1997; Gruszecki K., Odpowiedzialność za naruszenie przepisów prawa miejscowego stanowionych na podstawie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, ST 1998, nr 1-2; Popławski H., Zarys prawa o wykroczeniach, Gdańsk 1974.
Art. 109.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest zdrowie - zarówno ludzi, jak i zwierząt, zaś przedmiotem indywidualnym - czystość wody.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci zanieczyszczenia wody. Wykroczenie to można popełnić wyłącznie przez działanie. W języku polskim słowo "zanieczyszczać" wiąże się z podjęciem jakiejś aktywności. Nie mieści się w jego zakresie zaniechanie w postaci nieusunięcia czy braku podjęcia starań o przywrócenie czystości.
3. Czynność wykonawcza polega na zanieczyszczeniu. Jest to emisja szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, powodująca szkodę w dobrach materialnych, pogarszająca walory estetyczne środowiska lub kolidująca z innymi uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska (art. 3 pkt 49 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Przez emisję należy rozumieć bezpośrednie lub pośrednie wprowadzanie do powietrza, wody, gleby lub ziemi, w wyniku działalności człowieka, substancji lub energii. Pojęciem zanieczyszczenia wód posługuje się również prawo wodne.
4. Wydaje się, że owo zanieczyszczanie należy rozumieć szeroko, zarówno przez wprowadzenie niewielkiej ilości substancji przez osobę fizyczną, jak i przez wprowadzenie ścieków. Zanieczyszczenie polega na jakimkolwiek działaniu, które wpływa ujemnie na smak, wygląd lub zapach wody (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 252); nie musi wywoływać szkodliwych dla zdrowia skutków, na przykład mycie naczyń w detergentach, pranie bielizny, wypróżnianie się.
5. Ścieki według art. 9 ust. 1 pkt 14-17 ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.), jak również w ustawie z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 z późn. zm.), dzielą się na cztery grupy: ścieki, ścieki bytowe, przemysłowe i komunalne. Do pierwszej grupy należą między innymi wprowadzane do wód lub do ziemi: wody zużyte, ciekłe odchody zwierzęce, wody opadowe lub roztopowe, ujęte w otwarte lub zamknięte systemy kanalizacyjne, pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych o trwałej nawierzchni, w szczególności z miast, portów, lotnisk, terenów przemysłowych, handlowych, usługowych i składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów, wody wykorzystane, odprowadzane z obiektów chowu lub hodowli ryb łososiowatych (takim samym pojęciem ścieków posługuje się ustawa z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska, tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Ściekami bytowymi zaś są ścieki z budynków mieszkalnych, zamieszkania zbiorowego oraz użyteczności publicznej, powstające w wyniku ludzkiego metabolizmu lub funkcjonowania gospodarstw domowych oraz ścieki o zbliżonym składzie pochodzące z tych budynków. Przez ścieki komunalne rozumie się ścieki bytowe lub mieszaninę ścieków bytowych ze ściekami przemysłowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, odprowadzane urządzeniami służącymi do realizacji zadań własnych gminy w zakresie kanalizacji i oczyszczania ścieków komunalnych. Natomiast pod pojęciem ścieków przemysłowych kryją się ścieki, niebędące ściekami bytowymi albo wodami opadowymi lub roztopowymi, powstałe w związku z prowadzoną przez zakład działalnością handlową, przemysłową, składową, transportową lub usługową, a także będące ich mieszaniną ze ściekami innego podmiotu, odprowadzane urządzeniami kanalizacyjnymi tego zakładu.
6. Zanieczyszczenie stanowią ścieki, które nie spełniają wymogów wskazanych w prawie wodnym i rozporządzeniu Ministra Środowiska z 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 137, poz. 984 z późn. zm.). Por. także rozporządzenie Ministra Środowiska z 10 listopada 2005 r. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, których wprowadzanie w ściekach przemysłowych do urządzeń kanalizacyjnych wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego (Dz. U. Nr 233, poz. 1988 z późn. zm.), rozporządzenie Ministra Środowiska z 27 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych mas substancji, które mogą być odprowadzane w ściekach przemysłowych (Dz. U. Nr 180, poz. 1867), rozporządzenie Ministra Środowiska z 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 137, poz. 984 z późn. zm.), wydane na podstawie art. 45 ust. 1 pkt 1 i 3 prawa wodnego.
7. Przedmiotem czynności wykonawczej jest woda służąca do picia lub pojenia zwierząt znajdująca się poza urządzeniami przeznaczonymi do zaopatrywania ludności w wodę, a zatem znajdująca się w rzekach, stawach, źródłach itp. (por. Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 309).
8. Woda przeznaczona do picia przez ludzi musi odpowiadać warunkom określonym w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 61, poz. 417) wydanym na podstawie art. 13 ustawy z 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 z późn. zm.); por. także rozporządzenie Ministra Środowiska z 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. Nr 204, poz. 1728).
9. Pojęcie urządzeń zaopatrzenia w wodę było zdefiniowane na gruncie poprzednio obowiązującego prawa wodnego (art. 98 dawnej ustawy) jako studnie publiczne oraz urządzenia wodne służące do ujęcia i poboru wody, jak również urządzenia służące do jej magazynowania, uzdatniania i rozprowadzania. Obecnie prawo wodne nie definiuje tego pojęcia, chociaż nadal nim się posługuje. Kwestie związane z zaopatrywaniem ludności w wodę reguluje ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków. Zarówno ujęcia wody, źródła wody, jak i zbiorniki wód podziemnych są chronione przez ustanawianie stref ochronnych (art. 51 i n. prawa wodnego). Przez strefę ochronną źródła wody i ujęcia wody rozumie się obszar poddany zakazom, nakazom i ograniczeniom w zakresie użytkowania gruntów i korzystania z wody, obejmujący ujęcie wody, źródło wody lub jego część oraz grunty przyległe do ujęcia i źródła wody (art. 52 prawa wodnego). W strefach tych zabronione jest między innymi zakładanie cmentarzy, wykonywanie wierceń i odkrywek, gromadzenie ścieków i składanie odpadów, które mogą zanieczyszczać wody (art. 54 prawa wodnego).
10. W § 2 art. 109 k.w. ustawodawca wprowadza wyłącznie umyślny typ wykroczenia polegający na zanieczyszczeniu wody w pływalni, kąpielisku lub w innym obiekcie o podobnym przeznaczeniu. Nie ma definicji ustawowej pływalni ani kąpieliska. W doktrynie również nie ma definicji pływalni. Określa się jedynie jego zakres. Obejmuje ono zarówno pływalnie kryte, znajdujące się w budynkach, otwarte sztuczne, znajdujące się na otwartej przestrzeni, otwarte na wodach otwartych, stanowiące teren ogrodzony w wodzie, pływające itd. (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 253). Wyjaśnienie pojęcia pływalni znaleźć można w § 8 rozporządzenia RM z 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz. U. Nr 57, poz. 358). Pływalnią jest obiekt wyposażony w sztuczny zbiornik wodny (basen) przeznaczony do kąpieli, mający trwałe brzegi i dno, zaopatrywany w wodę przepływową oraz mający urządzenia sanitarne, szatnie i natryski. Pływalnie mogą być kryte i odkryte. Kąpieliskiem jest zespół urządzeń, które umożliwiają kąpiel i pływanie - pływalnia oraz urządzenia związane z korzystaniem z niej, na przykład szatnia, natryski, urządzenia sanitarne (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 253). Kąpieliska mogą być zorganizowane lub prowizoryczne. Kąpieliskiem zorganizowanym jest teren położony nad obszarem wodnym, z plażą, na stałe przystosowany do kąpieli, z wyznaczonymi i trwale oznakowanymi strefami kąpieli, wyposażony w urządzenia sanitarne oraz inne urządzenia, jak: pomosty, natryski i szatnie. Kąpieliskiem prowizorycznym jest teren położony nad obszarem wodnym, z plażą, przystosowany do sezonowego wykorzystania, z miejscem do kąpieli prowizorycznie oznakowanym oraz wyposażony w urządzenia sanitarne (§ 8 rozporządzenia). Szczegółowe warunki korzystania z kąpieliska lub pływalni określa regulamin. Przez inny obiekt o podobnym przeznaczeniu rozumie się w doktrynie na przykład płytkie jezioro niestrzeżone, jezioro strzeżone itp. (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 253). Odnośnie do wymogów, jakie musi spełniać woda w kąpieliskach, obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach (Dz. U. Nr 183, poz. 1530), wydane na podstawie art. 50 ust. 3 prawa wodnego. Wydaje się, że ma ono odpowiednio zastosowanie także do pływalni i owych innych obiektów.
11. Jest to wykroczenie powszechne. Odpowiedzialność za jego popełnienie może ponieść osoba fizyczna.
12. Strona podmiotowa tego wykroczenia polega w § 1 zarówno na umyślności, w obu postaciach zamiaru, jak i na nieumyślności; natomiast w § 2 wyłącznie na umyślności - w obu postaciach zamiaru.
13. Przepis art. 109 k.w. może pozostawać w zbiegu z przepisem art. 160 k.k. Jest to zbieg rzeczywisty niewłaściwy, ponieważ przepis art. 160 k.k. pochłania przepis art. 109 k.w. Może również zachodzić zbieg rzeczywisty niewłaściwy (pomijalny) z przepisem art. 165 k.k. Przepis ten pochłania przepis art. 109 k.w.
14. Przepis art. 109 k.w. pozostaje w zbiegu pomijalnym z przepisem art. 182 k.k. Przepis art. 109 § 2 k.w. natomiast pozostaje w zbiegu rzeczywistym właściwym z przepisem art. 194 pkt 4 prawa wodnego. Zastosowanie jako surowszy znajdzie przepis prawa wodnego.
Art. 110.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest zdrowie. Natomiast przedmiotem indywidualnym - zdrowotność produktów spożywczych (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 254).
2. Jest to wykroczenie formalne. Do jego znamion nie należy skutek na przykład w postaci spowodowania rozstroju zdrowia. Jest to wykroczenie z narażenia na niebezpieczeństwo. Może być popełnione jedynie przez działanie.
3. Czynność wykonawcza tego wykroczenia polega na zatrudnieniu osoby, która nie spełnia ustawowych wymogów przy pracy określonego rodzaju. "Zatrudnia" w kontekście tego przepisu oznacza nie tylko zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, ale także na podstawie umowy o dzieło, zlecenie, jakiejkolwiek innej - nienazwanej umowy cywilnoprawnej lub wręcz bezumownie. Nie wypełnia znamion tego wykroczenia sytuacja, gdy osoba wykonuje pracę nieodpłatnie. Pracą wymagającą bezpośredniego stykania się ze środkami spożywczymi jest zarówno praca w procesie produkcyjnym, jak i związana z obrotem nimi. Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.) w art. 3 ust. 3 pkt 28 i 29 definiuje produkcję pierwotną (jest to produkcja podstawowa w rozumieniu art. 3 ust. 17 rozporządzenia nr 178/2002) oraz produkcję środków spożywczych (czynności obejmujące przygotowywanie surowców do przerobu, ich przechowywanie, poddawanie procesom technologicznym, pakowanie i znakowanie oraz wszelkie inne czynności związane z przygotowywaniem do obrotu, a także przechowywanie wyrobów gotowych do czasu wprowadzenia ich do obrotu). Ustawa o bezpieczeństwie żywności nie definiuje pojęcia obrotu. Przez to pojęcie zwykło się rozumieć wszelkie formy dysponowania żywnością, odpłatne lub nieodpłatne, mające na celu dostarczenie żywności konsumentom, w tym sprzedaż hurtową lub detaliczną, przechowywanie i przewóz (dawny art. 3 ust. 1 pkt 9 uchylonej ustawy o żywności - na podstawie art. 1 pkt 2 ustawy z 30 października 2003 r. o zmianie ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 208, poz. 2020 z późn. zm.).
4. Kwestie związane z określeniem warunków produkcji środków spożywczych i używek oraz obrotu tymi artykułami w zakresie niezbędnym dla ochrony zdrowia ludności, a także w zakresie niezbędnym dla ochrony zdrowia ludności - wymagania dotyczące urządzeń, aparatów, sprzętu, narzędzi, opakowań i innych materiałów, które stykają się ze środkami spożywczymi i używkami w produkcji lub obrocie, reguluje ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. W myśl art. 59 podmioty działające na rynku spożywczym są obowiązane przestrzegać w zakładach wymagań higienicznych określonych w rozporządzeniu nr 852/2004.
5. Ustawa wprowadza nowe pojęcia, nieznane kodeksowi wykroczeń, na przykład dobra praktyka higieniczna (GHP) - działania, które muszą być podjęte, i warunki higieniczne, które muszą być spełniane i kontrolowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu, aby zapewnić bezpieczeństwo żywności, czy dobra praktyka produkcyjna (GMP) - działania, które muszą być podjęte, i warunki, które muszą być spełniane, aby produkcja żywności oraz materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością odbywały się w sposób zapewniający właściwą jakość zdrowotną żywności, zgodnie z przeznaczeniem.
6. Artykuł 59 ust. 2 ustawy o bezpieczeństwie żywności statuuje obowiązek osoby pracującej w styczności z żywnością uzyskania określonego przepisami o chorobach zakaźnych i zakażeniach orzeczenia lekarskiego dla celów sanitarno-epidemiologicznych o braku przeciwwskazań do wykonywania prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby.
7. Dawny art. 20 ustawy o żywności stanowił, że przy pracach w produkcji lub obrocie, które wymagają bezpośredniego stykania się ze środkami spożywczymi, substancjami dodatkowymi dozwolonymi i używkami, nie wolno zatrudniać osób, które w myśl przepisów o zwalczaniu chorób nie mogą być zatrudnione przy tego rodzaju pracach, oraz osób, którym stan zdrowia utrudnia utrzymanie higieny osobistej. Obecnie pojęciem tym nie posługuje się żadna ustawa. Niemniej można nadal posiłkować się rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, zawierającym wykaz stanów chorobowych utrudniających utrzymanie higieny osobistej, a także rodzaje czynności z zakresu produkcji środków spożywczych, substancji dodatkowych dozwolonych i używek oraz z zakresu obrotu nimi, których nie wolno wykonywać osobom dotkniętym takimi chorobami.
8. Stany chorobowe stanowiące przeciwwskazanie do wykonywania pewnych prac związanych z kontaktem ze środkami spożywczymi zostały omówione w rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 marca 1971 r. w sprawie stanów chorobowych stanowiących przeciwwskazanie do wykonywania niektórych czynności z zakresu produkcji środków spożywczych oraz obrotu nimi (Dz. U. Nr 9, poz. 96). Stanami chorobowymi utrudniającymi utrzymanie higieny osobistej były między innymi przewlekłe ropne zapalenie oskrzeli, nosogardła, katar sienny, czyrak lub czyraczność oraz inne miejscowe ropne zakażenie skóry umiejscowione na odkrytych częściach ciała. Rozporządzenie to zostało uchylone przez art. 59 ustawy z 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63, poz. 634 z późn. zm.). Obecnie nie ma jednego aktu prawnego regulującego te kwestie. Kwestie związane z utrzymywaniem higieny w związku z kontaktem z produktami spożywczymi reguluje ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.). W myśl jej przepisów podmioty działające na rynku spożywczym prowadzące działalność w ramach dostaw bezpośrednich są obowiązane przestrzegać zasady dobrej praktyki higienicznej. Szczegółowe wymagania higieniczne dla działalności prowadzonej w ramach dostaw bezpośrednich ma określić minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rolnictwa, mając na względzie zapewnienie bezpieczeństwa żywności oraz realizację celów rozporządzenia nr 852/2004 UE. Minister właściwy do spraw zdrowia oraz minister właściwy do spraw rolnictwa, każdy w zakresie swojego działania, działając w porozumieniu, mogą określić, w drodze rozporządzenia, ogólne odstępstwa od wymagań higienicznych określonych w załączniku II do rozporządzenia nr 852/2004 w zakładach produkujących żywność tradycyjną w zakresie określonym w art. 7 ust. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 2074/2005 z 5 grudnia 2005 r. ustanawiającego środki wykonawcze w odniesieniu do niektórych produktów objętych rozporządzeniem (WE) nr 853/2004 i do organizacji urzędowych kontroli na mocy rozporządzeń (WE) nr 854/2004 oraz (WE) nr 882/2004, ustanawiającego odstępstwa od rozporządzenia (WE) nr 852/2004 i zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 853/2004 oraz (WE) nr 854/2004 (Dz. Urz. WE L 338 z 22 grudnia 2002 r., s. 27), mając na względzie umożliwienie zakładom stosowania tradycyjnych metod produkcji oraz zapewnienie bezpieczeństwa żywności. Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny oraz właściwy powiatowy lekarz weterynarii, zgodnie z kompetencjami określonymi w art. 73, są organami właściwymi do wydawania decyzji przyznających indywidualne odstępstwa od wymagań higienicznych określonych w załączniku II do rozporządzenia nr 852/2004 zakładom produkującym żywność tradycyjną. O przyznanych indywidualnych odstępstwach są powiadamiani, odpowiednio, Główny Inspektor Sanitarny albo Główny Lekarz Weterynarii. Minister właściwy do spraw zdrowia oraz minister właściwy do spraw rolnictwa, każdy w zakresie swoich kompetencji, powiadamiają Komisję Europejską oraz pozostałe państwa członkowskie Unii Europejskiej o przyznanych odstępstwach określonych na podstawie art. 7 ust. 3 rozporządzenia nr 2074/2005.
9. Środki spożywcze to szeroko rozumiana żywność i napoje w postaci gotowej do spożycia oraz składniki lub półprodukty do ich wytworzenia. Pojęcie to definiował dawny art. 2 pkt 1 ustawy o warunkach zdrowotności żywności i żywienia w ten sposób, że są to substancje lub ich mieszaniny, które zawierają składniki niezbędne dla odżywienia organizmu ludzkiego. Mogą być spożywane w stanie naturalnym lub po przetworzeniu. Obecnie ustawa o bezpieczeństwie żywności wprowadza w art. 3 ust. 1 zamiennie termin "żywność" (środek spożywczy) i rozumie przezeń każdą substancję lub produkt w rozumieniu art. 2 rozporządzenia nr 178/2002/WE z 28 stycznia 2002 r. ustalającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w sprawie bezpieczeństwa żywności (Dz. Urz. WE L 31 z 1 lutego 2002 r., s. 1), zwanego dalej "rozporządzeniem nr 178/2002/WE".
10. Przepisy o zwalczaniu chorób to przepisy ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.) oraz rozporządzenia wykonawcze wydane na jej podstawie. W rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 10 lipca 2006 r. (Dz. U. Nr 133, poz. 939) w sprawie wykazu prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby, zostały wymienione prace, przy wykonywaniu których istnieje szczególne ryzyko przeniesienia na inne osoby zakażenia prątkami gruźlicy oraz zakażenia pałeczkami duru brzusznego, durów rzekomych A, B i C, innymi pałeczkami Salmonella pochodzenia odzwierzęcego oraz pałeczkami Shigella. Zostały one określone w dwóch załącznikach. Załącznik nr 2 wylicza między innymi prace na stanowiskach wymagających bezpośredniego stykania się z nieopakowanymi artykułami żywnościowymi przy wyrobie, przerobie, pakowaniu, przechowywaniu, obrocie i przewozie środków spożywczych oraz przy ich przygotowywaniu do spożycia, jak również przy myciu oraz przygotowywaniu naczyń i pojemników przeznaczonych na żywność; prace na stanowiskach wymagających bezpośredniego stykania się ze zbiornikami wody, urządzeniami do oczyszczania wody i punktami rozdzielczymi wody w zakładach zaopatrujących ludność w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi oraz w zakładach przemysłowych mających własne ujęcia wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; prace w wytwórniach sztucznego lodu używanego do celów spożywczych na stanowiskach wymagających bezpośredniego stykania się z tym lodem; prace przy uzyskiwaniu mleka, wyrobie oraz przerobie produktów mlecznych; prace przy uzyskiwaniu mięsa, wytwarzaniu wyrobów mięsnych i rybnych; prace przy przechowywaniu i przewozie produktów i wyrobów, o których mowa wyżej, oraz obrocie nimi; prace przy obsłudze wagonów restauracyjnych, barowych i sypialnych oraz wagonów chłodni przeznaczonych do przewozu niepakowanych artykułów żywnościowych; prace na stanowiskach stewardów i stewardes na statkach powietrznych i wodnych.
11. Osoba, która cierpi na wymienione w art. 110 choroby lub schorzenia, nie może zostać zatrudniona przy pracach związanych z kontaktem ze środkami spożywczymi. Jeżeli została zatrudniona wcześniej, powinna zostać odsunięta od ich wykonywania (art. 35 ustawy o żywności).
12. Jest to wykroczenie indywidualne co do czynu. Popełnić je może jedynie osoba, która faktycznie zatrudnia osobę określoną w art. 110 k.w.
13. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie, w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie. Sprawca nie musi obejmować świadomością faktu, że osoba zatrudniana przez niego nie spełnia wymogów do pracy w określonym charakterze.
14. Przepis art. 110 może pozostawać w zbiegu z przepisem art. 283 k.p., przewidującym karę grzywny dla osoby, która będąc odpowiedzialna za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy albo kierując pracownikami nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Ta sama kara grozi sprawcy, który wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie 14 dni właściwego inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju, zakresie prowadzonej działalności i o przewidywanej liczbie pracowników oraz nie składa pisemnej informacji o środkach i procedurach przyjętych dla spełnienia wymagań wynikających z przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, dotyczących danej dziedziny działalności, jak również nie zawiadamia o zmianie miejsca, rodzaju i zakresu prowadzonej działalności, zwłaszcza zmianie technologii lub profilu produkcji, wbrew obowiązkowi nie zapewnia, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego albo jego części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, pozytywnie zaopiniowanych przez uprawnionych rzeczoznawców, wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności, wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności, wbrew obowiązkowi stosuje: materiały i procesy technologiczne bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych, substancje chemiczne nieoznakowane w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację, niebezpieczne substancje chemiczne nieposiadające kart charakterystyki tych substancji, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem, wbrew obowiązkowi nie zawiadamia właściwego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy, nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób, nie wykonuje w wyznaczonym terminie podlegającego wykonaniu nakazu inspektora pracy, utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań. Jest to zbieg rzeczywisty niewłaściwy, rozstrzygany na zasadzie konsumpcji; przepis kodeksu pracy pochłania przepis art. 110.
15. Może zachodzić również zbieg przepisu art. 110 z przepisem art. 165 k.k., przewidującym karę pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do ośmiu lat dla sprawcy, który sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach: powodując zagrożenie epidemiologiczne lub szerzenie się choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej, wyrabiając lub wprowadzając do obrotu szkodliwe dla zdrowia substancje, środki spożywcze lub inne artykuły powszechnego użytku, lub też środki farmaceutyczne nieodpowiadające obowiązującym warunkom jakości, powodując uszkodzenie lub unieruchomienie urządzenia użyteczności publicznej, w szczególności urządzenia dostarczającego wodę, światło, ciepło, gaz, energię, albo urządzenia zabezpieczającego przed nastąpieniem niebezpieczeństwa powszechnego lub służącego do jego uchylenia, zakłócając, uniemożliwiając lub w inny sposób wpływając na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych, działając w inny sposób w okolicznościach szczególnie niebezpiecznych. W § 2 art. 165 k.k. ustawodawca kryminalizuje nieumyślne działanie sprawcy pod groźbą kary pozbawienia wolności do lat trzech. W § 3 przewidziany został typ kwalifikowany przez następstwo - jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat dwóch do 12. Zaś w § 4 ustawodawca przewiduje surowszą karą dla sprawcy przestępstwa z § 2, jeżeli następstwem czynu sprawcy jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób. Sprawca podlega wówczas karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat ośmiu. Jest to zbieg rzeczywisty niewłaściwy, ponieważ przepis art. 165 k.k. pochłania przepis art. 110 k.w.
16. Możliwy jest zbieg przepisu art. 110 k.w. i art. 11 pkt 1 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Zbieg ten jest pozorny, ponieważ przepis art. 100 pkt 1 ustawy stanowi lex specialis w stosunku do przepisu kodeksu wykroczeń.
Art. 111.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest zdrowie. Przedmiotem indywidualnym zaś przydatność produktów spożywczych do spożycia (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 254).
2. Jest to wykroczenie materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci braku należytej czystości i zaistnienia warunków sanitarnych niezgodnych z normami przewidzianymi dla danego rodzaju działalności. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Oczywiście, odpowiedzialność za wykroczenia polegające na zaniechaniu zależy od istnienia rzeczywistej możliwości zachowania się zgodnie z istniejącym obowiązkiem (wyrok SN z 19 września 2000 r., V KKN 183/98, LEX nr 50969).
3. Strona przedmiotowa wykroczenia z § 1 polega na niedopełnieniu obowiązków w zakresie utrzymania czystości oraz używania przez pracowników wymaganego ubioru w dwóch sytuacjach przez osoby inne niż sprawca: w zakładzie produkującym lub wprowadzającym do obrotu środki spożywcze, używki, substancje dodatkowe dozwolone oraz w miejscu uzyskiwania mleka. Natomiast w § 2 chodzi o przestrzeganie warunków sanitarnych przez samego sprawcę.
4. Jeżeli chodzi o utrzymanie czystości i odpowiednich warunków sanitarnych, to znamię to należy rozumieć szeroko. Chodzi tu zatem o zapewnienie czystości w miejscu pracy (wewnątrz i wokół niego). Kwestie te regulowane były szczegółowo przez rozporządzenie Ministra Zdrowia z 28 lutego 2000 r. w sprawie warunków sanitarnych oraz zasad przestrzegania higieny przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi, używkami i substancjami dodatkowymi dozwolonymi (Dz. U. Nr 30, poz. 377 z późn. zm.). Obecnie są one normowane przez ustawę o bezpieczeństwie żywności oraz przepisy unijne (por. komentarz do art. 99). W art. 111 chodzi również o zapewnienie czystości samych pracowników (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 257).
5. Obecnie ustawa o bezpieczeństwie żywności nie definiuje pojęcia używki ani się nim nie posługuje. Dawna ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia czyniła to w ust. 2 art. 2. Używki były to substancje lub ich mieszaniny niezawierające składników odżywczych lub zawierające je w ilościach niemających znaczenia dla odżywiania organizmu ludzkiego, które jednak ze względu na swoje oddziaływanie fizjologiczne lub cechy organoleptyczne są przeznaczone do spożywania lub w inny sposób są wprowadzane do organizmu ludzkiego, na przykład guma do żucia, kawa, herbata.
6. Pojęcie substancji dodatkowych dozwolonych nie zostało zdefiniowane w ustawie o bezpieczeństwie żywności. W starej ustawie o żywności zostało wyjaśnione w ten sposób, że są to substancje niespożywane odrębnie jako żywność, niebędące typowymi składnikami żywności, posiadające wartość odżywczą lub jej nieposiadające, których celowe użycie technologiczne w procesie produkcji, przetwarzania, przygotowywania, pakowania, przewozu i przechowywania spowoduje zamierzone lub spodziewane rezultaty w środku spożywczym albo w półproduktach będących jego komponentami; dozwolone substancje dodatkowe mogą stać się bezpośrednio lub pośrednio składnikami żywności lub w inny sposób oddziaływać na jej cechy charakterystyczne, z wyłączeniem substancji dodawanych w celu zachowania lub poprawienia wartości odżywczej; dozwolone substancje dodatkowe mogą być stosowane tylko wtedy, kiedy ich użycie jest technologicznie uzasadnione i nie stwarza zagrożenia dla zdrowia lub życia człowieka. Ustawa o bezpieczeństwie żywności definiuje substancje dodatkowe. Jest to substancja, która nie jest zwyczajowo odrębnie spożywana jako żywność, niebędąca typowym składnikiem żywności, niezależnie od tego, czy posiada wartość odżywczą czy nie, której celowe użycie technologiczne w procesie produkcji, przetwarzania, przygotowywania, pakowania, przewozu i przechowywania żywności spowoduje lub może spowodować, że substancja ta stanie się bezpośrednio lub pośrednio składnikiem środka spożywczego albo półproduktów będących jego komponentami, to środki konserwujące, barwniki, substancje spulchniające, zapachowe. Szczegółowe kwestie związane z dozwolonymi substancjami dodatkowymi zawiera rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 września 2008 r. w sprawie dozwolonych substancji dodatkowych (Dz. U. Nr 177, poz. 1094).
7. Podmiotem wykroczenia z art. 111 § 1 może być tylko osoba, która ma obowiązek zapewnienia należytego stanu sanitarnego w zakładzie produkcyjnym, zaś w § 2 osoba, która sama ma obowiązek przestrzegania warunków sanitarnych produkcji, a zatem jest to wykroczenie indywidualne.
8. Wykroczenie w § 1 i 2 może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
9. Przepis art. 111 pozostaje w zbiegu rzeczywistym z przepisem art. 165 k.k. (odpowiednio - wyrok SA w Rzeszowie z 17 grudnia 1992 r., II AKr 116/92, OSA 1993, z. 10, poz. 55). Jest to zbieg idealny przestępstwa z wykroczeniem (art. 10 k.w.).
10. W przypadku zbiegu pomiędzy przepisem art. 111 k.w. i art. 283 k.p., ten ostatni pochłania przepis z kodeksu wykroczeń.
11. Zbieg rzeczywisty właściwy może zachodzić pomiędzy art. 111 i 113 k.w. wówczas, gdy miejscem popełnienia wykroczenia jest zakład żywienia zbiorowego. Ponieważ oba przepisy przewidują taką samą karę, należy stosować ten, który w realiach sprawy lepiej oddaje istotę zachowania sprawcy.
Art. 112.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony jest zdrowie. Natomiast indywidualnym - zdrowotność środków spożywczych lub używek.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy skutek w postaci stworzenia warunków sanitarnych niezgodnych z przepisami lub wprowadzenia do obrotu zabronionych środków spożywczych. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie.
3. Handel okrężny oznacza sprzedaż detaliczną środków spożywczych. Może być on wykonywany przy użyciu samochodów, wózków ręcznych itp. (handel obwoźny), przy użyciu skrzynki, kosza itp. (handel obnośny) lub z tzw. przenośnych urządzeń gastronomicznych (np. automaty). Obecnie nie używa się już pojęcia "handel okrężny", a jedynie "handel obwoźny". Kwestie związane z określeniem wymogów sanitarnych w handlu obwoźnym regulował art. 39 ustawy o żywności oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Zdrowia z 20 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań higienicznych i sanitarnych obowiązujących w handlu obwoźnym środkami spożywczymi oraz wykazu artykułów, które nie mogą być wprowadzane do obrotu w handlu obwoźnym (Dz. U. z 2003 r. Nr 21, poz. 182). Na podstawie tych przepisów handel obwoźny środkami spożywczymi mógł być prowadzony wyłącznie w miejscach wyznaczonych, tzn. na targowiskach lub w halach targowych - w uzgodnieniu z właściwym organem Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a w przypadku środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego - również z właściwym organem Inspekcji Weterynaryjnej, na wskazanym przez gminę terenie. Sprzedaż w handlu obwoźnym środków spożywczych prowadzono wyłącznie ze środków transportu przeznaczonych do tego celu zgodnie z określonymi wymaganiami. Osoby zajmujące się handlem obwoźnym muszą spełniać określone wymagania oraz przestrzegać zasad higieny. Właściwy organ Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a w przypadku środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego właściwy organ Inspekcji Weterynaryjnej określają w decyzji środki spożywcze, które mogą być sprzedawane z danego środka transportu. Przepisy te zostały uchylone przez art. 127 pkt 1 ustawy z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.).
4. Środki spożywcze i używki wyłączone z handlu okrężnego to środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, z wyjątkiem napojów dla sportowców i środków energetyzujących, następujące środki spożywcze bez opakowań jednostkowych: mleko niepasteryzowane i niepoddane obróbce termicznej oraz przetwory mleczne, w tym lody; tłuszcze roślinne i zwierzęce; mięso i przetwory mięsne oraz podroby i przetwory podrobowe zwierząt rzeźnych; drób bity i przetwory drobiowe oraz podroby i przetwory podrobowe z drobiu, dziczyzna i przetwory z dziczyzny; przetwory rybne; mrożone środki spożywcze, potrawy i wyroby garmażeryjne do bezpośredniego spożycia; przetwory grzybowe; pieczywo i wyroby ciastkarskie; rosnące w warunkach naturalnych grzyby świeże - poza targowiskami; napoje alkoholowe, z wyjątkiem piwa w opakowaniach jednostkowych.
5. Jest to wykroczenie indywidualne. Może je popełnić tylko osoba, która trudni się handlem okrężnym.
6. Strona podmiotowa polega zarówno na umyślności w obu postaciach zamiaru, jak i na nieumyślności.
7. Nie zachodzi zbieg rzeczywisty wykroczenia z art. 112 i 111 k.w., ponieważ przepis art. 112 jest tutaj przepisem szczególnym, który w sposób całościowy reguluje kwestie związane z odpowiedzialnością za stan sanitarny w handlu obwoźnym.
8. Przepis art. 112 k.w. może pozostawać w zbiegu z art. 165 k.k. Jest to jednak zbieg rzeczywisty niewłaściwy, przepis art. 165 pochłania przepis art. 112 k.w.
Art. 113.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest zdrowie. Przedmiotem indywidualnym zaś - zdrowie osób korzystających z zakładów usługowych.
2. Wykroczenie z art. 113 ma charakter formalny. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Czynność wykonawcza polega na: niezachowaniu odpowiedniej czystości przy świadczeniu usług przez sprawcę oraz na dopuszczeniu osoby dotkniętej chorobą zakaźną do świadczenia takich usług. Zachowanie czystości dotyczy zarówno samych zakładów - pomieszczeń wewnątrz i ich otoczenia, jak i czystości samych osób świadczących usługi.
3. Zakład żywienia zbiorowego to miejsce prowadzenia działalności w zakresie zorganizowanego żywienia konsumentów (art. 3 ust. 1 pkt 10a ustawy o żywności, dodany przez art. 1 pkt 2 ustawy z 30 października 2003 r. o zmianie ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 208, poz. 2020 z późn. zm.). Ustawa ta wprowadziła także termin "zakład żywienia zbiorowego typu zamkniętego". Jest to miejsce prowadzenia działalności w zakresie zorganizowanego żywienia, w szczególności w szpitalach, zakładach opiekuńczo-wychowawczych, żłobkach, przedszkolach, szkołach, internatach, zakładach pracy, określonych grup konsumentów, z wyłączeniem żywienia w samolotach i innych środkach przewozu. Wydaje się, że zakłady żywienia zbiorowego typu zamkniętego, jako szczególny rodzaj zakładów żywienia zbiorowego, wchodzą w zakres przepisu art. 113 k.w.
4. Odnośnie do wymagań sanitarnych wobec niektórych zakładów usługowych obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z 17 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych wymagań sanitarnych, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu i odnowy biologicznej (Dz. U. Nr 31, poz. 273), wydane na podstawie art. 13 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń. Jego przepisy określają szczegółowe wymagania sanitarne, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu oraz odnowy biologicznej, a także sposoby postępowania mające na celu zapobieganie chorobom zakaźnym i zakażeniom. Przez zakłady fryzjerskie rozumie się zakłady świadczące usługi w zakresie regeneracji, pielęgnacji i upiększania włosów oraz wyrobu peruk. Zakłady kosmetyczne są to zakłady świadczące usługi w zakresie regeneracji, pielęgnacji i upiększania ciała. Chociaż art. 113 k.w. nie wymienia zakładów odnowy biologicznej ani tatuażu, wydaje się, że nie ma podstaw do wyłączenia ich z zakresu tego przepisu. Zostały one zdefiniowane w powołanym wyżej rozporządzeniu, które jest późniejsze niż tekst kodeksu wykroczeń. Nie stanowi to rozszerzenia treści przepisu art. 113, ponieważ zakłady te są szczególnego rodzaju zakładami kosmetycznymi. Kodeks wykroczeń w wielu wypadkach nie został znowelizowany, a co za tym idzie, nie zawiera reakcji na zmieniającą się rzeczywistość. Zakłady odnowy biologicznej to zakłady świadczące usługi w zakresie regeneracji ciała poprzez ćwiczenia fizyczne, naświetlanie, opalanie, masaż, oddziaływanie suchym lub wilgotnym gorącym powietrzem oraz zabiegi relaksujące, zaś przez zakłady tatuażu rozumie się zakłady świadczące usługi polegające na wprowadzaniu barwników do skóry lub śluzówek.
5. Kąpieliska - por. tezy do art. 109 k.w.
6. Zakłady pralnicze są to zakłady wykonujące odpłatnie usługi prania i czyszczenia odzieży.
7. Pojęciem zakładów noclegowych nie posługuje się ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm.), która w art. 3 pkt 8 definiuje szersze pojęcie usług hotelarskich (krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych, a także miejsc na ustawienie namiotów lub przyczep samochodowych oraz świadczenie, w obrębie obiektu, usług z tym związanych). Termin "zakłady noclegowe" przez doktrynę prawa wykroczeń jest definiowany jako każda jednostka organizacyjna wynajmująca podróżnym umeblowane lokale mieszkalne oraz świadcząca związane z tym usługi (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 262). Zakłady noclegowe to oprócz hoteli, domów wycieczkowych, schronisk, moteli, pensjonatów, także na przykład pokoje gościnne. Do warunków sanitarnych w zakładach noclegowych można wprost (rodzaje usług wymienione w rozporządzeniu) lub posiłkowo (np. pokoje gościnne) stosować rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 22, poz. 169), wydane na podstawie art. 45 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm.).
8. Podmiotem tego wykroczenia jest osoba świadcząca usługi w zakładach określonych w art. 113. Wykroczenie to może być popełnione na dwa sposoby. Odnośnie do pierwszego z nich (niezachowanie czystości przy świadczeniu usług) jest to wykroczenie indywidualne. Krąg podmiotów nie został zawężony jedynie do osoby zobowiązanej do zapewnienia odpowiednich warunków sanitarnych. Na podstawie tego przepisu może odpowiadać zarówno właściciel zakładu, jak i pracownik rzeczywiście świadczący usługi. Natomiast w wypadku, gdy czynność sprawcza polega na dopuszczeniu innej osoby, mamy do czynienia z wykroczeniem powszechnym. Chodzi tu bowiem o faktyczne dopuszczenie innej osoby. Może to uczynić zarówno kierownik czy właściciel, jak i inny pracownik.
9. Wykroczenie to może zostać popełnione zarówno umyślnie w obu postaciach zamiaru, jak i nieumyślnie.
10. Przepis art. 113 może pozostawać w zbiegu z przepisem art. 165 k.k., który pochłania przepis z kodeksu wykroczeń.
11. Zbieg rzeczywisty właściwy może zachodzić pomiędzy art. 111 i 113 k.w. wówczas, gdy miejscem popełnienia wykroczenia jest zakład żywienia zbiorowego. Ponieważ oba przepisy przewidują taką samą karę, należy stosować ten, który w realiach sprawy lepiej oddaje istotę zachowania sprawcy.
Art. 114.
1. Przedmiotem rodzajowym ochrony jest zdrowie, zaś indywidualnym - sprawne zapobieganie i zwalczanie zagrożenia epidemiologicznego.
2. Wykroczenie to ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci niewykrycia choroby wymienionej w tym przepisie, a przez to spowodowania zagrożenia dla zdrowia ludzi. Można je popełnić tylko przez działanie. Słowo "odmawia" w języku polskim oznacza, że dana osoba zachowuje się aktywnie, nie zgadza, protestuje, zaprzecza itp.
3. Pojęcie choroby zakaźnej zostało wyjaśnione w ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń. Są to choroby, które zostały wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego (art. 2 pkt 3 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.). Ustawa ta wprowadza jeszcze kategorię chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych - choroba zakaźna łatwo rozprzestrzeniająca się, o wysokiej śmiertelności, powodująca szczególne zagrożenie dla zdrowia publicznego i wymagająca specjalnych metod zwalczania, w tym cholera, dżuma, ospa prawdziwa, wirusowe gorączki krwotoczne. Chorobą zakaźną jest na przykład gruźlica (poz. 17 załącznika nr 1 do ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). W kodeksie karnym w art. 161 ustawodawca zrezygnował z wyodrębniania gruźlicy jako samodzielnej przyczyny spowodowania bezpośredniego zagrożenia, jak to czynił w kodeksie karnym z 1969 r., ponieważ dynamika zachorowań na tę chorobę znacznie zmalała. W kodeksie wykroczeń natomiast gruźlica pozostaje wśród chorób wymienionych w treści przepisu.
4. Choroba weneryczna to choroba zakaźna przenoszona przede wszystkim drogą płciową, na przykład kiła (poz. 24), rzeżączka (poz. 36). Kategoria ta nie pojawiała się w nieobowiązującej już ustawie z 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126, poz. 1384 z późn. zm.), nie pojawia się również w obecnie obowiązującej ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń, posługiwał się nią dekret z 16 kwietnia 1946 r. o zwalczaniu chorób wenerycznych (Dz. U. z 1949 r. Nr 51, poz. 394 z późn. zm.), uchylony cytowaną ustawą o chorobach zakaźnych i zakażeniach. Wymieniał on w art. 1 jako choroby weneryczne kiłę (przymiot, syfilis), wiewiór (rzeżączka, tryper) oraz wrzód weneryczny (wrzód miękki).
5. Organem służby zdrowia jest powiatowy lub wojewódzki inspektor sanitarny, zespół opieki zdrowotnej, lekarz itp. Obowiązek udzielenia wyjaśnień tym organom wynika z wielu przepisów, między innymi z ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach. Odmowa ma dotyczyć jednej z chorób wymienionych w art. 114 lub udzielenia informacji odnośnie do źródła zakażenia.
6. Jest to wykroczenie powszechne.
7. Strona podmiotowa tego wykroczenia polega na umyślności i to w zamiarze bezpośrednim. Odmówienie udzielenia wyjaśnień, wychodząc od językowej wykładni tego słowa, dotyczy takiej sytuacji, kiedy sprawca jest świadomy, że ma stosowne wyjaśnienia złożyć (np. organ służby zdrowia zwraca się do sprawcy o wyjaśnienia).
8. Jeżeli sprawca sam jest zarażony lub chory, wypełnia swoim zachowaniem także znamiona z przepisu art. 161 k.k. Mamy wówczas do czynienia z idealnym (jednoczynowym) zbiegiem przestępstwa i wykroczenia (art. 10 § 1 k.w.).
9. Przepis art. 114 k.w. może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z art. 283 k.p. Może również zachodzić zbieg rzeczywisty właściwy przepisu art. 114 k.w. z przepisem art. 35 ustawy o chorobach zakaźnych.
10. Może zachodzić zbieg przepisu art. 114 z przepisem art. 110 k.w. i art. 113 k.w. Jest to w obu wypadkach zbieg rzeczywisty właściwy i w obu wypadkach zastosowania nie znajdzie przepis art. 114, tylko odpowiednio art. 110 i 113 k.w. jako przepisy surowsze.
Art. 115.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony wykroczenia jest zdrowie. Indywidualnym przedmiotem ochrony zaś profilaktyka zachorowań.
2. Wykroczenie to zarówno w § 1, jak i 2 ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek w postaci niezaszczepienia się czy zachorowania. Można je popełnić wyłącznie przez zaniechanie. Czynność wykonawcza polega bądź na niepoddaniu się przez sprawcę określonym zachowaniem osobiście (§ 1), bądź niepoddaniu im osoby podlegającej pieczy (§ 2).
3. Odnośnie do pojęć "gruźlica", "choroba weneryczna", "choroba zakaźna" - por. uwagi do art. 114.
4. Środki egzekucji administracyjnej określone są w ustawie z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 z późn. zm.). Artykuł 15 tej ustawy przewiduje, że egzekucja administracyjna może być wszczęta, jeżeli wierzyciel, po upływie terminu do wykonania przez zobowiązanego obowiązku, przesłał mu pisemne upomnienie, zawierające wezwanie do wykonania obowiązku z zagrożeniem skierowania sprawy na drogę postępowania egzekucyjnego, chyba że przepisy szczególne inaczej stanowią. Postępowanie egzekucyjne może być wszczęte dopiero po upływie siedmiu dni od dnia doręczenia tego upomnienia. Organem egzekucyjnym w zakresie egzekucji administracyjnej obowiązków o charakterze niepieniężnym jest: wojewoda; właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego w zakresie zadań własnych, zadań zleconych i zadań z zakresu administracji rządowej oraz obowiązków wynikających z decyzji i postanowień z zakresu administracji publicznej wydawanych przez samorządowe jednostki organizacyjne; kierownik wojewódzkiej służby, inspekcji lub straży w odniesieniu do obowiązków wynikających z wydawanych w imieniu własnym lub wojewody decyzji i postanowień; kierownik powiatowej służby, inspekcji lub straży w odniesieniu do obowiązków wynikających z wydawanych w zakresie swojej właściwości decyzji i postanowień (art. 20). Organ egzekucyjny wszczyna egzekucję administracyjną na wniosek wierzyciela i na podstawie wystawionego przez niego tytułu wykonawczego, sporządzonego według ustalonego wzoru (art. 26). Organ egzekucyjny w egzekucji obowiązku o charakterze niepieniężnym może zastosować inny środek egzekucyjny niż wskazany we wniosku, jeżeli jest mniej uciążliwy dla zobowiązanego, a prowadzi bezpośrednio do wykonania obowiązku (art. 30). Organ egzekucyjny lub egzekutor, przystępując do czynności egzekucyjnych, doręcza zobowiązanemu odpis tytułu wykonawczego, o ile nie został wcześniej doręczony (art. 32).
5. Obowiązek szczepienia ochronnego lub odbycia określonych badań kontrolnych wynika przede wszystkim z ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z późn. zm.) oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wykazu obowiązkowych szczepień ochronnych oraz zasad przeprowadzania i dokumentacji szczepień (Dz. U. Nr 237, poz. 2018 z późn. zm.). Obowiązkowi takiemu na przykład podlegają: dzieci i młodzież od 7. tygodnia życia do ukończenia 19. roku życia - przeciw błonicy; dzieci i młodzieży od dnia urodzenia do ukończenia 19. roku życia - przeciw gruźlicy; osoby pokąsane lub oślinione przez zwierzęta podejrzane o wściekliznę - przeciw wściekliźnie (§ 1 rozporządzenia).
6. Osobą małoletnią jest osoba, która nie ukończyła lat 18. Osobą bezradną zaś taka osoba, która znajduje się w stanie bezradności. Nie musi wiązać się on z brakiem zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Przyczyny tego stanu mogą mieć charakter zarówno psychiczny (np. zaburzenia związane z okresem przekwitania), jak i całkowicie fizyczny, na przykład kalectwo, paraliż (tak Filar, Przestępstwa seksualne, s. 26; tak też Warylewski (w:) Wąsek I, s. 843). W literaturze pojawiają się poglądy, że źródeł bezradności nie można upatrywać tylko w czynnikach psychicznych (Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 206; tak też Rodzynkiewicz (w:) Zoll II, s. 632). Por. też wyrok SA w Lublinie z 19 października 2000 r., II AKa 190/00, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2001, nr 9, s. 18. Sprawowanie pieczy należy rozumieć szeroko, nie tylko w znaczeniu cywilnoprawnym, ale faktycznym.
7. Jest to wykroczenie indywidualne; może je popełnić tylko osoba, względem której zastosowano środki egzekucji administracyjnej (§ 1), lub osoba, która sprawuje pieczę i względem której zastosowano środki egzekucji administracyjnej (§ 2).
8. Wykroczenie to można popełnić jedynie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim. Chociaż ustawodawca nie wprowadza klauzuli umyślności, jednak z treści przepisu wynika, że sprawca musi mieć świadomość konieczności poddania się szczepieniu i świadomie się do tego nie stosuje. Jeżeli bowiem wobec sprawcy stosowane były uprzednio środki egzekucji administracyjnej, musiał on powziąć informację o konieczności poddania się szczepieniu, a skoro nadal tego obowiązku nie dopełnia, znaczy to, że nie chce poddać się szczepieniu.
9. Przepis art. 115 k.w. może pozostawać w zbiegu z przepisem art. 114 k.w. Jest to zbieg rzeczywisty właściwy, zaś zastosowanie znajdzie przepis art. 114 jako przepis surowszy.
Art. 116.
1. Przedmiotem ochrony tego wykroczenia jest zdrowie. W § 2 ubocznym przedmiotem ochrony jest także prawidłowe sprawowanie pieczy.
2. Odnośnie do pojęć "gruźlica", "choroba zakaźna", "choroba weneryczna" - por. uwagi do art. 114.
3. Sprawcą wykroczenia z art. 116 jest nie tylko chory na choroby wymienione w tym przepisie, ale także "podejrzany" o bycie chorym. Pojęcie to zostało zdefiniowane w art. 2 pkt 20 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń. Podejrzanym o chorobę zakaźną jest osoba, u której występują objawy kliniczne lub odchylenia od stanu prawidłowego w badaniach dodatkowych, mogące wskazywać na chorobę zakaźną. Należy jednak zauważyć, że ustawodawca myląco posługuje się tutaj terminem należącym do prawa karnego procesowego. Oczywiście, w kontekście przepisu art. 116 k.w. ma ono nieco inne znaczenie. Lepszym określeniem, właściwie oddającym treść normy, byłoby pojęcie "przypuszczalnie chory" lub "prawdopodobnie chory" i takie znaczenie należy nadać terminowi "podejrzany" w tym kontekście. Chodzi tu zatem o osobę, która nie została przebadana lub której wyniki badań nie są jeszcze znane, ale z powodu sytuacji, okoliczności, w jakiej się znajduje, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że jest chora.
4. Kolejna grupa sprawców to osoby, które same nie są chore, ale mają kontakt bezpośredni (stykają się) z chorymi na chorobę weneryczną, zakaźną lub gruźlicę albo z osobą podejrzaną o bycie chorą na gruźlicę lub inną chorobę zakaźną. W sformułowaniu tego przepisu razi niekonsekwencja ustawodawcy. Przy wykładni językowej tego przepisu zdawać by się mogło, iż z jego zakresu wyłączone są osoby, które stykają się z osobami podejrzanymi o bycie chorymi na chorobę weneryczną. Jednakże ze względu na ratio legis tego przepisu, wydaje się to nieuprawnione; tym bardziej że obecnie nie wyodrębnia się choroby wenerycznej jako samoistnej jednostki chorobowej. Pojęcie "styka się" należy rozumieć jako taki kontakt bezpośredni, podczas którego możliwe jest zarażenie daną chorobą.
5. Sprawcą jest także nosiciel zarazków choroby określonej w punkcie 1 lub podejrzany o nosicielstwo. Nosiciel zarazków, a właściwie - nosiciel, ponieważ ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń definiuje tylko to pojęcie, to osoba bez objawów choroby zakaźnej, w której organizmie bytują biologiczne czynniki chorobotwórcze, stanowiące potencjalne źródło zakażenia innych osób (art. 2 pkt 17 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń). Podejrzany o zakażenie to osoba, u której nie występują objawy zakażenia ani choroby zakaźnej, która miała styczność ze źródłem zakażenia, a charakter czynnika zakaźnego i okoliczności styczności uzasadniają podejrzenie zakażenia (art. 2 pkt 21 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń).
6. Wykroczenie to ma charakter formalny. Jest wykroczeniem z narażenia konkretnego na niebezpieczeństwo. Do jego znamion nie należy skutek w postaci stworzenia sytuacji, w której istnieje bezpośrednie zagrożenie zarażenia innych osób. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie (niewłaściwe z zaniechania). Czynność wykonawcza tego wykroczenia polega na nieprzestrzeganiu nakazów lub zakazów zawartych w przepisach o zapobieganiu tym chorobom lub o ich zwalczaniu albo nieprzestrzeganiu wskazań lub zarządzeń leczniczych wydanych na podstawie tych przepisów przez organy służby zdrowia. Obecnie przepisy, o których mowa, to cytowana ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Artykuł 26 stanowi, że lekarz, felczer, pielęgniarka, położna lub osoba wykonująca inny zawód medyczny, którzy podejrzewają lub rozpoznają zakażenie lub chorobę zakaźną, są obowiązani pouczyć zakażonego lub chorego na chorobę zakaźną lub osobę sprawującą prawną lub faktyczną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną o środkach służących zapobieganiu przeniesieniu zakażenia na inne osoby oraz o ewentualnym obowiązku wynikającym z art. 6 ust. 1 pkt 1, 2, 4 i 5 ustawy. W przypadku rozpoznania zakażenia, które może przenosić się drogą kontaktów seksualnych, lekarz lub felczer ma obowiązek poinformować zakażonego o konieczności zgłoszenia się do lekarza partnera lub partnerów seksualnych zakażonego. Fakt powiadomienia pacjenta powinien być odnotowany w dokumentacji medycznej i potwierdzony podpisem pacjenta. Lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje zakażenie, chorobę zakaźną lub zgon z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej, określonej na podstawie ust. 9 pkt 1, ma obowiązek, w ciągu 24 godzin od momentu rozpoznania lub powzięcia podejrzenia zakażenia, choroby zakaźnej lub zgonu z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej, zgłoszenia tego faktu: 1) państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu właściwemu dla miejsca rozpoznania zakażenia lub choroby zakaźnej lub 2) państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu, lub 3) innym podmiotom właściwym ze względu na rodzaj choroby zakaźnej, zakażenia lub zgonu z powodu choroby zakaźnej. W przypadku osób przyjmowanych do szpitala z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej lub poddanych hospitalizacji z innych przyczyn, u których rozpoznano zakażenie lub chorobę zakaźną, obowiązek, o którym mowa w ust. 1, spoczywa na kierowniku szpitala. Lekarz lub felczer dokonujący zgłoszenia podejrzenia lub rozpoznania zakażenia, choroby zakaźnej lub zgonu z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej prowadzą rejestr zgłoszeń podejrzeń lub rozpoznań zakażeń, chorób zakaźnych lub zgonów z powodu zakażenia lub choroby zakaźnej. Lekarz lub felczer, który podejrzewa lub rozpoznaje chorobę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną, stanowiącą zagrożenie dla zdrowia publicznego, lub stwierdza zgon w wyniku takiej choroby, podejmuje działania zapobiegające szerzeniu się zachorowań, w tym: 1) kieruje osobę podejrzaną o zakażenie lub zachorowanie oraz zakażoną lub chorą na chorobę zakaźną do szpitala specjalistycznego zapewniającego izolację i leczenie tej osoby oraz niezwłocznie informuje szpital o tym fakcie; 2) organizuje transport uniemożliwiający przeniesienie zakażenia na inne osoby; 3) poucza osobę chorą lub osobę sprawującą prawną lub faktyczną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną, osoby najbliższe oraz osoby, o których mowa w art. 5 ust. 3, o obowiązkach wynikających z art. 5 ust. 1; 4) niezwłocznie powiadamia państwowego powiatowego inspektora sanitarnego właściwego dla miejsca podejrzenia, rozpoznania choroby szczególnie niebezpiecznej i wysoce zakaźnej lub stwierdzenia zgonu o podjętych działaniach. Kierownik laboratorium wykonującego badania w kierunku biologicznych czynników chorobotwórczych, określonych na podstawie ust. 7 pkt 1, ma obowiązek zgłoszenia dodatniego wyniku badania w kierunku biologicznych czynników chorobotwórczych, w ciągu 24 godzin od momentu uzyskania tego wyniku, państwowemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu właściwemu dla siedziby laboratorium, w którym rozpoznano zakażenie lub chorobę zakaźną, lub podmiotom określonym na podstawie ust. 7 pkt 2.
W przypadku stwierdzenia lub podejrzenia choroby zakaźnej lub zakażenia właściwy inspektor sanitarny, w przypadkach określonych w ustawie, w drodze decyzji administracyjnej, może nakazać poddanie się chorego lub podejrzanego o zachorowanie lub zakażenie odpowiednim badaniom, obowiązkowemu leczeniu, obowiązkowej hospitalizacji, izolacji, kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu. W celu zapobieżenia szerzeniu się choroby zakaźnej powiatowy (portowy) inspektor sanitarny, w drodze decyzji administracyjnej, może: nakazać osobie podejrzanej o zakażenie lub chorobę zakaźną powstrzymanie się od wykonywania prac lub przebywania w miejscach publicznych, zakazać korzystania z wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi i na potrzeby gospodarcze, pochodzącej z ujęć, co do których istnieje podejrzenie skażenia, nakazać przeprowadzenie zabiegów sanitarnych, wprowadzić czasowy zakaz wstępu do pomieszczeń skażonych, wprowadzić zakaz spożywania żywności podejrzanej o skażenie, a w razie potrzeby, zarządzić jej zbadanie, odkażenie, zniszczenie lub przeznaczenie do innych celów, nakazać sekcję zwłok osoby zmarłej, u której rozpoznano lub podejrzewano chorobę zakaźną, zakazać wykonywania sekcji zwłok ludzi i zwierząt, gdy sekcja zwłok mogłaby prowadzić do zakażenia osób lub skażenia środowiska, z wyjątkiem przypadku, gdy zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa, nałożyć inne, konieczne do ochrony zdrowia publicznego, obowiązki i ograniczenia (art. 33).
Osoby chore na określone choroby (gruźlica płuc w fazie prątkowania, cholera, dur brzuszny, zapalenie mózgu i in.) podlegają obowiązkowej hospitalizacji (art. 34). Wobec osoby, która nie poddaje się obowiązkowi szczepienia, badaniom sanitarno-epidemiologicznym, zabiegom sanitarnym, kwarantannie lub izolacji, a u której podejrzewa się lub rozpoznano chorobę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną, stanowiącą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia innych osób, może być zastosowany środek przymusu bezpośredniego polegający na przytrzymywaniu, unieruchomieniu lub przymusowym podaniu leków.
7. Jest to wykroczenie indywidualne (zarówno w § 1, jak i § 2). Sprawca musi charakteryzować się dwiema cechami - jest zarażony wirusem lub dotknięty chorobą, o której mowa w § 1, lub styka się z taką osobą i wie o tym fakcie. Natomiast w § 2 sprawcą może być tylko osoba sprawująca pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną.
8. Jest to wykroczenie umyślne. Sprawca musi obejmować swoją umyślnością także to, że jest chory, że jest nosicielem wirusa lub że styka się z taką osobą. O tym znamieniu ma wiedzieć, a nie godzić się, iż je posiada. Natomiast sam czyn może zostać popełniony zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.
9. Możliwy jest zbieg wykroczenia z art. 116 k.w. z przestępstwem z art. 161 § 2 k.k. (idealny (jednoczynowy) zbieg z art. 10 k.w.).
Art. 117.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest zdrowie. Natomiast przedmiotem indywidualnym czystość i porządek.
2. Wykroczenie to ma charakter materialny. Do jego znamion należy spowodowanie stanu nieporządku i braku czystości w obrębie nieruchomości. Można je popełnić zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Niestosowanie się do zaleceń może bowiem polegać na przykład na wyrzucaniu śmieci na teren nieruchomości, jak i nieuprzątnięciu już wyrzuconych odpadków.
3. Nieruchomością jest część powierzchni ziemi, stanowiąca odrębny przedmiot własności, jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków (art. 46 § 1 k.c.). W rozumieniu przepisu art. 117 k.w. przez pojęcie "w obrębie nieruchomości" należy rozumieć także grunty przyległe do nieruchomości (Kasicki, Wiśniewski, s. 318).
4. Organy właściwe do wydawania wskazań i nakazów w celu zabezpieczenia należytego stanu sanitarnego i zwalczania chorób zakaźnych to lekarz, felczer, powiatowy (portowy) inspektor sanitarny, wojewódzki inspektor sanitarny.
5. Utrzymanie czystości i porządku w gminach należy do obowiązkowych zadań własnych gminy (art. 3 ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008 z późn. zm.). Rada gminy, po zasięgnięciu opinii państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, uchwala regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie gminy, zwany dalej "regulaminem"; regulamin jest aktem prawa miejscowego (art. 4). Regulamin określa szczegółowe zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy. Właściciele nieruchomości zapewniają utrzymanie czystości i porządku przez wyposażenie nieruchomości w urządzenia służące do zbierania odpadów komunalnych oraz utrzymywanie tych urządzeń w odpowiednim stanie sanitarnym, porządkowym i technicznym; przyłączenie nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacyjnej lub, w przypadku gdy budowa sieci kanalizacyjnej jest technicznie lub ekonomicznie nieuzasadniona, wyposażenie nieruchomości w zbiornik bezodpływowy nieczystości ciekłych lub w przydomową oczyszczalnię ścieków bytowych, spełniające wymagania określone w przepisach odrębnych; przyłączenie nieruchomości do sieci kanalizacyjnej nie jest obowiązkowe, jeżeli nieruchomość jest wyposażona w przydomową oczyszczalnię ścieków spełniającą wymagania określone w przepisach odrębnych; zbieranie powstałych na terenie nieruchomości odpadów komunalnych zgodnie z wymaganiami określonymi w regulaminie; gromadzenie nieczystości ciekłych w zbiornikach bezodpływowych; pozbywanie się zebranych na terenie nieruchomości odpadów komunalnych oraz nieczystości ciekłych w sposób zgodny z przepisami ustawy i przepisami odrębnymi; uprzątnięcie błota, śniegu, lodu i innych zanieczyszczeń z chodników położonych wzdłuż nieruchomości, przy czym za taki chodnik uznaje się wydzieloną część drogi publicznej służącą dla ruchu pieszego położoną bezpośrednio przy granicy nieruchomości; właściciel nieruchomości nie jest obowiązany do uprzątnięcia chodnika, na którym jest dopuszczony płatny postój lub parkowanie pojazdów samochodowych; realizację innych obowiązków określonych w regulaminie (art. 5 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach).
6. Jest to wykroczenie indywidualne. Może je popełnić tylko osoba, na której ciąży obowiązek utrzymania nieruchomości w odpowiednim stanie. Osobą taką jest właściciel, posiadacz zależny, dzierżawca, osoba sprawująca zarząd nieruchomości. Ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach w art. 13 nakłada obowiązek utrzymywania nieruchomości w stanie sanitarnym nienaruszającym wymagań higienicznych i zdrowotnych, w tym w szczególności niestwarzającym zagrożenia przeniesienia chorób zakaźnych i zakażeń na użytkowników nieruchomości. Wydaje się, że na podstawie tego przepisu będzie odpowiadać osoba wyznaczona lub zatrudniona przez właściciela lub dzierżawcę do utrzymywania nieruchomości w odpowiednim stanie, na przykład dozorca, ponieważ w jego przypadku obowiązek taki wynika z umowy zawartej na przykład z właścicielem (por. także Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 268; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 625-626).
7. Wykroczenie to może zostać popełnione umyślnie w obu postaciach zamiaru oraz nieumyślnie.
8. Nie ma zbiegu przepisów, jeżeli na terenie posesji znajdują się urządzenia do gromadzenia odpadów, które nie spełniają warunków określonych przez przepisy prawa miejscowego (np. zbyt małe pojemniki na odpady lub brak do nich właściwego dostępu). Użytkownik nieruchomości popełnia jedynie wykroczenie z art. 117 k.w., a nie popełnia wykroczenia z art. 10 ust. 2 ustawy z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Gruszecki, Odpowiedzialność, s. 95).
9. Przepis art. 117 pozostaje w zbiegu pozornym z art. 10 ust. 2 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Przepis art. 10 ust. 2 ustawy jest w tym wypadku przepisem szczególnym i wyłącza możliwość zastosowania przepisu art. 117. Jeżeli właściciel nieruchomości zatrudnia osobę odpowiedzialną za utrzymanie czystości w obrębie nieruchomości, nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie obowiązku z art. 5 ustawy o utrzymaniu czystości. Odpowiedzialność na podstawie art. 117 k.w. poniesie wówczas ta osoba.
Art. 118.
1. Przedmiotem rodzajowym tego wykroczenia jest zdrowie, zaś indywidualnym - przestrzeganie przepisów dotyczących uboju i wprowadzania mięsa do obrotu. Ubocznym przedmiotem ochrony jest zdrowie i wolność od cierpienia zwierząt.
2. Jest to wykroczenie materialne. Do jego znamion należy skutek w postaci dokonania uboju (§ 1 pkt 1), usunięcia części (§ 1 pkt 2), nieprzebadania mięsa (§ 1 pkt 3), wprowadzenia do obrotu (§ 2). Może zostać popełnione zarówno przez działanie - dokonanie uboju, usunięcie części, wprowadzenie do obrotu, jak i zaniechanie - niepoddanie mięsa badaniu.
3. Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.) rozróżnia uśmiercanie zwierząt (art. 33) i ubój (art. 34). To ostatnie pojęcie jest węższe. Można je podzielić na dwie grupy: ubój pozadomowy zwierząt kręgowych (art. 34 ust. 1-2) i ubój domowy zwierząt kopytnych (art. 34 ust. 3). Ustawodawca szczegółowo określa warunki dokonywania każdego z nich. Wprowadza także wiele zakazów: uśmiercania zwierząt w okresie okołoporodowym, z wyjątkiem potrzeb badań naukowych, uśmiercania zwierząt kręgowych przy udziale dzieci lub w ich obecności, wytrzewiania (patroszenia), oparzania, zdejmowania skóry, wędzenia i oddzielania części zwierząt stałocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mięśniowych. Wyjątkiem od tych wymogów jest poddawanie zwierząt szczególnym sposobom uboju przewidzianym przez obrządki religijne. Kwalifikacje osób uprawnionych do zawodowego uboju, dopuszczalne metody uśmiercania zwierząt stosownie do gatunku oraz organy uprawnione do kontroli działalności osób, które zawodowo trudnią się ubojem zwierząt lub dokonują uboju w ramach działalności hodowlanej bądź gospodarczej, określa, w drodze rozporządzenia, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Aktualnie obowiązuje rozporządzenie z 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod uboju i uśmiercania zwierząt (Dz. U. Nr 205, poz. 2102 z późn. zm.). W myśl przepisów w nim zawartych unieruchamianie, ogłuszanie, wykrwawianie lub uśmiercanie zwierząt bez wykrwawiania mogą przeprowadzić tylko osoby spełniające określone wymogi, mianowicie: ukończyły 18 lat, posiadają wykształcenie co najmniej zasadnicze zawodowe, odbyły szkolenie teoretyczne oraz trzymiesięczną praktykę na stanowisku ubojowym, pod stałym nadzorem osoby posiadającej udokumentowany trzyletni staż pracy na stanowisku ubojowym. Kwalifikacje te są potwierdzane dokumentem, który jest przechowywany w ubojni. Czynności związane z przemieszczaniem i przetrzymywaniem zwierząt mogą być wykonywane przez osoby inne niż opisane powyżej, jeżeli odbyły miesięczny staż w ubojni pod stałym nadzorem osoby posiadającej udokumentowany trzyletni staż pracy przy przemieszczaniu i przetrzymywaniu zwierząt. Osoby nadzorujące wyznacza podmiot prowadzący ubojnię po udzieleniu zgody przez powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce położenia ubojni. Rozporządzenie wymienia metody uboju zwierząt w zależności od ich gatunku. Są to między innymi wykrwawienie (np. bydło, jednokopytne), porażenie prądem elektrycznym (zwierzęta futerkowe), zastosowanie dwutlenku węgla (pisklęta, zwierzęta futerkowe), iniekcja śmiertelnej dawki środka nasennego, użycie chloroformu. Natomiast wymogi sanitarne określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 10 marca 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy uboju zwierząt i przetwórstwie mięsa (Dz. U. Nr 25, poz. 226).
4. Jest to wykroczenie powszechne.
5. Strona podmiotowa tego wykroczenia polega zarówno na umyślności, jak i na nieumyślności.
6. Pewne kwestie związane z ubojem reguluje także art. 17 ustawy z 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2006 r. Nr 17, poz. 127 z późn. zm.).
7. Ustawa o ochronie zwierząt zawiera przepisy karne. W art. 35 kryminalizowane jest zabicie zwierzęcia z naruszeniem przepisów art. 6 ust. 1, art. 33 lub art. 34 ust. 1-4. Takie zachowanie zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa ze szczególnych okrucieństwem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1, sąd może orzec przepadek zwierzęcia, a w razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2, sąd orzeka przepadek zwierzęcia - jeżeli sprawca jest jego właścicielem. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 lub 2, sąd może orzec wobec sprawcy zakaz wykonywania określonego zawodu, prowadzenia określonej działalności lub wykonywania czynności wymagających zezwolenia, które są związane z wykorzystywaniem zwierząt lub oddziaływaniem na nie, a także może orzec przepadek narzędzi lub przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa oraz przedmiotów pochodzących z przestępstwa. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 lub 2, sąd może orzec nawiązkę w wysokości od 25 zł do 2500 zł na rzecz Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami w Polsce albo na inny cel związany z ochroną zwierząt, wskazany przez sąd.
8. Przepis art. 118 pozostaje w zbiegu idealnym (art. 10 § 1 k.w.) z przepisem art. 35 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.).
Rozdział XIV
Literatura:
Bednarek M., Mienie. Komentarz do art. 44-553 Kodeksu cywilnego, Kraków 1995; Bednarzak J., Przestępstwo oszustwa w polskim procesie karnym, Warszawa 1971; Bielski M., Wokół "przepołowionego" charakteru przestępstwa rozboju, PiP 2009, z. 2; Bogdan G.,Nita A., Radzikowska Z., Światłowski A.R., Kodeks karny skarbowy z komentarzem, Gdańsk 2000; Bojarski M., glosa do uchwały SN z 16 lutego 1994 r., I KZP 39/94, WPP 1994, nr 3-4; Bojarski M., Radecki W., Oceny prawne obszarów stycznych przestępstw i wykroczeń, Wrocław 1989; Budyn-Kulik M., Kulik M., glosa do uchwały SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, PS 2009, nr 5; Budyn-Kulik M., Kulik M., glosa do uchwały SN z 30 czerwca 2008 r., I KZP 10/08, LEX nr 93962; Cieślak W., glosa do uchwały SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06,GSP 2007, t. 4; Czachórski W., Pojęcie i treść posiadania według obowiązującego prawa rzeczowego, NP 1957, nr 5; Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1999; Gniewek E., Prawo rzeczowe, Warszawa 1999;Gocłowski M., Posiadanie w ujęciu kodeksu cywilnego (prawo podmiotowe czy stan faktyczny?), PiP 2001, z. 2; Górniok O., Pleńska D., Przestępstwa przeciwko mieniu (w:) I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red.), System prawa karnego, t. II, O przestępstwach w szczególności, cz. II, Ossolineum 1989; Grzegorczyk K., glosa do uchwały SN z 17 grudnia 2008 r., I KZP 27/08, WPP 2009, nr 1; Grzybowski S., Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1989; Gubiński A., Czy osoby prowadzące (urządzające) grę w trzy karty, trzy lusterka, trzy miasta itp. ponoszą odpowiedzialność z art. 61 prawa o wykroczeniach czy też powinny być pociągane do odpowiedzialności karnej z art. 264 k.k., ZKA 1965, nr 3; Gubiński A., glosa do uchwały SN z 16 lutego 1994 r., I KZP 39/94, PiP 1994, z. 4;Gutekunst W., glosa do wyroku Izby Wojskowej Sądu Najwyższego z 8 września 1970 r., OSPiKA 1970, z. 7-8; Gutekunst W., Kradzież szczególnie zuchwała a rozbój, Prob. Praw. 1972, nr 7; Gutekunst W., Przestępstwo wyrębu drzewa w aspekcie ochrony środowiska ludzkiego, RPEiS 1976, z. 4; Hanausek T., Przemoc jako forma działania przestępczego, Kraków 1966; Indecki K., Przestępstwo paserstwa w kodeksie karnym z 1969 roku. Analiza dogmatyczna, Łódź 1991; Jancewicz L., Niewiński L.A., Tak zwane czyny "przepołowione", WPP 2005, nr 2;Kardas P., Przestępstwa przeciwko mieniu. Przegląd problematyki z perspektywy orzecznictwa Sądu Najwyższego (1918-2000) (w:) P. Kardas, J. Satko, Przestępstwa przeciwko mieniu. Przegląd problematyki. Orzecznictwo SN (1918-2000). Piśmiennictwo, Kraków 2002; KliśM., Przestępstwa elektroniczne w aspekcie prawa autorskiego, CzPKiNP 2003, z. 2; Kubicki L., Granice zarządu wspólnym mieniem małżonków a odpowiedzialność karna, PiP 1959, z. 12; Kulik M., Z prawnokarnej problematyki graffiti, Prok. i Pr. 2001, nr 2; Kulik M.,Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Kunze E., Zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia w ujęciu prawa polskiego, Warszawa 1977; Kunze E., Kradzież a zabór w celu krótkotrwałego użycia cudzego pojazdu mechanicznego w ujęciu polskiego prawa karnego, WPP 1999, nr 3-4; Łagodziński S., Ustawowe znamiona kradzieży, PiP 1980, z. 8-9; Łagodziński S., Pojęcie bezbronności w przestępstwie rozboju, NP 1990, nr 5-6; Łagodziński S., glosa do wyroku SN z 13 października 1995 r., II KRN 120/95, Prok. i Pr. 1996, nr 12; Marcinkowski W., Kilka zagadnień z obszarów wspólnych przestępstw wykroczeń, Prokurator 2001, nr 2-3; Marek A., Pływaczewski E., Peczeniuk A., Kradzież i paserstwo mienia prywatnego, Warszawa 1985; Madej S., Zagarnięcie przez jednego z małżonków mienia ruchomego wchodzącego w skład majątku wspólnego obojga małżonków, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości 1957, nr 4; Marzec J.F., Z problematyki zaboru przez jednego z małżonków mienia objętego wspólnością ustawową, PiP 1959, z. 11; Mering L., glosa do uchwały SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, GSP 2007, t. 4; Mik B., Karnomaterialna ochrona dokumentów (zagadnienia wybrane), Prok. i Pr. 2001, nr 4; Mozgawa M., Radoniewicz J., Przepisy karne w prawie autorskim. Zagadnienia teorii i praktyki, Prok.i Pr. 1997, nr 7-8; Mucha D., Kilka uwag o paserstwie nieumyślnym, WPP 2002, nr 1; Olszewski A.T., glosa do uchwały SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, PiP 2007, z. 10; Pływaczewski E., Przestępstwo paserstwa w ustawodawstwie polskim, Toruń 1986; Pływaczewski E., Z problematyki rozgraniczenia wykroczeń i przestępstw, ZW 1986, nr 1; Radecki W., Przedmiot czynności wykonawczej paserstwa jako przestępstwa i wykroczenia, Prob. Praw. 1978, nr 3; Radecki W., Przestępstwa i wykroczenia łowieckie, Prok. i Pr. 1996, nr 6; Satko J., glosa do uchwały SN z 16 lutego 1994 r., I KZP 39/94, Palestra 1994, z. 11; Seledec P., Przestępstwa naruszające prawa autorskie, PS 2003, nr 7-8; Skrzypczak J., glosa do postanowienia SN z 29 września 2004 r., I KZP 21/04, Palestra 2005, z. 1-2; Stefański R.A., Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego materialnego za 1994 rok, WPP 1995, nr 3-4; Stefański R.A., Gra w "trzy karty" przestępstwo czy wykroczenie?, Prok. i Pr. 1995, nr 3; Stefański R.A., Odpowiedzialność karna za zabór mienia stanowiącego wspólność majątkową, Prok. i Pr. 1995, nr 10; Stefański R.A., Przegląd uchwał Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego materialnego, prawa karnego wykonawczego i prawa wykroczeń za 2008 rok, WPP 2009, nr 1; Szwedek E., Przestępstwo paserstwa w polskim prawie karnym, Poznań 1970; Stelmachowski A., Istota i funkcje posiadania, Warszawa 1958; Stelmachowski A., Jeszcze w sprawie zaboru przez jednego z małżonków mienia objętego wspólnością ustawową, PiP 1959, z. 12; Stelmachowski A., Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; Światłowski A.R., glosa do uchwały SN z 16 lutego 1994 r., I KZP 39/94, Palestra 1994, z. 11; Wojciechowski J., Mienie jako przedmiot przestępstwa kradzieży, Annales UMCS 1976, t. XXIII; Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2000;Wysocki D., Pojęcie posiadania w prawie karnym, Prok. i Pr. 2000, nr 2; Wysocki D., Kradzież szczególnie zuchwała w prawomocnym wyroku - przestępstwo czy wykroczenie, PS 2000, nr 4; Zoll A., glosa do uchwały SN z 10 grudnia 1998 r., I KZP 22/98, OSP 1999, z.5.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony czynów stypizowanych w rozdziale XIV jest mienie, a także posiadanie rzeczy.
2. Pojęcie mienia należy wykładać zgodnie z art. 44 k.c. jako ogół praw o charakterze majątkowym (por. wyrok SN z 30 października 1975 r., II KR 188/75, niepubl.; wyrok SN z 25 kwietnia 1980 r., Rw 143/80, OSNKW 1980, nr 8, poz. 68; wyrok SN z 1 lipca 1981 r., V KRN 122/81, OSNPG 1982, nr 1, poz. 4; uchwała SN z 20 maja 1993 r., I KZP 10/93, OSNKW 1993, nr 7- 8, poz. 44; wyrok SN z 2 stycznia 2002 r., II KKN 174/00, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2002, nr 5, s. 1; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 23 i n.; Marek, Komentarz, s. 570). Prawami majątkowymi są takie prawa podmiotowe, które mają wartość możliwą do wyrażenia w pieniądzu. Mogą być to zarówno prawa rzeczowe, jak i obligacyjne (Bednarek, Mienie, s. 20 i n.; Gniewek, Prawo, s. 26-27; Grzybowski, Prawo, s. 9-10; Rudnicki (w:) Dmowski, Rudnicki, s. 125).
3. Posiadanie rzeczy formalnie biorąc nie stanowi mienia, ponieważ nie jest prawem majątkowym, lecz stanem faktycznym (Gocłowski, Posiadanie, s. 61; Grzybowski, Prawo, s. 180; Bednarek, Mienie, s. 22; Gniewek, Prawo, s. 267-268; odmiennie Stelmachowski, Istota i funkcje, s. 54; tenże, Zarys teorii, s. 255). Jest to jednak stan faktyczny powodujący określone skutki prawne dotykające praw i obowiązków o charakterze majątkowym. Dlatego posiadanie wchodzi w skład rodzajowego przedmiotu ochrony wykroczeń i przestępstw przeciwko mieniu, aczkolwiek nie stanowi mienia w rozumieniu art. 44 k.c. (uzasadnienie do wyroku SN z 24 kwietnia 1990 r., WR 116/90, OSNKW 1991, nr 1-3, poz. 6; uzasadnienie do uchwały SN z 30 sierpnia 1991 r., I KZP 15/91, OSNKW 1992, nr 1-2, poz. 4). Dotyczy to jednak tylko posiadania samoistnego i zależnego w rozumieniu art. 336-344 k.c. Posiadanie samoistne jest władztwem faktycznym nad rzeczą wykonywanym we własnym imieniu posiadającego w zakresie prawa własności. Posiadanie zależne jest natomiast faktycznym władztwem nad rzeczą wykonywanym przez posiadającego we własnym imieniu w zakresie innego prawa rzeczowego niż własność. W każdym wypadku posiadania występują dwa elementy: faktyczne władztwo (corpus possidendi) i wola wykonywania go dla siebie w zakresie określonego prawa (animus rem sibi habendi). Nie jest więc posiadaniem (jako przedmiot ochrony) tzw. dzierżenie czysto zastępcze (art. 337-338 k.c.). W jego wypadku władający wykonuje faktyczne władztwo nad rzeczą, ale nie we własnym imieniu, lecz za kogoś innego. Nie występuje więc w jego wypadku element animus. Nie znajduje tu zastosowania, skądinąd trafny, pogląd Sądu Najwyższego, że posiadanie obejmuje każde faktyczne władztwo nad rzeczą, w tym wykonywanie za kogo innego (uchwała SN z 14 października 1999 r., I KZP 32/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 68, z glosą Wysockiego, OSP 2000, z. 3; wyrok SN z 23 maja 1921 r., KV 97/20 (w:) R. Leżański, Orzecznictwo karne Sądu Najwyższego (Wielkopolska), Poznań 1922, s. 15). Pogląd ten odnosi się do posiadania jako znamienia czynnościowego, a nie przedmiotu ochrony (tak trafnie Pleńska, Górniok, Przestępstwa (w:) System, 1989, s. 405-406; Wysocki, Pojęcie posiadania, s. 27 i n.).
4. Ochronie na podstawie przepisów rozdziału XIV podlega posiadanie prawne (tj. zgodne ze stanem prawnym) oraz w dobrej wierze (tj. niezgodne ze stanem prawnym, ale posiadający nie ma świadomości tej niezgodności, a ów brak nie jest wynikiem jego niedbalstwa; por. Czachórski, Pojęcie, s. 31 i n.).
Art. 119.
1. Artykuł 119 § 1 k.w. tworzy dwa typy wykroczeń - kradzież oraz przywłaszczenie cudzej rzeczy. Oba omawiane czyny zabronione w istocie sprowadzają się do pozbawienia właściciela lub posiadacza rzeczy możliwości wykonywania nad nią władztwa. Zasadnicza różnica między nimi sprowadza się do tego, że w wypadku kradzieży sprawca wyjmuje rzecz z władztwa osoby uprawnionej w celu objęcia nad nią władania. W wypadku przywłaszczenia sprawca nie pozbawia właściciela lub posiadacza władztwa nad rzeczą, ponieważ sam je już sprawuje. Przywłaszczenie nie prowadzi zatem ze swej natury do zmiany fizycznego położenia rzeczy, lecz do zmiany prawnego statusu rzeczy, którą sprawca z chwilą dokonania przywłaszczenia zaczyna traktować jak własną.
2. Przedmiotem ochrony w wypadku kradzieży jest własność i posiadanie rzeczy (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 33 i n.). W przypadku przywłaszczenia szczególnym przedmiotem ochrony jest własność rzeczy (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 210; Michalski (w:) Wąsek II, s. 823-824; Kulik (w:) Mozgawa i in., s. 552). Należy zauważyć, że uregulowanie art. 119 § 1 nie jest w pełni kompatybilne z rozwiązaniem przyjętym w art. 284 k.k. (przestępstwo przywłaszczenia). To ostatnie może bowiem polegać zarówno na przywłaszczeniu rzeczy ruchomej, jak i prawa majątkowego. W tym ostatnim wypadku przedmiotem ochrony są wszelkie prawa majątkowe (por. Michalski (w:) Wąsek II, s. 823-824). Jednak przedmiot ochrony obu czynów zabronionych przez komentowany przepis jest określony jednakowo - jest nim własność i posiadanie rzeczy ruchomej.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej w wypadku obu omawianych czynów zabronionych jest cudza rzecz ruchoma (Marek, Peczeniuk (w:) Marek, Pływaczewski, Peczeniuk, Kradzież, s. 45; Peiper, s. 543; Wojciechowski, Mienie, s. 295; Bojarski, s. 203; por. tezy do art. 47 § 7). Rzecz jest cudza wtedy, gdy ma właściciela i jest nim osoba inna niż sprawca. Przedmiotem wykonawczym kradzieży nie może być zatem rzecz niczyja (Michalski (w:) Wąsek II, s. 680; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 167).
4. Rzecz będąca przedmiotem współwłasności jest dla każdego ze współwłaścicieli cudzą. Dotyczy to także rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków, a także rzeczy stanowiących własność spółki mającej osobowość prawną. Pierwsza jest cudza dla każdego z małżonków, zaś druga jest cudza dla każdego ze wspólników (wyrok SN z 15 kwietnia 1985 r., II KR 37/85, OSNPG 1986, nr 2, poz. 21; wyrok SA w Krakowie z 30 grudnia 1999 r., II AKa 223/99, KZS 2000, z. 1, poz. 27; Kubicki, Granice, s. 785 i n.; Madej, Zagarnięcie, s. 21; Michalski (w:) Wąsek II, s. 686; Marzec, Z problematyki, s. 848; wyrok SN z 20 maja 1993 r., I KZP 10/93, OSNKW 1993, nr 7-8, poz. 44, z glosą aprobującą Łagodzińskiego, PiP 1994, z. 1, s. 112; wyrok SA w Krakowie z 20 kwietnia 2000 r., II AKa 32/00, KZS 2000, z. 6, poz. 26).
5. Należy podkreślić, że w sytuacjach opisanych w poprzedniej tezie wartość przedmiotu czynności wykonawczej należy ustalać w odniesieniu do wartości udziału przypadającego sprawcy w rzeczy wspólnej. W wypadku wspólności bezudziałowej należy przyjmować, że udziały wszystkich współwłaścicieli są równe. Jeżeli zatem sprawca dopuścił się kradzieży rzeczy o wartości 1000 zł, która stanowiła bezudziałową współwłasność jego i trzech innych osób, przy założeniu, że ich udziały są równe, a zatem wynoszą po 250 zł, należy przyjąć, że wartość przedmiotu kradzieży wyniosła 750 zł, a zatem sprawca dopuścił się nie wykroczenia, ale przestępstwa kradzieży.
6. Rzeczy mogące być przedmiotem czynności wykonawczej kradzieży muszą mieć wartość majątkową (wyrażalną w pieniądzu); por. Peiper, s. 543; Michalski (w:) Wąsek II, s. 677. Kradzież rzeczy niemającej wartości majątkowej nie stanowi zamachu na mienie, nie jest więc zaatakowany przedmiot ochrony i nie są wyczerpane ustawowe znamiona określone w art. 119 § 1. Czyn taki wyczerpuje natomiast znamiona wykroczenia określonego w art. 126.
7. Zdatnym przedmiotem czynności wykonawczej jest tylko rzecz ruchoma. Tak jak kradzież rzeczy ruchomej należy traktować kradzież części składowej rzeczy. Z momentem odłączenia od rzeczy głównej nabywa ona charakteru odrębnej rzeczy ruchomej.
8. Należy uznać, że zdatnym przedmiotem czynności wykonawczej wykroczeń kradzieży i przywłaszczenia jest cudze zwierzę. Nie jest nim zwierzę w stanie wolnym, jeżeli nie zostało zawłaszczone, na przykład przez pojmanie. Do momentu zawłaszczenia takie zwierzę nie ma cechy wyodrębnienia z przyrody. Nie można zatem do niego stosować, nawet odpowiednio, art. 1 ustawy o ochronie zwierząt in fine. Przepis ten nakazuje odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących rzeczy do zwierząt. Możliwe jest to jednak tylko w odniesieniu do zwierząt mających cechy zbliżone do rzeczy, tj. między innymi wyodrębnionych z przyrody.
9. Nie jest zdatnym przedmiotem czynności wykonawczej energia. Ta ostatnia nie stanowi rzeczy. Kradzież energii penalizuje art. 278 § 5 k.k. Należy przyjąć, że opisane tam zachowanie stanowi przestępstwo niezależnie od wartości bezprawnie uzyskanej energii. Podobnie należy traktować kradzież karty uprawniającej do podjęcia sumy pieniężnej. Uwaga ta odnosi się jednak tylko do kradzieży takiej karty. Kradzież jej jest bowiem przestępstwem, na mocy art. 278 § 5 k.k. Przywłaszczenie takiej karty nie stanowi przestępstwa z art. 284 k.k. ani wykroczenia z art. 119 § 1 k.w. Wydaje się dopuszczalna interpretacja, że - skoro karta taka jest jednocześnie nośnikiem określonych informacji, jej przywłaszczenie należy kwalifikować z art. 275 k.k. (przywłaszczenie dokumentu stwierdzającego prawa majątkowe innej osoby).
10. Czynność sprawcza w odniesieniu do wykroczenia kradzieży została określona nazwowo ("kradnie"). Znamię to należy wykładać w odniesieniu do art. 278 § 1 k.k. (przestępstwo kradzieży). Ten ostatni przepis stanowi, że kradzież polega na zaborze cudzej rzeczy w celu jej przywłaszczenia. Czynność wykonawcza zatem sprowadza się w wypadku kradzieży do zaboru rzeczy.
11. Zabór polega na wyjęciu rzeczy spod władztwa właściciela lub posiadacza i przejęciu we własne władztwo sprawcy (Peiper, s. 541; Górniok, Pleńska, Przestępstwa (w:) System, 1989, s. 405; Marek, Komentarz, s. 571; Michalski (w:) Wąsek II, s. 682; Kardas, Przestępstwa, s. 42). Zabór jest dokonany bezprawnie, bez zgody właściciela lub posiadacza rzeczy (Peiper, s. 541; Marek, Komentarz, s. 571; wyrok SN z 18 grudnia 1998 r., IV KKN 98/98, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1999, nr 7-8, s. 5). W wypadku kiedy zabór rzeczy następuje za zgodą właściciela lub posiadacza, znamiona kradzieży nie zostają zrealizowane (zezwolenie uprawnionego); por. Peiper, s. 541; Marek, Komentarz, s. 571; wyrok SN z 18 grudnia 1998 r., IV KKN 98/98, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1999, nr 7-8, s. 5. Omawianego czynu można dopuścić się tylko przez działanie.
12. Kradzież jest dokonana w chwili zawładnięcia przez sprawcę cudzą rzeczą w zamiarze jej przywłaszczenia (Marek, Peczeniuk (w:) Marek, Pływaczewski, Peczeniuk, Kradzież, s. 53 i n.).
13. Sprawca, który dokonuje zaboru cudzej rzeczy z zamiarem niezwłocznego jej porzucenia, zamierza postąpić z nim jak właściciel, dopuszcza się zatem kradzieży (uchwała SN z 23 kwietnia 1998 r., I KZP 1/98, OSNKW 1998, nr 5-6, poz. 23).
14. W przypadku przywłaszczenia sam komentowany przepis określa czynność wykonawczą, czyniąc to zresztą w tym zakresie identycznie jak art. 282 k.k. w odniesieniu do przestępstwa przywłaszczenia. Czynność wykonawcza polega na przywłaszczeniu rzeczy, a zatem na postąpieniu z rzeczą tak jak właściciel, przy czym rzecz znajduje się już we władaniu sprawcy (por. Górniok, Pleńska, Przestępstwa (w:) System, 1989, s. 409-410).
15. W konkretnym stanie faktycznym mogą powstać trudności w stwierdzeniu, czy zachodzi kradzież czy przywłaszczenie. Przywłaszczenie różni się od kradzieży brakiem elementu zaboru. Rzecz przywłaszczana znajduje się we władaniu sprawcy.
16. Wątpliwości pojawiają się w odniesieniu do przywłaszczenia przez sprawcę rzeczy, która na przykład wypadła pokrzywdzonemu albo została zgubiona lub zapomniana. Należy się opowiedzieć za stanowiskiem, że rzecz taka tak długo znajduje się w posiadaniu pokrzywdzonego, jak długo może on jeszcze po nią wrócić, wiedząc, gdzie ją zostawił, lub choćby w przybliżeniu, gdzie ją zgubił. Zaś tak długo jak rzecz jest w posiadaniu pokrzywdzonego, tak długo ten, kto ją zabiera, dopuszcza się kradzieży, a nie przywłaszczenia (por. wyrok SN z 30 maja 1923 r., Kr 49/22, RPiE 1923, s. 94; wyrok SN z 31 marca 1936 r., 1 K 1422/35, Zb. Orz. 1937, nr 1, poz. 5). Tym bardziej nie traci władztwa nad rzeczą pokrzywdzony, któremu rzecz ta tylko wypadła i może ją natychmiast podnieść (wyrok SN z 14 grudnia 1945 r., K 289/45, Zb. Orz. 1946, nr 1-2, poz. 23).
17. Kwestia rozgraniczenia kradzieży od przywłaszczenia pojawia się w szczególności w sytuacjach zaboru rzeczy stanowiącej przedmiot współwłasności czy wchodzącej w skład wspólności majątkowej (np. małżeńskiej). Typowo zachowanie takie polega na przywłaszczeniu, ponieważ osoba zabierająca rzecz wspólną zwykle jest jej posiadaczem lub współposiadaczem. Jednak możliwe jest niekiedy zakwalifikowanie jej czynu jako kradzieży. W tym zakresie w pełni zachowuje aktualność następująca wypowiedź Sądu Najwyższego: "Małżonek, który mieniem wchodzącym w skład majątku wspólnego obojga małżonków rozporządza jak własnym, czyniąc to wbrew wyraźnej woli drugiego małżonka, odpowiada na podstawie art. 257 [kradzież - uwaga M.K.] lub 262 [przywłaszczenie - uwaga M.K.] w zależności od okoliczności działania sprawcy" (postanowienie SN z 19 grudnia 1957 r., II KO 8/57, OSNPG 1958, nr 2, s. 21-22). Jeżeli rzecz znajduje się we władztwie pokrzywdzonego, zachodzi kradzież, zaś jeżeli włada nią sprawca - przywłaszczenie. Oczywiście wartość rzeczy zabranej czy przywłaszczonej odpowiada w tym wypadku jej ułamkowi, przysługującemu pokrzywdzonemu (dotyczy to mutatis mutandis także wspólności łącznej); por. Stefański, Odpowiedzialność, s. 121.
18. Przywłaszczenie zachodzi także wtedy, kiedy sprawca zatrzymuje rzecz, przeznaczając ją nie dla siebie, ale dla innej osoby. Niezależnie bowiem od tego, dla kogo przeznacza on tę rzecz, zamierza postąpić z nią tak jak właściciel.
19. Zarówno kradzież, jak i przywłaszczenie mają charakter skutkowy. W przypadku kradzieży skutkiem jest zmiana osoby władającej rzeczą (Michalski (w:) Wąsek II, s. 685). W przypadku przywłaszczenia skutek polega na zmianie statusu rzeczy. Przez fakt przywłaszczenia nie następuje żadna fizyczna zmiana w sytuacji rzeczy, zmiana dotyczy stanu prawnego (wyrok SN z 4 sierpnia 1978 r., Rw 285/78, OSNKW 1978, nr 10, poz. 118; Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 401; Michalski (w:) Wąsek II, s. 826).
20. Sprawcą wykroczenia kradzieży może być każdy. Także każdy może być sprawcą wykroczenia przywłaszczenia rzeczy, z tym zastrzeżeniem, że może się go dopuścić ten tylko, kto jest w posiadaniu przedmiotu czynności wykonawczej, a zatem tylko w określonej sytuacji.
21. Oba typy wykroczeń stypizowane w komentowanym przepisie można popełnić tylko umyślnie.
22. W wypadku kradzieży stronę podmiotową stanowi zamiar bezpośredni. Odmiennie uważa Peiper, który dopuszcza także zamiar ewentualny (Peiper, s. 545). Jest to wykroczenie kierunkowe. Koniecznym elementem kradzieży jest działanie w celu przywłaszczenia rzeczy. Sprawca, zabierając rzecz, chce ją przywłaszczyć, a zatem postąpić z nią jak właściciel. Dąży do uzyskania trwałego władztwa nad rzeczą (Peiper, s. 541). Niekoniecznie natomiast musi dążyć do osiągnięcia korzyści majątkowej. Sprawca może ukraść rzecz dla innej osoby albo z zamiarem jej porzucenia (Górniok, Pleńska, Przestępstwa (w:) System, 1989, s. 407).
23. Stronę podmiotową przywłaszczenia stanowi zamiar bezpośredni. Nie wystarczy tu samo rozporządzenie cudzą rzeczą, konieczne jest, aby sprawca chciał ją zatrzymać dla siebie lub dla innej osoby bez prawnego tytułu (wyrok SN z 6 stycznia 1978 r., V KR 197/77, OSNPG 1978, nr 6, poz. 64; Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 400). Stąd należy przyjąć, że przywłaszczenie jest wykroczeniem kierunkowym (Marek, Komentarz, s. 586; Michalski (w:) Wąsek II, s. 830). Okoliczność, że sprawca może dążyć do zatrzymania rzeczy dla innej osoby, przesądza, że przywłaszczenie nie musi się wiązać z zamiarem osiągnięcia korzyści majątkowej przez samego sprawcę.
24. "Do przypisania przywłaszczenia rzeczy nie wystarczy stwierdzenie, że została ona samowolnie zabrana; znamienny bowiem jest i zamiar przywłaszczenia jako fakt psychiczny. Gdy sprawca tego nie kwestionuje, wystarczy poprzestać na owej samowoli. Kiedy jednak zabór ruchomości następuje w rodzinie wspólnie mieszkającej, a sprawca wyjaśnia, że zamierzał rzecz oddać po wykorzystaniu jej, niezbędne jest sprawdzenie tego, bo czyn taki może być wykroczeniem samowolnego użycia rzeczy (art. 127 § 1 k.w.), a nie kradzieżą (art. 278 § 1 k.k.)" - wyrok SA w Krakowie z 20 grudnia 2001 r., II AKa 280/01, KZS 2002, z. 1, poz. 16.
25. Zarówno kradzież, jak i przywłaszczenie są wykroczeniami co do zasady wtedy, jeżeli wartość zabranej lub przywłaszczonej rzeczy nie przekracza 250 zł. Por. wszakże tezy do art. 130.
26. "O tym, czy konkretne działanie sprawcy kradzieży wyczerpuje ustawowe znamiona wykroczenia, czy też stanowi przestępstwo, decyduje łączna wartość mienia zagarniętego przez sprawcę w ramach jednego czynu, a nie wartość poszczególnych jednostkowych składników tego mienia. Skoro bowiem jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo (...), a więc jest niepodzielny, to tym samym brak podstaw do wyodrębniania z niego jednostkowych czynności wykonawczych, polegających na kradzieży poszczególnych przedmiotów i odrębnego osądu tych czynności" (wyrok SN z 26 czerwca 1987 r., WRN 15/87, OSNKW 1988, nr 1, poz. 7).
27. Wartość rzeczy, decydująca o kwalifikacji kradzieży bądź przywłaszczenia jako przestępstwa albo wykroczenia, powinna być oceniana w odniesieniu do czasu popełnienia czynu (wyrok SA w Lublinie z 29 marca 1999 r., II AKz 117/98, Apel.-Lub. 1999, nr 2, poz. 16).
28. Trudnym dogmatycznie zagadnieniem jest kwestia oceny czynu jako dokonania wykroczenia kradzieży lub usiłowania przestępstwa kradzieży. W praktyce mogą mieć miejsce wypadki, gdy sprawca usiłuje zabrać w celu przywłaszczenia rzecz o wartości przekraczającej 250 zł, a faktycznie zabiera rzecz o wartości, która tej granicy nie przekracza. Dotyczy to w szczególności wypadków kradzieży kieszonkowej, kiedy sprawca z reguły nie zdaje sobie sprawy z tego, jaka jest wartość zabieranej przez niego rzeczy. Jest oczywiste, że jego zamiar obejmuje zabór, natomiast niekiedy zabór ten odnosi się do portfela czy portmonetki, a niekiedy po prostu do tego, co znajdzie w cudzej kieszeni. Należy założyć, że jego zamiarem jest zabranie pokrzywdzonemu jak najcenniejszych rzeczy. Zamiar ten jednak nie jest skonkretyzowany, nosi cechy zamiaru ogólnego, którego wyodrębnianie jest dość wątpliwe. Praktycznie więc o kwalifikacji prawnej decyduje to, co sprawca zabrał. Dodać należy, że częstokroć zabiera on rzeczy dość przypadkowe i nieodpowiadające temu, co chciał zabrać. Alternatywą byłoby przyjmowanie praktycznie w każdym wypadku, gdy sprawca nie zna wartości kradzionej rzeczy, a wartość ta nie przekracza 250 zł, że dopuścił się usiłowania przestępstwa kradzieży (art. 278 k.k.), na tej podstawie, że nie budzi wątpliwości, że celem jego było zabranie w celu przywłaszczenia rzeczy jak najcenniejszej. Rozwiązanie operuje niezwykle ryzykowną w użyciu konstrukcją zamiaru ogólnego. Przyjęte przez Sąd Najwyższy rozwiązanie tej kwestii zakłada natomiast w istocie, że w omawianej sytuacji sprawca zawsze chciał ukraść właśnie to, co ukradł (nawet nie wiedząc, co to jest!). Uzasadnia bowiem kwalifikację kradzieży pieniędzy z torby na zakupy jako dokonanego wykroczenia kradzieży (a nie usiłowanego przestępstwa kradzieży) wartością pieniędzy zawartych w portmonetce (tak SN w wyroku z 27 marca 1987 r., V KRN 59/87, OSNPG 1987, nr 10, poz. 113). Przy takiej wykładni należałoby przyjąć, że w sytuacji, kiedy sprawca zabrał w celu przywłaszczenia rzecz o wartości nieprzekraczającej 250 zł, usiłowanie przestępstwa kradzieży zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca sądził, że wartość rzeczy jest wyższa. Przykładowo będzie usiłowaniem przestępstwa kradzieży sytuacja, gdy sprawca, obserwując pokrzywdzonego, widzi w jego portfelu znaczną sumę pieniędzy. Podejmuje zamiar ich zaboru i przywłaszczenia. Kiedy jednak zabiera pokrzywdzonemu portfel na przykład z kieszeni płaszcza, okazuje się, że pokrzywdzony większość pieniędzy wydał i portfel wraz z zawartością jest wart 250 zł lub mniej.
Należy dodać, że omówiony powyżej problem interpretacyjny występuje mutatis mutandis praktycznie na gruncie wszystkich tzw. czynów przepołowionych.
29. Usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo do kradzieży lub przywłaszczenia są karalne (art. 119 § 2). Por. tezy do art. 11 i 14.
30. Przepis art. 119 § 1 może pozostawać w zbiegu rzeczywistym właściwym z art. 124 § 1 k.w. (wykroczenie uszkodzenia rzeczy). Ma to miejsce wtedy, gdy sprawca, zabierając w celu przywłaszczenia jedną rzecz, niszczy i uszkadza inną. Oczywiście nie ma mowy o zbiegu wtedy, gdy uszkodzenie rzeczy wiąże się z włamaniem. Wówczas bowiem właściwą kwalifikacją prawną jest art. 279 § 1 k.k. (przestępstwo kradzieży z włamaniem). Opisywana sytuacja jest typowa dla wypadków, kiedy sprawca dopuszcza się kradzieży lub przywłaszczenia części składowej rzeczy, odłączając tę część od rzeczy głównej. Możliwe są tu różnorodne kwalifikacje prawne. W sytuacji kiedy wartość odłączonej części składowej, jak również wysokość szkody wyrządzonej uszkodzeniem rzeczy nie przekracza 250 zł, zaistniały zbieg należy rozwiązywać na gruncie art. 9 § 1 k.w. Ponieważ art. 119 § 1 i art. 124 przewidują identyczne zagrożenie karą, należy stosować ten przepis, który bardziej oddaje zawartość kryminalną zachowania sprawcy, w tym wypadku typowo art. 119 § 1 k.w. Jeżeli natomiast wartość szkody majątkowej wyrządzonej uszkodzeniem rzeczy przekracza 250 zł, ma miejsce idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem.
31. Jeżeli natomiast sprawca dopuścił się wykroczenia kradzieży lub przywłaszczenia rzeczy, a następnie rzecz tę zniszczył lub uszkodził, popełnione wykroczenie z art. 124 k.w. należy traktować jako następczy czyn współukarany.
32. Jeżeli rzecz ukradziona lub przywłaszczona przedstawia obok majątkowej także wartość niemajątkową, właściwą kwalifikacją prawną pozostaje art. 119. Przepis art. 126 k.w. zostaje wyłączony na zasadzie konsumpcji (zbieg pomijalny).
33. Nie stanowi przywłaszczenia użyczenie lub wynajęcie cudzej rzeczy innej osobie, jeżeli z zachowania sprawcy nie wynika zamiar trwałego pozbawienia pokrzywdzonego władztwa nad tą rzeczą. Zachowanie takie należy kwalifikować na podstawie art. 127 k.w. (wyrok SN z 16 maja 1934 r., 1 K 274/34, RPiE 1935, nr 2, s. 421; wyrok SN z 29 sierpnia 1935 r., 2 K 712/35, Zb. Orz. 1936, nr 2, poz. 80; wyrok SN z 29 listopada 1938 r., 3046/37, OSP 1928, poz. 415).
34. Jeżeli sprawca kradzieży lub przywłaszczenia dopuścił się tego czynu na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na żądanie pokrzywdzonego (§ 3). Co do pojęcia osoby najbliższej - por. tezy do art. 47 § 3.
Art. 120.
1. Komentowany przepis penalizuje wykroczenie tzw. kradzieży leśnej. Przedmiotem ochrony jest własność i posiadanie rzeczy, jaką jest drzewo. Warto zauważyć, że do czasu wyrąbania drzewo stanowi część składową nieruchomości, na której rośnie (w wypadku omawianego czynu może być to tylko nieruchomość leśna). Z chwilą wyrąbania lub powalenia - drzewo staje się odrębną rzeczą ruchomą.
2. Czynność wykonawcza polega na wyrąbaniu drzewa albo na kradzieży lub przywłaszczeniu drzewa wyrąbanego lub powalonego. Wyrąbaniem drzewa jest odłączenie go od podłoża, na którym jest ukorzenione. Wyrąbaniem jest więc nie tylko odcięcie pnia za pomocą siekiery lub piły, lecz także na przykład wyrwanie drzewa z korzeniami lub wykopanie go (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 430-431; Michalski (w:) Wąsek II, s. 925). Co do pojęcia kradzieży i przywłaszczenia - por. tezy do art. 119.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej jest drzewo rosnące w lesie (Andrejew, Świda, Wolter, s. 650; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 433). Pojęcie lasu definiuje art. 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.) jako:
1) grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej lub
b) stanowiący rezerwat przyrody, lub wchodzący w skład parku narodowego, albo
c) wpisany do rejestru zabytków;
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywanie dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne; jeżeli wyrąb drzewa w celu przywłaszczenia nastąpi poza takim terenem, należy go zakwalifikować jako zwykłą kradzież (Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 415).
4. Czynu można się dopuścić tylko w lesie cudzym dla sprawcy. Wyrąb drzewa we własnym lesie może w określonych warunkach stanowić wykroczenie z art. 158 (por. tezy do tego przepisu).
5. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
6. Omawiany czyn zabroniony można popełnić tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim. Ma on charakter kierunkowy ("w celu przywłaszczenia").
7. Usiłowanie omawianego wykroczenia, pomocnictwo oraz podżeganie do niego są karalne (§ 2).
8. Komentowany przepis wyłącza zastosowanie art. 124 k.w. (uszkodzenie rzeczy) na zasadzie specjalności (zbieg pozorny); por. tezy do tego przepisu.
9. W razie popełnienia wykroczenia orzeka się nawiązkę w wysokości podwójnej wartości wyrąbanego, ukradzionego lub przywłaszczonego drzewa, a ponadto, jeżeli ukradzione lub przywłaszczone drzewo nie zostało odebrane, orzeka się obowiązek zapłaty jego równowartości (por. uchwała SN z 18 listopada 1992 r., I KZP 36/92, OSNKW 1993, nr 1, poz. 4; Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 415). Obowiązek uiszczenia tak określonej nawiązki odnosi się do każdego ze współsprawców, jeżeli czyn został popełniony w konfiguracji wieloosobowej (wyrok SN z 13 lutego 1984 r., II KR 272/83, OSNKW 1984, nr 9, poz. 93; Wojciechowski, s. 166). Dotyczy to także pomocników i podżegaczy (uchwała SN z 20 listopada 1996 r., I KZP 30/96, OSNKW 1997, nr 1-2, poz. 4).
Art. 121.
1. Artykuł 121 k.w. penalizuje wykroczenie szalbierstwa. Przedmiotem ochrony omawianego czynu zabronionego są uprawnienia do czerpania zysków z określonej w przepisie działalności.
2. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy.
3. Istnieją dwie postacie szalbierstwa. Pierwsza (§ 1) polega na wyłudzeniu przejazdu koleją lub innym środkiem lokomocji po raz trzeci w ciągu roku, bez zamiaru uiszczenia należności, pomimo wcześniejszego dwukrotnego nieuiszczenia nałożonej na niego kary pieniężnej określonej w taryfie.
4. W tej postaci czynność wykonawcza szalbierstwa polega na przejeździe koleją lub innym środkiem transportu. Może mieć to miejsce w sytuacji, kiedy sprawca dwukrotnie uprzednio został ukarany za tego rodzaju przejazd tym środkiem lokomocji i kary nie uiścił. Wydaje się, że szalbierstwo w tej postaci zachodzi wtedy, kiedy dochodzi do trzeciego przejazdu w opisanych warunkach, pojazdem tego samego przewoźnika.
5. Warunkiem karalności za szalbierstwo popełnione w pierwszej postaci jest dwukrotne nieuiszczenie nałożonej kary pieniężnej. Nie można się go zatem dopuścić w odniesieniu do takich środków komunikacji, w których nie funkcjonują kary pieniężne za wyłudzenie przejazdu. W odniesieniu do nich (np. do taksówek) należy przyjąć, że już pierwsze wyłudzenie przejazdu stanowi wykroczenie szalbierstwa. Nie jest to jednak szalbierstwo w pierwszej, lecz w drugiej postaci (por. dokładnie niżej).
6. Trzeci przejazd, o którym mowa, musi nastąpić w ciągu roku od pierwszego, za który sprawca nie uiścił należności ani nałożonej na niego określonej w taryfie kary pieniężnej.
7. Druga postać szalbierstwa (§ 2) polega na wyłudzeniu pożywienia lub napoju w zakładzie zbiorowego żywienia, przejazdu środkiem lokomocji należącym do przedsiębiorstwa niedysponującego karami pieniężnymi określonymi w taryfie, wstępu na imprezę artystyczną lub rozrywkową, działania automatu lub innego podobnego świadczenia, o którym sprawca wie, że jest płatne. Należy dodać, że dla wypełnienia znamion omawianego czynu zabronionego wystarczające jest jedno zachowanie opisane w § 2.
8. Nie budzi więc wątpliwości, że wyłudzenie choćby jednorazowego przejazdu taksówką stanowi wykroczenie opisane w art. 121 § 2 k.w., niezależnie od wartości wyłudzonej usługi (tak SN w uchwale z 29 lipca 1971 r., VI KZP 17/71, OSNKW 1971, nr 10, poz. 145, a także w wyroku z 24 stycznia 1973 r., VI KZP 69/72, OSNKW 1973, nr 4, poz. 42; również Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 418; Wojciechowski, s. 167).
9. Większość znamion opisujących czynność wykonawczą wykroczenia stypizowanego w art. 121 § 2 nie budzi większych wątpliwości. Rodzi je natomiast określenie "inne podobne świadczenie".
10. Podobieństwo świadczenia do innych wskazanych w dyspozycji art. 121 § 2 może polegać na charakterze świadczenia jako płatnego, zaspokajającego określone potrzeby, stanowiącego usługę. Z tego punktu widzenia może budzić wątpliwości stwierdzenie Sądu Najwyższego, że "Zawarte w art. 121 § 2 kodeksu wykroczeń określenie: "wyłudza (...) inne podobne świadczenie, o którym wie, że jest płatne", nie obejmuje wyłudzenia mieszkania w hotelu bez zamiaru uiszczenia należności" (uchwała SN z 23 listopada 1972 r., VI KZP 49/72, OSNKW 1973, nr 2-3, poz. 27). U podstawy tego poglądu Sądu Najwyższego legło założenie, że przepis art. 121 § 2 k.w. dotyczy drobnych świadczeń, przedstawiających z reguły małą wartość, co nie jest charakterystyczne dla świadczenia w postaci mieszkania w hotelu. Poza tym według Sądu Najwyższego "charakter tych świadczeń różni je w sposób zasadniczy od świadczenia w postaci mieszkania w hotelu. To ostatnie świadczenie różni się od wymienionych w art. 121 § 2 k.w. zwłaszcza tym, że korzystanie z tego świadczenia jest uzależnione od zawarcia tzw. umowy mieszanej, obejmującej najczęściej elementy umowy najmu pomieszczenia, umowy przechowania i umowy o usługi zbliżone do zlecenia, a więc umowy, której zawarcie rodzi szczególną odpowiedzialność osoby utrzymującej zarobkowo hotel między innymi za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przez osobę korzystającą z usług hotelu" (z uzasadnienia wyżej wymienionej uchwały). Argumentacja ta nie do końca przekonuje. Po pierwsze należy zauważyć, że na przykład w wypadku wyłudzenia napoju lub pożywienia w zakładzie zbiorowego żywienia niekoniecznie musi wchodzić w grę mała wartość świadczenia. Zresztą nie wydaje się, aby dla stwierdzenia, czy świadczenia są do siebie podobne, jakiekolwiek znaczenie miała ich wartość. W przepisie mowa jest o podobnych świadczeniach, nie zaś o świadczeniach o podobnej wartości. Po drugie okoliczność, że w związku ze świadczeniem usługi w postaci udzielenia noclegu w hotelu wiąże się szereg specyficznych elementów, między innymi w postaci przyjęcia co do zasady przez usługobiorcę odpowiedzialności cywilnej za rzeczy pozostające w pokoju, sama przez się nie przesądza o tym, że nie zachodzi podobieństwo między tym świadczeniem a świadczeniem w postaci na przykład wydania posiłku.
11. Podobieństwo świadczenia da się w istocie sprowadzić do tego, że zaspokaja ono potrzeby konsumpcyjne, jest płatne. Wydaje się, że rację ma Sąd Najwyższy, jako przykład "innego podobnego świadczenia" podając wyłudzenie usługi w zakładzie fryzjerskim (uzasadnienie uchwały SN z 24 stycznia 1973 r., VI KZP 69/72, OSNKW 1973, nr 4, poz. 42). Wypełnia też znamiona omawianego wykroczenia zachowanie kierowcy, który świadomie zaparkował pojazd w strefie płatnego postoju bez zamiaru uiszczenia należności (tak Kotowski, s. 444).
12. Wątpliwości wzbudziło, czy jest "innym podobnym świadczeniem" w rozumieniu art. 121 § 2 k.w. płatna usługa, polegająca na podłączeniu odbiornika telewizyjnego do systemu zbiorowego odbioru (sieci kablowej) i na udostępnieniu programów. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 29 września 2004 r. (I KZP 21/04, OSNKW 2004, nr 9, poz. 9), a także w postanowieniu z 29 września 2004 r. (I KZP 22/04, OSN w SK 2004, nr 1, poz. 1691) uznał, że usługa ta jest "innym podobnym świadczeniem". Por. Skrzypczak, glosa, s. 284 i n. Pogląd Sądu Najwyższego podziela Bojarski (w:) Bojarski i in., s. 354.
13. Nie budzi natomiast wątpliwości, że "niewywiązywanie się z zobowiązania zapłaty wynagrodzenia za zamówione dzieło (art. 627 k.c.) nie stanowi wyłudzenia "innego podobnego świadczenia" w rozumieniu art. 121 § 2 k.w. Zachowanie takie może natomiast stanowić oszustwo w rozumieniu art. 286 k.k." (uchwała SN z 24 stycznia 1973 r., VI KZP 69/72, OSNKW 1973, nr 4, poz. 42).
14. Szalbierstwo w obu postaciach jest wykroczeniem umyślnym. Dopuścić się go można tylko w zamiarze bezpośrednim.
15. Szalbierstwo wykazuje znaczne podobieństwo do przestępstwa oszustwa określonego w art. 286 k.k. Omawiany przepis w swym zakresie normowania wyłącza zastosowanie art. 286 k.k. na zasadzie specjalności.
16. W razie popełnienia wykroczenia określonego w § 2 można orzec obowiązek zapłaty równowartości wyłudzonego mienia.
Art. 122.
1. Komentowany przepis penalizuje wykroczenie umyślnego (§ 1) i nieumyślnego (§ 2) paserstwa. Szczególnym przedmiotem ochrony jest przede wszystkim mienie. W pierwszym rzędzie chroniona jest własność i posiadanie rzeczy ruchomej. Jednak użyte znamię "mienia" odnosi się nie tylko do własności i posiadania rzeczy, lecz także do innych praw majątkowych. Możliwe są stany faktyczne, w których przedmiotem wykonawczym nie będzie rzecz, a chronione są inne prawa o charakterze majątkowym.
2. Warto zauważyć, że wykroczenia paserstwa są stypizowane węziej niż odpowiadające mu występki z art. 292 § 1 i 2 k.k. W wypadku tych ostatnich bowiem penalizowane jest nabycie rzeczy pochodzącej z przestępstwa, gdy w wypadku wykroczeń - tylko z kradzieży i przywłaszczenia. Trafnie zauważa Sąd Apelacyjny w Warszawie, że: "Ustalenie, iż sprawca przyjął (w celu osiągnięcia korzyści majątkowej) mienie o wartości przekraczającej 250 zł lub też, że - niezależnie od wartości tegoż mienia - zostało ono uzyskane w drodze innego czynu niż kradzież bądź przywłaszczenie, powoduje konieczność rozważenia winy sprawcy na płaszczyźnie art. 215 § 1 k.k. [obecnie art. 291 k.k. - M.K.], nie zaś art. 122 k.w." (wyrok SA w Warszawie z 17 stycznia 1996 r., II AKa 34/96, OSA 1996, z. 11-12, poz. 43).
3. Czynność sprawcza może przybierać różne formy. Polega ona na nabyciu przez sprawcę mienia uzyskanego w drodze kradzieży lub przywłaszczenia, udzieleniu pomocy do zbycia takiego mienia, przyjęciu go lub udzieleniu pomocy w jego ukryciu. Dopuszczenie się choćby jednej ze wskazanych form zachowania oznacza wypełnienie znamienia czasownikowego.
4. Nabycie oznacza uzyskanie przez sprawcę władztwa nad mieniem od osoby nim bezprawnie władającej, za zgodą tej osoby. W tej postaci paserstwa można się dopuścić tylko przez działanie. Nie ma znaczenia, czy nabycie jest odpłatne, czy nie (por. Chybiński, Paserstwo, s. 42; Pływaczewski, Przestępstwo, s. 78; Indecki, Przestępstwo, s. 63). Nabycie daje sprawcy paserstwa pełne władztwo nad mieniem, z takim skutkiem, że może on wobec niego postępować tak jak właściciel (Świda (w:) Andrejew, Świda, Wolter, s. 659; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 446). Natomiast paser nigdy nie staje się prawnym właścicielem, ponieważ nabywa mienie od osoby nieuprawnionej (Indecki, Przestępstwo, s. 63; Pływaczewski, Przestępstwo, s. 78). Z uwagi na to, wykroczenie popełnione w tej postaci jest dokonane w chwili przeniesienia na sprawcę władztwa. Jeżeli nie doszło do jego przekazania, a tylko została zawarta umowa dotycząca przeniesienia go w przyszłości, można mówić o usiłowaniu paserstwa. Usiłowaniem paserstwa jest także rozpoczęcie negocjacji dotyczących nabycia rzeczy (Świda (w:) Andrejew, Świda, Wolter, s. 659; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 445-446). Usiłowanie popełnienia wykroczenia paserstwa umyślnego jest karalne (§ 3). Oczywiście nie jest możliwe usiłowanie paserstwa nieumyślnego.
5. Osoba przekazująca mienie paserowi nie popełnia paserstwa, choć jej uczestnictwo jest dla popełnienia omawianego wykroczenia konieczne.
6. Paserstwo zachodzi zarówno wtedy, gdy sprawca nabywa mienie bezpośrednio od osoby, która uzyskała je w wyniku kradzieży lub przywłaszczenia, jak i wtedy, kiedy nabycie następuje od innej osoby. Bez znaczenia jest, czy osoba, od której sprawca nabył rzecz, wie o jej pochodzeniu z kradzieży lub przywłaszczenia (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 446).
7. "Czasownikowe znamię (...) "nabywa" oznacza uzyskanie władztwa nad rzeczą za zgodą osoby władającej nią dotychczas i zbywającej na rzecz nabywcy; z reguły będzie to sprzedaż, zamiana lub darowizna" (wyrok SN z 12 listopada 1986 r., II KR 315/86, OSNKW 1987, nr 7-8, poz. 67).
8. Złożona jednorazowo sprawcy planującemu kradzież lub przywłaszczenie obietnica nabycia rzeczy z niego uzyskanych nie stanowi paserstwa, lecz pomocnictwo do kradzieży lub przywłaszczenia (Michalski (w:) Wąsek II, s. 947). Pomocnictwo takie jest karalne na mocy art. 119 § 2 k.w.
9. "Paserstwo zachodzi tylko wtedy, gdy paser nie brał udziału w przestępstwie, z którego pochodzą rzeczy będące przedmiotem paserstwa, ani jako sprawca, ani jako pomocnik czy podżegacz do tego przestępstwa. Jeżeli natomiast ktoś bądź namawia innego do popełnienia przestępstwa, obiecując przy tym nabyć rzeczy pochodzące z tego przestępstwa, bądź bierze w nim udział jako pomocnik czy współsprawca, to następnie nabycie rzeczy pochodzących z tego przestępstwa nie jest po jego stronie paserstwem" (wyrok SN z 22 grudnia 1986 r., I KR 445/86, OSNKW 1987, nr 7-8, poz. 70). Wydaje się, że w takiej sytuacji nabycie rzeczy stanowi konsumpcję owoców czynu i jako takie stanowi wykroczenie lub przestępstwo współukarane następcze.
10. Pomoc do zbycia mienia stanowią wszelkie działania ułatwiające zbywcy rzeczy uzyskanej w drodze kradzieży lub wykroczenia zbycie jej posiadania. Zbywcą mienia niekoniecznie musi być osoba, która rzecz ukradła lub przywłaszczyła.
11. Zbyciem mienia są wszelkie działania podjęte przez posiadacza rzeczy, zmierzające do odpłatnego lub nieodpłatnego wyzbycia się władztwa nad nią i przeniesienia jej na inną osobę lub osoby (Indecki, Przestępstwo, s. 70; Szwedek, Przestępstwo paserstwa, s. 70).
12. Pomoc przy zbyciu stanowią na przykład pośrednictwo, przewiezienie rzeczy, zdobywanie informacji o potencjalnych nabywcach (Indecki, Przestępstwo, s. 71). Zachowanie to może mieć formę działania lub zaniechania. W wypadku zaniechania odpowiedzialność ponosi tylko osoba, na której ciążył szczególny prawny obowiązek ujawnienia prawdy dotyczącej pochodzenia rzeczy (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 447).
13. Przyjęcie mienia zachodzi wtedy, gdy sprawca obejmuje władztwo nad rzeczą uzyskaną w wyniku kradzieży lub przywłaszczenia na podstawie uprzedniego porozumienia zawartego z posiadaczem rzeczy. Nabywa on w ten sposób władztwo, ograniczone treścią porozumienia, na przykład otrzymuje rzecz na przechowanie, w użyczenie, użytkowanie itp. Przyjęcie zostaje dokonane wtedy, gdy rzecz trafia we władztwo sprawcy, na przykład przez przekazanie mu jej albo złożenie w miejscu, którym włada (mieszkaniu, piwnicy itp.). Przyjęcie rzeczy może zostać dokonane zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie.
14. Pomoc do ukrycia mienia polega na wszelkich czynnościach ułatwiających posiadaczowi rzeczy uzyskanej w drodze kradzieży lub przywłaszczenia (niekoniecznie osobie, która ten czyn popełniła) jej ukrycie (por. Pływaczewski, Przestępstwo, s. 94; Chybiński, Paserstwo, s. 49; Indecki, Przestępstwo, s. 69). Może być popełniona zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie, przy czym przez zaniechanie dopuścić się jej może tylko ten, na kim ciążył szczególny prawny obowiązek ujawnienia rzeczy uzyskanej w drodze kradzieży lub przywłaszczenia.
15. Przedmiotem czynności wykonawczej jest co do zasady rzecz uzyskana w drodze kradzieży lub przywłaszczenia. Co prawda przepis używa sformułowania "mienie", jednak przez pojęcie to można rozumieć tylko rzeczy będące zdatnym przedmiotem kradzieży lub przywłaszczenia, a zatem rzeczy ruchome, przedstawiające wartość majątkową. Nieco szerzej przedmiot czynności wykroczenia paserstwa można rozumieć w odniesieniu do programu komputerowego (por. Wojciechowski, s. 169). Kradzież programu komputerowego jest przestępstwem z art. 278 § 2. W wypadku kiedy jego wartość nie przekracza 250 zł, do nabywcy tego programu można stosować przepis art. 122 § 1 lub 2. Należy zauważyć, że w odniesieniu do programu komputerowego nieco szerzej można rozumieć czynność wykonawczą, na co pozwala ujęcie znamienia czynności wykonawczej w postaci "mienia". W tym wypadku nie jest bowiem konieczne fizyczne przejęcie rzeczy, jaką jest nośnik programu komputerowego, pomoc w jej zbyciu, ukryciu itp. W odniesieniu do programów komputerowych wystarczy samo skopiowanie programu bez potrzeby jakichkolwiek fizycznych zmian w położeniu nośnika (por. Kliś, Przestępstwa, s. 109).
16. Wykroczenie paserstwa zarówno umyślnego, jak i nieumyślnego zachodzi wtedy, kiedy rzecz będąca przedmiotem czynności wykonawczej ma wartość nieprzekraczającą 250 zł. W wypadku wyrąbanego w lesie drzewa wartość graniczna wynosi 75 zł. Jednak gdy przedmiotem paserstwa jest broń, amunicja, materiały lub przyrządy wybuchowe, paserstwo zawsze stanowi przestępstwo (por. art. 130 k.w.).
17. Wątpliwości budzi, czy granica 250 zł ma zastosowanie do paserstwa rzeczy pochodzących z kradzieży z włamaniem (art. 279 k.k.), rozboju (art. 280 k.k.) czy kradzieży rozbójniczej (art. 281 k.k.). Te ostatnie czyny bowiem zawsze stanowią przestępstwo, niezależnie od wartości zabranej rzeczy. W związku z tym w doktrynie i orzecznictwie jest znany pogląd, że paserstwo odnoszące się do przedmiotów pochodzących ze wskazanych wyżej kwalifikowanych typów przestępstwa kradzieży zawsze jest przestępstwem z art. 291 (wyrok SN z 19 września 1978 r., III KR 136/78, OSNKW 1979, nr 4, poz. 43; wyrok SN z 12 września 1986 r., U 7/86, OSNKW 1986, nr 11-12, poz. 85, z glosami Grzegorczyka, NP 1988, nr 9, s. 119 i Kurzępy, WPP 1988, nr 1; wyrok SN z 6 października 1986 r., Rw 721/86, OSNKW 1987, nr 5-6, poz. 45, z glosami Juszczykowicza, NP 1988, nr 10-12, s. 251 i Kurzępy, NP 1989, nr 2-3, s. 241; wyrok SN z 18 lutego 1998 r., II KKN 456/97, OSNKW 1998, nr 5-6, poz. 26, z glosą Czapskiego, PS 1999, nr 6, s. 151; wyrok SA w Białymstoku z 8 sierpnia 1996 r., II AKr 120/95, OSA 1995, z. 9, poz. 40; wyrok SA w Warszawie z 17 stycznia 1996 r., II AKr 520/95, OSA 1996, z. 11-12, poz. 43; Radecki, Przedmiot, s. 43 i n.; Bojarski, Radecki, Oceny, s. 93 i n.; Michalski (w:) Wąsek II, s. 934-935).
18. Wydaje się, że trafny jest pogląd odmienny, iż paserstwo rzeczy o wartości do 250 zł jest wykroczeniem z art. 122 k.w., jeśli pochodzi ona z kradzieży z włamaniem (uchwała SN z 24 września 1997 r., I KZP 15/97, OSNKW 1997, nr 11-12, poz. 96, z glosami aprobującymi Grzegorczyka, OSP 1998, z. 4, poz. 69 i Indeckiego, Prok. i Pr. 1998, nr 11-12, s. 87; Pływaczewski, Z problematyki, s. 28 i n.; tenże, Przestępstwo, s. 49; Indecki, Przestępstwo, s. 61). Natomiast reguła ta nie dotyczy rzeczy pochodzącej z przestępstw rozbójniczych (rozbój, kradzież rozbójnicza). Paserstwo takich rzeczy zawsze jest przestępstwem (tak Pływaczewski, Z problematyki, s. 29; tenże, Przestępstwo, s. 49 i n.; Indecki, Przestępstwo, s. 59 i n.; odmiennie, moim zdaniem nietrafnie, wyrok SN z 18 października 1983 r., IV KR 211/83, OSNKW 1984, nr 5-6, poz. 56). Oczywiście, sprawca paserstwa musi mieć świadomość pochodzenia rzeczy ze wskazanych kwalifikowanych typów kradzieży.
19. Omawiane wykroczenia może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
20. Paserstwo określone w § 1 jest wykroczeniem umyślnym, możliwym do popełnienia w obu postaciach zamiaru. Wyjątek stanowi paserstwo popełnione w postaci przyjęcia mienia lub pomocy w jego ukryciu. W tych ostatnich wypadkach ustawa wymaga bowiem, by sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Czyn ten ma zatem w tym zakresie charakter kierunkowy i można go popełnić tylko w zamiarze bezpośrednim.
21. Paserstwo określone w § 2 jest wykroczeniem nieumyślnym, także w zakresie znamion czynności wykonawczej w postaci przyjęcia mienia lub pomocy w jego ukryciu. W tym zakresie przepis § 2 przyjmuje co prawda konieczność wykazania celu, jakim jest osiągnięcie korzyści majątkowej, jednak celowe zachowanie sprawcy nie jest nakierowane na realizację znamion wykroczenia.
22. Strona podmiotowa charakteryzuje się istnieniem nieumyślności w odniesieniu do znamienia pochodzenia rzeczy z czynu zabronionego. Sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego, że rzecz pochodzi z kradzieży lub przywłaszczenia, choć może i powinien to przypuszczać (Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 428-429). Górniok jest zdania, że chodzi tu o tzw. nieświadomą nieumyślność, tzn. że możność i powinność przewidywania należy oceniać nie w odniesieniu do konkretnego sprawcy, ale w nawiązaniu do możliwości tzw. modelowego obywatela, na co wskazuje znamię powinności przewidywania (Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 429). Pogląd ten budzi wątpliwość, ponieważ łącznie ze znamieniem powinności ustawodawca użył znamienia możliwości, a to ostatnie wydaje się odnosić nie do abstrakcyjnego wzorca modelowego obywatela, lecz do konkretnego sprawcy. Należy jednak podkreślić, że znamiona czynności wykonawczej, jak nabycie, pomoc do zbycia, przyjęcie lub pomoc do ukrycia są objęte umyślnością. Nieumyślność dotyczy tylko samego pochodzenia rzeczy.
23. Podstawowe znaczenie przy wykładni komentowanego przepisu ma odnoszące się do strony podmiotowej znamię towarzyszących okoliczności, na podstawie których sprawca może i powinien przypuszczać, że rzecz została uzyskana za pomocą czynu zabronionego. Pojęcie to jest nieostre. Można jedynie stwierdzić, że są to okoliczności, na podstawie których sprawca ma możliwość powzięcia przypuszczenia, że rzecz pochodzi z czynu zabronionego. Nie chodzi tu o uzyskanie pewności, ponieważ wówczas sprawca dopuściłby się paserstwa umyślnego. Wystarczy możliwość powzięcia przypuszczenia. Tym bardziej znamiona omawianego czynu są wypełnione, jeżeli sprawca powziął wspomniane przypuszczenie.
24. Okoliczności winny mieć charakter obiektywny i winny być uświadomione przez sprawcę (Michalski (w:) Wąsek II, s. 954; Mucha, Kilka, s. 20). Jest tego rodzaju okolicznością zaoferowanie sprawcy rzeczy do kupna po cenie znacznie niższej niż rynkowa, czy też prośba o pośrednictwo w sprzedaży rzeczy po takiej cenie. W takim wypadku jest konieczne, by sprawca miał rozeznanie, przynajmniej orientacyjnie, w rynkowych cenach rzeczy danego rodzaju. Jest też tego rodzaju okolicznością zaoferowanie, prośba o pośrednictwo w zbyciu lub złożenie rzeczy w sytuacji, kiedy sprawca wiedział, że w niedawnej przeszłości miała miejsce kradzież tego rodzaju rzeczy.
25. Jest okolicznością, z której można wnioskować o pochodzeniu rzeczy, status jej samej, na przykład jej zabytkowy charakter, wiek, ślady używania lub przeciwnie - ich całkowity brak, a nawet pozostawanie rzeczy w opakowaniu fabrycznym, co wskazuje na pochodzenie z kradzieży ze sklepu bądź hurtowni.
26. Jeżeli dana rzecz jest poszukiwana przez organy ścigania jako pochodząca z czynu zabronionego (np. jej wizerunek opublikowano w środkach masowego przekazu), prawdopodobieństwo jej uzyskania za pomocą czynu zabronionego jest wysokie, jeśli sprawcy zostanie udowodnione, że zapoznał się z komunikatem organów ścigania.
27. Okoliczności, o których mowa, mogą dotyczyć także osoby, od której sprawca otrzymał rzecz, a więc na przykład wiedzy sprawcy o jej uprzedniej karalności, wiedzy, czy popełniała ona w przeszłości przestępstwa, w wypadku kiedy sprawca nie zna tej osoby - jej wyglądu, młodego wieku (por. Peiper, s. 346).
28. Okolicznością, o której mowa, jest także sytuacja, w której ma miejsce przekazanie rzeczy, na przykład nietypowe miejsce, pora nocna (Michalski (w:) Wąsek II, s. 954).
29. Na pochodzenie rzeczy z czynu zabronionego wskazuje zaoferowanie ich znacznej ilości w sytuacji, kiedy sprawcy wiadomym jest, że zbywca nie prowadzi działalności w zakresie obrotu rzeczami danego rodzaju (por. wyrok SN z 12 czerwca 1984 r., IV KR 116/84, OSNPG 1984, nr 12, poz. 110; Michalski (w:) Wąsek II, s. 955).
30. W zakresie znamienia ukrycia rzeczy stwierdzenie, że sprawca mógł i powinien przypuszczać, że zostały one uzyskane za pomocą czynu zabronionego, jest stosunkowo łatwe. W sytuacji kiedy sprawca jest proszony o pomoc w ukryciu danej rzeczy, jest wysoce prawdopodobne, że rzecz nie jest legalnego pochodzenia.
31. Usiłowanie paserstwa umyślnego oraz podżeganie do niego i pomocnictwo są karalne (§ 3).
32. Przestępstwo i wykroczenie paserstwa rzeczy (dokładniej towaru) są stypizowane także w art. 91 k.k.s. Polegają one na nabyciu, przechowaniu, przewożeniu lub pomocy do zbycia towaru stanowiącego przedmiot przestępstwa lub wykroczenia celnego określonego w art. 86-90 k.k.s. Z uwagi na to, że towar, o którym mowa w art. 91 k.k.s., niekoniecznie musi być rzeczą uzyskaną za pomocą czynu zabronionego (np. może być towarem nabytym legalnie, lecz wwiezionym bez dopełnienia obowiązku celnego; por. art. 86 k.k.s.; por. też Bogdan (w:) Bogdan, Nita, Radzikowska, Światłowski, Kodeks, s. 276), nie można uznać art. 91 k.k.s. za lex specialis w odniesieniu do art. 122, a także art. 291 k.k. Zastosowanie może znaleźć raczej zasada konsumpcji, a powstały zbieg najczęściej potraktujemy jako pomijalny. Ponieważ jednak zasadę konsumpcji ocenia się nie abstrakcyjnie, lecz w odniesieniu do realiów konkretnej sprawy, niekiedy dojdzie do rzeczywistego właściwego zbiegu przestępstw lub wykroczeń skarbowych z powszechnym. Zgodnie z art. 8 k.k.s. w takim wypadku należy stosować wówczas każdy ze zbiegających się przepisów, a wykonaniu podlega tylko najsurowsza z kar, co nie stoi na przeszkodzie orzeczeniu środków karnych lub innych środków na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów.
33. Przestępstwo paserstwa typizuje także przepis art. 118 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Przepis ten penalizuje popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej nabycie, pomoc w zbyciu, przyjęcie lub pomoc w ukryciu przedmiotu będącego nośnikiem utworu, artystycznego wykonania, fonogramu lub wideogramu rozpowszechnionego lub zwielokrotnionego bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom. Ustępy 1-2 tego artykułu typizują czyn popełniony umyślnie, ust. 3 - czyn nieumyślny. Należy, jak się wydaje, podzielić pogląd, że pojęcie "przedmiot będący nośnikiem utworu", w ujęciu art. 118 ustawy o prawie autorskim, jest tożsame z pojęciem samego utworu, gdyż ten ostatni jest w sensie materialnym nierozerwalnie związany z nośnikiem. Bez niego bowiem nie istniałby materialnie. Ma to znaczenie dla oceny sytuacji, kiedy paserstwo zostało dokonane na przykład w postaci ściągnięcia utworu z sieci internetowej (Seledec, Przestępstwa, s. 90). Zatem zachowanie wyczerpujące znamiona czynu określonego w art. 118 ustawy o prawie autorskim wyczerpuje także znamiona czynu określonego w komentowanym przepisie. Należy przyjąć, że przepis ustawy o prawie autorskim stanowi lex specialis w odniesieniu do komentowanego (tak Mozgawa, Radoniewicz, Przepisy karne, s. 16).
Art. 123.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest własność i posiadanie określonych w przepisie rzeczy.
2. Czynność wykonawcza polega na bezprawnym zaborze z cudzego ogrodu owoców, warzyw lub kwiatów. Może ona polegać tylko na działaniu.
3. Bezprawność zaboru oznacza, że sprawca nie miał prawa zabrać wskazanych w treści przedmiotów. Ponieważ przepis wskazuje, że kradzież ogrodowa może być dokonana tylko w cudzym ogrodzie, podstawową okolicznością legalizującą zachowanie sprawcy jest zgoda dysponenta ogrodu. Bafia uważa, że nie wypełnia znamion omawianego wykroczenia czyn sprawcy, który zabiera owoce, warzywa lub kwiaty, roszcząc sobie do nich w dobrej wierze prawo (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 297). Poglądu tego nie można podzielić. Okoliczność, że sprawca w dobrej wierze uważa się za uprawnionego do zabrania wskazanych w przepisie przedmiotów, nie oznacza, że zachowanie jego staje się bezprawne. Posiadanie lub nie uprawnienia do zabrania owoców itd. ma charakter obiektywny, niezależny od dobrej lub złej woli sprawcy. Nie oznacza to wszakże, że sprawca, który niesłusznie uważa, że ma prawo zabrać owoce itd., odpowiada za popełnienie omawianego wykroczenia. Jego odpowiedzialność zostaje wyłączona, jednak nie na etapie realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego, lecz na podstawie art. 7 § 2 (błąd co do faktu). Przepis ten wyłącza umyślność, a co za tym idzie w odniesieniu do omawianego czynu zabronionego - winę.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej są owoce, warzywa i kwiaty w nieznacznej ilości. Jeżeli sprawca zabiera większą niż nieznaczna ilość, może odpowiadać za wykroczenie z art. 119, a nawet za przestępstwo z art. 278 k.k., jeśli wartość zabranych przedmiotów przekroczyła 250 zł (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 169). Chodzi tu wszakże tylko o owoce, warzywa i kwiaty rosnące w ogrodzie (fructus pendenti). Nie wypełnia znamion analizowanego wykroczenia zabór owoców, warzyw i kwiatów zerwanych lub zebranych już, ale pozostających jeszcze na terenie ogrodu. Ich zabór w celu przywłaszczenia realizuje ustawowe znamiona wykroczenia z art. 119 k.w. lub występku z art. 278 k.k., chyba że nie mają żadnej wartości majątkowej. Wówczas zabór ich podpada pod dyspozycję art. 126 k.w. (Peiper, s. 663).
5. Można zgodzić się z poglądem, że ocena, czy w konkretnym wypadku ilość zabranych przedmiotów jest nieznaczna, odbywa się według swobodnego uznania z uwzględnieniem okoliczności czynu oraz zamiaru sprawcy (Makarewicz, Kodeks, s. 692-693; Peiper, s. 663). Wydaje się ponadto, że rację ma Makarewicz, który uważa, że choć przepis wspomina o nieznacznej ilości owoców, kwiatów i warzyw, chodzi tu raczej nie tyle o ich ilość, co o ich wartość. Stąd podpada pod dyspozycję komentowanego przepisu na przykład zabór znacznej ilości nadgniłych owoców (Makarewicz, Kodeks, s. 693).
6. Czyn ma charakter skutkowy. Skutek stanowi nabycie przez osobę nieuprawnioną władztwa owoców, warzyw lub kwiatów zabranych z cudzego ogrodu.
7. Czyn jest dokonany w czasie, kiedy sprawca obejmuje zabrane przedmioty w bezpieczne władanie.
8. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
9. Omawiane wykroczenie można popełnić tylko umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym (chociaż możliwość popełnienia czynu w zamiarze ewentualnym w praktyce wydaje się ograniczona).
10. Jeżeli sprawca w celu zabrania owoców, warzyw lub kwiatów wedrze się do ogrodzonego ogrodu, przełamując zabezpieczenia przeciwdziałające dostępowi do wnętrza ogrodu osób niepowołanych, dopuszcza się nie wykroczenia z art. 123, ale przestępstwa z art. 279 k.k. (kradzież z włamaniem). Warunkiem jest wszakże, aby ogród był ogrodzony i zamknięty. Nie jest konieczne, aby zamknięcie było efektywne. Wystarczy, że sygnalizuje ono wolę właściciela lub posiadacza, aby osoby niepowołane nie przedostawały się do wewnątrz. Konieczne jest także, aby sprawca przełamał zabezpieczenie, na przykład wyłamał furtkę, przeciął ogrodzenie. Jeżeli sprawca na przykład przeskoczy przez ogrodzenie, nie przełamuje zabezpieczenia i odpowiada na podstawie art. 123 k.w., a nie art. 279 k.k.
11. Jeżeli sprawca, popełniając omawiane wykroczenie, jednocześnie zniszczy lub uszkodzi rośliny albo grunt, wypełnia ponadto znamiona wykroczenia określone w art. 150 (uszkodzenie cudzego ogrodu). Por. Wojciechowski, s. 171. Zaistniały zbieg przepisów należy ocenić jako rzeczywisty właściwy. Zgodnie z treścią art. 9 § 1 odpowiada wówczas na podstawie art. 150.
12. Podobnie jest, jeżeli sprawca uszkodzi znajdujące się w ogrodzie cudze rzeczy (narzędzia, budynki). Wówczas na zasadzie art. 9 § 1 odpowiada na podstawie art. 124 k.w. (uszkodzenie rzeczy), chyba że wyrządzona przez niego szkoda przekracza 250 zł. W tym ostatnim wypadku zachodzi idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 123 k.w. i przestępstwa z art. 288 k.k., rozstrzygany na podstawie art. 10 § 1.
13. Ściganie omawianego wykroczenia następuje na żądanie pokrzywdzonego.
Art. 124.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony czynu zabronionego przez § 1 jest własność i posiadanie rzeczy (Kulik, Przestępstwo, s. 58).
2. Przedmiotem czynności wykonawczej może być cudza rzecz ruchoma lub nieruchoma. Co do określenia rzeczy cudzej - por. tezy do art. 119.
3. Czynność wykonawcza polega na zniszczeniu, uszkodzeniu lub uczynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy. Zniszczenie i uszkodzenie rzeczy nie różnią się jakościowo, lecz tylko ilościowo, i polegają na powodowaniu fizycznych zmian w strukturze rzeczy (Kulik, Przestępstwo, s. 66 i n.). W wypadku zniszczenia rzeczy zachodzi jej całkowite unicestwienie bądź uszkodzenie idące tak daleko, że rzecz przestaje przynależeć do tego rodzaju, do jakiego należała przed czynem (Kulik, Przestępstwo, s. 66). Uszkodzenie stanowi naruszenie substancji rzeczy bez jej unicestwienia (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 366; Górniok, Pleńska, Przestępstwa (w:) System, 1989, s. 441; Kulik, Przestępstwo, s. 66-68).
4. Uczynienie rzeczy niezdatną do użytku sprowadza się do wywołania niemożności używania jej zgodnie z przeznaczeniem, bez fizycznego naruszenia jej substancji. Chodzi zarówno o niezdatności rzeczy do użytku zgodnego z jej normalnym (typowym) przeznaczeniem, jak i z przeznaczeniem, jakie nadał jej pokrzywdzony (Kulik, Przestępstwo, s. 78 i n.). Bez znaczenia jest okoliczność, że dana rzecz może być zdatna do jakiegoś innego użytku (Kulik, Przestępstwo, s. 80). Relewantne jest zarówno spowodowanie całkowitej, jak i częściowej bezużyteczności rzeczy (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 368; Kulik, Przestępstwo, s. 80 i n.).
5. W literaturze znany jest pogląd, że uczynienie rzeczy niezdatną do użytku nie jest relewantne prawnokarnie, jeżeli dla przywrócenia normalnej użyteczności rzeczy nie jest potrzebny nakład kosztów ani pracy (Makarewicz, Kodeks, s. 439; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 367-368). Pogląd ten nie jest w pełni trafny. Jeżeli bowiem dla przywrócenia normalnej użyteczności rzeczy nie były potrzebne nakłady, lecz właściciel lub posiadacz poniósł szkodę majątkową (np. w postaci utraconych spodziewanych korzyści; por. niżej), brak jest racji dla uznania czynu sprawcy za bezkarny (Kulik, Z prawnokarnej, s. 84 i n.; tenże, Przestępstwo, s. 83 i n.).
6. Przedmiotem czynności wykonawczej jest cudza rzecz. Podobnie należy traktować w związku z treścią art. 1 ustawy o ochronie zwierząt cudze zwierzę (Kulik, Przestępstwo, s. 105 i n.).
7. Co do zasady przedmiotem wykonawczym może być tylko rzecz mająca wartość majątkową, to jest możliwą do wyrażenia w pieniądzu. Nie jest to jednak reguła pozbawiona wyjątku. Ponieważ znamieniem omawianego czynu zabronionego jest szkoda majątkowa, należy przyjąć, że zniszczenie, uszkodzenie lub uczynienie niezdatną do użytku rzeczy o wartości niemajątkowej, które spowodowało szkodę majątkową, należy kwalifikować na podstawie omawianego przepisu, a nie na podstawie art. 126 k.w. Ten ostatni przepis w omawianym wypadku zostanie wyeliminowany na zasadzie konsumpcji (zbieg rzeczywisty niewłaściwy); Kulik, Przestępstwo, s. 118.
8. Możliwe jest wypełnienie znamion omawianego czynu zabronionego przez wykonanie na rzeczy rysunku lub napisu, jeżeli wykonanie lub usunięcie go spowoduje naruszenie materii rzeczy lub jej niezdatność do użytku (uchwała SN z 13 marca 1984 r., VI KZP 48/83, OSNKW 1984, nr 7-8, poz. 71; Kulik, Z prawnokarnej, s. 81 i n.).
9. Jest to wykroczenie materialne. Skutek stanowi stan zniszczenia, uszkodzenia lub niezdatności do użytku rzeczy, a także szkoda majątkowa w wysokości nieprzekraczającej 250 zł. Jeżeli wysokość szkody przekracza 250 zł, zastosowanie znajduje przepis art. 288 k.k., typizujący przestępstwo uszkodzenia rzeczy. Ograniczenie to nie dotyczy broni, amunicji i materiałów lub przyrządów wybuchowych (por. tezy do art. 130). Należy podkreślić, że komentowany przepis nie operuje znamieniem wartości rzeczy (por. Kulik, Z prawnokarnej, s. 78 i n.; Jancewicz, Niewiński, Tak zwane, s. 63 i n.; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 358).
10. W doktrynie i orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że w odniesieniu do zniszczenia, uszkodzenia lub uczynienia niezdatną do użytku cudzej rzeczy szkodę majątkową należy rozumieć jako sumę rzeczywistego uszczerbku w mieniu (damnum emergens) i utraconych przyszłych korzyści (lucrum cessans). Stąd jest możliwe, że zniszczenie, uszkodzenie lub uczynienie niezdatną do użytku cudzej rzeczy przedstawiającej wartość niższą niż 250 zł może wyczerpywać znamiona czynu zabronionego przez przepis art. 288 § 1 k.k. z wyłączeniem zastosowania przepisu art. 124 k.w. (Wojciechowski, s. 172-173; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 690; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, Podstawy, s. 170; wyrok SN z 19 października 1972 r., VI KZP 41/72, OSNKW 1973, nr 1, poz. 4; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 298; Kulik, Przestępstwo, s. 119 i n.).
11. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
12. Stronę podmiotową stanowi umyślność w obu swych postaciach.
13. Ściganie następuje na żądanie pokrzywdzonego (§ 2).
14. W razie popełnienia wykroczenia można orzec obowiązek zapłaty równowartości wyrządzonej szkody lub obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego (§ 3).
15. Relatywnie często uszkodzenie rzeczy może wystąpić jako czyn współukarany następczy z kradzieżą lub przywłaszczeniem rzeczy.
16. W wypadku kiedy sprawca czynu z art. 137 k.k. (znieważenie symbolu narodowego) jednocześnie spowoduje szkodę majątkową nieprzekraczającą 250 zł, następuje idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 137 k.k. z wykroczeniem z art. 124 k.w., rozstrzygany na gruncie art. 10 § 2 k.w. (por. wyrok SN z 26 listopada 1985 r., Rw 1060/85, OSNKW 1986, nr 7-8, poz. 53; Wojciechowska (w:) Wąsek I, s. 98; Kardas (w:) Zoll II, s. 160-161; odmiennie Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 205; Kulik, Przestępstwo, s. 211). Podobnie rzecz się ma z szeregiem innych typów przestępstw, w wypadku których uszkodzenie, zniszczenie lub uczynienie niezdatną do użytku rzeczy jest typowym sposobem popełnienia czynu zabronionego (por. szczegółowo Kulik, Przestępstwo, s. 201-273).
17. W wypadku nieuzasadnionego lub niehumanitarnego zabicia cudzego zwierzęcia bez zgody właściciela możliwe jest przyjęcie idealnego (jednoczynowego) zbiegu wykroczenia z art. 124 k.w. z przestępstwem z art. 35 ust. 1 lub 2 ustawy o ochronie zwierząt (por. Mozgawa, Prawnokarna, s. 28; Kulik, Przestępstwo, s. 234-235). Podobnie zresztą jest w wypadku znęcania się nad cudzym zwierzęciem, przyjmującego postać ranienia go, co odpowiada pojęciu uszkadzania rzeczy. Zachowanie takie także jest przestępstwem stypizowanym w art. 35 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie zwierząt (por. Kulik, Przestępstwo, s. 234).
18. Typowo przepis o kradzieży z włamaniem (art. 279 k.k.) konsumuje przepis o zniszczeniu, uszkodzeniu lub uczynieniu niezdatną do użytku rzeczy. Jeżeli jednak szkoda wyrządzona samym włamaniem ma znaczący udział w ogólnej szkodzie spowodowanej kradzieżą z włamaniem, zachodzi idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 279 k.k. z wykroczeniem z art. 124 k.w. Jest to możliwe jedynie w wypadkach kradzieży z włamaniem rzeczy niewielkiej wartości. Znajduje wtedy zastosowanie trafny pogląd, że "wartość zniszczonego (przy przełamaniu zabezpieczeń) mienia była znaczna i gdy zniszczenie to stanowi istotny element prawnokarnej oceny czynu" (Wojciechowski, s. 523; Kulik, Przestępstwo, s. 251 i n.; Marcinkowski, Kilka zagadnień, s. 25). Tym bardziej uzasadnione jest przyjęcie zbiegu idealnego wtedy, kiedy sprawca kradzieży z włamaniem uszkodził, zniszczył lub uczynił niezdatną do użytku także inną rzecz niż stanowiąca zabezpieczenie rzeczy przed kradzieżą (Kulik, Przestępstwo, s. 251 i n.).
19. W przypadku kiedy czyn sprawcy polega na umieszczeniu w miejscu publicznym, do tego nieprzeznaczonym, rysunku lub napisu, który jednocześnie narusza substancję rzeczy bądź skutkuje niemożliwością używania jej zgodnie z przeznaczeniem, zachodzi rzeczywisty właściwy zbieg przepisów art. 63a i art. 124 k.w. Znajduje do niego zastosowanie art. 9 § 1 k.w., co oznacza, że czyn należy kwalifikować na podstawie art. 124 k.w. (Kulik, Z prawnokarnej, s. 96; tenże, Przestępstwo, s. 262 i n.).
20. W wypadku wypełnienia przez sprawcę znamion wykroczeń określonych w art. 74 oraz 85, zastosowanie art. 124 zostaje wyłączone na zasadzie specjalności (Kulik, Przestępstwo, s. 264). Podobnie jest w wypadku wykroczenia z art. 143 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 226), a także wykroczenia z art. 80 k.w. (uszkodzenie wału przeciwpowodziowego); por. Kulik, Przestępstwo, s. 266-267. Identyczna reguła odnosi się do art. 99 § 1 k.w., penalizującego wykroczenie naruszenia stanu drogi (Kulik, Przestępstwo, s. 267).
21. Między przepisem art. 124 a art. 67 k.w. (uszkodzenie lub usunięcie ogłoszenia) zachodzi zbieg rzeczywisty właściwy, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. (Kulik, Z prawnokarnej, s. 96; tenże, Przestępstwo, s. 263-264). Podobnie jest w wypadku uszkodzenia lub uczynienia bezskutecznym znaku urzędowego (art. 69 k.w.; Kulik, Z prawnokarnej, s. 96; tenże, Przestępstwo, s. 263-264), a także w wypadku wyczerpania znamion wykroczeń określonych w art. 75 (wyrzucanie przedmiotów) oraz art. 76 (obrzucanie pojazdu mechanicznego będącego w ruchu kamieniami lub innymi przedmiotami); por. Kulik, Przestępstwo, s. 266. Identycznie jest w wypadku jednoczesnego wyczerpania ustawowych znamion omawianego czynu i wykroczenia z art. 127 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.), penalizującego naruszenie zakazów obowiązujących na terenie chronionym. Wszystkie te wypadki zbiegu rzeczywistego właściwego należy rozstrzygać na gruncie art. 9 § 1 k.w.
22. Nieco odmiennie sytuacja kształtuje się w wypadku jednoczesnego wyczerpania znamion czynu określonego w przepisie art. 51 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.), który penalizuje jako wykroczenie między innymi niszczenie urządzeń łowieckich. W zakresie niszczenia rzeczy przepis ten stanowi lex specialis w odniesieniu do komentowanego (Radecki, Przestępstwa i wykroczenia, s. 16; Kulik, Przestępstwo, s. 230). Natomiast przepis art. 51 ust. 1 pkt 5 prawa łowieckiego nie zawiera znamion uszkadzania urządzeń i czynienia ich niezdatnymi do użytku. Nie oznacza to jednak, jak uważa Radecki, że zachowania te są bezkarne (Radecki, Przestępstwa i wykroczenia, s. 16). Podpadają one oczywiście pod znamiona art. 124 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 230-231).
23. Możliwy jest także, jak się wydaje, rzeczywisty właściwy zbieg art. 124 z art. 109 (zanieczyszczanie wody użytkowej), przy czym uszkadzanie należy tu rozumieć specyficznie. Niemniej - skoro zanieczyszczanie polega na powodowaniu zmian w strukturze wody (tak: Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 124; Gubiński, Prawo, s. 254; Kulik, Przestępstwo, s. 268), jeśli znajduje się w zamkniętym zbiorniku, spełnia przez to kryterium należytego wyodrębnienia i może być uznana za rzecz, zbieg taki wydaje się pojęciowo możliwy (Kulik, Przestępstwo, s. 267-268). Zastosowanie do niego znajduje przepis art. 9 § 1 k.w.
24. Artykuł 120 k.w. (kradzież leśna) w postaci wyrębu drzewa w lesie w celu przywłaszczenia stanowi przepis szczególny w odniesieniu do omawianego. Dotyczy to także przepisu penalizującego przestępstwo kradzieży leśnej - art. 290 k.k. (wyrok SN z 12 października 1990 r., WR 297/90, Informacja Prawnicza 1990, nr 10-12, poz. 1; por. glosa Sierackiego, Informacja Prawnicza 1990, nr 10-12, poz. 153; wyrok SN z 9 kwietnia 1997 r., III KKN 241/96, Prok. i Pr. 1997, nr 10, s. 5; także OSP 1998, z. 5, poz. 95; Gutekunst, Przestępstwo wyrębu, s. 19-20; Michalski (w:) Wąsek II, s. 252; Kulik, Przestępstwo, s. 258). Natomiast wyrąb cudzego drzewa poza lasem w celu przywłaszczenia stanowi zwykłą kradzież, do której zniszczenie rosnącego drzewa (czy raczej uszkodzenie nieruchomości leśnej, której część składową stanowi drzewo) jest czynem współukaranym uprzednim, zaś wyrąb cudzego drzewa w lesie bez celu przywłaszczenia stanowi wykroczenie (ewentualnie przestępstwo) uszkodzenia rzeczy (Kulik, Przestępstwo, s. 258).
Art. 125.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest własność i posiadanie cudzej rzeczy albo cudzego zwierzęcia. Trafnie zauważa Bojarski, że w wypadku omawianego typu czynu zabronionego atak na przedmiot ochrony ma szczególny charakter. W istocie chodzi bowiem o naruszenie obowiązku rzetelności w stosunku do cudzej rzeczy (Bojarski, s. 206; por. też Szwarczyk (w:) Bojarski i in., s. 362).
2. Czynność wykonawcza polega na niezawiadomieniu organu Policji, niezawiadomieniu innego organu państwowego lub niepodjęciu poszukiwania posiadacza w inny właściwy sposób. Czyn we wszystkich tych postaciach polega na zaniechaniu.
3. Komentowany przepis nakłada na znalazcę obowiązek podjęcia starań w celu odnalezienia posiadacza zgubionej rzeczy lub zwierzęcia. Obowiązek ten sprowadza się do tego, że znalazca winien w ciągu dwóch tygodni zawiadomić o znalezieniu rzeczy lub przybłąkaniu się zwierzęcia organ Policji lub inny organ państwowy lub w inny właściwy sposób podjąć poszukiwania posiadacza (Nisenson, Siewierski, s. 297).
4. Inny właściwy sposób poszukiwania posiadacza może polegać na podjęciu wszelkich czynności realnie umożliwiających ustalenie i powiadomienie posiadacza (por. Peiper, s. 664). Nie jest konieczne, aby w ciągu dwóch tygodni od znalezienia rzeczy lub przybłąkania się zwierzęcia znalazca ich odszukał. Konieczne jest, aby w tym okresie rozpoczął ich poszukiwanie.
5. Por. także art. 183 k.c., a także rozporządzenie RM z 14 czerwca 1966 r. w sprawie rzeczy znalezionych (Dz. U. Nr 22, poz. 141 z późn. zm.). Zgodnie z art. 183 k.c., ten, kto znalazł rzecz zgubioną, powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeżeli znalazca nie zna tej osoby lub jej miejsca zamieszkania, powinien zawiadomić właściwy organ państwowy, którym zgodnie z treścią wskazanego rozporządzenia są rejonowe organy rządowej administracji ogólnej, właściwe miejscowo ze względu na miejsce znalezienia rzeczy. Obowiązek znalazcy zostanie spełniony, jeżeli znalazca zawiadomi organ Policji. Zgodnie z art. 183 § 2 k.k. przepisy o postępowaniu z rzeczami zgubionymi stosuje się odpowiednio do rzeczy porzuconych bez zamiaru wyzbycia się ich własności, a także do zwierząt, które uciekły lub przybłąkały się (por. Szwarczyk (w:) Bojarski i in., s. 362-363).
6. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
7. Stronę podmiotową może stanowić zarówno umyślność, jak i nieumyślność.
8. W wypadku kiedy sprawca nie wszczyna poszukiwania posiadacza ani nie zawiadamia organu, dlatego że ze znalezioną rzeczą lub przybłąkanym zwierzęciem chce postąpić jak z własnym, dopuszcza się nie czynu z art. 125 k.w., lecz z art. 119 k.w. lub art. 282 k.k. (przywłaszczenie); por. Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 691; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 171. Przepis art. 125 k.w. zostaje w takim wypadku wyeliminowany na zasadzie konsumpcji.
Art. 126.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest własność i posiadanie rzeczy przedstawiającej wartość niemajątkową. Z uwagi na okoliczność, że przedmiot czynności wykonawczej nie ma wartości majątkowej, przedmiot ochrony komentowanego przepisu jest dość oddalony od rodzajowego przedmiotu ochrony wykroczeń przeciwko mieniu. Ochronie podlega w istocie wartość emocjonalna, pamiątkowa czy poznawcza, jaką przedstawia rzecz.
2. Czynność wykonawcza polega na zaborze w celu przywłaszczenia, przywłaszczeniu posiadanej rzeczy (por. tezy do art. 119), na zniszczeniu lub uszkodzeniu (por. tezy do art. 124). Nie stanowi wykroczenia umyślne uczynienie niezdatną do użytku rzeczy nieprzedstawiającej wartości majątkowej. Należy wszakże mieć na uwadze, że jeżeli w wyniku uczynienia niezdatną do użytku rzeczy niemającej wartości majątkowej zaistnieje szkoda majątkowa, czyn należy zakwalifikować na podstawie art. 124 k.w. lub art. 288 k.k. Podobnie zresztą jest także wtedy, gdy szkoda majątkowa jest wynikiem zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy niemającej wartości majątkowej (por. tezy do art. 124).
3. Przedmiotem czynności wykonawczej jest rzecz niemająca wartości majątkowej, tj. wartości możliwej do wyrażenia w pieniądzu. Winna ona mieć jednak wartość niemajątkową - najczęściej emocjonalną. O ile wartość majątkową rzeczy ocenia się w kategoriach obiektywnych, o tyle jej wartość niemajątkowa ma charakter czysto subiektywny. Należy ją oceniać z punktu widzenia pokrzywdzonego.
4. Z uwagi na treść art. 115 § 9 k.k., który definiuje pojęcie rzeczy na potrzeby prawa karnego, kradzież dokumentu niewymienionego w tym przepisie ani w art. 275 k.k., a więc na przykład losu fantowego, wypełnia znamiona określone w komentowanym przepisie (por. Mik, Karnomaterialna, s. 47).
5. Omawiane wykroczenie ma charakter materialny. Skutek stanowi zmiana osoby władającej rzeczą (w przypadku jej zaboru), zmiana statusu prawnego rzeczy (w wypadku jej przywłaszczenia) lub stan zniszczenia bądź uszkodzenia rzeczy (por. tezy do art. 119 i 124).
6. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
7. Wykroczenie można popełnić tylko umyślnie, przy czym w wypadku kradzieży lub przywłaszczenia wchodzi w grę tylko zamiar bezpośredni, natomiast w wypadku uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy - zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny.
8. Ściganie omawianego wykroczenia następuje tylko na żądanie pokrzywdzonego.
Art. 127.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest własność i posiadanie rzeczy w zakresie możliwości swobodnego dysponowania i używania rzeczy (por. Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 692).
2. Czynność wykonawcza polega na samowolnym użyciu cudzej rzeczy ruchomej. Jest to możliwe do wykonania tylko przez działanie. Użyciem rzeczy jest każde posłużenie się nią, niezależnie od tego, czy została użyta zgodnie czy niezgodnie ze swym przeznaczeniem.
3. Czyn wypełnia znamiona omawianego wykroczenia tylko wtedy, jeżeli użycie rzeczy przez sprawcę było samowolne, tzn. sprawca nie uzyskał zgody na jej użycie (Makarewicz, Kodeks, s. 694). Zgoda na użycie rzeczy powinna pochodzić od osoby uprawnionej do dysponowania rzeczą (a więc właściciela lub posiadacza prawnego), winna być dobrowolna i udzielona najpóźniej w chwili, kiedy sprawca zaczyna się posługiwać cudzą rzeczą. W wypadku kiedy zgoda pochodzi od osoby nieuprawnionej, lecz sprawca o tym nie wie, jego odpowiedzialność zostaje wyłączona na zasadzie art. 7 § 2. Natomiast w wypadku, kiedy zgoda istnieje, lecz sprawca o tym nie wie - dopuszcza się usiłowania omawianego wykroczenia, które jest wszakże bezkarne.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej jest cudza rzecz ruchoma. Może być przedmiotem czynności wykonawczej także cudze zwierzę (por. tezy do art. 119).
5. Wartość rzeczy jest bez znaczenia. Nie ma w zasadzie znaczenia także charakter rzeczy. Wyjątek zachodzi wtedy, gdy sprawca samowolnie używa cudzego pojazdu mechanicznego. Odpowiada wówczas nie za omawiane wykroczenie, lecz za przestępstwo z art. 289 k.k. (por. wszakże tezy dotyczące zbiegu przepisów).
6. Wątpliwości budzi teza Sądu Najwyższego, że w wyjątkowych wypadkach właściciel warsztatu samochodowego, używający powierzonego mu pojazdu mechanicznego, odpowiada na podstawie art. 127 k.w., a nie art. 289 k.k. (uchwała SN z 25 września 1975 r., VI KZP 24/75, OSNKW 1975, nr 10-11, poz. 140).
7. "(...) jeżeli sprawca, który obejmuje bezprawnie cudze mienie ruchome we własne faktyczne władanie i posługuje się nim jak własnym, nie działa w zamiarze przywłaszczenia tego mienia, lecz w innym zamiarze, to nie ulega odpowiedzialności z art. 257 § 1 k.k. [z 1932 r., obecnie art. 278 § 1 k.k.], lecz - zależnie od okoliczności sprawy - może odpowiadać z innych przepisów karnych, jak np. z art. 251 k.k. [obecny odpowiednik - art. 191 k.k.] lub art. 57 Prawa o wykroczeniach [obecny odpowiednik - art. 127 k.w.]. O tym, w jakim zamiarze działa sprawca zaboru innej osobie cudzego mienia ruchomego, decydują wszystkie okoliczności danego wypadku w ich wzajemnym powiązaniu" (wyrok SN z 17 maja 1962 r., V K 162/62, OSNKW 1963, nr 5, poz. 85).
8. Z reguły na podstawie komentowanego przepisu, a nie art. 119 k.w. lub art. 284 k.k. (przywłaszczenie), należy kwalifikować zachowanie sprawcy polegające na użyczeniu lub wynajęciu cudzej rzeczy znajdującej się w jego władaniu innej osobie (wyrok SN z 16 maja 1934 r., 1 K 274/34, RPiE 1935, z. 2, s. 421; wyrok SN z 29 sierpnia 1935 r., 2 K 712/35, Zb. Orz. 1936, nr 2, poz. 80; wyrok SN z 29 listopada 1938 r., 3046/37, OSP 1928, poz. 415).
9. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
10. Stronę podmiotową stanowi umyślność w obu jej postaciach. Sprawca powinien chcieć lub godzić się na to, że używa cudzej rzeczy. Nie występuje tu natomiast element celu przywłaszczenia charakterystyczny dla kradzieży.
11. Przepis art. 289 k.k. (zabór cudzego pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia) stanowi lex specialis wobec komentowanego przepisu. Należy zauważyć, że w literaturze przedmiotu istnieją kontrowersje odnośnie do oceny znamienia krótkotrwałości. Sąd Najwyższy prezentuje pogląd, że znamienia "krótkotrwałego użytku" użytego w art. 289 k.k. nie należy rozumieć w sensie czasowym. Według Sądu Najwyższego krótkotrwałość oznacza brak zamiaru przywłaszczenia pojazdu (wyrok SN z 22 stycznia 1982 r., III KR 333/81, OSNPG 1982, nr 8, poz. 105). Jednak wykładnia Sądu Najwyższego całkowicie abstrahuje od językowego znaczenia znamienia "krótkotrwałego". Sąd Najwyższy znamieniu temu nadał znaczenie "czasowego", a nie "krótkotrwałego" użytku. Dosłowna interpretacja znamienia "krótkotrwały użytek" prowadzi tymczasem do wniosku, że element długości czasu, przez który sprawca używa pojazdu, ma zasadnicze znaczenie. Wątpliwe jest, czy dłuższy, na przykład miesięczny, okres używania pojazdu można jeszcze uznać za jego krótkotrwałe użycie (bliżej Kunze, Zabór, s. 103 i n.; tenże, Kradzież, s. 64). Używanie pojazdu przez dłuższy czas nie przesądza o istnieniu zamiaru jego przywłaszczenia i o wypełnieniu przez sprawcę znamion kradzieży. Gdyby więc interpretować znamię krótkotrwałego użytku zawarte w art. 289 k.k., należałoby przyjąć, że w wypadku długotrwałego użytku bez zamiaru przywłaszczenia, zachowanie sprawcy należałoby kwalifikować na podstawie art. 127 k.w. Stąd wykładnia prezentowana przez Sąd Najwyższy jest najbardziej pragmatyczna, i to skłania do jej przyjęcia. Z drugiej wszakże strony jest to trudne do pogodzenia z regułami wykładni językowej. Dlatego opowiadając się za wykładnią proponowaną przez Sąd Najwyższy ze względów wyłącznie pragmatycznych, należy postulować zmianę kodeksu karnego przez zastąpienie znamienia "krótkotrwałego użytku" znamieniem "czasowego użytku".
12. W wypadku kiedy sprawca używa samowolnie cudzej rzeczy, następnie porzuca ją, dopuszcza się nie omawianego wykroczenia, ale kradzieży (art. 119 k.w. lub art. 278 k.k.). Porzucając rzecz, postępuje bowiem w stosunku do niej jak właściciel, rozporządza nią, a zatem ją przywłaszcza (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 693), natomiast element zaboru nie jest znamieniem omawianego wykroczenia (Wojciechowski, s. 173). Przepisy o kradzieży wyłączają zastosowanie komentowanego przepisu. Jak się wydaje, zastosowanie znajduje tu zasada lex consumens. Jest tak, ponieważ używanie rzeczy jest faktyczną możliwością przysługującą jej posiadaczowi. Zabór rzeczy w celu przywłaszczenia powoduje nabycie faktycznego władztwa nad rzeczą i skutkuje możliwością jej używania.
13. "Jakkolwiek typowe wypadki kradzieży cechuje dążenie do trwałego powiększenia swego stanu posiadania, to jednak nie należy to do ustawowych znamion kradzieży. Przywłaszczenie bowiem może polegać także na krótkotrwałym użyciu cudzej rzeczy, jeżeli następnie sprawca rozporządza nią w ten sposób, że nie wraca ona do właściciela.
Samowolne użycie cudzego mienia ruchomego w sposób powodujący trwałe pozbawienie właściciela możności korzystania z jego własności stanowi przywłaszczenie tego mienia, chociażby celem działania sprawcy było jedynie krótkotrwałe użycie tego mienia" (postanowienie SN z 5 września 1963 r., Rw 918/63, OSNKW 1964, nr 1, poz. 4).
Przytoczoną powyżej wypowiedź Sądu Najwyższego należy zaakceptować, jednak z zastrzeżeniem, że aby czyn podlegał kwalifikacji jako kradzież, celem działania sprawcy powinno być nie tylko krótkotrwałe użycie mienia, lecz także następcze porzucenie go. Tylko w takim układzie faktycznym można bowiem uzasadnić pogląd, że sprawca działał w celu przywłaszczenia rzeczy.
14. Jeżeli umyślne użycie cudzej rzeczy spowodowało jej uszkodzenie, sprawca może wypełnić znamiona wykroczenia z art. 119 lub 126 k.w., w zależności od tego, czy wywołał, czy też nie szkodę majątkową, a także czy rzecz przedstawiała wartość majątkową, czy nie. Powstały zbieg (rzeczywisty właściwy) rozstrzyga się na gruncie art. 9 § 1 k.w., przy czym w wypadku wyczerpania znamion określonych w art. 119 zastosowaniu podlega ten właśnie przepis. W wypadku wyczerpania znamion określonych w art. 126 zastosowanie jednego ze zbiegających się przepisów jest kwestią oceny, który z nich lepiej opisuje zaistniały stan faktyczny. W wypadku kiedy uszkodzenie rzeczy spowoduje szkodę majątkową w wysokości przekraczającej 250 zł, powstaje idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 127 k.w. z przestępstwem z art. 288 k.k., rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w.
Art. 128.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony są prawa majątkowe osób uczestniczących w grze hazardowej.
2. Czynność wykonawcza polega na urządzaniu gry hazardowej albo użyczeniu do niej środków lub pomieszczenia.
3. Grą hazardową jest uzależnienie wyniku gry od wypadku losowego, niezależnego od uczestników gry (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 695; por. też Makarewicz, Kodeks, s. 695; Nisenson, Siewierski, s. 300). Zasadniczą cechą gry hazardowej jest losowość połączona z ryzykiem (Makarewicz, Kodeks, s. 695).
4. "Pojęcia gry hazardowej i loteryjnej mają wspólną cechę losowości, hazardem nazywamy niepohamowane i nadmierne ryzyko" (orzeczenie SN z 12 stycznia 1934 r., cyt. za: Makarewicz, Kodeks, s. 695).
5. W zdefiniowaniu pojęcia gry hazardowej pomocna jest ustawa z 29 lipca 1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 z późn. zm.), która w art. 2 definiuje gry losowe jako: gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin. Do gier losowych ustawa zalicza:
1) gry liczbowe, w których wygraną uzyskuje się przez prawidłowe wytypowanie liczb, znaków lub innych wyróżników, a wysokość wygranych zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek;
2) loterie pieniężne, w których uczestniczy się poprzez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane pieniężne;
3) wideoloterie, które są urządzane w sieci terminali wideo połączonych z centralnym systemem sprawozdawczym i monitorującym, a uczestniczy się w nich poprzez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, przy czym gracz może typować liczby, znaki lub inne wyróżniki, a podmiot urządzający wideoloterię oferuje wyłącznie wygrane pieniężne;
4) grę telebingo, w której uczestniczy się przez nabycie dowodu udziału w grze zawierającego przypadkowe zestawy liczb lub znaków z góry ustalonego zbioru liczb lub znaków, przeprowadzana na skalę ogólnokrajową z losowaniem nadawanym jako audycja telewizyjna, a podmiot urządzający grę oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe;
5) loterie fantowe, w których uczestniczy się poprzez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane rzeczowe;
6) gry cylindryczne, w których uczestniczy się w grze poprzez wytypowanie liczb, znaków lub innych wyróżników, a wysokość wygranej zależy od z góry określonego stosunku wpłaty do wygranej, wynik zaś gry ustalany jest za pomocą urządzenia obrotowego;
7) gry w karty: black jack, poker, baccarat;
8) gry w kości;
9) grę bingo pieniężne, w której uczestniczy się poprzez nabycie przypadkowych zestawów liczb z ustalonego z góry zbioru liczb, a podmiot urządzający grę oferuje wyłącznie wygrane pieniężne, których wysokość zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek;
10) grę bingo fantowe, w której uczestniczy się poprzez nabycie przypadkowych zestawów liczb z ustalonego z góry zbioru liczb, a podmiot urządzający grę oferuje wyłącznie wygrane rzeczowe;
11) loterie promocyjne, w których uczestniczy się przez nabycie towaru, usługi lub innego dowodu udziału w grze i tym samym nieodpłatnie uczestniczy się w loterii, a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe;
12) loterie audioteksowe, w których uczestniczy się poprzez odpłatne połączenie telefoniczne, a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane pieniężne lub rzeczowe.
6. Przytoczony za ustawą wykaz gier losowych nie powinien, jak się wydaje, być uznawany za wyczerpujący. Można przyjąć założenie, że grą hazardową jest każda gra, której wynik jest w całości lub w znacznej mierze uzależniony od przypadku.
7. Gry, których wynik jest uzależniony od umiejętności graczy, nie stanowią gier hazardowych, nawet wtedy, gdy przewidziana jest nagroda majątkowa. Stąd nie jest grą hazardową brydż uprawiany zarobkowo, gra w szachy na wygrane pieniężne. W tych grach bowiem ostateczny wynik jest uzależniony od umiejętności graczy.
8. Pewne wątpliwości może budzić gra w pokera, gdzie element tzw. szczęścia odgrywa istotną rolę w końcowym wyniku. Należy wszakże zauważyć, że o ile przypadek losowy ma znaczenie dla tego, jakie karty otrzyma każdy z graczy, o tyle dalsza gra, a więc licytacja, sprawdzanie, bluff, umiejętna wymiana kart - są w znacznej mierze uzależnione od umiejętności graczy. Podobnie można oceniać inne gry w karty ze znacznym elementem losowym (oko, lancknecht, black jack, baccarat), choć ocena konkretnej gry powinna się odbywać zawsze przy uwzględnieniu jej reguł, jako opartych w przeważającej mierze na wypadku losowym lub na umiejętnościach grających. Wydaje się jednak, że w odniesieniu do pokera, black jacka i baccarata należy mówić o grach hazardowych. Przesądza o tym ustawa, która zalicza te gry do gier losowych. Trafnie zresztą stwierdzają Nisenson i Siewierski, że "pewna niewielka doza kombinacji nie pozbawia gry charakteru hazardowego, gdy przeważną rolę odgrywa los" (Nisenson, Siewierski, s. 300).
9. Typową grą hazardową jest ponad wszelką wątpliwość ruletka. Wynik tej gry jest bowiem uzależniony wyłącznie od przypadku. Podobnie jest w wypadku na przykład tzw. jednorękiego bandyty, gry w kości czy bingo.
10. Nie są grami hazardowymi zakłady bukmacherskie dotyczące gier sportowych, a nawet wydarzeń politycznych, ponieważ wygrana w nich jest uzależniona nie od wypadku losowego, a od umiejętności oceny przez uczestników zakładów prawdopodobieństwa nastąpienia danego zdarzenia czy padnięcia określonego wyniku sportowego.
11. Wątpliwości budzi charakter tzw. gry w trzy karty. Sąd Najwyższy, oceniając to zagadnienie, wypowiedział następujący pogląd: "Określenie "gra hazardowa", użyte w art. 128 § 1 k.w., obejmuje swym zakresem wszelkie gry, w tym i grę w tzw. trzy karty, jeżeli wygrana lub przegrana uzależniona jest nie od umiejętności grających, lecz wyłącznie lub przeważnie od losu" (uchwała SN z 16 lutego 1994 r., I KZP 39/93, OSNKW 1994, nr 3-4, poz. 15, z glosami Gubińskiego, PiP 1994, z. 4, s. 114, Światłowskiego, Palestra 1995, z. 1-2, s. 223, Satki, Palestra 1994, z. 11, s. 169 i Bojarskiego, WPP 1994, nr 3-4, s. 119; podobny pogląd wypowiedzieli Nisenson i Siewierski (s. 300); por. też krytyczne uwagi Stefańskiego, Przegląd orzecznictwa, WPP 1995, nr 3-4 oraz tenże, Gra w trzy, s. 41).
12. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy także w okresie przedwojennym, gdy stwierdził: "Gra staje się oszukańczą w rozumieniu art. 264 k.k. [z 1932 r., przestępstwo oszustwa, M.K.] tylko wtedy, gdy urządzający ją, lub biorący w niej udział, działa w celu osiągnięcia korzyści materialnej, obojętne czy dla siebie, czy dla kogokolwiek innego, gdy używa w tym celu podstępu, polegającego bądź na wprowadzeniu innej osoby w błąd lub na wyzyskaniu jej błędu i gdy przez to podstępne działanie doprowadza tę lub inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem w związku z udziałem w danej grze.
Okoliczność, iż pewna gra daje urządzającemu ją lepsze szanse niż biorącym w niej udział, wskutek czego urządzający w ostatecznym wyniku odnosi korzyść majątkową, nie nadaje sama przez się danej grze charakteru oszukańczego.
Urządzanie gry nawet w wysokim stopniu hazardowej, w razie zachowania wszelkich obowiązujących w niej prawideł, może być ścigane jedynie na zasadzie art. 61 pr. o wykroczeniach [odpowiednik obecnego art. 128 k.w., M.K.].
Art. 264 k.k. znajduje zastosowanie jedynie wówczas, gdy urządzający grę, lub którykolwiek z biorących w niej udział, nie zdaje się wyłącznie na przypadek, lecz stara się wpłynąć na wynik gry przez użycie jakichkolwiek podstępnych zabiegów" (wyrok SN z 9 sierpnia 1934 r., 1 K 492/34, Zb. Orz. 1934, z. 2, poz. 50).
13. W orzecznictwie i literaturze znane też były odmienne poglądy, traktujące grę w trzy karty jako przestępstwo oszustwa (wyrok SN z 10 stycznia 1928 r., II K 2312/1927, Zb. Orz. 1929, poz. 4; wyrok SN z 10 stycznia 1935 r., 2 K 1400/34, Zb. Orz. 1935, poz. 326; Bednarzak, Przestępstwo, s. 140; Bojarski, glosa, s. 119; Gubiński, Czy osoby, s. 83 i n.; Gubiński, glosa, s. 114; Stefański, Przegląd, s. 58; Stefański, Gra, s. 43 i n.).
14. Wydaje się, że należy częściowo zaakceptować jeden i drugi pogląd. Reguły tzw. gry w trzy karty niekiedy wykraczają poza reguły gry hazardowej (Gubiński, glosa, s. 114). Należy zauważyć, że teoretycznie wynik tej gry nie jest uzależniony od wypadku losowego, a - przynajmniej z założenia - od umiejętności grającego. Ma on obserwować ruchy kartami wykonywane przez "trzymającego bank" i określić, w którym miejscu znajduje się wygrywająca karta. Teoretycznie jest to więc kwestia uważnej obserwacji. Zwykle jednak grający nie jest w stanie dokładnie śledzić ruchów "trzymającego bank", więc gra nabiera charakteru losowego. W odniesieniu do takiej gry możemy mówić o grze hazardowej. Traci ona jednak ten charakter, kiedy pojawia się jeszcze jeden element, nierzadko występujący w rzeczywistości. "Trzymający bank" często dąży do wprowadzenia w błąd gracza co do umiejscowienia wygrywającej karty. Stosuje on przy tym różnego rodzaju triki mylące gracza, noszące znamiona wprowadzania w błąd w rozumieniu art. 286 k.k. Wówczas właściwą kwalifikacją prawną jest art. 286 (Satko, glosa, s. 169; Bojarski, glosa, s. 119). Konkludując - w wypadkach kiedy "trzymający bank" stosuje się do reguł gry i swoje zabiegi ogranicza do szybkiego przekładania kart, gra w zasadzie ma charakter hazardowy, a jej urządzanie wypełnia znamiona określone w komentowanym przepisie (Światłowski, glosa, s. 223). Jeżeli jednak stosuje on dodatkowe zabiegi mające na celu wprowadzenie w błąd grającego, albo wręcz usuwa wygrywającą kartę, właściwą kwalifikacją prawną jest art. 286 k.k. W takim bowiem wypadku nie jest możliwe uzyskanie wygranej przez grającego, praktycznie zawsze wygrywa "trzymający bank". Tymczasem cechą gry hazardowej i w ogóle każdej gry jest istnienie możliwości wygranej lub przegranej. W wypadku kiedy odpada możliwość uzyskania jednego z tych wyników, przestaje być ona grą (trafnie zwraca na to uwagę Bojarski, glosa, s. 114 i n.; tenże (w:) Bojarski, Radecki, s. 696).
15. Praktyka wykazuje, że większość wypadków gry "w trzy karty" należy kwalifikować jako oszustwa (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 696). Należy jednak zauważyć, że w wypadku kiedy "trzymający bank" tylko zręcznie przekłada karty, tak że grający nie widzi, gdzie leży karta wygrywająca, jednak na pewno znajduje się ona wśród kart będących w grze, a przy tym "trzymający bank" nie zasugerował grającemu wyboru karty przegrywającej - mamy do czynienia nie z oszustwem, ale z grą hazardową. Nie ma znaczenia to, że szanse na wygraną nie są równe (czego zdaje się wymagać od gry hazardowej Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 696). To, że szanse nie są równe, jest oczywiste i wynika z reguł gry. Teoretycznie równe szanse istniałyby w wypadku gry w dwie karty (jedna wygrywa, jedna przegrywa). W przypadku dwóch kart przegrywających i jednej wygrywającej zawsze większe szanse na wygraną ma "trzymający bank", nawet gdy nie stosuje żadnych podstępów, a tylko przetasuje karty (taki przykład gry w trzy karty jako hazardowej, a nie oszukańczej, podaje Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 696-697). W wypadku gry "w trzy karty" prowadzonej bez jakichkolwiek oszukańczych zabiegów, zręczność "trzymającego bank" w przekładaniu kart jest w stanie co najwyżej uczynić grę zręcznościową grą hazardową. Pozwala ona bowiem na uniemożliwienie grającemu obserwacji, dokąd zostanie przełożona karta wygrywająca. Stąd nie wie on, gdzie ona leży, i wybiera ją losowo spośród trzech kart, którymi gra jest prowadzona.
16. Podsumowując, można uznać, że tego rodzaju gry pozostają hazardowymi, jeżeli zręczność jednej z osób nie przesądza ostatecznie o wyniku gry. Wszelkie gry, gdzie decydujący pozostaje czynnik losowy, należy uznawać za losowe, do których należą też i hazardowe. Jeżeli natomiast czynnikiem decydującym są umiejętności gracza - gra nie zalicza się do hazardowych. Ukrycie przez jednego z grających przed innymi, przekonanymi, że o wyniku w grze decyduje przypadek, faktu, że czynnikiem decydującym jest nie przypadek, ale umiejętności gracza, stanowi wprowadzenie w błąd w rozumieniu art. 286 k.k. (por. Makarewicz, Kodeks, s. 696).
17. Identycznie jak grę w trzy karty należy traktować wszelkie podobne do niej gry, jak na przykład w trzy kubki (por. wyrok SN z 29 listopada 1994 r., Prok. i Pr. (orzecznictwo) 1995, nr 3, s. 16; tezę tego orzeczenia krytykuje, częściowo trafnie, Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 697).
18. Wszystkie wskazane czynności wykonawcze polegają na działaniu. Nie istnieje zatem możliwość popełnienia omawianego wykroczenia przez zaniechanie.
19. Nie odpowiada na podstawie komentowanego przepisu uczestnik gry hazardowej, który jej nie urządził ani nie użyczył do niej pomieszczenia lub środków.
20. Dość trudne jest ustalenie, kto w istocie jest urządzającym grę, a kto tylko jej uczestnikiem. Jeżeli sprawca rozstawia na straganie trzy kubki, a inne osoby podchodzą i biorą udział w grze, nie ma wątpliwości, że urządzającym grę jest ten, kto "trzyma bank", zaś inni jej uczestnicy nie odpowiadają na podstawie komentowanego przepisu. Jednak w wypadku kiedy cztery osoby umawiają się na wspólną grę w pokera na pieniądze w mieszkaniu jednego z nich, powstaje wątpliwość, czy wszystkie te osoby są urządzającymi grę, czy też jest nią tylko jedna z nich.
21. Wydaje się, że pojęcie urządzania gry zawiera element jej organizowania. Będzie więc urządzaniem gry namowa do gry, zbieranie graczy, informowanie ich o regułach gry itp. (Peiper, s. 667). Czynności te jednak winny przybrać konkretny charakter. Nie jest jeszcze organizowaniem gry samo postawienie pomysłu, aby ją urządzić (Peiper, s. 667). Jeżeli jednak sprawca pomysł swój skonkretyzuje, proponując na przykład szczegółowe okoliczności, takie jak termin, miejsce, rodzaj gry, stawki - zachowanie nabiera charakteru urządzania gry hazardowej. Jeżeli do gry dojdzie - sprawca odpowiada za jej urządzenie. Por. uwagi odnoszące się do skutku.
22. Udzielenie pomieszczenia do gry hazardowej sprowadza się do znalezienia miejsca, w którym gra może się odbyć. Należy tu zarówno udostępnienie własnego mieszkania, jak też wynajęcie pokoju. Nakłonienie innej osoby, aby zechciała udostępnić pomieszczenie do gry hazardowej, również może być, jak się wydaje, traktowane jako udostępnienie pomieszczenia. Wówczas nakłaniający i bezpośrednio udostępniający odpowiadają za udostępnienie pomieszczenia do gry hazardowej popełnione we współsprawstwie.
23. Pojęcie pomieszczenia w rozumieniu komentowanego przepisu obejmuje miejsca zamknięte, jak mieszkania, pokoje. Wydaje się, że można uznać za udostępnienie pomieszczenia w rozumieniu komentowanego przepisu udzielenie rady, że na cudzej, niezamieszkałej działce znajduje się na przykład szopa, w której może się odbyć gra.
24. Udzielanie środków do gry obejmuje udzielenie nie tylko kart, kości, żetonów itp., którymi będą się posługiwać gracze, lecz także na przykład papieru, na którym będzie notowana punktacja. Można uznać, że jest udzieleniem środków do gry hazardowej pożyczka udzielona graczowi.
25. Wydaje się, że w zakresie obejmującym urządzenie gry hazardowej omawiane wykroczenie ma charakter skutkowy. Skutkiem jest odbycie się gry hazardowej. Ponieważ usiłowanie nie jest w tym wypadku karalne, samo podjęcie czynności organizatorskich nie stanowi wykroczenia. Urządzający grę hazardową odpowiada zatem, o ile dojdzie do gry. W pozostałym zakresie wykroczenie ma charakter formalny.
26. W szczególności nie jest konieczne, aby sprawca osiągnął korzyść majątkową. Wystarczy, jeżeli działa w celu jej osiągnięcia.
27. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
28. Stroną podmiotową jest umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego. Jest to wykroczenie kierunkowe, konieczne jest bowiem, by sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Bez znaczenia jest, czy korzyść ma przypaść jemu, czy innej osobie. Nie jest wykroczeniem urządzanie gry hazardowej nie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, a tylko dla rozrywki (Nisenson, Siewierski, s. 300; Peiper, s. 666).
29. W wypadku kiedy urządzający grę hazardową narusza jej zasady i wprowadzając choćby jednego z pozostałych uczestników w błąd wpływa na jej wynik, wyczerpuje również znamiona czynu określonego w art. 286 k.k. Odpowiada wówczas na podstawie tego przepisu, zaś art. 128 k.w. podlega konsumpcji.
30. Pieniądze i inne przedmioty służące do gry podlegają przepadkowi, choćby nie stanowiły własności sprawcy (§ 2). Orzeczenie przepadku jest obligatoryjne.
Art. 129.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo mienia przed kradzieżą. W istocie omawiane wykroczenie może stanowić czynności przygotowawcze do kradzieży (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 698) i możliwość ta stanowi ratio legis penalizacji zachowania opisanego w komentowanym przepisie jako wykroczenia.
2. Czynność wykonawcza czynu zabronionego przez § 1 może przybierać kilka postaci:
a) wyrabianie wytrychów;
b) posiadanie wytrychów;
c) nabywanie wytrychów
- przez osobę, która nie trudni się zawodem, w którym są one potrzebne;
d) dostarczanie wytrychów osobie nietrudniącej się zawodem, w którym są one potrzebne;
e) wyrabianie kluczy;
f) posiadanie kluczy;
g) nabywanie kluczy
- do cudzego domu, mieszkania, innego pomieszczenia albo schowania, bez zezwolenia osoby uprawnionej, albo organu administracji.
3. Wytrychem jest odpowiednio wygięty gruby drut, zastępujący klucz.
4. Zawodami, w których potrzebne są wytrychy, są w pierwszym rzędzie ślusarz, nadto pracownicy przedsiębiorstw trudniących się otwieraniem zamkniętych pomieszczeń itp. w razie zgubienia klucza (Kasicki, Wiśniewski, s. 347).
5. Wyrabianie wytrychów ma miejsce zawsze wtedy, kiedy sprawca wytrych sam lub wspólnie z inną osobą wytwarza.
6. Posiadaniem jest każde fizyczne władztwo nad wytrychem, zarówno wykonywane dla siebie, jak i na rzecz innej osoby (por. uchwała SN z 14 września 1999 r., I KZP 32/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 68, z glosą Wysockiego, OSP 2000, z. 3, poz. 44; wyrok SN z 23 maja 1921 r., K V 97/20 (w:) R. Leżański, Orzecznictwo karne Sądu Najwyższego (Wielkopolska), Poznań 1922, s. 15). Można przyjąć, że jest posiadaczem wytrychów także ten, kto czasowo udzielił ich innej osobie, nawet wtedy gdy osoba ta trudni się zawodem, w którym wytrych jest potrzebny. Zgodnie z przepisem art. 337 k.c. samoistny posiadacz nie traci władztwa nad rzeczą, nawet jeżeli przekaże ją innemu w posiadanie zależne.
7. Nie ma znaczenia, w jaki sposób posiadacz wytrychów wszedł w ich posiadanie. Fakt znalezienia wytrychów nie uprawnia do ich zatrzymania i posiadania (Makarewicz, Kodeks, s. 696).
8. Nabywanie wytrychów ma miejsce zawsze wtedy, kiedy sprawca w jakikolwiek sposób wchodzi we władztwo nad wytrychami (por. tezy do art. 122).
9. Dostarczaniem wytrychów jest udzielenie władztwa, choćby czasowego, nad nimi.
10. Odpowiedzialności podlega także ten, kto bez zezwolenia osoby uprawnionej albo organu administracji posiada, wyrabia, nabywa klucze do cudzego domu, mieszkania lub innego pomieszczenia albo schowania bez zezwolenia osoby uprawnionej lub organu administracji. Znamiona czynności wykonawczej należy tu wykładać podobnie jak w odniesieniu do wytrychów.
11. Nie wydaje się, aby popełniał omawiane wykroczenie ten, kto posiada klucze nienadające się do użytku, a także klucze, którym nie odpowiadają istniejące zamki. Takie zachowanie nie stanowi bowiem ataku na przedmiot ochrony. Co do zasady nie będzie zatem odpowiadał kolekcjoner zabytkowych kluczy.
12. Wątpliwości może wzbudzić użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej ("wytrychów" i "kluczy") na określenie przedmiotu czynności wykonawczej. Zagadnienie to było przedmiotem uwagi Sądu Najwyższego w związku z przepisem art. 52 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). Przepis ten penalizuje między innymi hodowanie lub utrzymywanie bez zezwolenia chartów rasowych lub ich mieszańców. Na tle tego przepisu Sąd Najwyższy wypowiedział następujący pogląd prawny: "Samo tylko użycie w treści normy prawnej liczby mnogiej dla określenia przedmiotu bezpośredniej ochrony, przedmiotu czynności sprawczej lub środka służącego do popełnienia przestępstwa nie oznacza, że ustawodawca używa jej w znaczeniu zwrotu: "co najmniej dwa", a więc w celu ograniczenia podstawy odpowiedzialności - zawarty zatem w art. 52 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (Dz. U. Nr 147, poz. 713 z późn. zm.) zwrot "charty rasowe lub ich mieszańce" obejmuje także jednego psa tej rasy lub jego mieszańca" (uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 26/01, OSNKW 2002, nr 1-2, poz. 4, z glosami Sitarz, PiP 2003, z. 10, s. 127, Palki i Przetaka, PS 2003, nr 11-12, s. 181 i Klubińskiej, Prok. i Pr. 2003, nr 11-12, s. 107). W uzasadnieniu cytowanej uchwały znajdujemy argumentację, która zdaje się wskazywać, że swą tezę Sąd Najwyższy skłonny jest traktować jako ogólniejszą, nieodnoszącą się tylko do wskazanego przepisu prawa łowieckiego, lecz do innych przepisów, w brzmieniu których ustawodawca używa liczby mnogiej na określenie przedmiotu czynności wykonawczej. Wskazaną uchwałę uznać można za dyskusyjną, a co najmniej zbyt generalnie ujmującą zagadnienie (tak też Sitarz, glosa, s. 127). Trafnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu cytowanej uchwały podnosi, że użycie liczby mnogiej niekoniecznie musi stanowić ograniczenie odpowiedzialności karnej. Niekiedy znamiona czynu zabronionego tak spenalizowanego będą wypełnione także wtedy, kiedy sprawca wypełni znamiona w odniesieniu do pojedynczego przedmiotu wykonawczego. Tak będzie na przykład w odniesieniu do przestępstwa z art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych). Przepis ten mówi o obrazie uczuć religijnych innych osób. Nie będzie chyba jednak nadużyciem uznanie, że znamiona tego czynu zabronionego są wyczerpane także wtedy, kiedy sprawca obrazi jedno odczucie o charakterze religijnym jednej konkretnej osoby. Natomiast w odniesieniu do omawianego wykroczenia przytoczona uchwała Sądu Najwyższego może budzić poważne wątpliwości. Ustawodawca mówi w nim wprost o "wytrychach" i "kluczach", dlatego uznanie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego sprawca, który dopuścił się czynu w odniesieniu do jednego klucza i jednego wytrycha, stanowi trudno akceptowalną wykładnię rozszerzającą na niekorzyść sprawcy. Stąd należy przyjąć, że znamiona omawianego czynu zabronionego są wypełnione tylko wtedy, gdy sprawca dopuszcza się czynu w odniesieniu do co najmniej dwóch wytrychów lub co najmniej dwóch kluczy. Oznacza to też - nieco paradoksalnie - że nie wypełnia znamion sprawca, który posiada itd. jeden klucz i jeden wytrych. Natomiast można uznać, że wypełnia znamiona sprawca, który na przykład jeden wytrych wyrabia, a drugi nabywa.
13. Wykroczenie z § 1 ma charakter formalny. Nie jest konieczne wystąpienie jakiegokolwiek skutku.
14. Wykroczenia z § 1 popełnionego w postaci posiadania, wyrabiania lub nabywania wytrychów może się dopuścić każdy, kto nie wykonuje zawodu, w którym konieczne jest posługiwanie się wytrychami. Można więc uznać, że w tym zakresie jest to wykroczenie indywidualne właściwe. W pozostałych odmianach jest to wykroczenie powszechne. W szczególności udzielanie wytrychów innym osobom może być popełnione także przez osobę, która z racji wykonywanego zawodu jest uprawniona do posiadania wytrychów. Wydaje się, że w takiej sytuacji wykonywanie zawodu i legalne posiadanie wytrychów winno być uznane za okoliczność obciążającą przy wymiarze kary.
15. Dla oceny, czy dana osoba jest uprawniona do posiadania wytrychów, nie ma znaczenia to, czym faktycznie się zajmuje, lecz to, jaki jest jej wykonywany zawód (Nisenson, Siewierski, s. 301).
16. Strona podmiotowa wykroczenia określonego w § 1 polega na umyślności. Co prawda przepis nie tworzy tu wprost żadnego ograniczenia, jednak wynika ono z samego ujęcia czynności wykonawczej. Odmiennie uważa Peiper, który dopuszcza popełnienie tego wykroczenia zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (Peiper, s. 667). Obojętny jest natomiast cel i motywacja sprawcy.
17. Przepis § 2 penalizuje posiadanie, nabywanie, wyrabianie lub dostarczanie innej osobie narzędzi służących do popełnienia kradzieży.
18. Znamiona czynności wykonawczej należy wykładać identycznie jak w wypadku wykroczenia z § 1.
19. Przedmiotem czynności wykonawczej są narzędzia przeznaczone do popełnienia kradzieży. Pojęcie kradzieży należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono zarówno wykroczenie kradzieży, jak i wszystkie typy przestępstw kradzieży.
20. Narzędziami są przedmioty służące lub przeznaczone do popełnienia kradzieży, które stanowią wytwór ludzkich rąk przeznaczony do określonego celu.
21. "W § 1 art. 62 [prawa o wykroczeniach z 1932 r., obecnie art. 129 § 1 k.w. - M.K.] ustawodawca wymienia ściśle określone przedmioty (narzędzia), których wyrabianie i dostarczanie innej osobie ulega bezwarunkowemu zakazowi wobec ich cech, dających podstawę do uzasadnionego przypisania tym przedmiotom przeznaczenia w kierunku użycia ich do dokonania kradzieży, zaś w § 2 art. 63 [prawa o wykroczeniach z 1932 r., obecnie art. 129 § 2 k.w. - M.K.] ustawa, nie wymieniając konkretnie samych narzędzi, rozciąga na nie powyższy zakaz w wypadku, gdy je związano z przeznaczeniem do dokonywania kradzieży, przy czem obojętne jest, jak bliskie zrealizowania było omawiane przeznaczenie tych przedmiotów. Pod pojęcie narzędzia z § 2 art. 62 podpaść winien nie tylko przedmiot o ustalonych cechach jakiegoś wyłącznego, względnie szczególnego przeznaczenia go do dokonywania kradzieży, inny niż w § 1 tegoż art. - lecz każdy przedmiot, odpowiadający pojęciu narzędzia, o ile w konkretnym wypadku ustalono, że był przeznaczony do dokonania kradzieży" (OSP XII/34, za: Peiper, s. 668).
22. W odniesieniu do wykroczenia z § 2 zachowują aktualność wątpliwości związane z użyciem przez ustawodawcę liczby mnogiej na określenie przedmiotu czynności wykonawczej, podniesione przy omawianiu wykroczenia z § 1.
23. Wykroczenie z § 2 ma charakter powszechny (może je popełnić każdy).
24. Stronę podmiotową, podobnie jak w § 1, stanowi umyślność.
25. Wykroczenia z § 1 i 2 stanowią w istocie czynności przygotowawcze do kradzieży. Dlatego w wypadku popełnienia kradzieży zastosowanie art. 129 zostaje wyłączone. Czyn z art. 129 zostaje współukarany z kradzieżą. Jest tak zarówno w wypadku, kiedy sprawca wyrabia dla siebie, posiada lub nabywa klucze, wytrychy bądź inne narzędzia, a następnie popełnia kradzież, jak też wtedy, kiedy dostarcza je innej osobie i ta właśnie osoba popełnia kradzież. W tym ostatnim wypadku dostarczający wytrychów, kluczy lub narzędzi odpowiada za pomocnictwo do kradzieży (Nisenson, Siewierski, s. 301; Peiper, s. 667). Oczywiście warunkiem przypisania odpowiedzialności za kradzież jest obejmowanie przez dostarczającego zamiarem dokonania kradzieży przez inną osobę. W wypadku kiedy dostarczającemu nie można przypisać zamiaru udzielenia innej osobie pomocy do kradzieży, czyn jego należy zakwalifikować z art. 129 k.w. Dodać należy, że co do zasady omawiane wykroczenie stanowi czynność przygotowawczą do kradzieży z włamaniem (art. 279 k.k.), jednak wydaje się, że wskazana reguła ma zastosowanie także i wtedy, gdy sprawca przez popełnienie omawianego wykroczenia przygotowywał się do kradzieży z włamaniem, jednak ostatecznie popełnił na przykład kradzież zwykłą.
Art. 130.
1. Artykuł 130 § 1 odnosi się do tzw. czynów przepołowionych, tj. takich, które w zależności od wartości przedmiotu czynności wykonawczej bądź wyrządzonej szkody stanowią wykroczenie albo przestępstwo. Są to kradzież i przywłaszczenie (art. 119), kradzież leśna (art. 120), paserstwo (art. 122) i uszkodzenie rzeczy (art. 124). Stanowi on, że wymienionych przepisów nie stosuje się, jeżeli przedmiotem czynu jest broń, amunicja, materiały lub przyrządy wybuchowe. Oznacza to, że wymienione czyny zawsze stanowią przestępstwa, niezależnie od wartości przedmiotu czynności wykonawczej lub (w odniesieniu do uszkodzenia rzeczy) wysokości wyrządzonej szkody. Na marginesie warto zauważyć, że powody, dla których we wskazanym przepisie wymieniono przepis art. 120 k.w., są całkowicie niezrozumiałe, wszak przepis ten dotyczy wyrębu drzewa w cudzym lesie oraz kradzieży lub przywłaszczenia drzewa wyrąbanego lub powalonego.
2. Gotowe lub obrobione istotne części broni uważa się za broń (art. 5 ust. 1 ustawy o broni i amunicji). Za istotne części broni palnej i pneumatycznej ustawa uznaje szkielet broni, baskilę, lufę, zamek i komorę zamkową (art. 5 ust. 2).
3. Przepis art. 130 § 1 wymienia broń, bez dodatkowych określeń, co oznacza, że znajduje on zastosowanie do wszelkich rodzajów broni. Stąd dla wykładni tego przepisu nie mają znaczenia kontrowersje dotyczące pojęcia broni palnej.
4. Ustawa o broni i amunicji wylicza, jakie przedmioty zaliczane są do broni, natomiast nie definiuje samego pojęcia broni. Definiuje jedynie dwie jej podkategorie: broń palną i broń pneumatyczną.
5. Broń palna - por. teza 11 do art. 52.
6. Nie są bronią palną atrapy, straszaki itp. przedmioty niemające cechy zdolności do rażenia celu pociskiem z odległości (wyrok SN z 8 października 1976 r., IV KR 196/76, OSNKW 1976, nr 12, poz. 147).
7. Bronią pneumatyczną jest niebezpieczne dla życia lub zdrowia urządzenie, które w wyniku działania sprężonego gazu jest zdolne do wystrzelenia pocisku z lufy gwintowanej albo z elementu ją zastępującego, a przez to do rażenia celów na odległość (art. 8 ustawy o broni i amunicji).
8. "Narzędziami i urządzeniami, których używanie może zagrażać życiu lub zdrowiu", innymi niż broń palna, broń pneumatyczna i miotacze gazu obezwładniającego zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 4 ustawy są:
a) broń cięciwowa w postaci kusz;
b) paralizatory elektryczne;
c) broń biała, do której ustawa zalicza:
- ostrza ukryte w przedmiotach niemających wyglądu broni,
- kastety,
- nunczaka,
- pałki posiadające zakończenie z ciężkiego i twardego materiału lub zawierające wkładki z takiego materiału,
- pałki wykonane z drewna lub innego ciężkiego i twardego materiału, imitujące kij bejsbolowy.
Brzmienie przepisu wskazuje, że katalog ten jest zamknięty. Oznacza to, mimo że z kryminologicznego punktu widzenia może to budzić wątpliwości, że żadne inne przedmioty nie mogą zostać uznane za broń, nawet jeżeli ich charakter jako broni wydaje się oczywisty (np. bagnet wojskowy).
9. Pojęcie amunicji w rozumieniu przepisu art. 4 ust. 2 ustawy o broni i amunicji obejmuje wyłącznie ostrą i ślepą amunicję do broni palnej. Nie należą tutaj zatem na przykład bełty do kuszy, która jednak sama jest bronią (cięciwową).
10. Pojęcie materiałów wybuchowych - por. teza 12 do art. 52.
Użyte w ustawie o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym pojęcie materiałów pirotechnicznych jest znane także ustawie o materiałach wybuchowych przeznaczonych do użytku cywilnego. Jej art. 3 pkt 8 stanowi, że materiałami pirotechnicznymi jest jedna z odmian materiałów wybuchowych, będąca materiałem lub mieszaniną materiałów przewidzianych do wytwarzania efektów cieplnych, świetlnych, dźwiękowych, gazu, dymu lub kombinacji tych efektów, w wyniku bezdetonacyjnej, samopodtrzymującej się reakcji chemicznej, a także wyroby wypełnione materiałem pirotechnicznym.
11. Zgodnie z treścią art. 130 § 2 k.w. przepisu art. 119 nie stosuje się, jeżeli sprawca popełnił kradzież z włamaniem. Taki czyn zawsze jest kwalifikowany jako przestępstwo z art. 279 k.k., nawet jeżeli wartość skradzionej rzeczy nie przekraczała 250 zł.
12. Włamanie polega na przełamaniu zabezpieczeń, chroniących rzecz przed kradzieżą. Najczęściej sprowadza się ono do ich fizycznego przełamania, jednak włamaniem jest również przełamanie zabezpieczeń cyfrowych (wyrok SN z 15 sierpnia 1986 r., I KR 212/85, OSNKW 1986, nr 11-12, poz. 97; Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 84 i n.; odmiennie Wojciechowski, Kodeks karny, s. 523). Włamaniem jest także przełamanie kodów zabezpieczających program komputerowy przed jego nielegalnym uzyskaniem (Dąbrowska-Kardas, Kardas (w:) Zoll III, s. 96).
13. Zgodnie z art. 130 § 3 przepisów art. 119 (w zakresie kradzieży) i art. 120 (kradzież leśna) nie stosuje się, jeżeli sprawca używa gwałtu na osobie albo grozi jego natychmiastowym użyciem, aby utrzymać się w posiadaniu zabranego mienia, a gdy chodzi o zabranie innej osobie mienia w celu przywłaszczenia, także wtedy, gdy sprawca doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Popełniona w takich okolicznościach kradzież (art. 119) jest zawsze przestępstwem, nawet jeżeli wartość przedmiotu czynności wykonawczej nie przekraczała 250 zł, zaś kradzież leśna (art. 120) także wtedy, gdy wartość drzewa nie przekraczała 75 zł.
14. Pojęcie "gwałt na osobie" jest dość trudne do zdefiniowania. Warto podkreślić, że użycie tego znamienia w treści art. 130 k.w. było związane z treścią art. 210 k.k. z 1969 r., który penalizował rozbój jako kradzież popełnioną z użyciem gwałtu na osobie, groźby jego natychmiastowego użycia, albo z doprowadzeniem człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Obecne ujęcie przestępstwa rozboju (art. 280 k.k.) nie zawiera już znamienia "gwałtu na osobie", lecz znamię "przemocy wobec osoby". Podobnie jest w wypadku kradzieży rozbójniczej (art. 281), która polega na tym, że sprawca używa przemocy wobec osoby, groźby jej natychmiastowego użycia lub doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności po to, aby utrzymać się w posiadaniu zabranej rzeczy.
15. Każdy gwałt jest formą przemocy, lecz nie każda przemoc jest gwałtem. Nie można zatem podzielić następującego poglądu Sądu Najwyższego: "Kodeks karny z 1997 r. zrezygnował z posługiwania się pojęciem "gwałtu na osobie", które występowało w Kodeksie karnym z 1969 r. (art. 209 i 210), powracając do tradycyjnego określenia "przemoc wobec osoby" (tak k.k. z 1932 r. - art. 258, 259). Wiąże się to z rezygnacją z konstrukcji kradzieży szczególnie zuchwałej, którą można było popełnić z użyciem siły fizycznej tylko w granicach niezbędnych do zaboru określonych przedmiotów, bez stwarzania u ofiary poczucia zagrożenia dla jej życia lub zdrowia. Tak więc "przemoc" uznać należy za synonim "gwałtu". Poza rozważaniem Sądu Apelacyjnego pozostała kwestia regulacji zawartej w art. 130 § 3 k.w. Nowelizacja kodeksu wykroczeń, dokonana ustawą z dnia 28 sierpnia 1998 r. (Dz. U. Nr 113, poz. 717), nie zastąpiła w art. 130 § 3 k.w. słowa "gwałt" słowem "przemoc". W tej sytuacji przyjąć należy, że w nowym stanie prawnym brak jest podstaw do różnicowania zakresów tych pojęć" (wyrok SN z 30 czerwca 2004 r., II KK 354/03, LEX nr 137456). Skoro bowiem ustawy używają dwóch różnych pojęć, przy czym w dotychczasowej doktrynie i orzecznictwie pojęcia te rozróżniano, nie ma podstaw do ich utożsamiania. Utożsamianie tych pojęć byłoby dopuszczalne, gdyby kodeks wykroczeń operował konsekwentnie znamieniem "gwałt na osobie", zaś kodeks karny znamieniem "przemoc wobec osoby". Wówczas można byłoby uznać, że rozróżnienie między tymi pojęciami wynika z umiejscowienia ich w różnych aktach prawnych. Okoliczność, że ustawodawca w kodeksie karnym zastąpił pojęcie "gwałt na osobie" pojęciem "przemoc wobec osoby" nie miałaby w tym zakresie istotnego znaczenia, ponieważ można byłoby wprowadzoną zmianę traktować jako czysto leksykalną (por. uchwała SN z 30 czerwca 2008 r., I KZP 10/08, OSNKW 2008, nr 7, poz. 53). Rzecz jednak w tym, iż wskazanej zmiany nie można traktować jako czysto leksykalnej, pozwalającej na utożsamianie obu pojęć, ponieważ kodeks karny (a zatem jedna i ta sama ustawa) operuje zarówno pojęciem "przemoc wobec osoby" (np. w art. 280), jak i "gwałt na osobie" (art. 166). Wydaje się, że wprowadzenie do ustawowego opisu przestępstw rozbójniczych znamienia "przemocy wobec osoby" przy jednoczesnym pozostawieniu w ustawowym opisie czynu zabronionego przez art. 166 k.k. znamienia "gwałt na osobie" skutkuje koniecznością nadawania tym pojęciem odmiennych znaczeń (por. uchwała SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, OSNKW 2007, nr 4, poz. 30; uzasadnienie zdania odrębnego do uchwały SN z 30 czerwca 2008 r., I KZP 10/08, OSNKW 2008, nr 7, poz. 53, a także Budyn-Kulik, Kulik: glosa do uchwały z 30 czerwca 2008 r.).
16. Warto zauważyć, że interpretacja komentowanego przepisu w kontekście pojęć "gwałt na osobie" i "przemoc wobec osoby" w orzecznictwie i doktrynie jest rozbieżna. Pogląd, że gwałt na osobie jest kwalifikowaną formą przemocy, prezentował Sąd Najwyższy w wyroku z 3 września 2008 r., II KK 1/08, LEX nr 458845; postanowieniu z 7 stycznia 2008 r., II KK 252/07, OSNKW 2008, nr 4, poz. 25; wyroku z 3 września 2008 r., II KK 301/07, Prok. i Pr. (orzecznictwo) 2009, nr 2, s. 10; uchwale z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, OSNKW 2007, nr 4, poz. 30; postanowieniu z 29 kwietnia 1999 r., IV KZ 19/99, Biul. SN 1999, nr 6, poz. 16; postanowieniu z 16 marca 1999 r., I KZP 32/98, OSNKW 1999, nr 7-8, poz. 47. Por. także Zoll, glosa, s. 93; Cieślak, glosa, s. 126-127; Grzegorczyk, glosa, s. 132 i n.; Budyn-Kulik, Kulik, glosa do uchwały z 30 czerwca 2008 r., Budyn-Kulik, Kulik, glosa do uchwały z 21 marca 2007 r., s. 106. Odmienny pogląd prezentuje Sąd Najwyższy w wyroku z 30 czerwca 2004 r., II KK 354/03, LEX nr 137456; uchwale z 30 czerwca 2008 r., I KZP 10/08, OSNKW 2008, nr 7, poz. 53; wyroku z 17 września 2008 r., II KK 350/07, Biul. PK 2008, nr 11, poz. 20; wreszcie w uchwale z 17 grudnia 2008 r., I KZP 27/08, OSNKW 2009, nr 1, poz. 1. Temu ostatniemu judykatowi Sąd Najwyższy orzekający w składzie siedmiu sędziów nadał moc zasady prawnej, co oczywiście nie rozwiązuje zagadnienia wykładni komentowanego przepisu. Warto przy tym mieć na uwadze, że w tak spornej kwestii słuszne było doprowadzenie do wydania uchwały z mocą zasady prawnej, jednak - jak się wydaje - uchwałę taką winien wydać raczej pełny skład Izby Karnej, a być może nawet skład połączonych Izb Karnej i Wojskowej.
17. Także i pogląd Sądu Najwyższego utożsamiający pojęcia "gwałt na osobie" oraz "przemoc wobec osoby" znalazł aprobatę części piśmiennictwa. Warto wszakże zauważyć, że zasadniczymi argumentami podnoszonymi przez glosatorów były te, które odnoszą się do kryminalno-politycznego aspektu omawianego zagadnienia (por. Stefański, Przegląd uchwał, 2008, s. 88 i n.; Mering, glosa, s. 99), ten zaś przy wykładni może mieć jedynie drugorzędne znaczenie. Nie przekonują podejmowane w piśmiennictwie próby wykładniczego uzasadnienia trafności poglądu Sądu Najwyższego. Olszewski odwołuje się do zasad techniki ustawodawczej (glosa, s. 138 i n.). Argument ten wszakże nie może mieć zastosowania do rozstrzygnięcia omawianego zagadnienia. Zasady techniki ustawodawczej dotyczą bowiem tworzenia projektów przepisów i nie mogą służyć ich wykładni w sytuacji, kiedy przepisy zostały stworzone w postaci sprzecznej z tymi zasadami. Lepiej uzasadniona jest argumentacja Bielskiego (Wokół, s. 90 i n.) Autor ten jest zdania, że wykładnia językowa znamion "gwałt na osobie" i "przemoc wobec osoby" nie daje jednoznacznych rezultatów, stąd należy zastosować wykładnię funkcjonalną, ta zaś pozwala pojęcia te utożsamić.
18. Rzeczywiscie, wykładnia językowa i systemowa tych pojęć nie jest wystarczająca. Jednak wydaje się, że już te dwie metody wykładni pozwalają ponad wszelką wątpliwość (z podanych wyżej względów, por. teza 15) ustalić, że pojęcia te nie są tożsame. Wątpliwości powstają przy rozpoznawaniu samego znaczenia tych pojęć, przy czym dotyczy to przede wszystkim "gwałtu na osobie".
19. Przez "przemoc wobec osoby" należy rozumieć fizyczne i bezpośrednie oddziałanie na ciało człowieka, ukierunkowane na przełamanie lub uniemożliwienie oporu (Marek, Komentarz, s. 577; Michalski (w:) Wąsek II, s. 740). Gwałt na osobie jest kwalifikowaną formą przemocy wobec osoby (Hanausek, Przemoc, s. 166). Można przyjąć, że charakterystyczną cechą gwałtu na osobie jest stworzenie stanu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia człowieka (Gutekunst, Kradzież, s. 17; tenże, glosa, s. 361 i n.; Zoll, glosa, s. 93). Tak też uchwała SN z 21 marca 2007 r., I KZP 39/06, OSNKW 2007, nr 4, poz. 30. Odmiennie pojęcie to rozumie W. Cieślak, który jest zdania, że gwałt stanowi przemoc wobec osoby, która pozbawia pokrzywdzonego możliwości lub woli przeciwstawienia się zaborowi rzeczy (Cieślak, glosa, s. 120). W niniejszym komentarzu prezentowany jest pogląd, że immanentną cechą gwałtu na osobie jest stosowanie przemocy w sposób szybki, brutalny, bezwzględny. Obok oddziaływania czysto fizycznego gwałt na osobie niesie ze sobą szczególnie silne oddziaływanie na psychikę pokrzywdzonego. Oczywiście oddziaływanie takie jest cechą każdej przemocy wobec osoby, jednak w wypadku gwałtu nacisk ten jest na tyle silny, że uniemożliwia opór (Budyn-Kulik, Kulik, glosa do uchwały z 30 czerwca 2008 r.; Budyn-Kulik, Kulik, glosa do uchwały z 21 marca 2007 r., s. 108). Pogląd ten jest zbieżny z prezentowanym przez Cieślaka. Warto przy tym zauważyć, że wykładnia prezentowana przez Sąd Najwyższy we wskazanej wyżej uchwale z 21 marca 2007 r., prócz tego, że trafnie akcentuje dystynkcję między pojęciami "gwałt na osobie" i "przemoc wobec osoby", zmierza w ogólnie właściwym kierunku rozumienia pierwszego z tych pojęć. Można ją przynajmniej częściowo zaakceptować, z tym tylko zastrzeżeniem, że zagrożenie dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego nie jest koniecznym skutkiem zastosowania gwałtu na osobie (zagrożenie takie może być zresztą także skutkiem zastosowania przemocy wobec osoby niestanowiącej gwałtu na osobie). Wydaje się, że zagrożenie dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego jest dla stosowania gwałtu na osobie nie tyle skutkiem koniecznym, co typowym.
20. Całkowicie należy zatem podzielić następujący pogląd Sądu Najwyższego: ""Gwałt" jest szczególną formą "przemocy", przy czym niektóre przypadki przemocy mogą polegać na użyciu gwałtu na osobie" (postanowienie SN z 16 marca 1999 r., I KZP 32/98, OSNKW 1999, nr 7-8, poz. 47; identycznie uchwała SN z 24 września 1997 r., IV KZ 19/99, Biul. SN 1999, nr 6, poz. 16).
21. W wypadkach kiedy sprawca dopuszcza się kradzieży z użyciem przemocy wobec osoby albo stosuje przemoc wobec osoby w celu utrzymania się w posiadaniu skradzionej rzeczy, jednak przemoc ta nie osiąga natężenia "gwałtu", przestępstwo rozboju (art. 280 k.k.) lub kradzieży rozbójniczej (art. 281) zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca zabrał w celu przywłaszczenia rzecz o wartości przekraczającej 250 zł. Jeżeli wartość rzeczy skradzionej nie przekracza 250 zł, zachodzi tylko wykroczenie kradzieży (art. 119 k.w.); tak trafnie Wysocki, Kradzież, s. 55 oraz Zoll, glosa, s. 93. Pogląd taki jest dogmatycznie uzasadniony, stąd należy go akceptować mimo negatywnych skutków kryminalno-politycznych. Zaistniały stan rzeczy jest wynikiem braku stosownej nowelizacji kodeksu wykroczeń.
22. Doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności są to zachowania, które nie polegają na użyciu przemocy wobec osoby ani tym bardziej gwałtu wobec osoby (wyrok SN z 26 listopada 1980 r., Rw 410/80, OSNKW 1981, nr 3, poz. 14; wyrok SA w Krakowie z 26 marca 1991 r., II AKz 9/91, KZS 1991, z. 4, poz. 19; Górniok (w:) Górniok i in., t. II, s. 393; Marek, Komentarz, s. 578; Michalski (w:) Wąsek II, s. 743; Łagodziński, glosa, s. 75 i n.). Doprowadzają one natomiast pokrzywdzonego do utraty przytomności lub czynią go bezbronnym, na przykład zabranie wózka inwalidzkiego osobie niepełnosprawnej itp. (wyrok SN z 1 października 1995 r., II KR 128/95, Prok. i Pr. 1996, nr 12, s. 74 i n. z glosą Łagodzińskiego) czy odurzenie pokrzywdzonego. W odniesieniu do spowodowania stanu bezbronności można uznać, że zachodzi on wówczas, kiedy pokrzywdzony zostaje pozbawiony możliwości i środków obrony (Łagodziński, Pojęcie, s. 156). Wątpliwości budzi teza Sądu Najwyższego, że stan bezbronności powstaje także wtedy, gdy liczba napastników lub duża dysproporcja sił uniemożliwiają pokrzywdzonemu obronę (wyrok SN z 14 czerwca 1989 r., V KRN 99/89, OSNKW 1989, nr 12, poz. 48). W tym ostatnim wypadku o doprowadzeniu pokrzywdzonego do stanu bezbronności można mówić wtedy tylko, kiedy napastnicy nie działają z użyciem przemocy wobec osoby.
23. Warto zauważyć, że przepis art. 130 § 3 dwie ostatnie sytuacje (doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności) odnosi tylko do wypadków, kiedy sprawca działa w celu zabrania pokrzywdzonemu rzeczy. Nie odnosi ich natomiast do sytuacji, kiedy sprawca działa w celu utrzymania się w posiadaniu rzeczy skradzionej. Zatem kiedy sprawca doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności po to, by zabrać mu rzecz - popełnia przestępstwo rozboju (art. 280 k.k.), niezależnie od wartości skradzionej rzeczy. Natomiast jeżeli sprawca zachowuje się identycznie po to, by utrzymać się w posiadaniu rzeczy uprzednio skradzionej, popełnia przestępstwo kradzieży rozbójniczej (art. 281 k.k.) tylko wtedy, gdy wartość rzeczy przekracza 250 zł. Jeżeli wartość rzeczy wynosi 250 zł lub mniej - sprawca odpowiada za wykroczenie kradzieży (art. 119 k.w.).
Art. 131.
1. Artykuł 3 § 1 k.w. stanowi, że na zasadach określonych w kodeksie wykroczeń odpowiada ten, kto popełnił wykroczenie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym. Możliwość wprowadzenia wyjątków od tej zasady przewiduje art. 3 § 2, który stanowi, że przepis szczególny może wprowadzić odpowiedzialność za wykroczenie popełnione za granicą. Komentowany przepis jest jednym z przepisów szczególnych, o których mowa w art. 3 § 2.
2. Przepis przewiduje odpowiedzialność za popełnione za granicą wykroczenia: kradzieży i przywłaszczenia (art. 119), paserstwa (art. 122) i uszkodzenia rzeczy (art. 124).
Rozdział XV
Literatura:
Bojarski M., Karnoprawna ochrona interesów przed nadużyciami w zakresie cen świadczonych usług, ZW 1979, nr 6; Bojarski M., Przestępstwa i wykroczenia gospodarcze, Warszawa 1995; Bafia J., Hochberg L., Siewierski M., Ustawy karne PRL. Komentarz, Warszawa1965; Bafia J., Egierska D., Śmietanka D., Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 1974; Bojarski M., Radecki W., Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2006; Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1978; Gubiński A., Wadliwe rozstrzygnięcie (niedopełnienie obowiązku czy wykroczenie na szkodę nabywców), ZW 1988, nr 2; Gubiński A., Trafne rozstrzygnięcie (czy popełniono wykroczenie z art. 135 k.w.?), ZW 1988, nr 3; Lewiński J., To nie były wykroczenia z art. 134 § 1 k.w., ZW 1989, nr 1; Lewiński J., Oczywiste oszustwo czy niezamierzona pomyłka, ZW 1989, nr 1; Mozgawa M., Prawnokarne aspekty zwalczania nieuczciwej konkurencji, Prok. i Pr. 1996, nr 4; Mozgawa M. (w:) Prawo karne gospodarcze, pod red. O. Górniok, Warszawa 2003; Rusinek M., Odpowiedzialność z kodeksu wykroczeń za niedochowanie wymogów o kredycie konsumenckim, Pr. Bank. 2004, nr 1.
Analizując wykroczenia przeciwko konsumentom, należy zauważyć, że aktualna "zawartość" tego rozdziału jest nieco inna od pierwotnej. I tak art. 132 (spekulacja) został skreślony przez art. 1 pkt 67 ustawy z 28 sierpnia 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks wykroczeń, ustawy - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, ustawy o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń, ustawy - Kodeks pracy i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 113, poz. 717 z późn. zm.), zaś art. 139 (mówiący o wyłączeniu stosowania art. 132 i 134 wobec recydywistów) został uchylony przez art. 6 ust. 1 pkt 23 ustawy z 10 maja 1985 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego i prawa o wykroczeniach (Dz. U. Nr 23, poz. 100). W międzyczasie nowelizowane były również przepisy art. 134 § 1, 2 i 3, art. 135, 137 § 2. Należy także mieć na uwadze fakt, iż kodeks wykroczeń został uchwalony w 1971 r. (a zatem w innych realiach gospodarczych, społecznych i politycznych), tak więc niektóre z jego rozstrzygnięć (mimo nowelizacji) odstają już od potrzeb istniejącej rzeczywistości. Niektóre z wykroczeń z rozdziału XV mają swój rodowód (niezbyt chlubny) w ustawie z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.) i dlatego też ich przydatność w dzisiejszych czasach może być niewielka (np. art. 133 k.w. - spekulacja biletami).
Art. 133.
1. Przepis art. 133 jest odpowiednikiem art. 7 § 2 i 3 ustawy z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.). W myśl art. 7 § 2 tej ustawy, kto nabywa w celu dalszej odsprzedaży z zyskiem bilety wstępu na widowiska lub imprezy, podlega karze aresztu do roku, zaś stosownie do § 3: "Tej samej karze podlega, kto określone w § 2 bilety odprzedaje z zyskiem". Por. również art. 6 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego (Dz. U. Nr 23, poz. 149).
2. Ustawodawca przewidział tu szczególny typ spekulacji, gdzie przedmiotem czynu są bilety wstępu na określone imprezy. Przepis ten ma na celu ochronę właściwego obrotu biletami przed dodatkowymi pośrednikami, których działalność zakłóca ten obrót. Karalność tego typu spekulacji zachodzi w dwóch przypadkach:
- nabywania w celu odprzedaży z zyskiem biletów na imprezy (artystyczne, rozrywkowe lub sportowe);
- sprzedaż takich biletów z zyskiem.
Zarówno jedno, jak i drugie wyżej wymienione zachowanie wypełnia ustawowe znamiona wykroczenia stypizowanego w art. 133 § 1 k.w. bez względu na wartość tych biletów, jak również bez względu na wysokość zysku, jaki otrzymał sprawca tego wykroczenia (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 706). Oczywiście, w przypadku jeżeli ktoś odprzedał swój bilet (czy bilety) innej osobie z uwagi na przykład na rezygnację z uczestnictwa w imprezie i uczyni to bez zysku, to wówczas jego zachowanie nie będzie stanowiło wykroczenia z art. 133 § 1 k.w. Może jednak mieć miejsce i taka sytuacja, gdy ktoś nabył bilety na daną imprezę w celu ich odprzedaży z zyskiem, jednakże nie udaje mu się ich sprzedać po cenie zwiększonej i w związku z tym sprzedaje je po cenie nominalnej, to jednak w takim przypadku mamy do czynienia z realizacją znamion tego wykroczenia (z uwagi na fakt zrealizowania znamienia czasownikowego "nabywa w celu odprzedaży z zyskiem"). W takim bowiem przypadku już sam fakt nabycia tych biletów (w określonym w ustawie celu) jest już wystarczający dla realizacji znamion wykroczenia. Możemy również mieć do czynienia z sytuacją, gdy ktoś nabył bilety na określoną imprezę dla siebie lub znajomych (a zatem nie w celu ich odprzedaży z zyskiem), jednakże później zrezygnował z uczestnictwa w imprezie i sprzedał bilety z zyskiem. W takim przypadku również mamy do czynienia z realizacją ustawowych znamion wykroczenia z art. 133 § 1 k.w.
3. Jest to wykroczenie powszechne, formalne, które może być popełnione tylko umyślnie w formie zamiaru bezpośredniego. Należy zauważyć, iż stosownie do przepisu art. 133 § 2 k.w. zarówno usiłowanie, jak i podżeganie oraz pomocnictwo są karalne.
4. W przypadku sprzedaży biletów sfałszowanych nie wejdzie w grę odpowiedzialność z art. 133 § 1 k.w. W takiej sytuacji będzie miała miejsce kumulatywna kwalifikacja przepisu art. 286 § 1 (lub § 3) k.k. (penalizującego oszustwo) w zb. z art. 270 § 1 k.k. (fałsz dokumentu) w zw. z art. 11 § 2 k.k. (tak zasadnie Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 378).
Art. 134.
1. Odpowiednika tego przepisu można dopatrzyć się w art. 8 i 11 ustawy z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.). Por. również art. 7 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego (Dz. U. Nr 23, poz. 149).
2. Jak zauważa się w doktrynie, przepis art. 134 ma na celu ochronę interesów nabywców w obrocie towarami, jak również ochronę interesów korzystających z usług (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 317; Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 707). Nabywcą w rozumieniu tego przepisu może być każdy, a zatem zarówno osoba fizyczna, jak i przedsiębiorstwo, organizacja społeczna itd.
3. Odpowiedzialności za wykroczenie stypizowane w art. 134 § 1 k.w. podlega każdy, kto przy realizacji umowy sprzedaży czy świadczeniu usług oszukuje nabywcę. Dla bytu tego wykroczenia nie ma znaczenia, czy czynu dopuszcza się osoba prowadząca przedsiębiorstwo handlowe lub zatrudniona w takim przedsiębiorstwie lub zawodowo trudniąca się świadczeniem usług, czy też osoba dokonująca sprzedaży (lub wykonująca usługę) jednorazowo. Oczywiście, konieczne jest ustalenie faktu oszustwa, czyli zachowania polegającego na wprowadzeniu w błąd innej osoby albo też wyzyskaniu jej błędu (np. spowodowanego niezdolnością do należytego pojmowania zachowania) i doprowadzenie jej do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym (Hochberg (w:) Ustawy, s. 308). Wprawdzie przepis art. 134 § 1 (ani § 2) k.w. tego wyraźnie nie stanowi, ale na podstawie analizy określenia "oszukuje" należy dojść do wniosku, że mowa jest w tych przepisach o takim zachowaniu, którego sprawca ma na celu osiągnięcie korzyści majątkowej. Jednakże dla bytu tego wykroczenia nie jest istotne to, kto odnosi lub ma odnieść korzyść z oszustwa: czy sam sprawca, czy też osoba trzecia (lub też np. przedsiębiorstwo, w którym sprawca jest zatrudniony); Hochberg (w:) Ustawy, s. 309.
4. W kodeksie karnym z 1969 r. istniał przepis - art. 225 k.k. - penalizujący analogiczne zachowania jak stypizowane w art. 134 § 1 i art. 134 § 2 k.w., z tym że miał on zastosowanie w sytuacjach, gdy szkoda, którą nabywca poniósł lub mógł ponieść, przekraczała 100 zł. Na gruncie kodeksu karnego z 1997 r. przepis art. 134 k.w. nie ma swojego bezpośredniego odpowiednika, a zatem ewentualna odpowiedzialność karna (w przypadku wystąpienia szkody powyżej 100 zł lub zagrożenia taką szkodą) będzie mogła być rozpatrywana w kontekście art. 286 k.k. penalizującym oszustwo.
5. Na gruncie dawnego kodeksu karnego (z 1969 r.) Sąd Najwyższy wydał interesującą uchwałę (z 23 grudnia 1971 r., VI KZP 41/71, OSNKW 1972, nr 3, poz. 44), dotyczącą kwestii oszustwa w handlu. Otóż Sąd Najwyższy stwierdził, iż wystawienie na widok publiczny towaru z oznaczeniem ceny wyższej od obowiązującej, jeżeli sprawca działa w zamiarze oszukiwania nabywców, a szkoda, którą nabywcy mogliby ponieść, przewyższa kwotę 100 zł (w tezie tej uchwały występuje kwota 50 zł, bowiem taka była wówczas wartość graniczna między przestępstwem a wykroczeniem, dopiero później podniesiona do 100 zł), stanowi usiłowanie przestępstwa z art. 225 § 1 k.k. z 1969 r. Zachowanie się sprawcy opisane powyżej i późniejsza sprzedaż przez niego części towaru po cenie wyższej od obowiązującej stanowi jedno przestępstwo z art. 11 § 1 k.k. (usiłowanie) i art. 225 § 1 k.k. z 1969 r., jeżeli szkoda, którą nabywca poniósł, nie przekracza 100 zł. Przenosząc ten stan faktyczny na grunt kodeksu karnego z 1997 r., należy stwierdzić, iż w analogicznej sytuacji zasadna byłaby kwalifikacja z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 lub § 3 (wypadek mniejszej wagi).
6. Poza wypadkiem określonym w art. 134 k.w. oszustwo, czyli podjęte w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem za pomocą wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, pozostaje przestępstwem przewidzianym obecnie w art. 286 k.k., również wtedy, gdy wartość wyłudzonego mienia nie przekracza kwoty dzielącej wykroczenie od przestępstwa (por. wyrok SN z 23 czerwca 1980 r., II KR 132/80, OSNKW 1980, nr 10-11, poz. 84).
7. Z kolei wykroczenia z art. 134 § 2 k.w. dopuszcza się ten, kto przy nabywaniu produktów rolnych lub hodowlanych oszukuje dostawcę (co do ilości, wagi, miary, gatunku lub ceny), jeżeli dostawca poniósł (lub mógł ponieść szkodę nieprzekraczającą 100 zł. Jak zauważa Bafia, produktami rolnymi są "wytwory roślinne gospodarki rolnej", zaś produkty hodowlane "to zarówno bydło, trzoda chlewna, drób, hodowane w gospodarstwie rolnym, jak i produkty pochodne: mleko, masło, śmietana, ser, jaja, wełna itp." (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 319).
8. Przepis art. 134 § 2 chroni nie każdego sprzedawcę produktów rolnych lub hodowlanych (np. pośrednika w sprzedaży), lecz tylko dostawcę, a więc takiego sprzedawcę, który nie sporadycznie, przypadkowo, lecz stale, zawodowo, jako producent i hodowca, dostarcza produkowane przez siebie oraz przez swoją najbliższą rodzinę artykuły rolne lub hodowlane (Bafia (w:) Bafia, Mioduski, Siewierski, t. II, s. 358). Dostawcą może być nie tylko osoba fizyczna, ale także osoba prawna czy inny podmiot zbiorowy. Z kolei podmiotem wykroczenia określonego w art. 134 § 2 może być osoba nabywająca produkty rolne lub hodowlane we własnym imieniu lub w imieniu innej osoby czy instytucji.
9. Wykroczenia z art. 134 (zarówno z § 1, jak i § 2) mają charakter materialny; mogą być popełnione jedynie umyślnie, w zamiarze bezpośrednim.
10. W wypadku kiedy sprawca dopuszcza się występku z art. 306 k.k. (usuwanie, podrabianie lub przerabianie znaku identyfikacyjnego, daty produkcji lub daty przydatności towaru lub urządzenia), a następnie wykroczenia z art. 134 k.w., zagadnienie należy rozpatrywać na gruncie zbiegu czynów zabronionych, przy czym wykroczenie z art. 134 k.w. można uznać za czyn następczy współukarany w stosunku do występku z art. 306 k.k. Natomiast możliwa do pomyślenia jest sytuacja, kiedy sprawca jednym czynem dopuszcza się podrobienia, przerobienia lub usunięcia znaku identyfikacyjnego oraz oszustwa określonego w art. 134 k.w. Wydaje się, że w takim wypadku zastosowanie art. 134 k.w. zostaje wyłączone na zasadzie konsumpcji.
11. Możliwy jest idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 134 § 1 k.w. z przestępstwem z art. 305 ust. 1 ustawy z 30 czerwca 2000 r. - Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.) penalizującym oznaczanie towarów (w celu ich wprowadzenia do obrotu) podrobionym znakiem towarowym, zarejestrowanym znakiem towarowym, którego sprawca nie ma prawa używać lub dokonywanie obrotu towarami oznaczonymi takimi znakami (lub z ust. 2 prawa własności przemysłowej - przewidującym wypadek mniejszej wagi). Działoby się tak w sytuacji, gdy sprawca, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, dokonuje obrotu fałszywie oznaczonym towarem (który jest niższego gatunku od oryginalnego), jednocześnie wprowadza w błąd nabywcę (zapewniając go, że kupuje wyrób oryginalny), a przez to doprowadza go do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, a nabywca poniósł (lub mógł ponieść) szkodę nieprzekraczającą 100 zł. Jeśli szkoda przekracza 100 zł, wówczas zasadna jest kumulatywna kwalifikacja z art. 305 (ust. 1 lub 2) prawa własności przemysłowej w zb. z art. 286 (§ 1 lub 3) k.k. (w zw. z art. 11 § 2 k.k.). Jeżeli jednak sprawca, sprzedając fałszywie oznaczone wyroby, otwarcie przyznaje, że nie są to produkty oryginalne, wówczas jego odpowiedzialność ograniczy się do art. 305 (ust. 1 lub 2) prawa własności przemysłowej (bowiem nie wprowadził on nabywcy w błąd; Mozgawa, Prawo karne gospodarcze, s. 190).
12. Możliwy jest zbieg przepisu art. 134 § 1 z przepisem art. 25 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) ("Kto, oznaczając lub wbrew obowiązkowi nie oznaczając towarów albo usług, wprowadza klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów lub usług albo nie informuje o ryzyku, jakie wiąże się z korzystaniem z nich, i naraża w ten sposób klientów na szkodę, podlega karze aresztu albo grzywny"). Należy sądzić, że zbieg powyższych przepisów ma charakter pozorny, a za podstawę kwalifikacji należy uznać art. 25 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (przy zastosowaniu zasady specjalności); Mozgawa, Prawnokarne, s. 44.
13. Usiłowanie wykroczenia określonego w art. 134 § 1 lub 2 oraz podżeganie i pomocnictwo są karalne (art. 134 § 3 k.w.).
Art. 135.
1. Przepis art. 135 k.w. jest odpowiednikiem art. 12 ustawy z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.). Przepis ten brzmiał: "Kto zajmując się sprzedażą towarów w przedsiębiorstwie handlowym ukrywa przed nabywcą towar przeznaczony do sprzedaży lub odmawia sprzedaży takiego towaru bez uzasadnionej przyczyny, podlega karze aresztu do lat 2".
2. Przepis ten ma na celu ochronę prawidłowego obrotu towarowego (a w pierwotnym założeniu miał również na celu przeciwdziałanie spekulacji towarami); Bojarski, Przestępstwa, s. 165; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 320. Według Bafii przedsiębiorstwem handlu detalicznego jest każda placówka handlowa (bez względu na formę własności: np. państwowa, spółdzielcza, prywatna), w której sprzedaje się po cenach detalicznych towary przeznaczone bezpośrednio dla konsumenta. "Przedsiębiorstwem handlu detalicznego jest również przedsiębiorstwo o charakterze handlowo-usługowym lub głównie o charakterze usługowym, które ma uprawnienia do sprzedaży detalicznej niektórych artykułów" (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 314). Z kolei przedsiębiorstwo gastronomiczne należy rozumieć jako placówkę prowadzącą działalność o charakterze produkcyjno-usługowym, obejmującą prowadzenie otwartych zakładów żywienia zbiorowego (restauracji, barów, gospód itp.). Por. znaczenie słowa "gastronomia" w Słowniku języka polskiego, Warszawa 1984, t. I, s. 634.
3. "Ukrywanie" jest to schowanie towaru przed klientem (np. w innym pomieszczeniu sklepowym), jak również celowe wprowadzenie nabywcy w błąd, iż danego towaru nie ma w sklepie, podczas gdy w rzeczywistości znajduje się on tam, choć może nawet znajdować się w miejscu widocznym (Hochberg (w:) Ustawy, s. 317). Jeszcze na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. Sąd Najwyższy w uchwale z 30 maja 1980 r. (VI KZP 6/80, OSNKW 1980, nr 7, poz. 58) udzielił odpowiedzi - po rozpoznaniu przekazanego na postawie art. 390 § 1 k.p.k. (z 1969 r.) - zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, a mianowicie: "Czy kierownik uspołecznionego przedsiębiorstwa handlu detalicznego, który umyślnie ukrywa przed nabywcą towar przeznaczony do sprzedaży lub umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia sprzedaży takiego towaru, ponosi - w zależności od okoliczności (np. ilości ukrytego towaru) - odpowiedzialność na podstawie art. 246 k.k., czy tylko na podstawie art. 135 k.w."? Według Sądu Najwyższego: "Kierownik lub sprzedawca uspołecznionego przedsiębiorstwa handlu detalicznego, który ukrywa przed nabywcą towar przeznaczony do sprzedaży lub umyślnie, bez uzasadnionej przyczyny, odmawia sprzedaży takiego towaru, odpowiada za wykroczenie określone w art. 135 k.w.".
4. Z kolei odmowa sprzedaży może dotyczyć zarówno towarów znajdujących się w sklepie, jak i w magazynie czy na wystawie. Okno wystawowe jest częścią składową "przedsiębiorstwa sprzedaży", a zatem nie ma podstaw do traktowania towarów umieszczonych w witrynie w sposób odmienny od reszty towarów danego przedsiębiorstwa (Hochberg (w:) Ustawy, s. 317). Jednakże nie stanowi wykroczenia z art. 135 k.w. odmowa sprzedaży towaru wyeksponowanego na wystawie, gdy jest tam podana informacja, iż jest to jedynie dekoracja (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 710). Nie jest oczywiście przeznaczone do sprzedaży wyposażenie lokalu przedsiębiorstwa handlowego, sprzęty pomocnicze, wzory towarów czy dekoracje wnętrz. Jeśli jednak w takiej sytuacji możliwa jest omyłka lub wprowadzenie w błąd, to określone przedmioty winny być wyraźnie oznaczone, iż nie są przeznaczone do sprzedaży. Analogicznie sprzedawca powinien postąpić z towarami już sprzedanymi, ale jeszcze nie odebranymi przez nabywcę (tzn. właściwie je oznaczyć, np. "towar sprzedany"); Hochberg (w:) Ustawy, s. 447.
5. Odmowa sprzedaży musi mieć miejsce "bez uzasadnionej przyczyny", czyli bez słusznej przyczyny. A zatem w przypadku gdy na przykład kelnerka odmawia sprzedaży alkoholu pijanemu gościowi, farmaceutka w aptece odmawia sprzedaży leku wydawanego wyłącznie na receptę osobie, która takiej recepty nie posiada, czy sprzedawca w sklepie z bronią palną odmawia sprzedaży takiej broni osobie, która nie posiada wymaganego zezwolenia - nie może być mowy o dokonaniu wykroczenia z art. 135 k.w., bowiem dla bytu tego wykroczenia konieczne jest, aby zachowanie sprawcy, tzn. odmowa sprzedaży towaru - miała miejsce bez uzasadnionej przyczyny.
6. Wykroczenie z art. 135 k.w. można popełnić tylko umyślnie. Co prawda przepis wyraźnie wskazuje na umyślność jedynie w przypadku odmowy sprzedaży towaru, jednakże w znamieniu "ukrywa" mieści się zabarwienie intencjonalne, świadczące o celowym działaniu sprawcy (por. uwagi Gubińskiego, Trafne rozstrzygnięcie, s. 60). Tak więc zachowania nieumyślne, polegające na niezachowaniu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, nie będą stanowiły realizacji znamion tego wykroczenia.
7. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z 17 marca 2005 r. (I KZP 3/05, OSNKW 2005, nr 3, poz. 26), wykroczenie określone w art. 135 k.w. może popełnić każda osoba zajmująca się sprzedażą towarów w przedsiębiorstwie handlu detalicznego lub przedsiębiorstwie gastronomicznym, przy czym nie ma znaczenia, czy jest to właściciel przedsiębiorstwa, osoba pełniąca w nim funkcję kierowniczą, pracownik, wreszcie osoba, która wykonuje pracę w formie "grzecznościowej", sprawując obowiązki sprzedawcy na podstawie umocowania udzielonego przez właściciela lub kierownika przedsiębiorstwa. Nie ma przy tym również znaczenia forma własności przedsiębiorstwa oraz jego status prawny (spółka, spółdzielnia itd.).
Art. 136.
1. Według Bafii: "Artykuł 136 jest odpowiednikiem art. 9 cyt. ustawy z dn. 17 VI 1966 r. [o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw jako wykroczeń do orzecznictwa karno-administracyjnego - M.M.] oraz art. 10 ust. 1 dekretu z dn. 29 X 1952 r. o gospodarowaniu artykułami obrotu towarowego i zaopatrzenia (Dz. U. Nr 44, poz. 301 z późn. zm.) - w części dotyczącej przeznaczania towarów niewłaściwie oznaczonych" (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 323).
2. Przepisy art. 136 chronią interesy nabywców, ich prawo do zapoznania się z informacjami zgodnymi z rzeczywistymi cechami towaru, jak również ma na celu ochronę prawidłowego obrotu towarowego przed usuwaniem z towarów oznaczeń takich jak cena, termin przydatności do spożycia, data produkcji, jakość, gatunek lub pochodzenie (Bojarski, Przestępstwa, s. 165-166).
3. W kontekście treści przepisów art. 136 § 1 i 2 k.w. przedmiotem zachowania sprawcy mogą być jedynie towary, które zostały wystawione do sprzedaży, oraz towary przeznaczone do sprzedaży (np. towary znajdujące się zarówno w sklepie, jak i towary znajdujące się w magazynie i oczekujące na dostarczenie do sklepu); por. Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 321. A zatem w przypadku gdy ktoś kupił jakąś rzecz (towar) dla siebie i usunął z niej oznaczenia, a następnie podjął jednak decyzję o odsprzedaży tej rzeczy (ze względów subiektywnych - np. coś przestało mu się podobać, albo obiektywnych - np. kupione ubranie okazało się za małe), to w takim przypadku nie będzie on ponosił odpowiedzialności za wykroczenie stypizowane w art. 136 (bowiem w chwili nabycia, a następnie usuwania oznaczeń towar nie był przeznaczony do odprzedaży). Znamię czasownikowe określone w art. 136 § 1 jest wyrażone za pomocą słów "usuwa utrwalone oznaczenie". "Oznaczenie" - według Słownika języka polskiego (Warszawa 1984, t. II, s. 574) to "to, co służy do oznaczania, znak, symbol", natomiast rodzaje oznaczeń zostały wskazane wprost w przepisie (określające cenę, termin przydatności, datę produkcji, jakość, gatunek, pochodzenie). Oznaczenie uważa się za utrwalone na towarze, jeżeli określony napis czy znak występuje na samym przedmiocie (jest wydrukowany, odciśnięty, naklejony, wyżłobiony itd.) albo jest przymocowany do towaru, lecz znajduje się na kartonie, papierze itp. - tzw. metka (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 322). Przez usunięcie oznaczenia należy rozumieć jego zniszczenie (unicestwienie) albo uczynienie zawartej w nim treści niedostępnej (np. nieczytelnej) dla nabywców. W grę wchodzą tu zatem liczne możliwe czynności sprawcze, a więc między innymi oderwanie metki, zatarcie, zamalowanie czy zamazanie napisu, zeskrobanie go czy usunięcie przy użyciu substancji chemicznej, umieszczenie na oznaczeniu innego znaku czy napisu, pobrudzenie czy zaplamienie oznaczenia tak, że stało się ono nieczytelne (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 322).
4. Oczywiście karalne jest zarówno usunięcie wszystkich oznaczeń z towaru przeznaczonego do sprzedaży (a zatem zarówno ceny, terminu przydatności, daty produkcji, jakości, gatunku, pochodzenia), jak i tylko jednego z tych oznaczeń (np. dotyczącego gatunku). Natomiast usunięcie innych oznaczeń niż określone w przepisie art. 136 nie implikuje odpowiedzialności za to wykroczenie (np. usunięcie znaku towarowego, znaku bezpieczeństwa, numeru fabrycznego czy numeru kontrolera technicznego); Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 402.
5. Należy jednak pamiętać, iż usunięcie, podrobienie lub przerobienie znaku identyfikacyjnego, daty produkcji lub daty przydatności towaru lub urządzenia stanowi przestępstwo z art. 306 k.k. (zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech). Polski system prawny nie zawiera definicji znaku identyfikacyjnego. Można przyjąć, że znakami identyfikacyjnymi są oryginalne oznaczenia towaru lub urządzenia, pozwalające na ustalenie ich tożsamości. Należą tu zatem wszelkie oznaczenia zawierające informacje określające właściwości towaru lub urządzenia, jego pochodzenie, cechy, czas wyprodukowania, przeznaczenie itd. Mogą być one umieszczone bezpośrednio na samym towarze lub urządzeniu, albo stanowić odrębne od niego rzeczy, połączone z towarem (urządzeniem) albo z jego opakowaniem.
6. Podmiotem popełniającym wykroczenie z art. 136 § 1 k.w. może być każdy (wykroczenie powszechne), a zatem zarówno osoba prowadząca dane przedsiębiorstwo, zatrudniona w nim (np. sprzedawca), jak i inna osoba niezwiązana z danym przedsiębiorstwem. Jest to wykroczenie umyślne, które może być popełnione w obu postaciach zamiaru (bezpośrednim i ewentualnym). Dla bytu wykroczenia z art. 136 nie ma znaczenia to, w jakim celu sprawca usunął z towarów utrwalone na nich oznaczenie, chociaż należy sądzić, iż w praktyce podstawową motywacją będzie chęć osiągnięcia korzyści majątkowej (Hochberg (w:) Ustawy, s. 319).
7. Należy zwrócić uwagę, że usiłowanie wykroczenia określonego w art. 136 § 1 oraz podżeganie i pomocnictwo są karalne (art. 136 § 3 k.w.).
8. W art. 136 § 2 ustawa przewiduje odpowiedzialność za przeznaczenie do sprzedaży towarów z usuniętym trwałym oznaczeniem ich ceny, terminu przydatności do spożycia lub daty produkcji, jakości, gatunku lub pochodzenia, albo towarów niewłaściwie oznaczonych. W kwestii wymagań w zakresie oznaczania niektórych towarów por. na przykład ustawę z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.); rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 10 lipca 2007 r. w sprawie znakowania środków spożywczych (Dz. U. Nr 137, poz. 966 z późn. zm.); rozporządzenie Ministra Zdrowia z 25 lipca 2007 r. w sprawie znakowania żywności wartością odżywczą (Dz. U. Nr 137, poz. 967). Dla bytu tego wykroczenia nie ma zatem znaczenia to, czy oznaczenia zostały usunięte w wyniku świadomego zachowania innej osoby, czy też zostały usunięte przypadkowo (np. w czasie rozpakowywania czy transportu). W obu wyżej wymienionych przypadkach sprawca, przeznaczając taki towar do sprzedaży, popełnia wykroczenie z art. 136 § 2 k.w. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 403). Jak słusznie zauważa Bafia: "przeznaczenie do sprzedaży towarów, o których mowa w § 2, może nastąpić nie tylko w ramach sprzedaży detalicznej, ale również hurtowej" (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 322).
9. Sprawcą wykroczenia stypizowanego w art. 136 § 2 k.w. może być jedynie osoba, która przeznacza do sprzedaży towar bez wymaganych oznaczeń lub niewłaściwie oznaczony (Bojarski, Przestępstwa, s. 166). Jest to wykroczenie, które może być popełnione zarówno umyślnie (zamiar bezpośredni i ewentualny), jak i nieumyślnie (zgodnie z regułą zawartą w przepisie art. 5 k.w.).
10. Wykroczenie z art. 136 k.w. nie ma swego odpowiednika w kodeksie karnym (ani żadnej ustawie szczególnej), a zatem każde zachowanie polegające na umyślnym usuwaniu określonych oznaczeń z towarów przeznaczonych do sprzedaży albo wyrażające się w przeznaczaniu do sprzedaży takich towarów lub towarów niewłaściwie oznaczonych (bez względu na ich wartość) jest karalne jako wykroczenie (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 712; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 322).
11. W przypadku gdy sprawca usuwa oznaczenia z towaru w celu oszukania nabywcy co do cech towaru (o których mowa w art. 134 § 1 k.w.), czyn określony w art. 136 należy uznać za współukarany czyn uprzedni w stosunku do czynu z art. 134 § 1 k.w. Inaczej twierdzi Bojarski, uważający, że w takim przypadku zachodzi odpowiedzialność, zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali, tylko z art. 136 (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 711).
12. Pozorny zbieg przepisów zachodzi między art. 136 § 2 k.w. a przepisem art. 25 ust. 1 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) ("Kto, oznaczając lub wbrew obowiązkowi nie oznaczając towarów albo usług, wprowadza klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów lub usług..."). Przepis art. 25 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji stanowi lex specialis w stosunku do art. 136 § 2 k.w. (Mozgawa, Prawo karne gospodarcze, s. 170).
Art. 137.
1. Przepis art. 137 jest odpowiednikiem art. 14 ustawy z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.). W myśl art. 14 tej ustawy: "Kto w przedsiębiorstwie handlowym narusza przepisy o obowiązku uwidoczniania cen lub posiadania faktur (rachunków) albo innych równoważnych dowodów stwierdzających ceny zakupu towarów, podlega karze grzywny do 3 tys. zł".
2. Przepisy art. 137 mają na celu ochronę interesów konsumentów przed nadużyciami, które mogą powstać wskutek nieuwidocznienia cen towarów; chodzi również o ochronę prawidłowego obrotu w jednostkach sprzedaży (i zakładach gastronomicznych) w zakresie dokumentowania pochodzenia towarów oferowanych na sprzedaż (Bojarski, Przestępstwa, s. 167).
3. Nieuwidocznienie cen, o którym mówi przepis art. 137 § 1 k.w., polega na niedopełnieniu obowiązku wynikającego z przepisów obowiązujących w przedsiębiorstwie handlowym lub usługowym, zaś zachowanie określone w art. 137 § 2 k.w. polega na postępowaniu niezgodnym z odpowiednimi przepisami, przewidującymi obowiązek posiadania faktur lub innych dowodów dostawy lub przyjęcia towaru. Obowiązek uwidoczniania cen wynika z art. 12 ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz. U. Nr 97, poz. 1050 z późn. zm.). W myśl art. 12 ust. 1 tej ustawy towar przeznaczony do sprzedaży detalicznej oznacza się ceną, zaś stosownie do ust. 2: "W miejscach sprzedaży detalicznej i świadczenia usług uwidacznia się, z zastrzeżeniem ust. 3, ceny jednostkowe towarów i usług w sposób zapewniający prostą i niebudzącą wątpliwości informację o ich wysokości, a w odniesieniu do cen urzędowych - także o ich rodzaju (cena urzędowa) oraz o przyczynach wprowadzenia obniżek cen". Por. również rozporządzenie Ministra Finansów z 10 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad uwidaczniania cen towarów i usług oraz sposobu oznaczania ceną towarów przeznaczonych do sprzedaży (Dz. U. Nr 99, poz. 894 z późn. zm.).
4. Przepisy dotyczące ilości nominalnej wynikają głównie z ustawy z 7 maja 2009 r. o towarach paczkowanych (Dz. U. Nr 91, poz. 740). Stosownie do art. 7 ust. 1 tej ustawy oznakowanie umieszczone na towarach paczkowanych powinno być łatwe do odczytania i dobrze widoczne, a także wykonane w sposób niedający się usunąć bez uszkodzenia opakowania. Poza wymaganiami dotyczącymi oznakowania produktów określonymi w przepisach odrębnych, towary paczkowane wprowadzane do obrotu powinny posiadać następujące oznakowania: 1) nazwę produktu; 2) ilość nominalną produktu; 3) oznaczenie paczkującego; por. też rozporządzenie RM z 20 lipca 2009 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących oznakowań towarów paczkowanych (Dz. U. Nr 122, poz. 1010).
5. Podmiotem wykroczenia stypizowanego w art. 137 § 1 mogą być jedynie pracownicy przedsiębiorstwa handlowego lub usługowego (w szczególności kierownicy lub prowadzący takie punkty sprzedaży lub usług); Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 324.
6. Zachowanie stypizowane w art. 137 § 2 polega na nieposiadaniu faktur albo innych dowodów dostawy lub przyjęcia na towary przechowywane w punkcie sprzedaży detalicznej lub zakładzie gastronomicznym. Przez punkt sprzedaży detalicznej należy rozumieć każdy rodzaj przedsiębiorstwa, w którym prowadzona jest sprzedaż bezpośrednim odbiorcom (czyli konsumentom); jeśli przedsiębiorstwo prowadzi wyłącznie sprzedaż hurtową, nie może być utożsamiane z punktem sprzedaży detalicznej, jeśli jednak w tym samym miejscu prowadzona jest zarówno sprzedaż hurtowa, jak i detaliczna, takowe przedsiębiorstwo może być rozumiane jako "punkt sprzedaży detalicznej" (tak zasadnie Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 395). Również punkty sprzedaży okrężnej, o których mówi § 2 pkt 4 cytowanego rozporządzenia z 10 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad uwidaczniania cen towarów i usług oraz sposobu oznaczania ceną towarów przeznaczonych do sprzedaży (definiowane tam jako "punkty sprzedaży obwoźnej i obnośnej oraz inne punkty sprzedaży detalicznej o charakterze ruchomych stoisk"), mieszczą się w pojęciu punktów sprzedaży detalicznej. Gdy chodzi o zakłady gastronomiczne, to wydaje się, że jest to pojęcie zbieżne z przedsiębiorstwem gastronomicznym, które zostało zdefiniowane w § 2 pkt 3 cytowanego rozporządzenia ("restauracje, bary, stołówki oraz inne placówki gastronomiczne, których przedmiotem działalności jest przygotowanie oraz sprzedaż posiłków i napojów do spożycia na miejscu i na wynos").
7. Sprawcą wykroczenia określonego w art. 137 § 2 k.w. może być jedynie kierownik punktu sprzedaży detalicznej lub zakładu gastronomicznego. Według Bafii "podmiotem tym może być również zastępca kierownika, jeżeli faktycznie lub z mocy oficjalnego podziału obowiązków spełnia istotne czynności z zakresu czynności z zakresu kierownika (...) punktu sprzedaży detalicznej lub zakładu gastronomicznego" (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 324).
8. Wykroczenia z art. 137 § 1 i 2 mogą być popełnione zarówno umyślnie (zamiar bezpośredni i ewentualny), jak i nieumyślnie.
Art. 138.
1. Artykuł 138 jest odpowiednikiem art. 15 ustawy z 13 lipca 1957 r. o zwalczaniu spekulacji i ochronie interesów nabywców oraz producentów rolnych w obrocie handlowym (Dz. U. Nr 39, poz. 171 z późn. zm.). Artykuł 15 brzmiał: "Kto zajmując się zawodowo świadczeniem usług żąda i pobiera za świadczenie zapłatę wyższą od obowiązującej albo bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, podlega karze aresztu do roku lub grzywny". Por. również art. 8 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o przekazaniu niektórych drobnych przestępstw do orzecznictwa karno-administracyjnego (Dz. U. Nr 23, poz. 149).
2. Przedmiotem ochrony tego przepisu są interesy osób korzystających z usług (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 324). Według Bojarskiego: "Przepis art. 138 ma na celu ochronę konsumentów przed nieuzasadnionym żądaniem i pobieraniem wyższej od obowiązującej zapłaty za wykonanie usługi bądź też przed nieuzasadnioną odmową świadczenia usługi. Odpowiedzialność z art. 138 ma zatem miejsce, gdy świadczący zawodowo usługi uważa, że nie opłaca mu się ich świadczyć według cennika i dlatego żąda zapłaty wyższej" (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 714).
3. Przez pojęcie usługi zazwyczaj rozumie się wykonywanie prac (czy świadczeń), które zaspokajają potrzeby w różnych dziedzinach bytu (np. usługi szewskie, krawieckie, fryzjerskie, kosmetyczne). Zdaniem Bafii przepis art. 138 nie czyni różnicy co do tego, czy usługi są wykonywane z materiału zamawiającego czy przyjmującego zamówienie. Według tego autora oprócz usług wykonywanych na podstawie umowy o dzieło, podstawą świadczenia usług mogą być innego rodzaju umowy, a przede wszystkim umowa zlecenia (np. parkowanie samochodu, przechowanie bagażu), umowa przewozu (użycie taksówki) czy najmu (wynajęcie pokoju w hotelu); Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 324-325.
4. Pierwsza z wskazanych w przepisie postaci wykroczenia polega na żądaniu i pobieraniu za świadczenie zapłaty wyższej od obowiązującej (a zatem w przypadku, gdy co do pewnych usług nie ustalono maksymalnych stawek za ich wykonanie - nie zachodzi wykroczenie z art. 138 k.w.); Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 325; Bojarski, Przestępstwa, s. 168.
5. Dla odpowiedzialności za to wykroczenie konieczne jest, aby sprawca nie tylko żądał wyższej opłaty, ale również ją pobrał. Samo żądanie wyższej zapłaty może stanowić jedynie usiłowanie wykroczenia z art. 138 (które jednak na gruncie obowiązującego kodeksu wykroczeń nie jest karalne). Powyższe ograniczenie penalizacji Bojarski tłumaczy tym, że "w warunkach zawodowego świadczenia usług dość mocno zakorzeniony jest zwyczaj targowania się i w związku z tym świadczący usługę zawyża cenę tylko dlatego, by "targując się" mógł ustąpić na żądanie zamawiającego" (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 177).
6. Druga z postaci wykroczenia z art. 138 k.w. polega na odmowie świadczenia bez uzasadnionej przyczyny. Odmowa wyraża się w niepodjęciu się wykonania usługi pomimo istnienia takiego obowiązku i żądaniu wykonania usługi ze strony klienta. Obowiązek świadczenia usług Bafia definiuje jako pozostawanie do dyspozycji każdego, kto żąda świadczenia za przewidzianą zapłatę (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 325). Penalizowana jest ta odmowa świadczenia, która ma miejsce bez uzasadnionej przyczyny, a zatem - w drodze wnioskowania a contrario - nie będzie podlegał karze z art. 138 k.w. ten, kto odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, jednakże czyni to, mając uzasadnioną przyczynę. Uzasadniona przyczyna odmowy świadczenia będzie miała miejsce na przykład wtedy, gdy rzemieślnik odmawia wykonania usługi naprawy jakiegoś sprzętu, ponieważ nie ma do tego potrzebnych części, albo też krawiec zajmujący się wyłącznie szyciem ubrań damskich odmawia uszycia ubrania męskiego. W doktrynie podkreśla się, iż odmowa świadczenia, do którego zawodowo świadczący usługi jest obowiązany, jeżeli nie jest uzasadniona, w wielu wypadkach ukrywa zamiar pobrania zapłaty wyższej od obowiązującej (Hochberg (w:) Ustawy, s. 320; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 408). W pewnych przypadkach można będzie zatem przyjąć, iż zachowanie sprawcy zmierza do oszukania nabywcy co do ceny, a zatem w grę może wchodzić odpowiedzialność sprawcy z art. 11 k.w. w zw. z art. 134 § 1 k.w. (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 326).
7. Podmiotem wykroczenia z art. 138 k.w. może być tylko osoba zajmująca się zawodowo świadczeniem usług, przy czym pojęcie to należy rozumieć szeroko. Zdaniem Bafii chodzi tu o osoby, które prowadzą działalność usługową na podstawie odpowiedniego zezwolenia (jeśli takowe jest wymagane), albo też na podstawie uprawnienia innego rodzaju, jak również o osoby wykonujące działalność usługową bez zezwolenia (czy uprawnienia), jeśli stanowi to dla nich podstawowe lub dodatkowe źródło utrzymania (Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 326). Autor ten stwierdza również, iż "sprawcą czynu może być nawet ten, kto jest zatrudniony przy innej pracy, jeżeli tylko okresowo wykonuje prace usługowe (np. wchodzące w zakres malarstwa pokojowego)"; Bafia (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 326.
8. Z zakresu działania przepisu art. 138 k.w. wyłączone są żądanie i pobieranie za usługi zapłaty wyższej od obowiązującej, jeśli wykonujący usługę wykonuje ją na przykład z grzeczności, nie trudniąc się tym zawodowo (Bojarski, Przestępstwa i wykroczenia, s. 168). Jak pisze Bojarski: "Przykładowo, osoba posiadająca umiejętność naprawiania pojazdów mechanicznych, podejmując się naprawienia przypadkowo napotkanego na drodze pojazdu oraz żądając i pobierając za tę naprawę wynagrodzenie przekraczające cenę usługi ustalonej cennikiem, nie wypełni ustawowych znamion wykroczenia z art. 138 k.w." (Bojarski, Karnoprawna, s. 39).
9. Jest poza sporem, że mamy tu do czynienia z wykroczeniem umyślnym w aspekcie tej formy czasownikowej zachowania sprawcy, która wyraża się w odmowie świadczenia, bowiem ustawa przesądza tę kwestię, stanowiąc "umyślnie (...) odmawia świadczenia". Pewien problem powstaje przy "żądaniu i pobieraniu za świadczenie zapłaty wyższej od obowiązującej", bowiem ustawa nie precyzuje tu w sposób bezpośredni, że musi to być zachowanie umyślne. Jednakże w doktrynie podkreśla się, iż żądanie jest znamieniem przedmiotowym o podmiotowym zabarwieniu oraz że nie byłoby uzasadnione, aby każdy z członów dyspozycji przepisu mógł być objęty inną formą winy (Gubiński, Prawo wykroczeń, s. 342; Bojarski, Karnoprawna, s. 40).
10. Możliwy jest rzeczywisty niewłaściwy (pomijalny) zbieg przepisów art. 138 z art. 134 § 1 k.w., w sytuacji gdy sprawca, żądając ceny wyższej od obowiązującej, jednocześnie oszukuje konsumenta (który nie ma wiedzy o rzeczywistej wielkości ceny), powodując szkodę nieprzekraczającą 100 zł. W takiej sytuacji czyn zostanie zakwalifikowany jedynie z art. 134 § 1, a podstawą wyłączenia wielości ocen jest zasada konsumpcji (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 718; Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 399). W przypadku gdy szkoda przekracza 100 zł, przepisem konsumującym będzie art. 286 (§ 1 lub 3) k.k.
Art. 138(a).
1. Przepisy art. 138a zostały wprowadzone do kodeksu wykroczeń przez art. 20 ustawy z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.).
2. Artykuł 138a § 1 i 2 k.w. określa sankcje za naruszenie obowiązków określonych w art. 1 powoływanej wyżej ustawy. Stosownie do art. 1 ust. 1 tej ustawy: "Przedsiębiorca, który proponuje konsumentowi zawarcie umowy poza lokalem przedsiębiorstwa, okazuje przed zawarciem umowy dokument potwierdzający prowadzenie działalności gospodarczej oraz dokument tożsamości. W razie zawierania umów w imieniu przedsiębiorcy zawierający umowę okazuje ponadto dokument potwierdzający swoje umocowanie". W myśl art. 1 ust. 2 cytowanej ustawy przez lokal przedsiębiorstwa rozumie się miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej.
3. Dla bytu wykroczenia określonego w art. 138a § 1 konieczne jest, aby sprawca nie okazał konsumentowi obu wskazanych dokumentów (tzn. dokumentu potwierdzającego prowadzenie działalności gospodarczej oraz dowodu tożsamości), o czym jednoznacznie przesądza ustawa, używając słowa "oraz". Dokumentem potwierdzającym prowadzenie działalności gospodarczej będzie na przykład odpis z Krajowego Rejestru Sądowego (art. 4 ust. 3 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.).
4. W myśl przepisu art. 138a § 2 takiej samej karze (tzn. grzywnie) podlega ten, kto zawierając umowę w cudzym imieniu poza lokalem przedsiębiorstwa, nie okazuje (poza dokumentem potwierdzającym wykonywanie działalności gospodarczej oraz dokumentem tożsamości) ponadto dokumentu potwierdzającego swoje umocowanie (np. dokumentu pełnomocnictwa). Tak więc dla bytu tego wykroczenia konieczne jest, aby sprawca nie okazał choć jednego z trzech wskazanych w przepisie dokumentów.
5. Należy sądzić, iż nie będzie ponosił odpowiedzialności ten sprawca, który chciał okazać konsumentowi wymagane dokumenty, jednakże konsument tego sobie nie życzył (np. z uwagi na fakt wieloletnich kontaktów zawodowych lub osobistych ze sprawcą); Mozgawa, Prawo karne gospodarcze, s. 219.
6. Są to wykroczenia formalne, które dokonane są w przypadku niewykonania obowiązku okazania dokumentów, o których stanowi przepis. Do znamion wykroczeń nie należy natomiast zamiar wprowadzenia konsumenta w błąd (Kasicki, Wiśniewski, s. 357). Oba te wykroczenia mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (art. 5 k.w.).
Art. 138(b).
1. Przepisy art. 138b zostały wprowadzone przez art. 20 ustawy z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.).
2. Przepis art. 138b § 1 mówi o tzw. niedozwolonych postanowieniach umownych. Stosownie do art. 3851 k.c.: "Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny". Por. też art. 3853 k.c., który stanowi, że w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:
1) wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
3) wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
4) przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
5) zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
6) uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
8) uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
9) przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
11) przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
12) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
13) przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
14) pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
15) zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
16) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
17) nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
18) stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
19) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
20) przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
21) uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
22) przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
23) wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.
3. Stosownie do przepisów znowelizowanego kodeksu postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r. (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) powództwo w sprawach o uznanie wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo może wytoczyć także organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47938 § 1 k.p.c.). Powództwo może ponadto wytoczyć zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę (art. 47938 § 2 k.p.c.). W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania (art. 47942 § 1 k.p.c.). Sąd zarządza publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 47944 § 1 k.p.c.). Odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo sąd przesyła Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47945 § 1 k.p.c.). Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi, na podstawie wyroków, o których mowa w § 1, rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone; rejestr ten jest jawny (art. 47945 § 2 i 3 k.p.c.).
4. Jest to wykroczenie indywidualne, bowiem jego sprawcą może być jedynie osoba, na której ciąży określony obowiązek wynikający z orzeczenia sądu. W doktrynie zauważa się, że wykroczenie z art. 138b § 1 może być popełnione jedynie umyślnie (Kasicki, Wiśniewski, s. 358). Odmiennego zdania jest Michalska-Warias (w: Bojarski i in., s. 407). Jeżeli orzeczenie sądu dotyczy przedsiębiorcy niebędącego osobą fizyczną, odpowiedzialność przewidzianą w art. 138b § 1 k.w. ponosi osoba kierująca przedsiębiorstwem lub osoba upoważniona do zawierania umów z konsumentami. A zatem również i w tym przypadku krąg podmiotów jest ograniczony jedynie do wskazanych osób będących pracownikami danego przedsiębiorstwa, którego orzeczenie dotyczy, a po ich stronie musi wystąpić umyślność (Mozgawa (w:) Prawo karne gospodarcze, s. 221).
5. Możliwy jest idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 138b z przepisem typizującym przestępstwo oszustwa (art. 286 § 1 lub 3 k.k.), w przypadku gdy osoba stosująca niedozwolone postanowienie umowne wprowadza jednocześnie w błąd konsumenta, doprowadzając go do niekorzystnego rozrządzenia mieniem (tak Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 408).
Art. 138(c).
1. Artykuł 138c został dodany do kodeksu wykroczeń przez ustawę z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz. 1081 z późn. zm.), która weszła w życie z dniem 19 września 2002 r.
2. Przez umowę o kredyt konsumencki rozumie się umowę, na mocy której przedsiębiorca w zakresie swojej działalności, zwany dalej "kredytodawcą", udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi kredytu w jakiejkolwiek postaci (art. 2 ust. 1). Za umowę o kredyt konsumencki uważa się w szczególności: 1) umowę pożyczki; 2) umowę kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego; 3) umowę o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego; 4) umowę, na mocy której świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać spełnione później niż świadczenie kredytodawcy; 5) umowę, na mocy której kredytodawca zobowiązany jest do zaciągnięcia zobowiązania wobec osoby trzeciej, a konsument - do zwrotu kredytodawcy spełnionego świadczenia (art. 2 ust. 2).
3. Ustawę o kredycie konsumenckim stosuje się także do umów, na mocy których spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa w zakresie swojej działalności udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia swojemu członkowi kredytu w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą (art. 2 ust. 3).
4. Konsumentem jest osoba fizyczna, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą (art. 2 ust. 4).
5. Ustawy o kredycie konsumenckim nie stosuje się do umów o kredyt konsumencki:
- o wysokości większej niż 80 000 zł albo równowartości tej kwoty w innej walucie niż waluta polska; wartość waluty obcej oblicza się według średniego kursu ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski dla danej waluty, obowiązującego w dniu poprzedzającym dzień zawarcia umowy;
- na mocy których konsument nie jest zobowiązany do zapłaty oprocentowania ani innych kosztów związanych z udzieleniem lub spłatą kredytu konsumenckiego (art. 3 ust. 1).
Ustawy nie stosuje się także do umów o kredyt konsumencki:
- w postaci nieprzewidzianego w umowie, utrzymującego się za zgodą kredytodawcy przez okres co najmniej trzech miesięcy, ujemnego salda; do umów tych stosuje się art. 6, 9 i 10 ustawy o kredycie konsumenckim;
- dotyczących odpłatnego korzystania z rzeczy lub praw, jeżeli umowa nie przewiduje przejścia własności rzeczy lub praw na konsumenta;
- w postaci odroczenia terminu płatności za świadczenie niepieniężne, którego przedmiotem jest stałe lub sukcesywne dostarczanie energii elektrycznej, ciepła, paliw gazowych, wody, odprowadzenia nieczystości, wywóz śmieci lub świadczenie innych usług, jeżeli konsument zobowiązany jest do zapłaty za spełnione świadczenie w ustalonych odstępach czasu w trakcie trwania umowy;
- przewidujących limit zadłużenia pożyczek i kredytów odnawialnych w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym lub w rachunkach oszczędnościowych innych niż rachunki kredytowe, z zastrzeżeniem art. 5a; do umów tych stosuje się art. 11 ustawy o kredycie konsumenckim (art. 3 ust. 2).
6. Umowa o kredyt konsumencki powinna być zawarta na piśmie, chyba że odrębne przepisy przewidują inną szczególną formę. Kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie doręczyć konsumentowi egzemplarz umowy (art. 4 ust. 1). Umowa powinna zawierać następujące dane: 1) imię, nazwisko konsumenta i jego adres oraz imię, nazwisko (nazwę) i adres (siedzibę) kredytodawcy, a gdy kredytodawcą jest osoba prawna - także określenie organu, który zarejestrował działalność kredytodawcy, i numer w rejestrze, pod którym kredytodawca został wpisany; 2) wysokość kredytu; 3) zasady i terminy spłaty kredytu; 4) roczną stopę oprocentowania oraz warunki jej zmiany; 5) opłaty i prowizje oraz inne koszty związane z udzieleniem kredytu, w tym opłatę za rozpatrzenie wniosku kredytowego oraz przygotowanie i zawarcie umowy kredytowej, zwaną dalej "opłatą przygotowawczą", będące elementem całkowitego kosztu kredytu, oraz warunki ich zmiany; 6) informację o całkowitym koszcie kredytu i rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania, o których mowa w art. 7 ust. 1 i 2 ustawy o kredycie konsumenckim; 7) sposób zabezpieczenia, jeżeli umowa je przewiduje, oraz opłaty należne kredytodawcy z tego tytułu; 8) informację o pozostałych kosztach, do których zapłaty zobowiązany jest konsument w związku z zawartą umową; 9) informację o łącznej kwocie wszystkich kosztów, opłat i prowizji, do których zapłaty zobowiązany jest konsument; 10) informację o uprawnieniu i skutkach przedterminowej spłaty kredytu przez konsumenta; 11) informację o terminie, sposobie i skutkach wykonania uprawnienia do odstąpienia od umowy przez konsumenta, o którym mowa w art. 11 ustawy o kredycie konsumenckim; 12) informację o skutkach uchybienia postanowieniom dotyczącym zasad i terminu spłaty kredytu; 13) informację o rocznej stopie oprocentowania zadłużenia przeterminowanego oraz warunki jej zmiany, a także informację o innych kosztach ponoszonych przez konsumenta w związku z niewykonaniem przez niego zobowiązań wynikających z umowy, w tym o kosztach upomnień lub wezwań do zapłaty, kosztach sądowych i postępowania egzekucyjnego (art. 4 ust. 2).
7. Jeżeli nie jest możliwe podanie kosztów, do których poniesienia zobowiązany jest konsument, należy określić ich szacunkową wysokość oraz okoliczności, od których zależy ich ostateczna wysokość i obowiązek zapłaty przez konsumenta (art. 4 ust. 3). Do obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania, jeżeli nie jest możliwe określenie wysokości kredytu konsumenckiego, czasu trwania umowy oraz terminów spłat kredytu, należy przyjąć, że kwota kredytu wynosi 8000 zł, a spłata kredytu następuje w miesięcznych ratach w ciągu 12 miesięcy kalendarzowych (art. 4 ust. 3a).
8. Jeżeli kredyt konsumencki przeznaczony jest na nabycie określonej rzeczy lub usługi, umowa o kredyt konsumencki, niezależnie od danych zawartych w art. 4, powinna zawierać: 1) opis rzeczy lub usługi; 2) cenę nabycia rzeczy lub usługi, jeżeli zapłata nastąpiłaby za gotówkę, oraz cenę nabycia przy wykorzystaniu kredytu; 3) część ceny, którą konsument jest zobowiązany zapłacić w gotówce; 4) warunki, od których spełnienia uzależnione jest przejście własności rzeczy sprzedanej na konsumenta, jeżeli umowa sprzedaży została zawarta z zastrzeżeniem własności; 5) informację, że kredyt jest dostępny wyłącznie od wskazanego przez sprzedawcę kredytodawcy, jeżeli pomiędzy podmiotem, z którym konsument zawarł umowę o nabycie rzeczy lub usługi, a kredytodawcą istnieje umowa, na mocy której kredyt na nabycie rzeczy lub usługi jest dostępny wyłącznie od tego kredytodawcy (art. 5 ust. 1). Przepisy dotyczące umowy o kredyt konsumencki przeznaczony na nabycie określonej rzeczy lub usługi stosuje się odpowiednio do umowy o kredyt konsumencki przeznaczony na nabycie określonego prawa (art. 5 ust. 2).
9. W przypadkach umów o kredyt konsumencki, o których mowa w art. 3 ust. 2 pkt 5, umowa powinna być zawarta na piśmie, chyba że odrębne przepisy przewidują inną szczególną formę. Kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie doręczyć konsumentowi egzemplarz umowy (art. 5a ust. 1). Umowa, oprócz danych określonych w art. 4 ust. 2 pkt 1, 4 i 7, powinna zawierać: 1) limit kredytu, jeżeli jest określony; 2) informacje o opłatach i prowizjach oraz inne koszty, do zapłaty których zobowiązany jest konsument w związku z zawartą umową; 3) warunki spłaty kredytu; 4) informację o terminie, sposobie i skutkach wykonania uprawnienia do odstąpienia od umowy przez konsumenta, o którym mowa w art. 11 ustawy o kredycie konsumenckim (art. 5a ust. 2).
10. Zawarcie z konsumentem umowy o kredyt konsumencki z naruszeniem wyżej określonych zasad (o ile będą one miały charakter rażącego naruszenia wymagań dotyczących treści umowy) albo z pominięciem obowiązku doręczenia dokumentu może implikować odpowiedzialność z art. 138c § 1 k.w. W doktrynie podnosi się, że za rażące należy uznać uchybienia wymogom elementarnym, w oczywisty sposób godzące w podstawowe założenia ustawy, zaś przy ocenie wagi naruszenia sąd winien kierować się głównie stopniem naruszenia (zagrożenia) chronionych ustawą interesów konsumenta (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 721; Rusinek, Odpowiedzialność, s. 55).
11. Wykroczenie z art. 138c § 2 k.w. polega na niepodaniu w ofertach i reklamach dotyczących kredytu konsumenckiego (zawierających jakiekolwiek dane dotyczące kosztów kredytu) rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania. Obowiązek podania tej rzeczywistej rocznej stopy kredytu konsumenckiego wynika z art. 16 ustawy o kredycie konsumenckim ("W ofertach i reklamach dotyczących kredytu konsumenckiego zawierających jakiekolwiek dane dotyczące kosztu kredytu konsumenckiego kredytodawca lub podmiot pośredniczący w zawarciu umowy są obowiązani podawać rzeczywistą roczną stopę oprocentowania, wyliczoną od całkowitego kosztu kredytu"). Wzory obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania określa załącznik do ustawy z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim. Rusinek podnosi wątpliwość, czy na podstawie art. 138c karalne jest niepodanie w ogóle rzeczywistej stopy oprocentowania, czy także podanie jej w wysokości innej niż wynikająca z prawidłowo zastosowanego wzoru określonego wspomnianym powyżej załącznikiem, dochodząc do wniosku, iż "nie wydaje się zatem pewna możliwość objęcia hipotezą omawianego przepisu przypadków podania zaniżonej rocznej stopy oprocentowania. Podobnie będzie zresztą w razie podania zawyżonej stopy rocznego oprocentowania (...)". W takim przypadku autor ten wskazuje na możliwość zastosowania (w niektórych przypadkach) art. 26 ust. 2 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Rusinek, Odpowiedzialność, s. 58-59).
12. W art. 138c k.w. penalizowane jest (pod groźbą kary grzywny) zachowanie wyrażające się w przyjęciu od konsumenta weksla lub czeku niezawierającego klauzuli "nie na zlecenie" w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki (por. ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe, Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm., oraz ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe, Dz. U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.). Obowiązek opatrzenia weksla w klauzulę "nie na zlecenie" wynika z art. 9 ust. 1 ustawy o kredycie konsumenckim. W razie przyjęcia przez kredytodawcę weksla lub czeku niezawierającego klauzuli "nie na zlecenie" i przeniesienia takiego weksla lub czeku na inną osobę, kredytodawca obowiązany jest do naprawienia poniesionej przez konsumenta szkody w związku z zapłatą na rzecz posiadacza weksla lub czeku (art. 9 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim). Według Rusinka: "Brzmienie art. 9 u.k.k. po nowelizacji nie pozostawia wątpliwości, że klauzulę "nie na zlecenie" rozumieć trzeba szeroko, jako każdą wyłączającą indos. Ze względów funkcjonalnych identycznie należy interpretować hipotezę art. 138c § 3 k.w. Nie możemy zatem mówić o popełnieniu wykroczenia, jeśli na wekslu lub czeku znalazło się "inne zastrzeżenie równoznaczne", o którym mowa w art. 11 prawa wekslowego i art. 14 prawa czekowego, np. "bez indosu""; Rusinek, Odpowiedzialność, s. 60.
13. Wykroczenia stypizowane w art. 138c § 1 i 2 mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (zgodnie z regułą wyrażoną w art. 5 k.w.), natomiast wykroczenie z art. 138c § 3 k.w. jedynie umyślnie w postaci zamiaru bezpośredniego (o czym przesądza użycie przez ustawodawcę określenia "w celu" - dolus coloratus).
14. Przepis art. 138c § 4 k.w. rozszerza odpowiedzialność (przewidzianą w art. 138c § 1-3 k.w.) na osobę kierująca przedsiębiorstwem lub osobę upoważnioną do zawierania umów z konsumentami, jeżeli przedsiębiorcą jest osoba niebędąca osobą fizyczną.
15. Zdaniem Michalskiej-Warias możliwy jest pozorny zbieg przepisów art. 138c i art. 18a ustawy o kredycie konsumenckim ("Kto, zawierając z konsumentem umowę o kredyt konsumencki, pobiera korzyści majątkowe przewyższające wysokość odsetek maksymalnych określonych przez ustawę lub zastrzega sobie pobieranie tych korzyści, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2"); art. 18a stanowi lex specialis w stosunku do przepisu art. 138c k.w. (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 414-415).
Rozdział XVI
Literatura
Egierska-Miłoszewska D., Nieobyczajny wybryk (art. 140 k.w. w teorii i praktyce), ZW 1979, nr 4-5; M. Kulik, Z prawnokarnej problematyki graffiti, Prok. i Pr. 2001, nr 21; Kubiak R., Nalewajko J.J., Sztuka jako okoliczność wyłączająca bezprawność?, Palestra 2000, z. 9-10; Lewiński J., Czy rzeczywiście naruszony został przepis prawa o wykroczeniach (wokół art. 140 k.w.), ZW 1987, nr 1; Radecki W., Wykroczenia przeciwko obyczajności, SMO 1976, nr 3; Radecki W., Oceny publicznego pijaństwa w prawie wykroczeń, ZW 1984, nr 2; Warylewski J., Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Rozdział XXV kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001; Warylewski J., Molestowanie seksualne w miejscu pracy, PiP 1999, z. 3.
Art. 140.
1. Przedmiotem wykroczenia jest obyczajność publiczna.
2. Co do pojęcia wybryku - por. uwagi skonstruowane na gruncie art. 51 k.w. Warto jedynie przypomnieć, iż w niepublikowanym wyroku z 2 grudnia 1992 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że wybryk to zachowanie, jakiego w konkretnych okolicznościach czasu, miejsca i otoczenia, ze względu na przyjęte zwyczajowo normy współżycia ludzi, nie należało się spodziewać, które więc wywołuje powszechne negatywne oceny społeczne i odczucia obrazy, oburzenia, gniewu; wybryk zatem charakteryzuje ostra sprzeczność z powszechnie akceptowanymi normami zachowania się (III KRN 189/92, LEX nr 162227).
3. Co do znamienia "publicznie" - por. uwagi do art. 51 k.w. (a przede wszystkim uchwałę składu 7 sędziów z 20 września 1973 r., VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132). Warto zauważyć, iż publicznie można zachowywać się także w miejscu niepublicznym, jeśli jednak czyn sprawcy mógł być dostrzeżony w miejscu publicznym, na przykład sprawca dokonuje go, stojąc w otwartym oknie swego mieszkania (Egierska-Miłoszewska, Nieobyczajny wybryk, s. 68).
4. Aby pociągnąć sprawcę do odpowiedzialności z art. 140, popełniony przez niego wybryk musi być nieobyczajny. Należy podnieść, iż w doktrynie nieobyczajność ujmowana jest dwojako. Jedni uważają, że w grę wchodzi wąskie pojęcie obyczajności (w takim rozumieniu, jak ma to miejsce na gruncie rozdziału XXV kodeksu karnego - "Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności", gdzie obyczajność związana jest z obyczajnością w zakresie życia seksualnego człowieka). Inni słusznie ujmują obyczajność znacznie szerzej, twierdząc, że należy przez nią rozumieć każdy sposób zachowania w określonej grupie społecznej, który jest wymagany przez tę grupę i którego naruszenie implikuje negatywną ocenę przez tę grupę (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 723; por. też Kasicki, Wiśniewski, s. 352-363).
5. Wybryk ma charakter nieobyczajny, gdy poprzez publiczne zachowanie sprawcy naruszającego określone normy obyczajowe prowadzi do wywołania uczucia wstydu, zażenowania, zakłopotania po stronie choćby jednej osoby będącej jego świadkiem. Typowym przykładem takiego wybryku może być prezentowanie nieobyczajnych wypowiedzi, utworów, rysunków itp. W doktrynie podaje się jako typowy przykład nieobyczajnego wybryku załatwianie potrzeby fizjologicznej w miejscu publicznym (Kasicki, Wiśniewski, s. 362). Wydaje się, że nie w każdym takim przypadku kwalifikacja z art. 140 będzie zasadna. Jeśli sprawca załatwia potrzebę fizjologiczną, chowając się w krzaki czy za drzewo, tak aby nie być widziany, to wydaje się, że wówczas nie będzie on mógł być pociągnięty do odpowiedzialności z art. 140 (choć otwarta jest droga do stosowania art. 145 k.w. - zanieczyszczanie miejsc powszechnie dostępnych). Natomiast w sytuacji, gdy sprawca ostentacyjnie załatwia potrzebę fizjologiczną, na przykład na środku ulicy, zasadne będzie stosowanie art. 140 k.w. (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 724).
6. Nieobyczajny wybryk może polegać również na nieuzasadnionym prezentowaniu swojej nagości, ekshibicjonizmie czy prezentowaniu czynności seksualnych. Należy jednak pamiętać, że prezentowanie małoletniemu poniżej lat 15 wykonania czynności seksualnych w celu zaspokojenia seksualnego stanowi przestępstwo z art. 200 § 2 k.k.
7. Dla bytu wykroczenia z art. 140 k.w. nie jest potrzebny żaden skutek; jeśli takowy skutek nastąpi (np. zakłócenie spokoju, porządku publicznego, spoczynku nocnego, wywołanie zgorszenia), należy rozważyć zasadność zastosowania art. 51 k.w. Jak zauważa Egierska-Miłoszewska: "Podstawowa różnica pomiędzy wykroczeniem art. 140 k.w. a wykroczeniem z art. 51 k.w. polega na tym, że pierwszy z tych przepisów przewiduje karalność samego zachowania się sprawcy, drugi zaś z nich dla przypisania wykroczenia wymaga nadto ustalenia skutku zachowania się sprawcy" (Egierska-Miłoszewska, Nieobyczajny wybryk, s. 70).
8. Wykroczenie z art. 140 ma charakter formalny, powszechny, które może być popełnione jedynie umyślnie (w obu postaciach zamiaru).
9. Według Kubiaka i Nalewajko, jeśli mamy do czynienia ze spektaklem, w którym prezentowane są treści pornograficzne, to nie może być mowy o odpowiedzialności ani z art. 202 § 1 k.k., ani też z art. 140 i 141 k.w. Z jednej strony nie jest wypełnione znamię narzucania odbioru treści pornograficznych (w kontekście art. 200 § 1 k.k.), z drugiej zaś - w zakresie art. 140-141 k.w. - świadomość i zgoda publiczności na treść przedstawienia może wyłączyć odpowiedzialność artystów na podstawie kontratypu zgody pokrzywdzonego (Kubiak, Nalewajko, Sztuka, s. 31).
10. W praktyce może dojść do idealnego (jednoczynowego) zbiegu przepisu art. 140 k.w. z przepisem art. 216 § 1 (zniewaga); art. 217 § 1 (naruszenie nietykalności cielesnej); art. 195 § 1 lub 2 k.k. (przeszkadzanie aktowi religijnemu (§ 1) albo pogrzebowi, uroczystościom lub obrzędom żałobnym - § 2); art. 196 k.k. (obraza uczuć religijnych). Możliwy jest rzeczywisty (właściwy) zbieg przepisu art. 140 z przepisem art. 124 (niszczenie, uszkadzanie lub czynienie niezdatną do użytku cudzej rzeczy), oczywiście pod warunkiem, że szkoda nie przekracza 250 zł; jeśli szkoda jest wyższa, mamy do czynienia z idealnym zbiegiem przestępstwa z wykroczeniem (art. 288 § 1 lub 2 k.k. w zb. z art. 140 w zw. z art. 10 § 1 k.w.). Tak zasadnie Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 420.
Art. 141.
1. Przedmiotem ochrony jest obyczajność publiczna.
2. Inaczej niż przypadku przepisu art. 140 ustawa wymaga, aby czyn miał miejsce nie publicznie, ale w miejscu publicznym. Te dwa określenia należy od siebie wyraźnie odróżniać. Bliżej na ten temat - por. uwagi do art. 47 § 5. Jak już była o tym mowa, miejsce jest publiczne, jeżeli jest dostępne bez specjalnego zezwolenia bliżej nieokreślonemu kręgowi osób. Choć zazwyczaj czyn dokonany w miejscu publicznym ma charakter publiczny, to nie jest tak zawsze (np. zachowanie sprawcy dokonane na pustej plaży w nocy).
3. Znamię czasownikowe zostało określone słowami "umieszcza" (nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek) oraz "używa" (słów nieprzyzwoitych). "Umieścić" to tyle, co położyć coś, powiesić, przykleić, ulokować w jakimś miejscu. Z kolei "używać" znaczy tyle, co posługiwać się; przede wszystkim wypowiadać takie słowa.
4. Określenie "nieprzyzwoity" należy rozumieć jako "niezgodny z panującymi normami obyczajowymi, zasadami, etykietą; nieskromny, bezwstydny, niewłaściwy" (Słownik języka polskiego, PWN, t. II, Warszawa 1984, s. 355). Konieczne jest jednak zwrócenie uwagi na to, iż normy obyczajowe zmieniają się dynamicznie i to, co było nieprzyzwoite kilka lat temu, dziś już może być powszechne i akceptowane. Warto też podkreślić, że znamię przyzwoitości czy nieprzyzwoitości należy oceniać in concreto, a nie in abstracto; o ile pokazanie się topless na plaży nikogo nie zdziwi, o tyle pokazanie się w takim samym stroju na wykładzie może nie być powszechnie akceptowane.
5. Ogłoszenie to wiadomość o czymś lub reklama czegoś umieszczona w miejscu publicznym. Napis jest rozumiany jako to, co jest napisane na czymś, zwykle jest to krótka formuła informująca o czymś, przestrzegająca przed czymś czy zachęcająca do czegoś (Słownik języka polskiego, PWN, t. II, Warszawa 1984, s. 276-277). Rysunek to to, co jest narysowane (bez względu na użytą technikę); należy sądzić, iż musi mieć charakter realistyczny, w innym bowiem przypadku nie może mieć cechy nieprzyzwoitości.
6. Należy pamiętać o przepisie art. 63a § 1 k.w. ("Kto umieszcza w miejscu publicznym do tego nie przeznaczonym ogłoszenie, plakat, afisz, apel, ulotkę, napis lub rysunek albo wystawia je na widok publiczny w innym miejscu bez zgody zarządzającego tym miejscem"). Przepis art. 141 stanowi lex specialis w stosunku do art. 63a § 1 k.w.
Dokonując prawnokarnej analizy graffiti, Kulik podkreślił, iż w prawie polskim wykonanie graffiti z reguły rodzi odpowiedzialność za wykroczenie stypizowane w art. 63a k.w. Podstawą jej jest sporządzenie napisu lub rysunku w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym, bez zgody osoby uprawnionej. Przepis art. 63a k.w. będzie jednak wyeliminowany z kwalifikacji prawnej zachowania sprawcy, gdy zachowanie jego wyczerpuje dyspozycję art. 141 k.w. (napis lub rysunek zawiera treści nieprzyzwoite), art. 67 k.w. (autor graffiti uszkodził ogłoszenie instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, względnie artystycznej, rozrywkowej lub sportowej), art. 74 k.w. (poprzez wykonanie graffiti uległy uszkodzeniu lub stały się nieczytelne napisy ostrzegające o niebezpieczeństwie), art. 85 k.w. (uszkodzone zostało urządzenie ostrzegające o niebezpieczeństwie); por. Kulik, Z prawnokarnej, s. 78 i n.
7. Umieszczanie w miejscu publicznym nieprzyzwoitych rysunków może implikować odpowiedzialność karną. Czyn taki może stanowić przestępstwo z art. 202 k.k. (rozpowszechnianie pornografii). W przypadku gdy sprawca w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite napisy czy rysunki, to możemy mieć do czynienia z przestępstwem zniesławienia (art. 212 § 1 k.k.) lub znieważenia (art. 216 § 1 k.k.). Nie można również wykluczyć rzeczywistego (właściwego) zbiegu przepisów art. 141 k.w. i art. 26 ust. 1 lub 2 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (art. 26 ust. 1: "Kto rozpowszechnia nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd wiadomości o przedsiębiorstwie, w szczególności o osobach kierujących przedsiębiorstwem, wytwarzanych towarach, świadczonych usługach lub stosowanych cenach albo o sytuacji gospodarczej lub prawnej przedsiębiorstwa, w celu szkodzenia przedsiębiorcy, podlega karze aresztu albo grzywny. 2. Tej samej karze podlega, kto, w celu przysporzenia korzyści majątkowej lub osobistej sobie, swojemu przedsiębiorstwu lub osobom trzecim, rozpowszechnia nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd wiadomości o swoim przedsiębiorstwie lub przedsiębiorcy, w szczególności o osobach kierujących przedsiębiorstwem, wytwarzanych towarach, świadczonych usługach lub stosowanych cenach albo o sytuacji gospodarczej lub prawnej przedsiębiorcy lub przedsiębiorstwa").
8. Wykroczenie z art. 141 może być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (stosownie do zasady wyrażonej w art. 5 k.w.). Inny pogląd prezentuje Bojarski, twierdzący, iż w grę wchodzi jedynie umyślność (Bojarski, s. 214).
9. Jak podnosi Warylewski w niektórych przypadkach, wtedy gdy zachowanie sprawcy molestowania seksualnego nie będzie polegało na prezentacji treści pornograficznych ze względu na charakter wykonanych przez niego napisów lub rysunków, będzie ono mogło być zakwalifikowane jako wykroczenie z art. 141 k.w. (Warylewski, Molestowanie, s. 69).
Art. 142.
1. Przedmiotem ochrony jest obyczajność publiczna.
2. Istotą analizowanego wykroczenia jest proponowanie innej osobie dokonania ze sprawcą czynu nierządnego, przy czym owa propozycja jest złożona natarczywie, narzucając się lub w inny naruszający porządek publiczny sposób. Jak podkreśla się w doktrynie: "wykroczenie z art. 142 nie jest skierowane bezpośrednio przeciwko prostytucji, lecz penalizuje takie jej przejawy, które zakłócają równocześnie porządek publiczny" (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 726).
3. Sprawcą tego wykroczenia zazwyczaj jest osoba uprawiająca prostytucję (bez względu na jej płeć). Nie można jednak wykluczyć odpowiedzialności za to wykroczenie w przypadku osoby, która prostytucji nie uprawia.
4. Dla bytu wykroczenia ważne jest to, w jaki sposób propozycja dokonania czynu nierządnego jest artykułowana. Zgodnie z przepisem musi to być propozycja natarczywa albo też poprzez narzucanie się adresatowi propozycji lub też w inny naruszający porządek publiczny sposób. Widać zatem, iż kodeks wymienia jedynie przykładowo dwa sposoby owego nagannego proponowania czynu nierządnego (tzw. egzemplifikacja wyjaśniająca), jednakże lista możliwych zachowań nie jest zamknięta. Może to być zatem również każdy inny sposób, byleby tylko naruszał on porządek publiczny. Inne sposoby proponowania czynu nierządnego nie podlegają penalizacji na gruncie art. 142 k.w.
5. Natarczywość oznacza zachowanie w sposób "narzucający się, żądający czegoś w sposób natrętny, nieustępliwy; nacechowany natręcwem, agresywny" (Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1984, s. 296). Należy stwierdzić, że zakres pojęciowy określeń "natarczywie" i "narzucając się" jest w mowie potocznej zbieżny. Narzucać się to "zmuszać kogoś do przebywania w swoim towarzystwie, wprosić się gdzieś, do kogoś" (Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1984, s. 286-287).
6. Określenie czynu nierządnego zostało zaczerpnięte z kodeksu karnego z 1969 r. Na gruncie tego kodeksu karnego owo pojęcie obejmowało "zarówno normalny akt spółkowania, jak i inne czyny mające na celu zaspokojenie popędu płciowego lub podniecenie pobudliwości w zetknięciu z ciałem innej osoby"; Siewierski (w:) Bafia, Mioduski, Siewierski, t. II, s. 137. Na gruncie kodeksu karnego z 1997 r. mamy do czynienia z pojęciem obcowania płciowego oraz z inną czynnością seksualną. Przez obcowanie płciowe, o którym mowa w § 1, należy rozumieć nie tylko akty spółkowania, ale również jego surogaty. Chodzi o stosunki analogiczne do spółkowania, prowadzące (lub mogące prowadzić) do zaspokojenia popędu płciowego; w szczególności w grę wchodzą stosunki oralne i analne (Warylewski, Przestępstwa przeciwko, s. 52). Także stosunki homoseksualne mieszczą się w pojęciu obcowania płciowego. Dla bytu obcowania płciowego konieczne jest zaangażowanie w nie organów płciowych chociaż jednej osoby - sprawcy lub pokrzywdzonego (Warylewski (w:) Wąsek I, s. 778). ""Inna czynność seksualna (...) to takie zachowanie, nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego", które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary" (uchwała SN z 19 maja 1999 r., I KZP 17/99, OSNKW 1999, nr 7-8, poz. 37, z częściowo aprobującą glosą Warylewskiego, OSP 1999, z. 12, s. 633-637). Należy sądzić, iż na gruncie art. 142 k.w. w grę wchodzi zarówno proponowanie obcowania płciowego, jak i dokonania innej czynności seksualnej.
7. Sprawca musi działać w celu osiągnięcia korzyści materialnej. Trzeba podkreślić, iż ustawodawca jedynie w tym przepisie posłużył się pojęciem "korzyść materialna", a nie jak w innych przypadkach - "korzyść majątkowa" (np. w art. 122 § 1, art. 128 § 1, art. 149). Oczywiście, brak jest podstaw, aby pojęcie korzyści materialnej odmiennie interpretować niż pojęcie korzyści majątkowej. Co do określenia korzyści majątkowej - por. uwagi do art. 47 § 2 k.w. Należy podkreślić, iż nie odpowiada z art. 142 sprawca, który co prawda natarczywie, narzucając się lub w inny naruszający porządek publiczny sposób, proponuje innej osobie dokonanie z nią czynu nierządnego, jednakże nie ma na celu uzyskanie korzyści materialnej, a jedynie osobistą, bądź też w ogóle nie ma na uwadze żadnych korzyści wynikających z jego zachowania. W takim jednak przypadku nie można wykluczyć odpowiedzialności sprawcy z art. 51 k.w., jeśli mamy do czynienia z wybrykiem zakłócającym na przykład spokój, porządek publiczny lub wywołującym zgorszenie w miejscu publicznym, a przy braku takiego skutku rozważać można wejście w grę art. 140 k.w. (nieobyczajny wybryk).
8. Z uwagi na fakt, że sprawca musi działać w celu osiągnięcia korzyści materialnej, jego odpowiedzialność ogranicza się do umyślności i to jedynie w przypadku wystąpienia zamiaru bezpośredniego (wykroczenie kierunkowe - dolus coloratus).
9. Analizowane wykroczenie ma charakter formalny. Jest ono dokonane już z chwilą złożenia innej osobie (czy osobom) odbycia czynu nierządnego (oczywiście pod warunkiem, że jest ona złożona natarczywie, narzucając się lub w inny naruszający porządek publiczny sposób). Dla bytu wykroczenia nie jest konieczne przyjęcie owej propozycji przez adresata oferty ani - tym bardziej - odbycie czynu nierządnego.
10. Możliwy jest rzeczywisty właściwy zbieg przepisu art. 142 k.w. z przepisem art. 51 § 1 lub 2 k.w. (zakłócenie spokoju, porządku, spoczynku nocnego) albo też z przepisem art. 140 (nieobyczajny wybryk). W doktrynie podnosi się również możliwość występowania idealnego (jednoczynowego) zbiegu wykroczenia z art. 142 z przestępstwem zniewagi z art. 216 § 1, a nawet z przestępstwem naruszenia nietykalności cielesnej z art. 217 § 1 k.k. (co raczej może wystąpić wyjątkowo); tak Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 425.
Rozdział XVII
Literatura
Bojarski M., Radecki W., Oceny prawne obszarów stycznych przestępstw i wykroczeń, Wrocław 1989; Bojarski M., Radecki W., Naruszenia porządku. Zagrożenia w ruchu drogowym. Zagrożenia środowiska, Wrocław 1996; Gruszecki K., Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Kraków 2005; Kulik M., Przestępstwo i wykroczenie uszkodzenia rzeczy, Lublin 2005; Radecki W., Ochrona lasów w prawie karnym, Palestra 1978, z. 3; Radecki W., Wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku. Przewodnik po przepisach, Warszawa-Wrocław 1995; Radecki W., Kierunki prawnej ochrony przyrody, cz. 6, Przyroda Polska 2004, nr 11; Szwacha J., Pojęcie działania "publicznie" i działania "w miejscu publicznym", Prob. Praw. 1972, nr 9.
Art. 143.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony wykroczeń stypizowanych w rozdziale XVII jest prawidłowość funkcjonowania urządzeń użytku publicznego. Warto przy tym zauważyć, że w wypadku dwóch spośród trzech przepisów tego rozdziału ma ponadto charakter wykroczeń przeciwko środowisku naturalnemu, jednak ujmowanemu przez pryzmat jego użyteczności dla człowieka.
2. Szczególnym przedmiotem ochrony wykroczenia z art. 143 jest prawidłowość funkcjonowania urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego.
3. Czynność wykonawcza polega na utrudnianiu lub uniemożliwianiu korzystania z urządzeń użyteczności publicznej, w szczególności na uszkodzeniu lub usunięciu jednego ze wskazanych w treści przepisu przedmiotów czynności wykonawczej. Wskazanie na usunięcie lub uszkodzenie urządzenia ma charakter przykładowy. Znamiona omawianego wykroczenia zostają wyczerpane w każdym wypadku, kiedy sprawca utrudni lub uniemożliwi korzystanie z urządzenia (Wojciechowski, s. 185). Ma to miejsce zarówno wtedy, kiedy je uszkodzi, jak i wtedy, kiedy je zniszczy lub usunie, a także wtedy, kiedy uczyni je niezdatnym do użytku (por. tezy do art. 124; nieco odmiennie Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 744). Natomiast uszkadzanie i usuwanie urządzeń jest, zdaniem ustawodawcy, najbardziej typową postacią czynności wykonawczej omawianego wykroczenia (por. Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 332; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 468; Wojciechowski, s. 185).
4. Przedmiotem czynności wykonawczej są wszelkie urządzenia służące użytkowi publicznemu, czyli służące ogółowi. Przedmioty wymienione w treści przepisu tworzą tylko przykładowy katalog.
5. Ustawodawca nie wprowadza do omawianego typu czynu zabronionego wprost znamienia szkody majątkowej. Jednak można przyjąć, że szkoda taka jest znamieniem milczącym w odniesieniu do uszkodzenia i zniszczenia urządzeń. Jest to bowiem konieczne następstwo tego rodzaju zachowań. W pozostałym zakresie przepis znamienia szkody majątkowej nie zawiera.
6. Omawiany czyn ma charakter materialny. Skutkiem jest niemożność lub ograniczenie możliwości korzystania z urządzeń użyteczności publicznej.
7. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
8. Strona podmiotowa polega na umyślności. Dopuszczalny jest tu tylko zamiar bezpośredni, na co wskazuje sformułowanie "ze złośliwości lub swawoli". Co do wykładni tego znamienia - por. tezy do art. 66.
9. Przepis art. 143 wyłącza zastosowanie art. 124 k.w. (wykroczenie uszkodzenia rzeczy). Znamieniem czynu zabronionego przez ten ostatni przepis jest szkoda majątkowa w wysokości do 250 zł. Jak się wydaje, można uznać, że szkoda taka jest niepisanym znamieniem także omawianego czynu zabronionego, popełnionego w postaci zniszczenia lub uszkodzenia przedmiotu (bo już raczej nie usunięcia), a niekiedy także w postaci innego uczynienia przedmiotu bezużytecznym. Stąd można uznać, że art. 143 stanowi lex specialis w stosunku do art. 124, oczywiście w zakresie, w jakim dyspozycje tych przepisów się pokrywają. Należy natomiast przyjąć, że art. 143 nie stanowi przepisu szczególnego w odniesieniu do art. 288 k.k. Jeżeli założymy, że w zakres ustawowych znamion omawianego czynu zabronionego wchodzi spowodowanie szkody majątkowej, to można uznać, że chodzi tu wyłącznie o szkodę majątkową uzasadniającą kwalifikowanie czynu jako wykroczenie przy tzw. czynach przepołowionych. Zatem jeżeli wysokość wyrządzonej przez sprawcę szkody przekroczy 250 zł, zostają wyczerpane ustawowe znamiona występku z art. 288 k.k. i zachodzi idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 288 k.k. z wykroczeniem z art. 143 k.w. Zbieg ten należy rozstrzygać przy zastosowaniu art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 268). Odmiennie uważa Wojciechowski, który jest zdania, że między art. 124 k.w. a art. 143 k.w. zachodzi zbieg rzeczywisty, do którego ma zastosowanie reguła określona w art. 9 § 1 k.w. (Wojciechowski, s. 186).
10. W razie popełnienia wykroczenia można orzec obowiązek zapłaty równowartości wyrządzonej szkody albo obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego (§ 2). W wypadku orzeczenia obowiązku zapłaty równowartości wyrządzonej szkody może on obejmować zarówno rzeczywisty uszczerbek w mieniu (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans).
Art. 144.
1. Komentowany przepis tworzy dwa typy wykroczeń. Pierwsze polega na niszczeniu lub uszkadzaniu roślinności na terenach przeznaczonych do użytku publicznego albo na deptaniu trawnika bądź zieleńca, bądź na dopuszczeniu do niszczenia trawnika lub zieleńca przez zwierzę znajdujące się pod nadzorem sprawcy (§ 1). Drugie polega na usuwaniu, niszczeniu lub uszkadzaniu drzew lub krzewów stanowiących zadrzewienie przydrożne lub ochronne albo żywopłot przydrożny (§ 2).
2. Szczególnym przedmiotem ochrony wykroczenia stypizowanego w § 1 jest należyty stan roślinności na terenach przeznaczonych do użytku publicznego (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 746). W szczególności ochronie na podstawie komentowanego przepisu podlegają tzw. tereny zieleni, którymi w rozumieniu art. 5 pkt 21 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) są tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym. Należy jednak dodać, że ochrona na podstawie komentowanego przepisu nie ogranicza się do zachowań popełnionych w odniesieniu do zieleni miejskiej (Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 181). Penalizowane są zachowania podjęte na wszelkich terenach przeznaczonych do użytku publicznego, a więc do użytku nieoznaczonej z góry liczby osób.
3. Szczególnym przedmiotem ochrony wykroczenia stypizowanego w § 2 jest należyty stan zadrzewień przydrożnych lub ochronnych i żywopłotów (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 746).
4. Czynność wykonawcza czynu zabronionego przez § 1 polega na niszczeniu, uszkadzaniu, zadeptywaniu lub dopuszczeniu do niszczenia przez zwierzęta.
5. Znamiona niszczenia i uszkadzania należy interpretować w nawiązaniu do art. 124 k.w. (por. tezy dotyczące tego przepisu). W odniesieniu do roślin jako żywych organizmów należy przyjąć, że zniszczeniem rośliny jest zarówno całkowite unicestwienie jej materii, jak i pozbawienie jej życia bez całkowitej destrukcji. Uszkodzeniem rośliny jest każde naruszenie jej fizycznej materii.
6. W tych dwóch postaciach wykroczenie z art. 144 § 1 k.w. ma charakter materialny. Skutkiem jest spowodowany przez sprawcę stan zniszczenia lub uszkodzenia rośliny lub roślin.
7. Kolejną czynnością wykonawczą, w jakiej może być popełnione omawiane wykroczenie, jest deptanie trawnika lub zieleńca. W tej postaci przepis tworzy typ wykroczenia formalnego. Sprawca odpowiada za podeptanie trawnika lub zieleńca niezależnie od tego, czy spowodował jakiekolwiek uszkodzenia rosnących na nim roślin. Należy podzielić w odniesieniu do tej postaci czynności wykonawczej zastrzeżenia Wojciechowskiego, który stwierdza, że chodzi tutaj o zachowanie wykraczające poza normalne korzystanie z trawnika, w szczególności o deptanie trawnika wyłączonego od możliwości spacerowania po nim. Jeżeli konkretny trawnik nie został wyłączony od chodzenia po nim, samo wejście na niego i na przykład spacer nie stanowi wykroczenia (Wojciechowski, s. 186).
8. W trzech wymienionych postaciach czynności wykonawczej mamy do czynienia z wykroczeniem z działania.
9. Czwarta z kolei postać czynności wykonawczej wykroczenia stypizowanego w przepisie art. 144 § 1 k.k. polega na dopuszczeniu do niszczenia roślinności przez zwierzęta znajdujące się pod nadzorem sprawcy. Należy przyjąć, że z popełnieniem czynu mamy do czynienia zarówno wtedy, kiedy zwierzęta zniszczą rośliny, jak też wtedy, kiedy je tylko uszkodzą. Przepis penalizuje bowiem dopuszczenie do "niszczenia", a nie do zniszczenia. Wystarczającą przesłanką przypisania sprawcy wypełnienia omawianego znamienia jest dopuszczenie przez niego, by zwierzęta niszczyły, a więc choćby rozpoczęły uszkadzanie roślinności. Można bronić poglądu, że w omawianym wypadku nie musi w ogóle wystąpić jakakolwiek szkoda. Wydaje się jednak, że najbardziej racjonalne jest przyjęcie, że musi tu wystąpić co najmniej uszkodzenie jakiejkolwiek rośliny przez zwierzęta.
10. W tej postaci czyn może być popełniony tylko przez zaniechanie. Oznacza to, że gdy sprawca zachęca zwierzę do niszczenia roślinności, nie dopuszcza się omawianego czynu zabronionego w postaci dopuszczenia do niszczenia roślinności przez zwierzęta. Nie oznacza to jednak, że swoim zachowaniem nie wypełnia ustawowych znamion omawianego czynu. Sprawca odpowiada za niszczenie lub uszkadzanie roślinności, przy czym niszczącym lub uszkadzającym jest on sam, zaś zwierzę - tylko "przedmiotem", którym sprawca posługuje się przy popełnianiu wykroczenia.
11. Samo dopuszczenie do wejścia zwierząt na trawnik nie stanowi wykroczenia. Ustawodawca nie penalizuje dopuszczenia do podeptania trawnika lub zieleńca przez zwierzęta znajdujące się pod nadzorem sprawcy.
12. Użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej: "zwierzęta" rodzi pytanie, czy stanowi omawiane wykroczenie dopuszczenie do niszczenia roślinności przez jedno zwierzę znajdujące się pod nadzorem sprawcy. Powstają tu wątpliwości interpretacyjne identyczne jak w wypadku wykroczenia nielegalnego wyrobu, posiadania itd. wytrychów i kluczy (art. 129). Cytowana w komentarzu do tego ostatniego przepisu uchwała Sądu Najwyższego z 21 listopada 2001 r. (I KZP 26/01, OSNKW 2002, nr 1-2, poz. 4) podaje wiele istotnych argumentów, które w znacznej mierze należy podzielić, choć - jak podkreślono w komentarzu do art. 129, wywodów zawartych w uzasadnianiu uchwały nie należy generalizować. W odniesieniu do komentowanego przepisu zwraca uwagę następująca trafna uwaga, zawarta w uzasadnieniu tej uchwały: "Użycie liczby mnogiej może być również refleksem teoretycznego modelu normy prawa karnego, zgodnie z którym dyspozycja normy jest ścisłym przełożeniem poprzedzającej ją hipotezy, formułującej zakaz w sposób ogólny. W takiej właśnie konwencji skutkiem naruszenia zakazu o treści: "nie wolno niszczyć znaków granicznych" byłaby odpowiedzialność osoby, która "niszczy znaki graniczne"". W odniesieniu do komentowanego przepisu można uznać, że brzmienie jego dyspozycji stanowi odbicie normy "nie wolno dopuszczać do niszczenia roślinności przez zwierzęta". Zatem być może byłaby uprawniona argumentacja, że odpowiada na podstawie art. 144 k.w. nie tylko sprawca, który dopuścił do niszczenia roślinności przez pozostające pod jego nadzorem zwierzęta, lecz również taki, który dopuścił do niszczenia roślinności przez znajdujące się pod jego nadzorem zwierzę. Za taką interpretacją przemawia też okoliczność, że literalna wykładnia omawianego przepisu mogłaby uczynić z niego niemal martwą normę. Mówiąc o terenach przeznaczonych do użytku publicznego, mamy na myśli nie pastwiska czy łąki, na których wypasane są stada bydła, lecz przede wszystkim miejskie parki i trawniki. W tych warunkach dość rzadkie są wypadki, kiedy pod nadzorem sprawcy znajduje się więcej niż jedno zwierzę. Literalna interpretacja przepisu ogromnie zawęziłaby zakres jego zastosowania. Stąd należy się opowiedzieć za interpretacją szerszą, taką mianowicie, że w rozumieniu art. 144 k.w. "zwierzętami" jest też jedno zwierzę.
13. Przedmiotem czynności wykonawczej jest roślinność (z wyłączeniem wszakże zadrzewień przydrożnych lub ochronnych i żywopłotów, tych bowiem dotyczy art. 144 § 2), znajdująca się na terenach przeznaczonych do użytku publicznego. Chodzi tutaj o wszelkiego rodzaju rośliny znajdujące się na takich terenach. Natomiast tereny publiczne należy na tle tego przepisu rozumieć jako tereny dostępne dla nieokreślonego z góry kręgu osób (Wojciechowski, s. 166; Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 333; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 141-142; Radecki, Wykroczenia i przestępstwa, s. 144; por. też Szwacha, Pojęcie, s. 8 i n.).
14. Czynność wykonawcza wykroczenia z art. 144 § 2 k.w. polega na usuwaniu, niszczeniu lub uszkadzaniu. Pojęcia niszczenia i uszkadzania należy wykładać tak jak w odniesieniu do odpowiednich postaci czynności wykonawcze wykroczenia z art. 144 § 1. Usuwaniem jest natomiast zabranie drzewa lub krzewu, jednak niepołączone z uśmierceniem go, to bowiem jest zniszczeniem krzewu (odmiennie Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 750, gdzie jako przykład usunięcia podaje ścięcie). Jest zatem usunięciem drzewa lub krzewu na przykład wykopanie go z ziemi i zabranie.
15. Przedmiotem czynności wykonawczej są drzewa i krzewy stanowiące zadrzewienie przydrożne lub ochronne, bądź żywopłot przydrożny.
16. Zadrzewieniem są drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu art. 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.), wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe (art. 5 pkt 27 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.). Zadrzewieniem przydrożnym są drzewa i krzewy rosnące w pasie drogowym w rozumieniu ustawy z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 z późn. zm.). Należy zauważyć, że ustawa ta nie definiuje pojęcia zadrzewienia przydrożnego, operując pojęciem zieleni przydrożnej. Zieleń przydrożna, zgodnie z art. 4 pkt 22 ustawy, to roślinność umieszczona w pasie drogowym, mającą na celu w szczególności ochronę użytkowników drogi przed oślepianiem przez pojazdy nadjeżdżające z kierunku przeciwnego, ochronę drogi przed zawiewaniem i zaśnieżaniem, ochronę przyległego terenu przed nadmiernym hałasem, zanieczyszczeniem powietrza, wody i gleby. Ustawa jednak używa pojęcia zadrzewienia przydrożnego. W art. 39 ust. 1 pkt 12 zabrania usuwania, niszczenia i uszkadzania zadrzewień przydrożnych.
17. Zadrzewieniem ochronnym jest natomiast w zasadzie każde inne zadrzewienie niestanowiące lasu, jeżeli pełni funkcje glebochronną, wiatrochronną, wodochronną czy jakąkolwiek inną (Radecki, Ochrona lasów, s. 13; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, Naruszenia, s. 223; Radecki, Wykroczenia i przestępstwa, s. 146). Takie zadrzewienie stanowi część składową nieruchomości, na której się znajduje (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 748-749).
18. Żywopłotem przydrożnym jest każdy żywopłot rosnący w pasie przydrożnym lub przylegający do niego. Stanowi on własność państwa, oprócz drzew i krzewów w pasie drogowym dróg zakładowych, które stanowią własność zakładu (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 749).
19. Dla odpowiedzialności za zniszczenie lub uszkodzenie zadrzewienia przydrożnego lub ochronnego nie ma znaczenie okoliczność, że rośnie ono na gruncie stanowiącym własność sprawcy. Zresztą w wypadku zadrzewienia lub zakrzewienia przydrożnego niszczy on lub uszkadza roślinność cudzą, bo co do zasady stanowiącą własność państwa.
20. Czyn zabroniony przez § 2 ma charakter skutkowy (materialny). Skutkiem jest usunięcie, zniszczenie lub uszkodzenie drzew lub krzewów.
21. Oba typy wykroczeń stypizowane w komentowanym artykule mogą zostać popełnione przez każdego (wykroczenia powszechne).
22. Stronę podmiotową obu omawianych typów wykroczeń może stanowić umyślność lub nieumyślność.
23. Jeżeli uszkodzona lub zniszczona roślinność pozostaje pod ochroną gatunkową, a sprawca swoim zachowaniem spowoduje istotną szkodę, właściwą kwalifikacją prawną jest art. 181 § 3 k.k. (jeżeli sprawca działa umyślnie) lub art. 181 § 5 k.k. (jeżeli sprawca działa nieumyślnie). Przepisy te stanowią wobec komentowanych leges speciales.
24. W wypadku kiedy sprawca dopuści się uszkodzenia lub zniszczenia roślin na terenie objętym ochroną i jednocześnie spowoduje istotną szkodę, czyn jego podlega kwalifikacji z art. 181 § 2 k.k. (jeżeli sprawca działa umyślnie) lub z art. 181 § 4 k.k. (jeżeli sprawca działa nieumyślnie) jako przepisów szczególnych.
25. W wypadku kiedy sprawca umyślnie dopuści się omawianych wykroczeń w jakiejkolwiek postaci, poza wykroczeniem dopuszczenia do zniszczenia roślin przez zwierzęta pozostające pod jego nadzorem, na terenach lub w stosunku do obiektów wymienionych w art. 6 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.), jednocześnie wypełnia znamiona czynu określonego w art. 127 pkt 1 i 2 tej ustawy. Zakresy ustawowych znamion czynów zabronionych przez te przepisy się krzyżują. W wypadku kiedy zbiegającym się przepisem kodeksu wykroczeń jest art. 144 § 1, zastosowanie znajdzie przepis art. 127 ustawy o ochronie przyrody, jako surowszy (przewiduje karę aresztu lub grzywny, gdy art. 144 § 1 - karę nagany lub grzywny). Jeżeli zbiegającym się przepisem kodeksu wykroczeń jest art. 144 § 2 - wyłącza on zastosowanie art. 127 ustawy o ochronie przyrody. Przepis ustawy o ochronie przyrody przewiduje karę aresztu lub grzywny, zaś art. 144 § 2 k.w. - karę aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny.
26. Możliwy jest zbieg art. 144 § 1 lub 2 z przepisem art. 131 pkt 6 ustawy o ochronie przyrody ("Kto wykonuje prace ziemne oraz inne prace związane z wykorzystaniem sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych w obrębie bryły korzeniowej drzew lub krzewów na terenach zieleni lub zadrzewieniach w sposób znacząco szkodzący drzewom lub krzewom, podlega karze aresztu albo grzywny"). Ponieważ przepis art. 144 § 1 i 2 tworzy typy wykroczeń z naruszenia, natomiast przepis ustawy o ochronie przyrody tworzy typ wykroczenia z narażenia, można doszukiwać się tu zastosowania reguły konsumpcji. W odniesieniu do art. 144 § 1 jest to jednak niedopuszczalne, z uwagi na okoliczność, że przepis art. 131 ustawy o ochronie przyrody przewiduje surowszą sankcję niż art. 144 § 1 k.w. (areszt lub grzywna). Stąd zachodzi tu rzeczywisty właściwy zbieg przepisów. Zgodnie z art. 9 § 1 k.w. zastosowanie znajduje przepis ustawy o ochronie przyrody. Reguła konsumpcji może natomiast być zastosowana do zbiegu art. 131 pkt 6 ustawy o ochronie przyrody z art. 144 § 2. Zastosowanie znajdzie ten ostatni przepis.
27. Na identycznych zasadach należy rozstrzygać zbieg komentowanych przepisów z art. 131 pkt 7 ustawy o ochronie przyrody (stosowanie środków chemicznych na drogach publicznych oraz ulicach i placach w sposób znacząco szkodzący terenom zieleni lub zadrzewieniem), z art. 131 pkt 12 tej ustawy (wypalanie łąk, pastwisk, nieużytków, rowów pasów przydrożnych, szlaków kolejowych, trzcinowisk lub szuwarów), wreszcie także art. 131 pkt 13 (zabijanie zwierząt, niszczenie roślin lub grzybów lub niszczenie siedliska roślin, zwierząt lub grzybów wbrew przepisom art. 125 ustawy o ochronie przyrody). Na temat tych ostatnich przepisów por. Radecki, Kierunki, cz. 6, s. 10; Gruszecki, Ustawa, s. 200.
28. Jeżeli sprawca dopuści się wykroczenia z art. 144 § 2 k.w. w ten sposób, że umyślnie usunie drzewo lub krzew, jednocześnie dopuszcza się kradzieży z art. 119 k.w. lub art. 278 k.k. Zabierając roślinę, postępuje bowiem z nią tak jak właściciel, choćby następnie natychmiast ją porzucił. Można uznać, że w stosunku do art. 119 k.w. art. 144 § 2 w omawianym zakresie stanowi przepis specjalny. Nie stanowi go jednak w odniesieniu do art. 278 i kwalifikowanych typów kradzieży. W takich wypadkach znajdzie zastosowanie przepis o kradzieży, zaś przepis art. 144 § 2 k.w. podlega konsumpcji. Radecki stwierdza, że zachodzi tu jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia rozstrzygany według reguł określonych w art. 10 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 759).
29. W wypadku kiedy sprawca, umyślnie uszkadzając lub niszcząc drzewo lub krzew, spowoduje jednocześnie szkodę majątkową, wypełnia jednocześnie znamiona określone w art. 119 k.w. lub art. 288 k.k. (uszkodzenie rzeczy). Można przyjąć, że w stosunku do art. 119 k.w. art. 144 § 1 i 2 stanowi przepis szczególny. Natomiast w wypadku kiedy wysokość wyrządzonej szkody przekracza 250 zł, sprawca odpowiada na podstawie art. 288 k.k., zaś przepis odpowiednio art. 144 § 1 lub 2 podlega konsumpcji (Kulik, Przestępstwo, s. 225; Bojarski, Radecki, Oceny, s. 89; natomiast Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 759, stwierdza, że zachodzi tu jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia rozstrzygany według reguł określonych w art. 10 k.w. Z kolei Bojarski i Radecki wypowiedzieli pogląd, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
30. W wypadku jeżeli drzewa i krzewy wchodzą w skład nieruchomości stanowiącej zabytek, ich niszczenie lub uszkadzanie jest jednocześnie uszkodzeniem nieruchomości zabytkowej i wyczerpuje znamiona czynu określonego w art. 108 ust. 1 (umyślnie) lub ust. 2 (nieumyślnie) ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). Zachodzi wówczas idealny (jednoczynowy) zbieg wykroczenia z art. 144 § 1 lub 2 z przestępstwem z art. 108 ust. 1 lub 2 ustawy, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w.
31. Nie odpowiada za usuwanie drzew i krzewów wchodzących w skład zadrzewienia przydrożnego osoba upoważniona przez zarządcę drogi lub wyznaczoną jednostkę organizacyjną będącą zarządem drogi, jeżeli usuwa drzewa i krzewy w ramach czynności związanych z utrzymaniem drogi (obowiązek taki nakłada nań art. 20 pkt 16 ustawy o drogach publicznych).
Art. 145.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest czystość miejsc dostępnych dla publiczności (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 759).
2. Czynność sprawcza polega na zanieczyszczaniu lub zaśmiecaniu. Dla przypisania odpowiedzialności za omawiane wykroczenie nie ma znaczenia skala zanieczyszczenia lub zaśmiecenia.
3. Znamię miejsca dostępnego dla publiczności należy wykładać w nawiązaniu do pojęcia miejsca publicznego. Za miejsce publiczne należy uznać miejsce dostępne dla nieograniczonej z góry liczby osób (por. wyrok SN z 11 listopada 1958 r., II K 1022/58, OSNPG 1959, nr 2, poz. 10; Wojciechowski, s. 187).
4. Sprawca wypełnia ustawowe znamiona czynu, działając w każdym miejscu dostępnym dla publiczności. Wyliczenie takich miejsc zawarte w komentowanym przepisie jest tylko przykładowe.
5. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
6. Wykroczenie może zostać popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
7. W wypadku kiedy skala dokonanego zanieczyszczenia jest znaczna, w grę wchodzi odpowiedzialność za przestępstwa z art. 181, 182, a nawet 184 k.k. Przepis art. 145 k.w. podlega wówczas konsumpcji.
Rozdział XVIII
Literatura
Antkowiak J., Siarkowski M., Widziszewski F., Wykroczenia meldunkowe w praktyce orzecznictwa warszawskich kolegiów, ZW 1983, nr 4-5; Dercz M., Rek T., Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Warszawa 2007; Klukowska B., Czy popełniono wykroczenie z art. 147 k.w.?, ZW 1985, nr 4-5; Klukowska B., Niewykonanie obowiązku meldunkowego w świetle nowelizacji ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych, ZW 1986, nr 2; Klukowska B., Turystyka a wykroczenia meldunkowe, ZW 1978, nr 3; Przybylska J., Żymełka K., Wykroczenie meldunkowe w orzecznictwie kaliskich kolegiów, ZW 1984, nr 4-5; Samoraj R., Zmiany w przepisach karnych ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych, ZW 1984, nr 3.
Art. 146.
1. Przepisy tego rozdziału kodeksu (art. 146-47) chronią porządek w zakresie ewidencji urodzin, zgonów i migracji ludności (Bojarski, s. 214). Przedmiotem ochrony przepisu art. 146 k.w. jest prawidłowość i aktualność ksiąg stanu cywilnego, w których dokonuje się rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów w formie aktów urodzenia, małżeństwa oraz zgonu (por. Kasicki, Wiśniewki, s. 371).
2. Zabronione zachowanie polega na zaniechaniu, tj. niedopełnieniu w terminie obowiązku zgłoszenia w urzędzie stanu cywilnego faktu urodzenia lub zgonu. Urzędy stanu cywilnego wchodzą w skład urzędu gminy. Krąg zobowiązanych do takiego zgłoszenia oraz terminy, w jakich obowiązek ten ma być zrealizowany, reguluje ustawa z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.). W świetle jej przepisów zgłoszenia urodzenia i zgonu dokonuje się ustnie, a zgłoszenia urodzenia lub zgonu na piśmie dokonują odpowiednio organy państwowe, zakłady opieki zdrowotnej i inne zakłady oraz lekarze i położne (art. 19).
3. Zgodnie z art. 38 ustawy urodzenie dziecka należy zgłosić w ciągu 14 dni od dnia urodzenia. Jeżeli dziecko urodziło się martwe, zgłoszenie takiego zdarzenia powinno nastąpić w ciągu trzech dni. Do zgłoszenia urodzenia dziecka są obowiązani: 1) ojciec dziecka albo matka, jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala, albo inna osoba obecna przy porodzie; 2) lekarz albo położna. Jeżeli urodzenie dziecka nastąpiło w zakładzie opieki zdrowotnej, do zgłoszenia urodzenia jest obowiązany zakład opieki zdrowotnej (art. 39). Z kolei w świetle art. 64 ust. 1 zgon osoby należy zgłosić najpóźniej w ciągu trzech dni od dnia zgonu. Jeżeli zgon nastąpił wskutek choroby zakaźnej, zgłoszenie powinno nastąpić w ciągu 24 godzin od zgonu (ust. 2). Do zgłoszenia zgonu są obowiązani w kolejności: 1) małżonek lub dzieci zmarłego; 2) najbliżsi krewni lub powinowaci; 3) osoby zamieszkałe w lokalu, w którym nastąpił zgon; 4) osoby, które były obecne przy zgonie lub naocznie się o nim przekonały; 5) administrator domu, w którym nastąpił zgon. Jeżeli zgon nastąpił w szpitalu lub innym zakładzie, do zgłoszenia zgonu jest obowiązany szpital lub zakład (art. 65).
4. Urodzenie oraz zgon osoby rejestruje się w urzędzie stanu cywilnego miejsca takiego zdarzenia. Jeżeli dziecko urodziło się na polskim statku morskim lub powietrznym, takie zdarzenie rejestruje się w urzędzie stanu cywilnego właściwym dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy. W razie stwierdzenia zgonu lub uznania za zmarłego w postępowaniu sądowym albo w razie zgonu osoby na polskim statku morskim lub powietrznym, zgonu żołnierza w czynnej służbie wojskowej i innej osoby przydzielonej do jednostki wojskowej, poległych lub zmarłych w związku z działaniami wojennymi - zgon rejestruje się w urzędzie stanu cywilnego właściwym dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy (art. 10 ustawy). Jeżeli żadne z rodziców dziecka nie ma miejsca zamieszkania na obszarze właściwości urzędu stanu cywilnego, o którym mowa w art. 10 ust. 1, zgłoszenia urodzenia dziecka można dokonać w urzędzie stanu cywilnego miejsca zamieszkania rodziców lub jednego z nich. W wyjątkowych wypadkach zgłoszenia zgonu można dokonać w urzędzie stanu cywilnego ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego lub miejsca jego pochowania. W wypadkach, o których mowa wyżej, sporządza się protokół zgłoszenia urodzenia lub zgonu i przesyła się go niezwłocznie do urzędu stanu cywilnego miejsca urodzenia dziecka lub miejsca zgonu osoby w celu sporządzenia odpowiedniego aktu stanu cywilnego (art. 11).
5. Wykroczenie ma charakter formalny (bezskutkowy) i indywidualny - jego podmiotem mogą być wyłącznie osoby zobowiązane na podstawie powołanej ustawy do zgłoszenia urodzenia lub zgonu we wskazanym terminie.
6. Wykroczenie z art. 146 k.w. można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
7. Przepis § 2 art. 146 przewiduje wyłączenie odpowiedzialności, jeśli mimo zaniechania obowiązku zgłoszenia, akt stanu cywilnego został sporządzony we właściwym czasie.
Art. 147.
1. Przepis chroni porządek ewidencji ruchu ludności (Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 766), sankcjonując niewypełnianie obowiązku meldunkowego, który wynika z przepisów ustawy z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 z późn. zm.).
2. Zabronione zachowanie polega na zaniechaniu, tj. niedopełnieniu obowiązku meldunkowego przez osobę do tego zobowiązaną (§ 1) lub na niezawiadomieniu właściwego organu - wbrew obowiązkowi - o niedopełnieniu przez inną osobę obowiązku meldunkowego.
3. Zgodnie z art. 2 powołanej ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych, osoba przebywająca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązana wykonywać obowiązek meldunkowy określony w tej ustawie. Obowiązek meldunkowy polega na: 1) zameldowaniu się w miejscu pobytu stałego lub czasowego; 2) wymeldowaniu się z miejsca pobytu stałego lub czasowego; 3) zameldowaniu o urodzeniu dziecka; 4) zameldowaniu o zmianie stanu cywilnego; 5) zameldowaniu o zgonie osoby (art. 4).
4. W świetle art. 5 osoba posiadająca obywatelstwo polskie i przebywająca stale na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązana zameldować się w miejscu pobytu stałego. Pobytem stałym jest natomiast zamieszkanie w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem z zamiarem stałego przebywania. Miejscem pobytu stałego osoby zatrudnionej na statku żeglugi śródlądowej, zamieszkałej stale na statku, jest miejscowość, w której ma siedzibę przedsiębiorstwo żeglugowe zatrudniające tę osobę (art. 6). Z kolei pobytem czasowym jest przebywanie bez zamiaru zmiany miejsca pobytu stałego w innej miejscowości pod oznaczonym adresem lub w tej samej miejscowości, lecz pod innym adresem. Miejscem pobytu czasowego osoby zatrudnionej na statku morskim albo osoby, która w związku z wykonywaniem pracy przebywa przez określony czas w ruchomym urządzeniu mieszkalnym poza miejscem pobytu stałego, jest miejscowość, w której ma siedzibę zakład pracy zatrudniający tę osobę (art. 7). Zgodnie z art. 8 ustawy osoba zameldowana na pobyt czasowy i przebywająca w tej samej miejscowości nieprzerwanie dłużej niż trzy miesiące jest obowiązana zameldować się na pobyt stały, chyba że zachodzą okoliczności wskazujące na to, iż pobyt ten nie utracił charakteru pobytu czasowego. Za okoliczności uzasadniające zameldowanie na pobyt czasowy trwający ponad trzy miesiące uważa się w szczególności: 1) wykonywanie pracy poza miejscem pobytu stałego; 2) pobyt związany z kształceniem się, leczeniem, wypoczynkiem lub ze względów rodzinnych; 3) odbywanie czynnej służby wojskowej; 4) pobyt w zakładach karnych i poprawczych, aresztach śledczych, schroniskach dla nieletnich i zakładach wychowawczych. Wątpliwości co do charakteru pobytu rozstrzyga właściwy organ gminy. W tym samym czasie można mieć tylko jedno miejsce pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące.
5. Za osobę nieposiadającą pełnej zdolności do czynności prawnych obowiązek meldunkowy wykonuje jej przedstawiciel ustawowy lub inna osoba sprawująca nad nią faktyczną opiekę w miejscu ich wspólnego pobytu (art. 9a).
6. Osoba, która przebywa w określonej miejscowości pod tym samym adresem dłużej niż trzy doby, jest obowiązana zameldować się na pobyt stały lub czasowy najpóźniej przed upływem czwartej doby, licząc od dnia przybycia (art. 10 ust. 1). Z kolei osoba, która przybywa do zakładu hotelarskiego albo do zakładu udzielającego pomieszczenia w związku z pracą, nauką, leczeniem się lub opieką społeczną, jest obowiązana zameldować się na pobyt stały lub czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia (art. 10 ust. 2). Osoba zobowiązana do zameldowania się na pobyt stały przedstawia organowi gminy właściwemu ze względu na nowe miejsce jej pobytu stałego zaświadczenie o wymeldowaniu się z poprzedniego miejsca pobytu stałego oraz zgłasza dane osobowe określone szczegółowo w art. 11 ustawy. W zastępstwie osoby obowiązanej do zameldowania się czynności zgłoszenia danych może dokonać członek rodziny, opiekun ustawowy lub faktyczny albo inna osoba.
7. W świetle art. 12 ust. 1 zameldowania na pobyt czasowy dokonuje się w sposób określony w art. 11 ustawy, w miejscu tego pobytu, z jednoczesnym zgłoszeniem zamierzonego czasu jego trwania. Osoba, która przedłuża pobyt czasowy w tej samej miejscowości ponad zgłoszony czas jego trwania, zmienia adres albo zmienia pobyt czasowy na stały, jest obowiązana dokonać odpowiedniego zameldowania w ciągu następnej doby. Zwalnia się od obowiązku zameldowania na pobyt czasowy dzieci do lat 7, na okres nieprzekraczający trzech miesięcy. Z kolei zameldowanie na pobyt stały lub czasowy w zakładzie hotelarskim, w zakładzie udzielającym pomieszczenia w związku z pracą, nauką, leczeniem się lub opieką społeczną dokonuje się u kierownika zakładu lub upoważnionej przez niego osoby (art. 13 ustawy).
8. Zgłoszenie urodzenia dziecka dokonane we właściwym urzędzie stanu cywilnego zastępuje zameldowanie. Datą zameldowania dziecka jest data sporządzenia aktu urodzenia. Zameldowania dokonuje organ gminy właściwy ze względu na miejsce pobytu stałego matki dziecka lub tego z rodziców, u którego dziecko faktycznie przebywa (art. 14 ustawy).
9. Zgodnie z art. 15 osoba, która opuszcza miejsce pobytu stałego lub czasowego trwającego ponad trzy miesiące, jest obowiązana wymeldować się w organie gminy, właściwym ze względu na dotychczasowe miejsce jej pobytu, najpóźniej w dniu opuszczenia tego miejsca. Osoba, która wyjeżdża za granicę na okres dłuższy niż trzy miesiące, jest obowiązana zgłosić swój wyjazd oraz powrót właściwemu ze względu na miejsce pobytu stałego wskazanemu wyżej organowi. Jeżeli okres pobytu czasowego trwającego ponad trzy miesiące odpowiada okresowi zgłoszonemu przy zameldowaniu, osoba opuszczająca miejsce tego pobytu jest zwolniona od obowiązku wymeldowania się. W świetle z kolei art. 16, jeżeli okres pobytu czasowego trwającego do trzech miesięcy odpowiada okresowi zgłoszonemu przy zameldowaniu, osoba opuszczająca miejsce tego pobytu jest zwolniona od obowiązku wymeldowania się. Osoba, która opuszcza miejsce pobytu czasowego trwającego do trzech miesięcy przed upływem czasu zgłoszonego przy zameldowaniu, jest obowiązana wymeldować się najpóźniej w dniu opuszczenia tego miejsca.
10. Zgłoszenie zgonu, dokonane w urzędzie stanu cywilnego zgodnie z przepisami prawa o aktach stanu cywilnego, zastępuje wymeldowanie osoby zmarłej (art. 17).
11. Ustawa o ewidencji ludności i dowodach osobistych reguluje także obowiązek meldunkowy wczasowiczów i turystów. I tak, osoba, która przybywa do domu wczasowego lub wypoczynkowego, pensjonatu, hotelu, motelu, domu wycieczkowego, pokoju gościnnego, schroniska, campingu lub na strzeżone pole biwakowe albo do innego podobnego zakładu, jest obowiązana zameldować się na pobyt czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. Zameldowania dokonuje się u kierownika zakładu lub upoważnionej przez niego osoby (art. 18). Osoba przebywająca w określonej miejscowości w celach turystyczno-wypoczynkowych poza zakładami określonymi w art. 18 jest zwolniona z obowiązku zameldowania się, jeżeli jej pobyt w tej miejscowości nie przekracza 30 dni (art. 19). Z kolei na podstawie art. 20, uczestnicy wycieczki organizowanej przez instytucję państwową lub społeczną, związek zawodowy albo inną organizację społeczną dokonują zameldowania się na pobyt czasowy za pośrednictwem kierownika wycieczki, który jest obowiązany z chwilą przybycia do zakładu hotelarskiego zgłosić pobyt wycieczki kierownikowi zakładu lub pracownikowi upoważnionemu do przyjmowania zgłoszeń, przedstawiając listę uczestników oraz dowód upoważniający go do kierowania wycieczką. Uczestnicy kolonii i obozu turystyczno-wypoczynkowego organizowanego przez instytucję państwową lub społeczną, związek zawodowy albo inną organizację społeczną dla młodzieży szkolnej i studiującej są zwolnieni od obowiązku meldunkowego, jeżeli pobyt czasowy nie przekracza 30 dni (art. 21).
12. Jeśli chodzi o obowiązek meldunkowy cudzoziemców, to jest on także szczegółowo określony w przepisach cytowanej ustawy. I tak, cudzoziemiec przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązany wykonywać obowiązek meldunkowy na zasadach określonych w ustawie, jeżeli przepisy rozdziału 6 nie stanowią inaczej (art. 23). Cudzoziemiec przebywający poza zakładem hotelarskim, zakładem udzielającym pomieszczenia w związku z pracą, nauką, leczeniem się lub wypoczynkiem jest obowiązany zameldować się na pobyt czasowy przed upływem czwartej doby, licząc od chwili przekroczenia granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli koniec terminu do dokonania obowiązku meldunkowego przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, za ostatni dzień terminu uważa się najbliższy następny dzień powszedni (art. 24). Uczestnicy wycieczek dokonują zameldowania się na pobyt czasowy za pośrednictwem kierownika wycieczki, który jest obowiązany z chwilą przybycia wycieczki do zakładu hotelarskiego zgłosić pobyt wycieczki kierownikowi zakładu lub pracownikowi upoważnionemu do przyjmowania zgłoszeń, przedstawiając listę uczestników wycieczki oraz dokumenty uprawniające ich do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Od wykonywania obowiązku meldunkowego zwolnieni są pod warunkiem wzajemności szefowie i członkowie personelu przedstawicielstw dyplomatycznych oraz urzędów konsularnych państw obcych, łącznie z członkami ich rodzin pozostającymi z nimi we wspólnocie domowej, a także inne osoby na podstawie ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych, z wyjątkiem cudzoziemców mających stałe miejsce pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 27).
13. Ustawa określa także szczegółowo obowiązki właścicieli domów i lokali oraz innych podmiotów dysponujących tytułem prawnym do lokalu, a także dozorców i administratorów domów, sołtysów oraz zakładów pracy w zakresie potwierdzania faktu pobytu osoby zgłaszającej pobyt stały lub czasowy trwający ponad trzy miesiące, zawiadamiania właściwego organu gminy o stałym lub czasowym pobycie innej osoby w ich lokalach (pomieszczeniach) oraz o opuszczeniu przez nią tego lokalu (pomieszczenia), jeżeli osoba ta nie dopełniła obowiązku meldunkowego, zawiadamiania właściwego organu o niedopełnieniu obowiązku zameldowania lub wymeldowania się (por. art. 29 i n. ustawy).
14. Wykroczenia z art. 147 mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie. Mają charakter formalny.
Art. 147(a).
1. Przedmiotem ochrony jest prawidłowość prowadzenia zakładów opieki zdrowotnej i zakładów leczniczych dla zwierząt, która musi być gwarantowana z uwagi właśnie na świadczenie przez te zakłady usług zdrowotnych (Kasicki, Wiśniewski, s. 375).
2. Pojęcie zakładu opieki zdrowotnej definiuje ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.). Jest to wyodrębniony organizacyjnie zespół osób i środków majątkowych utworzony i utrzymywany w celu udzielania świadczeń zdrowotnych i promocji zdrowia (art. 1 ust. 1). Zakład opieki zdrowotnej może być również utworzony i utrzymywany w celu: 1) prowadzenia badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia; 2) realizacji zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych i promocją zdrowia (art. 1 ust. 2). W świetle art. 2 powołanej ustawy zakładem opieki zdrowotnej jest: 1) szpital, zakład opiekuńczo-leczniczy, zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, sanatorium, prewentorium, hospicjum stacjonarne, inny niewymieniony z nazwy zakład przeznaczony dla osób, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonym, stałym pomieszczeniu; 2) przychodnia, ośrodek zdrowia, poradnia, ambulatorium; 3) pogotowie ratunkowe; 4) medyczne laboratorium diagnostyczne; 5) pracownia protetyki stomatologicznej i ortodoncji; 6) zakład rehabilitacji leczniczej; 7) żłobek; 8) ambulatorium lub ambulatorium z izbą chorych jednostki wojskowej, Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej, Biura Ochrony Rządu, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz jednostki organizacyjnej Służby Więziennej; 9) stacja sanitarno-epidemiologiczna; 10) wojskowy ośrodek medycyny prewencyjnej; 11) jednostka organizacyjna publicznej służby krwi; 12) inny zakład spełniający warunki określone w ustawie.
3. Zgodnie z wymogiem ustawy zakład opieki zdrowotnej może rozpocząć działalność dopiero po uzyskaniu wpisu do rejestru, który jest jawny i dostępny do wglądu dla osób trzecich. Rejestr zakładów opieki zdrowotnej mających siedzibę na obszarze województwa prowadzi wojewoda, natomiast rejestr zakładów opieki zdrowotnej, utworzonych przez organy i osoby prawne, o których mowa w art. 8 ust. 1 pkt 1 i 3a i ust. 3a ustawy, prowadzi Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, z wyjątkiem zakładów utworzonych w celu określonym w art. 8 ust. 4, których rejestr prowadzi wojewoda. Zakład opieki zdrowotnej, którego jednostki organizacyjne są zlokalizowane na obszarze więcej niż jednego województwa, podlega zasadniczo wpisowi do rejestru w województwie, w którym mieści się siedziba zakładu. Podstawą wpisu do rejestru jest stwierdzenie przez organ prowadzący rejestr, że zakład opieki zdrowotnej spełnia wymagania określone w art. 9-11 ustawy (art. 13). Wpis do rejestru, odmowa wpisu lub skreślenie z rejestru następuje w formie decyzji administracyjnej.
4. Z kolei w świetle przepisów ustawy z 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.) zakładem leczniczym dla zwierząt jest placówka ochrony zdrowia i dobrostanu zwierząt utworzona w celu świadczenia usług z zakresu medycyny weterynaryjnej ("usługi weterynaryjne"), wyposażoną w środki majątkowe, a w szczególności w pomieszczenia, aparaturę i sprzęt dostosowane do zakresu świadczonych usług. Zakład leczniczy dla zwierząt może być utworzony i utrzymywany również w celu realizacji zadań dydaktycznych i badawczych w powiązaniu ze świadczeniem usług weterynaryjnych (art. 1 ustawy). W świetle art. 4 powołanej ustawy zakładem leczniczym dla zwierząt jest: 1) gabinet weterynaryjny; 2) przychodnia weterynaryjna; 3) lecznica weterynaryjna; 4) klinika weterynaryjna; 5) weterynaryjne laboratorium diagnostyczne. Prowadzenie zakładu leczniczego dla zwierząt jest działalnością regulowaną w rozumieniu przepisów ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.). Zakład leczniczy dla zwierząt świadczy usługi weterynaryjne po uzyskaniu wpisu do ewidencji zakładów leczniczych dla zwierząt. Ewidencja jest rejestrem działalności regulowanej w rozumieniu przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Ewidencję prowadzi właściwa ze względu na miejsce siedziby zakładu leczniczego dla zwierząt okręgowa rada lekarsko-weterynaryjna. Ewidencja jest jawna (art. 16 ustawy).
5. Na gruncie art. 147a § 1 k.w. penalizowane jest prowadzenie zakładu opieki zdrowotnej lub zakładu leczniczego dla zwierząt bez wymaganego wpisu do rejestru lub ewidencji. Z takiego brzmienia przepisu wynika więc, że znamiona wykroczenia zostaną wypełnione nie tylko wówczas, gdy w ogóle nie uzyskano wpisu do właściwego rejestru lub ewidencji, ale też wówczas, gdy z takiego rejestru lub ewidencji zakład zostanie wykreślony, a mimo to prowadzi swoją działalność. Wydaje się także, że realizacja znamion wykroczenia z art. 147a będzie wypełniona również wówczas, gdy - wbrew obowiązkowi określonemu w ustawie - nie zostaną do rejestru lub ewidencji zgłoszone wymagane zmiany stanu prawnego lub faktycznego. W takiej bowiem sytuacji zakład opieki zdrowotnej będzie także prowadzony bez wymaganego wpisu do właściwego rejestru. I tak na przykład w świetle art. 14 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej zakład opieki zdrowotnej obowiązany jest zgłosić organowi prowadzącemu rejestr zmiany stanu faktycznego i prawnego odnoszące się do zakładu opieki zdrowotnej, powstałe po wpisie do rejestru i dotyczące danych zawartych w rejestrze, w terminie 14 dni od dokonania zmiany.
6. Paragraf 2 art. 147a przewiduje odpowiedzialność za podawanie do wiadomości publicznej informacji o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych lub usług z zakresu medycyny weterynaryjnej mających formę i treść reklamy. Zakaz ten nawiązuje do treści art. 1 ust. 4 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej oraz art. 29 ustawy o zakładach leczniczych dla zwierząt. W świetle pierwszego z powołanych przepisów ani zakład opieki zdrowotnej, ani inne podmioty na terenie zakładu opieki zdrowotnej nie mogą prowadzić działalności uciążliwej dla pacjenta lub przebiegu leczenia albo innej działalności, która nie służy zaspokajaniu potrzeb pacjenta i realizacji jego praw, w szczególności reklamy lub akwizycji skierowanych do pacjenta oraz działalności polegającej na świadczeniu usług pogrzebowych. Z kolei art. 18b stanowi, że zakład opieki zdrowotnej może podawać do wiadomości publicznej informacje o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych. Treść i forma tych informacji nie mogą mieć cech reklamy (por. też art. 16b ust. 1 pkt 3 ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.), który zakazuje nadawania reklamy usług medycznych w rozumieniu ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, świadczonych wyłącznie na podstawie skierowania lekarza). Zakazane na gruncie analizowanego przepisu jest podawanie do wiadomości publicznej informacji o cechach reklamy, a więc prowadzenie publicznej reklamy powszechnej, ogólnodostępnej, skierowanej do abstrakcyjnej grupy nieskonkretyzowanych osób (por. wyrok NSA z 18 kwietnia 2001 r., SA/Sz 2000/00, LEX nr 48952). Wydaje się więc dopuszczalne kierowanie informacji (mających cechy reklamy) do indywidualnego (tj. konkretnego) podmiotu (pacjenta), która zawiera informację o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych oraz łączyć ją z formami zachęcania do skorzystania z tych świadczeń. Analizowany przepis stanowi także wyłącznie o informacjach dotyczących świadczeń zdrowotnych (lub usług weterynaryjnych), nie zakazuje więc reklamowania realizowanej przez zakłady opieki zdrowotnej na przykład działalności z zakresu promocji zdrowia (Rek (w:) M. Dercz, T. Rek, Ustawa, s. 114).
7. Zgodnie natomiast z art. 29 ustawy o zakładach leczniczych dla zwierząt zakład leczniczy dla zwierząt może podawać do wiadomości publicznej informacje o zakresie i rodzajach świadczonych usług weterynaryjnych, godzinach otwarcia zakładu leczniczego dla zwierząt oraz adresie zakładu leczniczego dla zwierząt. Forma i treść tych informacji nie mogą nosić cech reklamy. Krajowa Rada Lekarsko-Weterynaryjna określa, w drodze uchwały, szczegółowe zasady podawania do publicznej wiadomości informacji, o których mowa w ust. 1, biorąc pod uwagę zakres świadczonych przez zakłady lecznicze dla zwierząt usług weterynaryjnych.
8. Istnieje możliwość zbiegu rzeczywistego właściwego przepisu art. 147a § 1 z art. 58 ust. 1 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 z późn. zm.). W świetle bowiem tego przepisu, kto bez uprawnień udziela świadczeń zdrowotnych polegających na rozpoznawaniu chorób oraz ich leczeniu, podlega karze grzywny. Z kolei ust. 2 powołanego art. 58 ustawy o zawodzie lekarza... stanowi, że jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej albo wprowadza w błąd co do posiadania takiego uprawnienia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Zbieg tego przestępstwa z wykroczeniem z art. 147a § 1 będzie z kolei rozwiązywany na gruncie art. 10 k.w. Zbieg (rzeczywisty właściwy) jest także możliwy z art. 30 ustawy z 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.), zgodnie z którym, kto świadczy usługę weterynaryjną, nie mając do tego odpowiednich uprawnień, podlega karze ograniczenia wolności lub grzywnie.
9. Wykroczenia z art. 147a są formalne z zaniechania; mogą być popełnione zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
Rozdział XIX
Literatura
Bojarski M., Radecki W., Oceny prawne obszarów stycznych wykroczeń i przestępstw, Wrocław 1989; Bojarski M., Radecki W., Naruszenia porządku. Zagrożenia w ruchu drogowym. Zagrożenia środowiska, Wrocław 1996; Ćwiąkalski Z., Zoll A., Przegląd orzecznictwa z zakresu części szczególnej prawa karnego materialnego (II półrocze 1988 - I półrocze 1991), PS 1993, nr 5; Gubiński A., Prawo wykroczeń, Warszawa 1985; Kozłowska P., Szwarczyk M., Prawnokarna ochrona zwierząt, Zamojskie Studia i Materiały 2000, nr 1; MozgawaM., Żyje, więc cierpi. O prawnokarnej ochronie zwierząt, Rzeczpospolita z 28 lutego 2001 r., nr 3; Mozgawa M., Prawnokarna ochrona zwierząt, Lublin 2001; Mozgawa M., Prawnokarne aspekty ochrony zwierząt (w:) M. Mozgawa (red.), Prawna ochrona zwierząt, Lublin 2002; Petasz P., Wolność religijna w Polsce i jej karnoprawna ochrona na gruncie art. 195 kodeksu karnego z 1997 roku, GSP 2005, t. 13; Pływaczewski E., Z problematyki rozgraniczenia wykroczeń i przestępstw, ZW 1986, nr 1; Radecki W., glosa do uchwały SN z 19 sierpnia 1993 r., I KZP 17/93, OSP 1994, z. 4; Radecki W., Prawo o rybactwie śródlądowym. Komentarz, Wrocław 1994; Radecki W., Wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku. Przewodnik po przepisach, Warszawa-Wrocław 1995; Radecki W., Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt w prawie karnym, Prok. i Pr. 1995, nr 7-8; Radecki W., Rozwój przepisów karnych o ochronie środowiska w polskim prawie wykroczeń (w:) T. Bojarski, M. Mozgawa, J. Szumski (red.), Rozwój polskiego prawa wykroczeń, Lublin 1996; Radecki W., Przestępstwa i wykroczenia rybackie, Prok. i Pr. 1997, nr 2; Stefański R.A., Przestępstwo złośliwego przeszkadzania w wykonywaniu aktu religijnego (art. 195 § 1 k.k.), Prok. i Pr. 2005, nr 2.
Art. 148.
1. Rodzajowym przedmiotem ochrony wykroczeń stypizowanych w rozdziale XIX jest należyty stan lasów, ogrodów i pól uprawnych. Wiele spośród nich ma szerzej ujęty przedmiot ochrony i w istocie odnosi się do środowiska przyrodniczego. Pośrednio chroniona jest także gospodarka leśna i rolna. Wśród czynów stypizowanych w tym rozdziale wiele ma charakter ściśle leśnych (art. 148, 149, 158-166), inne leśno-polnych (151, 154-157), jedno - ogrodowe (art. 150). Istnieje wreszcie typ wykroczenia z art. 152, które trudno zaliczyć do którejkolwiek z wymienionych kategorii. W literaturze bywa ono określane mianem wykroczenia przyrodniczego (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 778).
2. Szczególnym przedmiotem ochrony w przepisie art. 148 § 1 jest bezpieczeństwo lasu i możliwość prowadzenia gospodarki leśnej przez jego właściciela. Można uznać, że ubocznym przedmiotem ochrony jest mienie, dokładniej własność lasu.
3. Czynność wykonawcza polega na:
a) wyrębie gałęzi, korzeni, krzewów;
b) niszczeniu lub uszkadzaniu korzeni, gałęzi, krzewów;
c) karczowaniu pniaków;
d) zaborze wyrąbanych gałęzi, korzeni, krzewów lub wykarczowanych pniaków.
4. Wyrąb polega na odłączeniu w dowolny sposób od drzewa gałęzi lub korzeni, albo na odłączeniu krzewu w jakikolwiek sposób od podłoża, na którym jest ukorzeniony.
5. Niszczenie i uszkadzanie należy wykładać tak jak na gruncie art. 124 k.w., z tym zastrzeżeniem, że zniszczeniem drzewa lub krzewu jest nie tylko całkowite unicestwienie go, lecz - jak jest zresztą w odniesieniu do wszelkich żywych organizmów - pozbawienie ich życia, nawet bez całkowitego unicestwienia ich materii (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 781; odmiennie, moim zdaniem niesłusznie, Egierska, która uważa, że uszkodzenie może polegać na zmianie zewnętrznej rzeczy, bez naruszenia jej substancji; Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 344).
6. Przez karczowanie należy rozumieć wydobywanie tzw. karp, czyli pniaków i korzeni pozostałych po ścięciu drzewa (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 781).
7. Zabór w rozumieniu komentowanego przepisu oznacza tyle, co wywiezienie lub wyniesienie przedmiotów z lasu.
8. Przedmiotem czynności wykonawczej są gałęzie, korzenie, krzewy i pniaki. Pojęcie wyrębu zostało w omawianym przepisie odniesione do gałęzi, korzeni lub krzewów, zatem nie dotyczy drzew, których wyrąb stypizowany jest w przepisach art. 290 § 1 k.k. i art. 120 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 780; Wojciechowski, s. 190). Oznacza to konieczność odróżnienia drzew i krzewów. W literaturze przedmiotu za krzewy uznaje się rośliny drzewiaste nietworzące wyraźnego pnia, lecz rozgałęziające się od samej ziemi, o wysokości od 1 do 5 m. Szczególnym rodzajem krzewów są pnącza. Występują także tzw. półkrzewy (podkrzewy), to jest rośliny o wymiarach do 1 m, o łodygach częściowo tylko zdrewniałych, a także krzewinki. Te ostatnie to krzewy o wysokości do 50-60 cm, których pędy pokładają się po podłożu. Zarówno półkrzewy, jak i krzewinki należy uznawać za krzewy w rozumieniu przepisu art. 148 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 781).
9. Wyrąb drzewa oraz zabór drzewa wyrąbanego lub powalonego nie mieści się w dyspozycji komentowanego przepisu. Zachowania takie stanowią wykroczenie z art. 120 k.w. lub przestępstwo z art. 290 k.k. (jeżeli wartość wyrąbanego lub zabranego w celu przywłaszczenia drzewa przekracza 75 zł).
10. Znamiona wykroczenia wyczerpane są wtedy, jeżeli sprawca dopuści się go w cudzym lesie. Lasem jest według treści przepisu art. 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.):
1) grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej lub
b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo
c) wpisany do rejestru zabytków;
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywanie dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.
11. Definicję gruntu leśnego ustawodawca sformułował w przepisie art. 2 ust. 2 ustawy z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem gruntami leśnymi są:
1) określone jako lasy w przepisach o lasach;
2) zrekultywowane dla potrzeb gospodarki leśnej;
3) pod drogami dojazdowymi do gruntów leśnych.
12. Las powinien być dla sprawcy cudzy, a więc powinien mieć właściciela, którym jest osoba inna niż sprawca.
13. Wykroczenie ma charakter skutkowy. Skutkiem przewidzianym w § 1 są wymienione w nim uszkodzenia lasu, skutkiem przewidzianym w § 2 - zmiana położenia gałęzi, korzeni, pniaków i krzewów.
14. Omawiane wykroczenie ma charakter powszechny (może się go dopuścić każdy).
15. Strona podmiotowa może polegać zarówno na umyślności, jak i nieumyślności. W szczególności w wypadku zaboru wyrąbanych gałęzi, krzewów, korzeni, pniaków nie jest konieczne, aby sprawca działał w celu ich przywłaszczenia.
16. Poważne wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie budziło zagadnienie rozgraniczenia omawianego wykroczenia od przestępstwa kradzieży. W uchwale z 19 sierpnia 1993 r. (I KZP 17/93, OSNKW 1993, nr 9-10, poz. 54) Sąd Najwyższy stwierdził: "Wyrąb, niszczenie, uszkodzenie lub karczowanie w lesie nie należącym do sprawcy albo zabór z takiego lasu mienia wymienionego w art. 148 k.w. stanowi wykroczenie przewidziane w tym przepisie, bez względu na wartość mienia". Podobny pogląd Sąd Najwyższy wyraził wcześniej w uchwale z 29 sierpnia 1989 r. (V KZP 17/89, OSNKW 1989, nr 7-12, poz. 51). Uzasadniając swoje stanowisko, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że skoro ustawodawca wyodrębnił art. 128 k.w., jako dotyczący zaboru wyrąbanych gałęzi, krzewów, pniaków i korzeni, to przepis ten w całym swoim zakresie stanowi lex specialis w odniesieniu do przepisów dotyczących kradzieży. Pogląd ten wywołał rozbieżności w doktrynie. Jako nietrafny ocenili go Radecki (glosa, s. 68 i n.), Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 452; Kulik (Przestępstwo..., s. 226-230), jako słuszny Ćwiąkalski i Zoll (Przegląd, s. 88-89) oraz Wojciechowski (s. 189) i Bojarski (w: Bojarski i in., s. 352).
17. Za akceptacją stanowiska Sądu Najwyższego przemawia wzgląd na to, że ustawodawca w odniesieniu do art. 148 k.w. nie ustanowił kwoty granicznej, po której przekroczeniu czyn stypizowany jako wykroczenie staje się przestępstwem (Ćwiąkalski, Zoll, Przegląd, s. 88-89). Przeciwko niej - wzgląd na to, że wykroczenie z art. 148 k.w. nie jest wykroczeniem przeciwko mieniu. Przedmiotem ochrony jest funkcjonowanie lasu i prawidłowość gospodarki leśnej. Rzeczywiście - typ wykroczenia, o którym mowa, wykazuje znaczne podobieństwo do art. 120 k.w. i art. 290 k.k. (kradzież leśna), jednak o ile w wypadku kradzieży leśnej zasadniczym przedmiotem ochrony jest mienie, o tyle w wypadku omawianego wykroczenia - są nim inne wartości. Mienie jest także chronione, lecz jako uboczny przedmiot ochrony. Wprowadzenie w art. 148 nowego w stosunku do kradzieży leśnej przedmiotu ochrony może skłaniać do przyjęcia poglądu, że w wypadku zaboru gałęzi itd. z lasu w celu przywłaszczenia wyczerpane są nie tylko znamiona czynu określonego w art. 148 k.w., lecz także w art. 119 k.w. lub w art. 278 k.k. Za takim wnioskiem przemawia też okoliczność, że art. 148 k.w. nie zawiera znamienia działania w celu przywłaszczenia. W odniesieniu do art. 119 można chyba zasadnie przyjąć, że art. 148 stanowi dlań lex specialis. W ustawowe znamiona czynu określonego w art. 148 k.w. wkomponowane jest naruszenie mienia pokrzywdzonego właściciela lasu. Jednak niewątpliwie chodzić tu może tylko o niewielkie naruszenie, sięgające co najwyżej określonej w art. 119 k.w. kwoty 250 zł. Stąd wniosek, że art. 148 k.w. nie jest przepisem szczególnym w odniesieniu do art. 278 k.k. Co za tym idzie, w wypadku kiedy sprawca zabiera z cudzego lasu w celu przywłaszczenia gałęzie, korzenie, krzewy lub pniaki o wartości przekraczającej 250 zł, powstaje (idealny) jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 278 k.k. z wykroczeniem z art. 148 k.w. Zbieg taki podlega rozstrzygnięciu na podstawie art. 10 k.w. (por. Bojarski, Radecki, Oceny, s. 115 i n.).
18. Identycznie, i to z tych samych względów, należy rozstrzygać zbieg art. 148 z art. 124 k.w. oraz art. 288 k.k. (uszkodzenie rzeczy). Typowym skutkiem zachowań opisanych w dyspozycji art. 148 k.w. jest uszkodzenie bądź to drzew i krzewów rosnących w lesie, bądź to bezpośrednio nieruchomości leśnej. Jeżeli czyn taki, popełniony umyślnie, spowoduje szkodę majątkową nieprzekraczającą 250 zł, sprawca wypełni znamiona opisane w art. 148 i 124 k.w., lecz ten ostatni przepis zostanie wyeliminowany na zasadzie specjalności. Jeżeli jednak szkoda majątkowa przekroczy 250 zł, powstanie (idealny) jednoczynowy zbieg wykroczenia z art. 148 k.w. i występku z art. 288, do którego znajdzie zastosowanie przepis art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 226; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, Podstawy, s. 184). Odmiennie Bojarski i Radecki, którzy są zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93; por. też Pływaczewski, Z problematyki, s. 25 i n.).
19. Zbieg pozorny zachodzi pomiędzy przepisami z art. 148 i 152 k.w. Zastosowanie znajduje tu zasada specjalności, przepis art. 152 wyłączy zastosowanie art. 148 (por. Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 453).
Art. 149.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony w przepisie art. 148 § 1 jest bezpieczeństwo lasu i możliwość prowadzenia gospodarki leśnej przez jego właściciela. Ubocznym przedmiotem ochrony komentowanego przepisu jest mienie. Przepis realizuje swoistą postać paserstwa.
2. Czynność wykonawcza polega na nabyciu wskazanych w treści przepisu przedmiotów, pomocy do ich zbycia, przyjęciu ich lub pomocy do ich ukrycia. Znamiona te należy wykładać identycznie jak analogiczne użyte w dyspozycji art. 122 k.w. (paserstwo). Omawiany czyn można popełnić tylko przez działanie.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej są gałęzie, korzenie, krzewy lub pniaki pochodzące z wykroczenia określonego w art. 148. Jak przyjęto wyżej (por. tezy do art. 148), wykroczenie pozyskiwania i zabierania tych przedmiotów zachodzi wtedy, kiedy wartość przedmiotów nie przekracza 250 zł. Należy zatem przyjąć, że w wypadku omawianego obecnie wykroczenia także istnieje górna granica wartości przedmiotu czynności wykonawczej w wysokości 250 zł. Paserstwo gałęzi, korzeni, krzewów i pniaków o wartości powyżej 250 zł nie podlega zatem kwalifikacji z komentowanego przepisu, ale z art. 291 k.k. (przestępstwo paserstwa umyślnego) lub z art. 292 k.k. (przestępstwo paserstwa nieumyślnego).
4. Podmiotem omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
5. Stronę podmiotową stanowi umyślność, przy czym w odniesieniu do nabycia i pomocy w zbyciu w grę wchodzi zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny. W wypadku przyjęcia lub pomocy do ukrycia stronę podmiotową stanowi zamiar bezpośredni. Przepis wymaga, by sprawca w zakresie dwóch ostatnich ze wskazanych znamion czynnościowych działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. W tym zakresie omawiane wykroczenie jest zatem kierunkowe. Istnienie znamienia działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej różni wykroczenie paserstwa od przestępstw paserstwa (art. 291 i 292 k.k.), gdzie znamię to nie funkcjonuje.
6. Możliwe jest wypełnienie ustawowych znamion wykroczeń z art. 122 i 124 k.w. jednocześnie. Jest tak wtedy, kiedy sprawca nabywa itd. jednorazowo korzenie, gałęzie, krzewy lub pniaki, a także inne przedmioty, a łączna wartość wszystkich nabytych przez niego przedmiotów nie uzasadnia kwalifikacji z art. 291 lub 292 k.k. Wówczas, jak się wydaje, zachodzi rzeczywisty właściwy zbieg przepisów o wykroczeniach, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. na rzecz art. 121 § 1 k.w.
7. We wskazanym przykładzie możliwe są bardziej złożone układy. Może mieć mianowicie miejsce sytuacja, gdy sprawca jednym czynem zrealizuje znamiona umyślnego paserstwa drzewa pochodzącego z kradzieży leśnej i omawianego właśnie wykroczenia. Paserstwo drzewa, zgodnie z art. 121 § 1 k.w., stanowi wykroczenie, jeżeli wartość przedmiotu czynności wykonawczej nie przekracza 75 zł. Po przekroczeniu tej granicy sprawca realizuje ustawowe znamiona przestępstwa umyślnego paserstwa określonego w art. 291 k.k. Jeżeli natomiast wartość drzewa nie przekracza 75 zł, a sprawca jednocześnie nabywa itd. gałęzie, krzewy, korzenie lub pniaki (art. 149 k.w.), należy przyjąć, że ustawowe znamiona przestępstwa paserstwa określonego w art. 291 k.k. zostają zrealizowane nie wtedy, gdy łączna wartość przedmiotów czynności wykonawczej przekroczy 75 zł, lecz wtedy, gdy przekroczy 250 zł.
8. W każdym wypadku, kiedy wartość przedmiotów wykonawczych zwykłego paserstwa (art. 122 § 1 k.w. lub art. 291 k.k.) przekracza wartość rozgraniczającą przestępstwo i wykroczenie (250 lub 75 zł), zaś paserstwo z art. 149 nie osiąga 250 zł, zachodzi (idealny) jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. Oczywiście identycznie należy rozwiązywać sytuację odwrotną, tzn. kiedy paserstwo gałęzi itd. jest przestępstwem (z uwagi na przekroczenie granicy 250 zł), zaś paserstwo zwykłe - wykroczeniem.
Art. 150.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest w komentowanym przepisie własność ogrodów warzywnych, drzew owocowych i krzewów owocowych. Omawiany czyn stanowi typowe wykroczenie szkodnictwa ogrodowego i jego typizacja chroni mienie właściciela.
2. Czynność wykonawcza polega na uszkadzaniu. Znamię "uszkadza" należy interpretować identycznie jak takie samo znamię użyte w przepisie art. 124 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 794; por. także Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 146). Na zasadzie argumentum a minori ad maius należy przyjąć, że uszkadzaniem jest także dokonanie całkowitego zniszczenia (tak też Peiper, s. 662; odmiennie Wojciechowski, s. 191). Oczywiście wypadki całkowitego zniszczenia ogrodu z reguły wyczerpują znamiona występku stypizowanego w art. 288 k.k. Por. uwagi dotyczące zbiegu przepisów.
3. Czyn może być popełniony przez działanie. W doktrynie znany jest pogląd, że odpowiada za omawiane wykroczenie także ten, kto dopuścił do uszkodzenia ogrodu itd. przez zwierzę znajdujące się pod jego nadzorem (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 794). W tym ostatnim wypadku byłoby to nieumyślne wykroczenie z zaniechania. Pogląd ten wydaje się uzasadniony.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej może być ogród warzywny, owocowy lub kwiatowy, drzewo owocowe lub krzew owocowy. Znamiona te należy wykładać zgodnie z potocznym znaczeniem tych słów. W odniesieniu do drzew i krzewów należy podkreślić, że omawiany przepis udziela ochrony tylko drzewom owocowym. Ewentualne uszkodzenie jakiegokolwiek innego drzewa lub krzewu (poza znajdującymi się w lesie w warunkach określonych np. w art. 120, 148 lub 153 k.w.) kwalifikuje się, w zależności od wysokości zaistniałej szkody, jako wykroczenie lub przestępstwo uszkodzenia rzeczy (art. 124 k.w. lub art. 288 k.k.).
5. Uszkodzone drzewo, krzew lub ogród muszą być dla sprawcy cudze, tzn. muszą mieć właściciela, którym jest osoba inna niż sprawca.
6. Omawiany czyn ma charakter materialny. Skutkiem jest stan uszkodzenia lub zniszczenia przedmiotu czynności wykonawczej. Można uznać, że skutkiem jest także szkoda majątkowa jako znamię milczące, jednak tylko o stosunkowo niewielkiej wysokości. Można przyjąć, że nie powinna ona przekraczać poziomu granicznego przyjętego w prawie wykroczeń dla tzw. czynów przepołowionych, tj. 250 zł.
7. Podmiotem omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
8. Stroną podmiotową jest umyślność lub nieumyślność.
9. Uszkodzenie drzewa, krzewu lub ogrodu jest jednocześnie uszkodzeniem rzeczy. Można uznać, że art. 150 k.w. stanowi lex specialis w stosunku do art. 124 k.w. (uszkodzenie rzeczy). Dotyczy to oczywiście tylko sytuacji, kiedy sprawca działa umyślnie, przepisy nie przewidują bowiem odpowiedzialności za nieumyślne uszkodzenie cudzej rzeczy. Dzieje się tak dlatego, że jak wskazano wyżej, nieznaczna szkoda majątkowa jest już uwzględniona w samej istocie uszkodzenia drzewa, krzewu lub ogrodu. W wypadku kiedy wysokość wyrządzonej szkody przekracza 250 zł, zachodzi jednoczynowy zbieg wykroczenia z art. 150 k.w. z przestępstwem z art. 288 k.k., rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 226; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, Podstawy, s. 185). Bojarski i Radecki natomiast są zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
10. "(...) uszkodzenie i zniszczenie drzew owocowych jako uszkodzenie cudzego ogrodu i drzew owocowych w większych rozmiarach (...) podpada pod pojęcie "uszkodzenia i uczynienia niezdatnem do użytku cudzego mienia" z art. 263 k.k. [kodeks karny z 1932 r., obecny art. 288 k.k. - M.K.]" (orzeczenie SN z 24 maja 1934 r., 3 K 432/35, Zb. Orz. 1936, nr 12, poz. 26).
11. W wypadku kiedy uszkodzone drzewo lub krzew pozostają pod ochroną gatunkową, a sprawca, uszkadzając je, wywołał istotną szkodę przyrodniczą, możliwe jest zakwalifikowanie jego czynu na podstawie art. 181 k.k. Powstaje wówczas jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozstrzygany na podstawie art. 10 k.w.
12. Możliwy jest rzeczywisty właściwy zbieg art. 150 z art. 123 k.w. Na zasadzie reguły określonej w art. 9 § 1 zastosowanie znajdzie przepis art. 150 (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 457).
13. W wypadku kiedy ogród stanowi zabytek w rozumieniu ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.), w grę wchodzi zastosowanie art. 108 tej ustawy, typizującego przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku. Należy podzielić pogląd Michalskiej-Warias, że w takim wypadku znajdzie zastosowanie art. 108 ustawy (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 457-458). Wydaje się jednak, że nie będzie to - wbrew zdaniu autorki - zbieg pozorny, a raczej pomijalny, z uwagi na to, że zastosowanie znajdzie nie zasada specjalności, lecz konsumpcji. Jest tak dlatego, że art. 108 ustawy penalizuje zniszczenie lub uszkodzenie nie tylko cudzego, lecz także własnego zabytku, gdy komentowany przepis obejmuje dyspozycją tylko zachowania podjęte w odniesieniu do cudzego ogrodu, drzewa lub krzewu.
14. W razie popełnienia wykroczenia orzeka się (obligatoryjnie) nawiązkę w wysokości do 1500 zł na rzecz pokrzywdzonego (art. 150 § 2 k.w.).
15. Ściganie odbywa się na wniosek pokrzywdzonego (art. 150 § 3).
Art. 151.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest nienaruszalność gruntów leśnych i rolnych (§ 1 i 2) oraz nienaruszalność wód zamkniętych i zarybionych (§ 3).
2. Czynność wykonawcza czynów zabronionych w § 1 i 2 polega na wypasie zwierząt gospodarskich na nienależących do sprawcy gruntach rolnych lub leśnych, przepędzaniu ich przez takie grunty w miejscach, w których jest to zabronione, a także na przejeżdżaniu przez takie grunty lub przechodzeniu przez nie.
3. Zwierzęta gospodarskie - por. art. 2 pkt 1 ustawy z 29 czerwca 2007 r. organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921 z późn. zm.) oraz tezy do art. 80.
4. Definicja gruntu leśnego - por. tezy do art. 148.
5. Gruntami rolnymi zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.) są grunty:
1) określone w ewidencji gruntów jako użytki rolne;
2) pod stawami rybnymi i innymi zbiornikami wodnymi, służącymi wyłącznie do potrzeb rolnictwa;
3) pod wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami i urządzeniami służącymi wyłącznie produkcji rolniczej oraz przetwórstwu rolno-spożywczemu;
4) pod budynkami i urządzeniami służącymi bezpośrednio do produkcji rolniczej uznanej za dział specjalny, stosownie do przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych i podatku dochodowym od osób prawnych;
5) parków wiejskich oraz pod zadrzewieniami i zakrzewieniami śródpolnymi, w tym również pod pasami przeciwwietrznymi i urządzeniami przeciwerozyjnymi;
6) pracowniczych ogródków działkowych i ogrodów botanicznych;
7) pod urządzeniami: melioracji wodnych, przeciwpowodziowych i przeciwpożarowych, zaopatrzenia rolnictwa w wodę, kanalizacji oraz utylizacji ścieków i odpadów dla potrzeb rolnictwa i mieszkańców wsi;
8) zrekultywowanych dla potrzeb rolnictwa;
9) torfowisk i oczek wodnych;
10) pod drogami dojazdowymi do gruntów wodnych.
6. Przejeżdżanie przez grunty obejmuje wszelkie jego możliwe postaci - pojazdem mechanicznym, niemechanicznym albo wierzchem. ""Przejeżdżanie", w rozumieniu art. 151 k.w., obejmuje także jazdę konną, tym bardziej że jazda wierzchem jest na gruncie przepisów Prawa o ruchu drogowym (Dz. U. z 1997 r. Nr 98, poz. 602 z późn. zm.) działaniem, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o ruchu pojazdów, zaś osoba jadąca w ten sposób uważana jest za kierującego. Wedle art. 151 k.w. karalne jest przeganianie zwierząt gospodarskich przez cudze grunty leśne w miejscach, gdzie jest to zabronione, oraz przechodzenie lub przejeżdżanie przez takie grunty. A zatem pojęcie "zwierzę gospodarskie" odnosi się wyłącznie, w ujęciu omawianego przepisu, do czynności przeganiania, ale już nie do czynności przechodzenia (co oczywiste) i przejeżdżania" (wyrok SN z 3 grudnia 2002 r., IV KK 344/02, LEX nr 75492).
7. Zgodnie z komentowanym przepisem zabroniony jest wypas zwierząt gospodarskich na wszelkich gruntach rolnych i leśnych nienależących do sprawcy. W odniesieniu do gruntów leśnych komentowany przepis stanowi realizację zakazu wypasu zwierząt gospodarskich w lasach, wynikającego z art. 30 ust. 1 pkt 9 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.).
8. Przepędzanie zwierząt gospodarskich, przechodzenie i przejeżdżanie stanowią wykroczenie, o ile sprawca dopuszcza się ich na terenie rolnym lub leśnym w miejscach, w których jest to zabronione (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, Naruszenia, s. 25).
9. W wypadku gruntów rolnych i leśnych stanowiących własność prywatną zakaz przeganiania zwierząt, przejeżdżania lub przechodzenia wynikać może z decyzji właściciela. Winien mieć on na uwadze treść art. 145 k.c. (służebność drogi koniecznej). Jednak w wypadku, kiedy istnieją przesłanki do ustanowienia służebności drogi koniecznej (np. brak dostępu do budynków gospodarskich), zaś droga ta nie została jeszcze ustanowiona, należy, jak się wydaje, przyjąć, że sprawca, który przechodzi, przejeżdża lub przepędza zwierzęta przez nieruchomość rolną i leśną (potencjalną nieruchomość obciążoną służebnością), dopuszcza się popełnienia omawianego wykroczenia. W wypadku gruntu leśnego jego właściciel, jeżeli nie jest nim Skarb Państwa, może ustanowić zakaz wstępu do lasu. Zgodnie z art. 28 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.), oznaczając ten las tablicą z odpowiednim napisem. Brak zakazu uprawnia do wejścia do lasu, jednak nie uprawnia ani do przejechania, ani do przegonienia zwierząt gospodarskich, ani do wypasu. Ten ostatni jest zresztą bezwzględnie zakazany przez art. 30 ust. 1 pkt 9 ustawy o lasach. Natomiast istnienie zakazu wstępu automatycznie wyklucza wszelkie dalej idące ingerencje, zatem zarówno przejazd, jak i przepędzenie zwierząt.
10. Odmienny reżim prawny obowiązuje w odniesieniu do lasów Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 26 ust. 2 ustawy o lasach stałym zakazem wstępu objęte są lasy stanowiące własność Skarbu Państwa, jeśli stanowią:
1) uprawy leśne do 4 m wysokości;
2) powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne;
3) ostoje zwierząt;
4) źródliska rzek i potoków;
5) obszary zagrożone erozją.
11. Nadleśniczy wprowadza okresowy zakaz wstępu do lasu stanowiącego własność Skarbu Państwa, w razie gdy:
1) wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszkodzenie drzewostanów lub degradacja runa leśnego;
2) występuje duże zagrożenie pożarowe;
3) wykonywane są zabiegi gospodarcze związane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyskaniem drewna (art. 26 ust. 3 ustawy o lasach).
Istnienie zakazu wstępu wyklucza oczywiście możliwość przejazdu lub przepędzenia zwierząt.
12. W lasach stanowiących własność Skarbu Państwa, nieobjętych zakazem wstępu, istnieją ograniczenia dotyczące przejazdu. Zgodnie z art. 29 ust. 1 prawa o lasach ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach. Nie dotyczy to inwalidów poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. Postój pojazdów silnikowych, zaprzęgowych i motorowerów dopuszczalny jest jedynie w miejscach oznakowanych (art. 29 ust. 2 ustawy). Jazda konna w lesie dopuszczalna jest tylko drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśniczego (art. 29 ust. 1a ustawy).
13. Przepisy ograniczające ruch, zakazujące wstępu do lasów Skarbu Państwa, a także zakazy ustanowione przez właścicieli innych niż Skarb Państwa nie dotyczą wykonujących czynności służbowe lub gospodarcze:
1) pracowników nadleśnictw;
2) osób nadzorujących gospodarkę leśną oraz kontrolujących jednostki organizacyjne Lasów Państwowych;
3) osób zwalczających pożary oraz ratujących życie lub zdrowie ludzkie;
4) funkcjonariuszy Straży Granicznej chroniących granicę państwową oraz funkcjonariuszy innych organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny;
5) osób wykonujących czynności z zakresu gospodarki łowieckiej oraz właścicieli pasiek zlokalizowanych na obszarach leśnych;
6) właścicieli lasów we własnych lasach;
7) osób użytkujących grunty rolne położone wśród lasów;
8) pracowników leśnych jednostek naukowych, badawczo-rozwojowych i doświadczalnych, w związku z wykonywaniem badań naukowych i doświadczeń z zakresu leśnictwa i ochrony przyrody;
9) wojewódzkich konserwatorów przyrody oraz pracowników Służb Parków Krajobrazowych;
10) osób sporządzających plany urządzenia lasu, uproszczone plany urządzenia lasu lub inwentaryzację stanu lasu (art. 29 ust. 3 ustawy o lasach).
Osoby te w zakresie wskazanym w ustawie nie popełniają omawianego wykroczenia. Ich odpowiedzialność zostaje wyłączona na zasadzie kontratypu działania w ramach praw i obowiązków. Wskazane wyżej wyłączenia nie obejmują zakazu poruszania się konno poza wyznaczonymi przez nadleśniczego drogami leśnymi oraz zakazu postoju pojazdów silnikowych, zaprzęgowych i motorowerów poza miejscami oznakowanymi.
14. Omawiane wykroczenie ma charakter formalny. Dla dokonania nie jest konieczne wystąpienie jakichkolwiek skutków zachowania sprawcy.
15. Wykroczenie określone w § 1 może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
16. Strona podmiotowa polegać może na umyślności lub nieumyślności.
17. Kwalifikowany typ wykroczenia określonego w § 1 przewiduje przepis § 2. Znamieniem kwalifikującym jest stan gruntu, na którym sprawca dopuszcza się swojego czynu. Chodzi o grunt zaorany, zasiany, obsadzony w stanie sztucznego zalesienia, naturalnego odnowienia lub stanowi młodnik leśny do lat 20.
18. Paragraf 3 przewiduje odpowiedzialność sprawcy, który przejeżdża lub przegania zwierzęta gospodarskie przez wodę zamkniętą i zarybioną. Znamiona dotyczące cech wody (zamknięta i zarybiona) muszą zostać spełnione łącznie. Pozostałe znamiona tego czynu zabronionego należy wykładać analogicznie do odpowiednich znamion czynu zabronionego przez § 1.
19. Ponieważ zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych grunty pod stawami rybnymi i innymi zbiornikami wodnymi, służącymi wyłącznie do potrzeb rolnictwa, są gruntami rolnymi, w wypadku kiedy zbiornik tego rodzaju nie jest zarybiony, sprawca odpowiada na podstawie art. 151 § 1.
20. Z uwagi na to, że komentowany artykuł tworzy typ wykroczenia formalnego, spowodowanie przez sprawcę jakichkolwiek skutków, karalne jako wykroczenie lub przestępstwo, skutkuje co do zasady rzeczywistym właściwym zbiegiem przepisów o wykroczeniach, rozstrzyganym na podstawie art. 9 § 1 k.w., lub jednoczynowym zbiegiem przestępstwa i wykroczenia, rozstrzyganym na podstawie art. 10. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, kiedy sprawca umyślnie uszkodzi grunt rolny lub leśny, powodując szkodę majątkową. Wydaje się, że sytuacja kształtuje się tu różnie w zależności od postaci czynności wykonawczej. W wypadku czynności polegającej na bezprawnym wypasie zwierząt można uznać, że pewna, nieznaczna szkoda jest wkalkulowana w sam typ wykroczenia z art. 151. Wypas zawsze bowiem powoduje ubytki w trawie rosnącej na gruncie. Stąd w odniesieniu do art. 119 k.w. (wykroczenie uszkodzenia rzeczy) komentowany przepis stanowi lex specialis, zaś w wypadku kiedy spowodowana szkoda przekroczy 250 zł, zachodzi jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 288 k.k. z wykroczeniem z art. 151 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 226-227). Inaczej jest w odniesieniu do pozostałych czynności wykonawczych określonych w art. 151. W ich wypadku nie można uznać, aby jakakolwiek szkoda majątkowa spowodowana umyślnym uszkodzeniem przez sprawcę rzeczy była wkalkulowana w ich znamiona. Dlatego, jeżeli wysokość zaistniałej szkody nie przekracza 250 zł, powstaje zbieg rzeczywisty właściwy rozstrzygany na podstawie art. 9 § 1 k.w., zaś gdy szkoda wysokość tę przekroczy - jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 288 k.k. z wykroczeniem z art. 151 k.w., rozwiązywany na podstawie art. 10 k.w. Odmiennie Bojarski i Radecki, którzy są zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
21. W razie popełnienia jednego ze stypizowanych w komentowanym artykule wykroczeń można orzec nawiązkę do wysokości 1500 zł.
22. Wykroczenia ścigane są na żądanie pokrzywdzonego.
Art. 152.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest bytowanie kosodrzewiny na naturalnych siedliskach w górach lub na torfowiskach.
2. Czynność wykonawcza polega na niszczeniu lub użytkowaniu kosodrzewiny.
3. Znamię niszczenia należy wykładać tak jak ma to miejsce na gruncie wszystkich przepisów dotyczących ochrony. Przez niszczenie należy zatem rozumieć zarówno unicestwienie materii rośliny, jak i pozbawienie jej życia.
4. Obie postaci czynności wykonawczej polegają na działaniu. Użytkowanie kosodrzewiny polega na jej jakimkolwiek wykorzystywaniu (Gubiński, Prawo, s. 345).
5. Wątpliwe, czy jest relewantne na gruncie komentowanego przepisu uszkadzanie kosodrzewiny niepołączone z jej wykorzystywaniem, a będące na przykład zwykłym aktem wandalizmu (Gubiński, Prawo, s. 345, uważa, że znamiona omawianego czynu wyczerpuje każde uszkodzenie kosodrzewiny, co wyprowadza z rozszerzającej interpretacji znamienia "niszczy").
6. Niszczenie lub użytkowanie kosodrzewiny wypełnia znamiona określone w komentowanym przepisie tylko wtedy, kiedy jest dokonywane na jej siedliskach naturalnych w górach i na torfowiskach.
7. Omawiane wykroczenie ma charakter materialny. Jego skutkiem jest zniszczenie kosodrzewiny lub jej uszkodzenie będące koniecznym wynikiem jej użytkowania.
8. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
9. Stroną podmiotową jest umyślność lub nieumyślność.
10. W razie popełnienia wykroczenia można orzec nawiązkę w wysokości do 500 zł.
11. W wypadku popełnienia czynu na obszarze chronionym sprawca wypełnia znamiona określone w komentowanym przepisie, a także w art. 127 ustawy o ochronie przyrody (naruszenie zakazów obowiązujących na terenie chronionym). Zaistniały zbieg (rzeczywisty właściwy) rozwiązuje się na podstawie art. 9 § 1 k.w. na rzecz zastosowania art. 127 ustawy, który przewiduje surowszą karę niż art. 152 (grzywnę lub areszt). Oznacza to, że sąd może orzec dwie nawiązki - na podstawie art. 152 § 1 na rzecz pokrzywdzonego i na podstawie art. 127 ustawy - na rzecz organizacji społecznej działającej w zakresie ochrony przyrody lub właściwego, ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia lub przestępstwa, wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 801). Odmiennie Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 465.
12. Komentowany przepis stanowi lex specialis w stosunku do art. 119 k.w. (uszkodzenie rzeczy), w wypadku gdy sprawca działa umyślnie. Jeżeli jednak szkoda majątkowa przekracza 250 zł, zostają wyczerpane ustawowe znamiona występku z art. 288 k.k. Zastosowanie znajduje wówczas przepis art. 10 k.w. (idealny - jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem); Kulik, Przestępstwo, s. 227. Bojarski i Radecki są natomiast zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
13. Podobnie jest w wypadku, kiedy sprawca, niszcząc kosodrzewinę, spowoduje istotną szkodę przyrodniczą. Wówczas mamy do czynienia z idealnym (jednoczynowym) zbiegiem przestępstwa z art. 181 k.k. z wykroczeniem z art. 152 § 1 k.w. (art. 10 k.w.).
Art. 153.
1. Przepis art. 153 k.w. penalizuje zachowania powodujące tzw. drobne szkody leśne. Jego szczególnym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo lasu i możliwość prowadzenia gospodarki leśnej przez jego właściciela, a w istocie - prawo własności lasu. Za uboczny przedmiot ochrony można uznać odpowiedni stan ekosystemu leśnego.
2. Czynność wykonawcza przyjmuje cztery różne postaci:
- wydobywanie żywicy lub soku brzozowego, obrywanie szyszek, zdzieranie kory, nacinanie drzewa lub uszkadzanie go w inny sposób;
- zbieranie mchu lub ściółki;
- zbieranie gałęzi, kory, trawy, wrzosu, szyszek, ziół albo zdzieranie darni;
- zbieranie grzybów i owoców leśnych w miejscach, w których jest to zabronione albo sposobem niedozwolonym.
3. Pierwsza ze wskazanych czynności wykonawczych polega na uszkadzaniu drzewa. Pojęcie uszkadzania należy rozumieć tak jak na gruncie art. 124 k.w. (por. tezy do tego przepisu), jako jakiekolwiek naruszanie materii drzewa. Wymienione w przepisie sposoby, w jakie sprawca może dokonać czynu, są przykładowe i nie tworzą zamkniętego katalogu.
4. Nie budzi wątpliwości interpretacyjnych ujęcie czynności wykonawczych w postaci zbierania mchu lub ściółki, a także zbierania gałęzi, kory, trawy, wrzosu, szyszek, ziół albo zdzierania darni.
5. Może je rodzić natomiast ostatnia ze wskazanych czynności wykonawczych, mianowicie zbieranie grzybów i owoców leśnych w miejscach, w których jest to zabronione albo sposobem niedozwolonym (art. 153 § 1 pkt 4).
6. Samo zbieranie grzybów lub owoców leśnych nie jest zakazane. Zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.) lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane dla ludności, z zastrzeżeniem istniejących na podstawie art. 26 ust. 2 ustawy lub wprowadzonych na podstawie art. 26 ust. 3 ustawy zakazów wstępu do lasu. Zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy o lasach lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane do zbioru płodów runa leśnego na potrzeby własne, a także dla celów przemysłowych. Istnieją tu jednak ograniczenia. Zbiór płodów runa leśnego dla celów przemysłowych wymaga zawarcia umowy z nadleśnictwem (art. 27 ust. 2 ustawy o lasach), przy czym nadleśniczy odmawia zawarcia umowy, w przypadku gdy zbiór runa leśnego zagraża środowisku leśnemu (art. 27 ust. 3 ustawy o lasach). Zbiór płodów runa leśnego na potrzeby własne nie wymaga zawarcia umowy, jednak także podlega ograniczeniom. Po pierwsze - nie wolno przy ich zbiorze naruszać zakazu wstępu do lasu istniejącego w art. 26 ust. 2 ustawy, albo wprowadzonego na podstawie art. 26 ust. 3 ustawy. Po drugie - przy zbiorze płodów należy przestrzegać ograniczeń zawartych w art. 30 ust. 1 ustawy. Przepis ten zabrania między innymi: rozkopywania gruntu (pkt 3), niszczenia grzybów oraz grzybni (pkt 4), niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin (pkt 5), zbierania płodów runa leśnego w oznakowanych miejscach zabronionych (pkt 7), rozgarniania i zbierania ściółki (pkt 8). Do zakazów tych należy się stosować przy zbiorze płodów runa leśnego na potrzeby własne. W odniesieniu do zbioru na potrzeby przemysłowe zakazy te także obowiązują, a ponadto stosowne ograniczenia mogą wynikać ze wspomnianej umowy zawartej z nadleśnictwem. Szczegółowe zasady ochrony i zbioru płodów runa leśnego są określone w rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 28 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ochrony i zbioru płodów runa leśnego oraz zasad lokalizowania pasiek na obszarach leśnych (Dz. U. z 1999 r. Nr 6, poz. 42 z późn. zm.). Stanowi ono, że zbiór płodów runa leśnego na własne potrzeby dopuszczony jest w lasach nieobjętych stałym lub okresowym zakazem wstępu (§ 2). Istotne znaczenie dla wykładni komentowanego przepisu ma § 4 rozporządzenia, który stanowi, że przy zbiorze płodów runa leśnego dopuszcza się wyłącznie:
1) zbiór owocników grzybów jadalnych bez oznak rozkładu;
2) zbiór owoców ręcznie (bez użycia jakichkolwiek narzędzi i urządzeń niszczących lub uszkadzających rośliny);
3) przy pozyskiwaniu całych roślin lub ich części - stosowanie małych łopatek, noży ogrodniczych lub sekatorów, siatek i płacht.
7. Wskazane przepisy ustawy mówią o zbiorze płodów runa leśnego, jednak w powiązaniu z treścią § 4 rozporządzenia można uznać, że płodami runa leśnego są owocniki grzybów jadalnych, owoce, a także całe rośliny lub ich części. Komentowany przepis stanowi normę sankcjonującą dla art. 27 i 30 ustawy w zakresie pozyskiwania dwóch pierwszych, spośród trzech wymienionych, kategorii płodów runa leśnego (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 805).
8. W kontekście powołanych wyżej przepisów wykonawczych uznać należy, że w rozumieniu art. 153 § 1 pkt 4 miejscem niedozwolonym dla zbioru owoców leśnych lub grzybów jest las objęty stałym lub okresowym zakazem wstępu, a w odniesieniu do zbioru przemysłowego - miejsca poza wskazanymi w umowie zawartej z nadleśnictwem. Niedozwolonym sposobem zbioru owoców leśnych jest każdy ich zbiór poza ręcznym. W odniesieniu do grzybów - niedozwolonym sposobem zbioru ponad wszelką wątpliwość jest zbiór połączony z rozgarnianiem ściółki, które jest zakazane na podstawie art. 30 ust. 1 pkt 8. W ogóle każde złamanie wymienionych zakazów wynikających z art. 30 ust. 1 ustawy o lasach w związku ze zbiorem grzybów lub owoców leśnych może zostać uznane za niedozwolony sposób ich zbierania.
9. Omawiane wykroczenie we wszystkich postaciach może być popełnione tylko przez działanie.
10. W zależności od postaci czynności wykonawczej wykroczenie może przyjmować charakter materialny lub formalny. I tak: wydobywanie żywicy lub soku brzozowego, obrywanie szyszek, zdzieranie kory, nacinanie drzewa lub uszkadzanie go w inny sposób (art. 153 § 1 pkt 1) jest wykroczeniem materialnym. Skutek stanowi stan uszkodzenia drzewa. Zbieranie mchu lub ściółki (art. 153 § 1 pkt 2) także, jak się wydaje, ma charakter skutkowy. Skutkiem jest zmiana położenia mchu lub ściółki. Podobnie jest w wypadku zbierania gałęzi, kor, wiórów, trawy, wrzosu, szyszek lub ziół albo zdzierania darni (art. 153 § 1 pkt 3), przy czym w wypadku niektórych z wymienionych czynności wykonawczych (jak np. zdzieranie darni, zbiór trawy lub ziół) skutkiem jest nie tylko zmiana położenia przedmiotu czynności wykonawczej, ale także naruszenie samej nieruchomości leśnej. Natomiast wykroczenie okresowe w art. 153 § 1 pkt 4 ma charakter formalny. Dla wypełnienia jego znamion nie ma znaczenia, czy zbiór owoców lub grzybów w miejscu zakazanym lub sposobem niedozwolonym spowodował jakiekolwiek skutki.
11. Miejscem popełnienia czynu zabronionego jest las (por. tezy do art. 148), cudzy dla sprawcy.
12. Wszystkie typy wykroczeń stypizowane w komentowanym przepisie są powszechne (może je popełnić każdy).
13. Stroną podmiotową może być zarówno umyślność, jak i nieumyślność, choć trafnie zauważa Radecki (w: Bojarski, Radecki, s. 805), że w niektórych postaciach czynności wykonawczej, jak nacinanie drzewa, zdzieranie kory, pojęciowo niemożliwe jest popełnienie czynu nieumyślnie.
14. Czyny zabronione w art. 153 § 1 pkt 1-3 pojęciowo zakładają spowodowanie nieznacznych uszkodzeń lasu. Stąd można uznać, że stanowią one w stosunku do art. 119 k.w. leges speciales. Inaczej jest w odniesieniu do art. 288 k.k. Spowodowanie szkody majątkowej w wysokości przekraczającej 250 zł skutkuje jednoczynowym zbiegiem przestępstwa i wykroczenia, rozwiązywanym na gruncie art. 10 k.w. (por. Kulik, Przestępstwo, s. 227; odmiennie Bojarski i Radecki, którzy uważają, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k., Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
15. Czyn zabroniony przez art. 153 § 1 pkt 4 ma charakter formalny. Oznacza to, że spowodowanie jakiegokolwiek uszkodzenia nieruchomości (w tym rosnących na niej roślin) wykracza poza jego ustawowe znamiona. Dlatego w razie uszkodzenia roślin lub gruntu powstaje rzeczywisty właściwy zbieg przepisów art. 153 § 1 pkt 4 z art. 124 k.w., który rozwiązywany jest na podstawie art. 9 § 1 k.w. na rzecz zastosowania przepisu przewidującego surowszą karę, w danym wypadku art. 124 k.w. Oczywiście, w wypadku spowodowania szkody majątkowej w wysokości przekraczającej 250 zł powstaje idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z art. 288 k.k. i wykroczenia z art. 153 § 1 pkt 4 k.w., rozwiązywany na gruncie art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 227).
16. Czyny zabronione w § 1 pkt 1-3 mogą (choć nie muszą) być popełnione w celu zaboru. Wydaje się, że w zakresie normowania art. 119 (kradzież) można komentowany przepis uznać za specjalny. Jeżeli jednak (co jest mało prawdopodobne) wartość zabranych przedmiotów przekracza 250 zł, powstaje jednoczynowy zbieg wykroczenia z art. 153 § 1 k.w. z przestępstwem z art. 278 k.k. Zbieg ten należy rozwiązywać na gruncie art. 10 k.w.
17. Jeżeli sprawca dopuszcza się któregokolwiek ze stypizowanych w komentowanym artykule czynów na terenie objętym ochroną, wypełnia jednocześnie znamiona czynu zabronionego przez art. 127 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.). Powstaje wówczas rzeczywisty właściwy zbieg przepisów. Na zasadzie art. 9 § 1 k.w. znajdzie wtedy zastosowanie przepis art. 127 ustawy, jako przewidujący surowszą karę.
18. Możliwe jest, że sprawca, popełniając omawiane wykroczenie na terenie objętym ochroną, zniszczy rośliny i spowoduje istotną szkodę. Wówczas w zbiegu pozostają art. 153 k.w., art. 127 ustawy o ochronie przyrody, art. 181 § 2 lub 5 k.k., ewentualnie również art. 288 k.k. i art. 187 k.k., jeżeli sprawca zniszczył lub uszkodził prawnie chroniony obiekt. Powstaje jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniami, rozstrzygany na zasadach określonych w art. 10 k.w.
19. Sprawca, który zbiera grzyby lub owoce w ten sposób, że rozgarnia ściółkę i niszczy grzybnię, realizuje jednocześnie znamiona określone w art. 153 § 1 pkt 4 i w art. 163 k.w. W takiej sytuacji należy na zasadzie lex consumens derogat legi consumptae zastosować przepis art. 163 (zbieg rzeczywisty pomijalny).
20. Omawiane wykroczenie jest ścigane na żądanie, ale tylko w wypadku, kiedy czyn został popełniony na szkodę osoby najbliższej. W innych sytuacjach jest ścigane z urzędu (art. 153 § 2).
Art. 154.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest integralność i nienaruszony stan cudzych gruntów rolnych i leśnych.
2. Czynność wykonawcza wykroczenia stypizowanego w § 1 polega na tym, że sprawca:
a) wydobywa piasek, margiel, żwir, glinę lub torf (art. 154 § 1 pkt 1);
b) niszczy lub uszkadza urządzenia służące do utrzymania zwierząt lub ptaków (art. 154 § 1 pkt 2);
c) kopie dół lub rów (art. 154 § 1 pkt 4).
3. Znamiona określone w pkt 1 i 4 nie wymagają wykładni. Warto tylko zwrócić uwagę, że sprowadzają się one do uszkodzenia cudzej nieruchomości, a w odniesieniu do pkt 1 - także do zaboru części składowej nieruchomości w celu przywłaszczenia. Znamię niszczenia lub uszkadzania (pkt 2) należy wykładać tak jak na gruncie art. 119 (por. tezy do tego przepisu). Wszystkie omawiane czyny zabronione można popełnić tylko przez działanie.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej czynów zabronionych przez § 1 pkt 1 i 4 jest nienależący do sprawcy grunt rolny lub leśny. Pojęcie gruntu rolnego - por. tezy do art. 151. Pojęcie gruntu leśnego - por. tezy do art. 148. W wypadku czynu z § 1 pkt 2 przedmiotem czynności wykonawczej są urządzenia służące do utrzymania zwierząt lub ptaków (paśniki, karmniki, poidła itp.).
5. Paragraf 1 tworzy typy wykroczeń materialnych. Skutkiem przestępnym jest uszkodzenie nieruchomości rolnej lub leśnej (pkt 1 i 3) albo zniszczenie bądź uszkodzenie urządzeń (pkt 2).
6. Przepis art. 154 § 2 k.w. tworzy typ wykroczenia polegający na wyrzuceniu na nienależący do sprawcy grunt polny kamieni, śmieci, padliny lub innych nieczystości. Także i ten czyn można popełnić tylko przez działanie. Ma on charakter materialny. Skutkiem jest naruszenie integralności gruntu poprzez jego zaśmiecenie. Warto zwrócić uwagę, że przedmiot czynności wykonawczej wykroczenia z § 2 jest zakreślony odmiennie niż w § 1. Mowa tu jest bowiem nie o gruncie rolnym lub leśnym, ale o gruncie polnym. Może więc to być nie tylko grunt rolny, lecz także nieużytek (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 806). Nie może być to natomiast grunt leśny.
7. Wykroczenia stypizowane w komentowanym artykule powinny być popełnione na gruncie leśnym lub rolnym (§ 1) albo polnym (§ 2), nienależącym do sprawcy.
8. Wszystkie typy wykroczeń określone w komentowanym artykule mogą być popełnione przez każdego (wykroczenia powszechne).
9. Stroną podmiotową jest zarówno umyślność w obu postaciach, jak i nieumyślność.
10. Przepis art. 154 § 1 stanowi lex specialis do art. 119 k.w. (wykroczenie uszkodzenia rzeczy), natomiast z art. 288 k.k. (przestępstwo uszkodzenia rzeczy) pozostaje w jednoczynowym (idealnym) zbiegu przestępstwa i wykroczenia, rozwiązywanym na podstawie art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 227). Bojarski i Radecki są zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
11. Sprawca, który na nienależącym do siebie gruncie rolnym lub leśnym wydobywa piasek, margiel, żwir, glinę lub torf (art. 154 § 1 pkt 1), czyni to zwykle po to, by je zabrać w celu przywłaszczenia. Wypełnia zatem znamiona czynów zabronionych w art. 119 k.w. i art. 278 k.k. (kradzież). Można przyjąć, że w stosunku do art. 119 k.w. art. 154 § 1 stanowi przepis szczególny, natomiast w wypadku gdy wartość zabranych przedmiotów przekracza 250 zł, powstaje jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 278 k.k. z wykroczeniem z art. 154 § 1 pkt 1 k.w., rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w.
12. Mało prawdopodobna w praktyce, lecz pojęciowo możliwa jest kwalifikacja na podstawie przepisów kodeksu karnego dotyczących spowodowania zniszczenia w świecie roślinnym (art. 181) lub zmniejszenia wartości przyrodniczej chronionego obiektu lub terenu (art. 187). Powstaje wówczas jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia rozwiązywany na gruncie art. 10 k.w.
13. Należy rozważyć zbieg komentowanego przepisu z przepisami karnymi ustawy z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 z późn. zm.), jako że żwir, piasek, margiel, glina i torf stanowią kopaliny w rozumieniu przepisów tej ustawy. Możliwe jest więc, że zachowanie sprawcy wyczerpie jednocześnie znamiona określone w komentowanym przepisie, a także znamiona czynu zabronionego w art. 118, 119 i 119a prawa geologicznego i górniczego. Artykuł 118 prawa geologicznego i górniczego zabrania prowadzenia działalności w zakresie wydobywania kopalin bez koncesji lub wbrew warunkom w niej określonym, skutkującego wywołaniem poważnej szkody. Artykuł 119 zabrania prowadzenia działalności w zakresie wydobywania kopalin bez koncesji lub wbrew warunkom w niej określonym. Artykuł 119a zabrania wydobywania kopalin inaczej jak w ramach koncesjonowanej działalności gospodarczej. Wskazane przepisy tworzą typy występków. Wydaje się, że należy podzielić pogląd Michalskiej-Warias, że przepisy prawa geologicznego i górniczego stanowią w swoim zakresie normowania leges speciales w stosunku do komentowanego (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 471-472).
14. Wydaje się pojęciowo możliwe, że czyn kwalifikowany na podstawie komentowanego przepisu może wyczerpać znamiona także przepisu art. 127 ustawy o ochronie przyrody (naruszanie zakazów obowiązujących na terenach chronionych). Powstaje wówczas rzeczywisty właściwy zbieg przepisów, a zastosowanie (na zasadzie art. 9 § 1 k.w.) znajdzie przepis ustawy o ochronie przyrody jako surowszy.
15. Jeżeli czyn został popełniony na szkodę osoby najbliższej, jest ścigany na żądanie pokrzywdzonego (art. 154 § 3).
Art. 155.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest odpowiedni stan urządzeń melioracyjnych na gruncie rolnym lub leśnym, stanowiący zabezpieczenie dla prawidłowego stanu stosunków wodnych na tym terenie.
2. Czynność wykonawcza polega na niszczeniu lub uszkadzaniu urządzeń. Znamiona te należy interpretować identycznie jak na gruncie art. 119. Zwraca uwagę okoliczność, że przepis nie przewiduje odpowiedzialności za uczynienie urządzeń niezdatnymi do użytku bez ich fizycznego uszkodzenia. Znamiona te mogą zostać wyczerpane zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. Odpowiedzialność za zaniechanie zachodzi wtedy, gdy na sprawcy ciążył obowiązek utrzymania urządzeń w należytym stanie, i w wyniku niewykonania tego obowiązku spowodował on zniszczenie lub uszkodzenie urządzeń (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 809). Zgodnie z art. 77 prawa wodnego utrzymywanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych (por. niżej) należy do zainteresowanych właścicieli gruntów, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej - do tej spółki. Utrzymanie urządzeń melioracji wodnej podstawowych należy do marszałka województwa (art. 75 ust. 1 prawa wodnego).
3. Przedmiotem czynności wykonawczej są urządzenia melioracyjne. Definicji tego pojęcia nie zawierają w obecnym stanie prawnym przepisy żadnej ustawy. Przepisy ustawy z 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.) zawierają natomiast definicję urządzeń melioracji wodnej. Wydaje się, że pojęcie to można stosować przy interpretacji omawianego typu wykroczenia.
4. Zgodnie z przepisem art. 70 ust. 1 prawa wodnego melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. W zależności od funkcji i parametrów urządzenia melioracji wodnych dzielą się na podstawowe i szczegółowe (art. 70 ust. 2 prawa wodnego).
5. Do urządzeń melioracji wodnych podstawowych zalicza się:
1) budowle piętrzące, budowle upustowe oraz obiekty służące do ujmowania wód;
2) stopnie wodne, zbiorniki wodne;
3) kanały, wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie;
4) rurociągi o średnicy co najmniej 0,6 m;
5) budowle regulacyjne oraz przeciwpowodziowe;
6) stacje pomp, z wyjątkiem stacji wykorzystywanych do nawodnień ciśnieniowych
- jeżeli służą celom polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy albo ochrony użytków rolnych przed powodziami (art. 71 ust. 1 prawa wodnego).
Przepisy dotyczące urządzeń melioracji wodnych podstawowych stosuje się odpowiednio do budowli wstrzymujących erozję wodną oraz do dróg dojazdowych, niezbędnych do właściwego użytkowania obszarów zmeliorowanych (art. 71 ust. 2 prawa wodnego).
6. Urządzenia melioracji wodnych podstawowe stanowią, zgodnie z treścią przepisu art. 72 prawa wodnego, własność Skarbu Państwa. Jeżeli znajdują się one na gruncie stanowiącym własność Skarbu Państwa, urządzenia takie stanowią jego części składowe. Jeżeli natomiast grunty, na których znajdują się urządzenia melioracji wodnej podstawowe, nie stanowią własności Skarbu Państwa, stanowią one odrębne od tych gruntów nieruchomości.
7. Urządzeniami melioracji wodnej szczegółowymi zgodnie z treścią przepisu art. 73 ust. 1 prawa wodnego są:
1) rowy, wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie, drenowania oraz deszczownie z pompami przenośnymi;
2) rurociągi o średnicy poniżej 0,6 m;
3) stacje pomp do nawodnień ciśnieniowych;
4) ziemne stawy rybne oraz groble na obszarach nawadnianych;
5) systemy nawodnień grawitacyjnych
- jeżeli służą celom polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy albo ochrony użytków rolnych przed powodziami.
8. Urządzenia melioracji wodnej szczegółowe stanowią własność właścicieli gruntów, na których się znajdują, i części składowe tych gruntów.
9. Przepisy o urządzeniach melioracji wodnych szczegółowych stosuje się odpowiednio do:
1) fitomelioracji oraz agromelioracji;
2) systemów przeciwerozyjnych;
3) zagospodarowania zmeliorowanych trwałych łąk lub pastwisk;
4) zagospodarowania nieużytków przeznaczonych na trwałe łąki lub pastwiska (art. 73 ust. 2 prawa wodnego).
10. Czyn powinien zostać popełniony na gruncie rolnym lub leśnym. Ustawodawca nie precyzuje, kto ma być jego właścicielem. Penalizowane jest więc także zniszczenie lub uszkodzenie urządzeń na własnym gruncie sprawcy.
11. Wykroczenie ma charakter materialny. Skutkiem przestępnym jest stan zniszczenia lub uszkodzenia urządzeń (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 809).
12. W zakresie, w jakim czyn jest popełniony przez działanie, jest to wykroczenie powszechne. Natomiast popełniony przez zaniechanie staje się wykroczeniem indywidualnym właściwym. W odniesieniu do urządzeń melioracji wodnej szczegółowych może on zostać popełniony przez właściciela lub osobę, która na podstawie umowy z właścicielem przyjęła obowiązek utrzymywania urządzeń w należytym stanie. W odniesieniu do urządzeń melioracji wodnej podstawowych sprawcą przez zaniechanie może być tylko marszałek województwa lub osoba (osoby) wyznaczona lub zatrudniona przez niego w celu utrzymania urządzeń w należytym stanie.
13. Stroną podmiotową omawianego wykroczenia jest zarówno umyślność, jak i nieumyślność.
14. Jeżeli zniszczenie lub uszkodzenie urządzenia było umyślne i spowodowało szkodę majątkową, zostają zrealizowane znamiona czynu zabronionego przez art. 119 k.w. lub art. 288 k.k. (uszkodzenie rzeczy). W odniesieniu do art. 119 k.w. komentowany przepis stanowi lex specialis, natomiast wypełnienie znamion czynu zabronionego przez art. 288 k.k. rodzi jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, który jest rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 227-228). Odmiennie uważają Bojarski i Radecki, którzy są zdania, że art. 144 § 1 i 2 k.w. stanowią przepisy szczególne zarówno w odniesieniu do art. 124 k.w., jak i art. 288 k.k. (Bojarski, Radecki, Oceny, s. 92-93).
15. Rozważenia wymaga ewentualny zbieg omawianego przepisu z art. 193 pkt 1 prawa wodnego, który typizuje wykroczenie nieutrzymywania w należytym stanie urządzeń melioracji wodnej. Popełnienie omawianego wykroczenia przez zaniechanie może wyczerpywać ustawowe znamiona tego ostatniego przepisu. Zastosowanie znajdzie art. 193 pkt 1 prawa wodnego na zasadzie specjalności (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 474).
Art. 156.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest odpowiedni stan zasiewów, sadzonek i trawy na gruncie rolnym lub leśnym.
2. Czynność wykonawcza polega na niszczeniu. Znamię to należy wykładać w nawiązaniu do znamienia "niszczy" użytego w art. 119, z tą wszakże różnicą, że z uwagi na charakter przedmiotu czynności wykonawczej można przez to pojęcie rozumieć także uszkodzenie. Trudno jest bowiem wyobrazić sobie całkowite zniszczenie trawy rozumianej jako na przykład trawnik. Jest to pojęciowo możliwe, jednak można przyjąć, że bardzo rzadkie w praktyce. Stąd można przyjąć, że użyte w komentowanym przepisie znamię "niszczy" należy analizować nie przez pryzmat spowodowanego ostatecznie skutku, lecz raczej przez samą czynność polegającą na niszczeniu, a niekoniecznie prowadzącą do zniszczenia. Natomiast niszczenie, które nie spowodowało zniszczenia - to właśnie uszkadzanie (odmiennie Radecki, który jest zdania, że czynność sprawcza może polegać tylko na niszczeniu, a nie na samym uszkadzaniu; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 810; Radecki, Wykroczenia i przestępstwa, s. 160).
3. Radecki uważa, że odpowiedzialność zachodzi nie tylko wtedy, kiedy sprawca sam spowoduje zniszczenia, ale także wtedy, gdy dopuści, by uczyniło to zwierzę pozostające pod jego nadzorem (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 810). W takim zakresie byłoby to nieumyślne lub umyślne wykroczenie z zaniechania.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej są zasiewy, sadzonki i trawa znajdujące się na nienależącym do sprawcy gruncie leśnym lub rolnym.
5. Wykroczenie ma charakter materialny. Skutkiem jest co najmniej uszkodzenie zasiewów, sadzonek i trawy.
6. Wykroczenie ma charakter powszechny, może je popełnić każdy.
7. Stroną podmiotową może być zarówno umyślność w jej obu postaciach, jak i nieumyślność.
8. W wypadku popełnienia czynu na terenie objętym ochroną sprawca wyczerpuje jednocześnie znamiona wykroczenia z art. 127 ustawy o ochronie przyrody. Powstaje rzeczywisty właściwy zbieg przepisów, który rozwiązuje się na podstawie art. 9 § 1 k.w. Stosuje się art. 127 ustawy o ochronie przyrody, jako przewidujący surowszą karę.
9. W wypadku kiedy sprawca spowoduje szkodę majątkową, w grę wchodzi odpowiedzialność za uszkodzenie rzeczy (art. 124 k.w. lub art. 288 k.k.). Można uznać, że w stosunku do art. 124 k.w. komentowany przepis stanowi lex specialis. W razie wypełnienia znamion przestępstwa z art. 288 k.k. powstaje jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozwiązywany na gruncie art. 10 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 810; Kulik, Przestępstwo, s. 228; Bojarski (w:) Bojarski, Świda, s. 187-188).
10. Nie można wykluczyć, że zachowanie takie wyczerpie znamiona czynu zabronionego przez przepis art. 182 § 1 lub 2 k.k. Zachodzi wówczas jednoczynowy zbieg przestępstwa z wykroczeniem (art. 10 k.w.).
11. Podobnie jest w wypadku, kiedy sprawca jednocześnie wyczerpie znamiona czynu zabronionego przez art. 181 § 2 lub 5 k.k. (niszczenie zwierząt lub roślin na terenie objętym ochroną) albo art. 181 § 3 lub 5 (niszczenie zwierząt lub roślin objętych ochroną gatunkową); por. rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764).
Art. 157.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony w komentowanym przepisie jest wolność korzystania z lasu, pola, ogrodu, łąki lub grobli (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 355; Radecki, Przestępstwa i wykroczenia, s. 163; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 779).
2. Czynność wykonawcza polega na nieopuszczeniu wbrew żądaniu osoby uprawnionej wskazanych w przepisie miejsc. Omawiane wykroczenie można zatem popełnić wyłącznie przez zaniechanie.
3. Koniecznym warunkiem odpowiedzialności jest to, aby sprawca przebywał na danym terenie bezprawnie (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 779), zaś osoba uprawniona zażądała odeń opuszczenia tego miejsca. Warunki te muszą wystąpić łącznie. Oznacza to, że dla bytu omawianego wykroczenia nie wystarcza samo żądanie opuszczenia miejsca. Musi być ono złożone przez osobę uprawnioną, którą jest właściciel lub posiadacz miejsca, bądź osoba ich reprezentująca (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 355).
4. Z uwagi na okoliczność, że zgodnie z art. 26 ust. 1 ustawy o lasach lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane dla ludności, nie jest dopuszczalne zgłoszenie żądania opuszczenia takiego lasu złożone przez leśniczego, chyba że las jest objęty stałym lub okresowym zakazem wstępu, stanowi nieoznaczoną ostoję zwierzyny itp. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 780; Radecki, Przestępstwa i wykroczenia, s. 164). W takim układzie leśniczy jest osobą uprawnioną do złożenia żądania.
5. Sprawca niestosujący się do żądania zgłoszonego przez osobę nieuprawnioną nie popełnia wykroczenia.
6. Konieczne jest, aby uprawniony złożył żądanie, a zatem w sposób jasny i jednoznaczny zamanifestował wolę, aby sprawca opuścił miejsce, w którym przebywa.
7. Pojęcie "lasu" - por. tezy do art. 120 i 148.
8. Polem jest uprawny grunt rolny (por. tezy do art. 151).
9. Łąką jest grunt rolny porośnięty roślinami zielnymi, głównie trawami (por. tezy do art. 151, a także Kasicki, Wiśniewski, s. 390).
10. Groblą jest nasyp ziemny lub kamienny pełniący funkcję spiętrzającą wodę lub stanowiący przejście przez bagno (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 355).
11. Pastwisko stanowi teren porośnięty trawą, przeznaczony do wypasania zwierząt (Kasicki, Wiśniewski, s. 390).
12. Dla bytu wykroczenia nie ma znaczenia sposób, w jaki sprawca znalazł się na danym terenie (Egierska (w:) Bafia, Egierska, Śmietanka, s. 355).
13. Omawiane wykroczenie może popełnić każdy (wykroczenie powszechne).
14. Ujęcie komentowanego przepisu zdaje się sugerować, że stypizowane w nim wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak nieumyślnie. Słusznie jednak zauważa Radecki (Bojarski, Radecki, s. 780), że konieczne jest, by żądanie osoby uprawnionej dotarło do adresata. Konieczne jest zatem, aby sprawca miał świadomość istnienia żądania. Znacznie ogranicza to możliwość popełnienia wykroczenia nieumyślnie. Wydaje się jednak, że możliwość ta nie jest całkowicie wyłączona. Sprawca powinien oczywiście mieć świadomość istnienia żądania. Może jednak pozostawać w błędzie co do tego, czy zgłaszający żądanie jest osobą uprawnioną do jego zgłoszenia. W takim wypadku zachodzi po jego stronie nieumyślność. Dlatego ostatecznie należy opowiedzieć się za tym, że omawiane wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie.
15. W wypadku kiedy dany teren jest ogrodzony, rozważyć należy odpowiedzialność sprawcy z art. 193 k.k. (naruszenia miru domowego). Przepis art. 157 § 1 k.w. ulega wówczas konsumpcji.
16. Ściganie omawianego wykroczenia odbywa się na żądanie sprawcy (§ 2).
Art. 158.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony czynu stypizowanego w komentowanym przepisie jest nieuszczuplony stan lasów. W szerszej perspektywie przepis tworzy typ wykroczenia przeciwko środowisku naturalnemu (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 812).
2. Czynność wykonawcza może przybrać dwie postacie, mianowicie wyrąb drzewa w lesie lub pozyskanie drewna z lasu w inny sposób, niezgodnie z planem urządzenia lasu, uproszczonym planem urządzenia lasu lub decyzją określającą zadania z zakresu gospodarki leśnej albo bez wymaganego pozwolenia.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej jest drzewo rosnące w lesie, którego sprawca jest właścicielem lub posiadaczem.
4. Artykuł 6 ust. 1 pkt 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.) za właściciela lasu uznaje osobę fizyczną lub prawną będącą właścicielem lub użytkownikiem wieczystym lasu oraz osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, będącą posiadaczem samoistnym, użytkownikiem, zarządcą lub dzierżawcą lasu. Trafnie zauważają Kasicki i Wiśniewski (s. 391), że pojęcie właściciela lasu w rozumieniu ustawy o lasach obejmuje także posiadaczy lasu.
5. Karalny na podstawie komentowanego przepisu jest nie każdy wyrąb drzewa we własnym lesie bądź inne pozyskanie z niego drewna, lecz takie, które jest niezgodne z planem urządzenia lasu, uproszczonym planem urządzenia lasu lub decyzją określającą zadania z zakresu gospodarki leśnej albo ma miejsce bez wymaganego pozwolenia.
6. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 6 ustawy o lasach plan urządzenia lasu to podstawowy dokument gospodarki leśnej opracowywany dla określonego obiektu, zawierający opis i ocenę stanu lasu oraz cele, zadania i sposoby prowadzenia gospodarki leśnej.
7. Uproszczony plan urządzania lasu to plan opracowywany dla lasu o obszarze co najmniej 10 ha, stanowiącego zwarty kompleks leśny, zawierający skrócony opis lasu i gruntów przeznaczonych do zalesienia oraz podstawowe zadania dotyczące gospodarki leśnej (art. 6 ust. 1 pkt 7 ustawy o lasach).
8. Gospodarką leśną jest działalność leśna w zakresie urządzania, ochrony i zagospodarowania lasu, utrzymania i powiększania zasobów i upraw leśnych, gospodarowania zwierzyną, pozyskiwania - z wyjątkiem skupu - drewna, żywicy, choinek, karpiny, kory, igliwia, zwierzyny oraz płodów runa leśnego, a także sprzedaż tych produktów oraz realizacja pozaprodukcyjnych funkcji lasu (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o lasach).
9. Plany urządzenia lasu sporządza się dla lasów stanowiących własność Skarbu Państwa (art. 19 ust. 1 ustawy). Uproszczone plany urządzenia lasu sporządza się dla lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa oraz dla lasów wchodzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (art. 19 ust. 2 ustawy). Dla lasów rozdrobnionych o powierzchni do 10 ha, niestanowiących własności Skarbu Państwa, nie sporządza się planu urządzenia lasu ani uproszczonego planu urządzenia lasu. Ich zadania z zakresu gospodarki leśnej określa decyzja starosty wydana na podstawie inwentaryzacji stanu lasów (art. 19 ust. 3 ustawy). Planów urządzenia lasu oraz uproszczonych planów urządzenia lasu nie sporządza się także dla lasów rozdrobnionych o powierzchni do 10 ha, wchodzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Zadania z zakresu gospodarki leśnej na podstawie inwentaryzacji stanu lasów określa dla nich nadleśniczy.
10. Szczegółowe regulacje dotyczące warunków sporządzania uproszczonego planu urządzania lasu zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska z 20 grudnia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu sporządzania planu urządzenia lasu, uproszczonego planu urządzenia lasu oraz inwentaryzacji stanu lasu (Dz. U. Nr 256, poz. 2151).
11. W ramach planu urządzenia lasu określa się etat cięć. Jest to ilość drewna do pozyskania określona w planie urządzenia lasu lub uproszczonym planie urządzenia lasu, wynikająca z potrzeb odnowienia, pielęgnowania i ochrony lasu oraz zasady trwałości i ciągłości użytkowania (art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy o lasach). Obejmuje on:
1) ilość drewna przewidzianego do pozyskania w drzewostanach przeznaczonych do użytkowania rębnego, wyrażona w metrach sześciennych;
2) ilość drewna przewidzianego do pozyskania w drzewostanach przeznaczonych do użytkowania przedrębnego, wyrażona powierzchniowo oraz szacunkowo w metrach sześciennych;
3) ilość drewna przewidzianego do pozyskania w związku z wylesieniami z tytułu zmian przeznaczenia gruntu (§ 7 ust. 2 rozporządzenia).
12. Przy określaniu etatu cięć uwzględnia się cele i warunki gospodarki leśnej, sposoby ich realizacji ustalane osobno dla każdego drzewostanu i urządzanego lasu, a w szczególności:
1) w odniesieniu do drzewostanów przeznaczonych do użytkowania rębnego:
a) wiek rębności poszczególnych gatunków drzew, jako przeciętny wiek osiągania założonych celów,
b) potrzeby w zakresie przebudowy drzewostanów,
c) istnienie lasów ochronnych oraz ustanowionych form ochrony przyrody,
d) następstwa cięć drzewostanów,
e) wiek dojrzałości rębnej poszczególnych drzewostanów, jako faktyczny wiek osiągania założonych celów;
2) w odniesieniu do drzewostanów przeznaczonych do użytkowania przedrębnego:
a) potrzeby hodowlane,
b) stan sanitarny lasu (§ 7 rozporządzenia).
13. Zgodnie z § 8 rozporządzenia uproszczony plan urządzenia lasu zawiera między innymi rejestr (§ 8 ust. 1 pkt 3). Rejestr sporządza się według ewidencjonowanych podmiotów, osobno dla każdego numeru działki gruntu w ramach tych podmiotów (§ 8 ust. 2 rozporządzenia). Rejestr zawiera zestawienie powierzchni lasów według gatunków głównych oraz ich wieku, jak również zadania z zakresu gospodarki leśnej (§ 8 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia). Zadania z zakresu gospodarki leśnej są zestawione w rejestrze oddzielnie z przeznaczeniem dla poszczególnych właścicieli lasów i zawierają:
1) etat cięć w drzewostanach przeznaczonych do użytkowania rębnego ustalony na podstawie:
a) gatunku drzewa dominującego w drzewostanie (gatunek główny),
b) miąższości i zadrzewienia całego drzewostanu,
c) siedliskowego typu lasu,
d) w drzewostanach zapewniających osiągnięcie celów gospodarki leśnej - przy przyjęciu dla gatunku głównego minimalnego wieku wyrębu w wysokości:
- 120 lat - dla dębu, jesionu, wiązu,
- 100 lat - dla buka, jodły,
- 80 lat - dla sosny, świerka, modrzewia, daglezji, klonu,
- 60 lat - dla brzozy, grabu, olchy czarnej,
- 40 lat - dla osiki,
- 30 lat - dla topoli, olchy szarej,
e) w drzewostanach niezapewniających osiągnięcia celów gospodarki leśnej (do przebudowy) - bez uwzględniania minimalnego wieku wyrębu;
2) etat cięć w drzewostanach przeznaczonych do użytkowania przedrębnego wynikający z potrzeb pielęgnacyjnych oraz stanu sanitarnego lasu, nieprzekraczający 20% miąższości drzewostanu wskazanej w sporządzanym uproszczonym planie urządzenia lasu (§ 8 rozporządzenia).
14. Pozyskiwanie drewna z własnego lasu jest możliwe tylko wówczas, jeżeli jest zgodne z uproszczonym planem urządzenia lasu albo na podstawie decyzji starosty zastępującej plan. Ustawa przewiduje możliwość zmiany uproszczonego planu urządzenia lasu w drodze sporządzenia aneksu do planu (art. 23 ust. 1). Pozyskanie drewna w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa, niezgodnie z uproszczonym planem urządzania lasu lub decyzją starosty zastępującą plan, jest możliwe wyłącznie w przypadkach losowych. Decyzję w tej sprawie, na wniosek właściciela lasu, wydaje starosta.
15. Podsumowując - wszelkie wypadki pozyskania drewna z lasu niezgodnie z planem urządzenia lasu, uproszczonym planem urządzenia lasu, decyzją starosty zastępującą plan urządzenia lasu, aneksem bądź decyzją starosty wydaną w związku z przypadkiem losowym (stanowi ono pozwolenie, o którym mowa w komentowanym przepisie) - stanowią omawiane wykroczenie.
16. Czyn może zostać popełniony przez właściciela lasu lub przez jego posiadacza. Jest to więc wykroczenie indywidualne właściwe.
17. Stroną podmiotową omawianego wykroczenia jest zarówno umyślność, jak i nieumyślność.
18. Zgodnie z art. 158 § 2 w wypadku popełnienia wykroczenia orzeka się (obligatoryjnie) przepadek drewna.
Art. 159.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony wykroczenia stypizowanego w komentowanym przepisie jest należyty stan zdrowotny lasów (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 821).
2. Czynność wykonawcza polega na niewykonaniu zabiegów zapobiegawczych, wykrywających i zwalczających nadmiernie pojawiające się i rozprzestrzeniające organizmy szkodliwe. Czynu tego dopuścić się można tylko przez zaniechanie.
3. Szkodliwymi organizmami są wszelkie formy życia, które powodują uszkodzenia roślin leśnych.
4. Wykroczenie ma charakter bezskutkowy (formalny). Jest dokonane przez sam fakt jednorazowego niewykonania zabiegów w sytuacji, kiedy w konkretnym stanie faktycznym były one konieczne. Mamy tu więc do czynienia z wykroczeniem z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne.
5. Wykroczenie może zostać popełnione tylko przez osobę, na której ciąży obowiązek wykonania zabiegów zapobiegających, wykrywających i zwalczających organizmy szkodliwe (wykroczenie indywidualne).Obowiązek taki tworzy ustawa o lasach w art. 10, który stanowi, że w razie wystąpienia organizmów szkodliwych w stopniu zagrażającym trwałości lasów nadleśniczy wykonuje zabiegi zwalczające i ochronne, natomiast w odniesieniu do lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa starosta, z urzędu lub na wniosek nadleśniczego, zarządza wykonanie zabiegów zwalczających i ochronnych na koszt właściwych nadleśnictw. W razie konieczności wykonania zabiegów zwalczających i ochronnych na obszarze dwóch lub więcej nadleśnictw - wykonanie zabiegów zarządza dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych.
6. Należy przyjąć, że nadleśniczy dopuszcza się omawianego wykroczenia nie tylko wtedy, kiedy nie wykonuje stosownych zabiegów, lecz także wtedy, kiedy mając świadomość występowania organizmów szkodliwych w stopniu zagrażającym trwałości lasów nie składa wniosku o zarządzenie wykonania zabiegów w wypadkach, kiedy konieczna jest decyzja starosty.
7. Stroną podmiotową omawianego wykroczenia jest zarówno umyślność w obu postaciach, jak i nieumyślność.
8. Możliwe jest, że niewykonanie zabiegów spowoduje szkody przyrodnicze w rozumieniu art. 183 k.k., a nawet niebezpieczeństwo powszechne w rozumieniu art. 165 k.k. Zachodzi wówczas idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w.
Art. 160.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony komentowanego przepisu jest nienaruszalność obszarów leśnych (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 824).
2. Czynność wykonawcza polega na samowolnej zmianie lasu w uprawę rolną. Czyn ten może zostać popełniony tylko przez działanie.
3. Zmiana lasu w uprawę rolną winna być samowolna, to jest dokonana bez uzyskania stosownego zezwolenia. Co do zasady właściciele lasów są obowiązani do trwałego utrzymywania lasów i zapewnienia ciągłości ich użytkowania (art. 13 ust. 1 ustawy o lasach). Jednak w przypadkach szczególnie uzasadnionych potrzeb właścicieli lasów dopuszczalna jest zmiana lasu na użytek rolny (art. 13 ust. 2 ustawy o lasach). W wypadkach tego rodzaju konieczna jest decyzja, którą w stosunku do lasów stanowiących własność Skarbu Państwa wydaje dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, na wniosek nadleśniczego, zaś w stosunku do lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa - starosta na wniosek właściciela lasu (art. 13 ust. 3 ustawy o lasach).
4. Dla popełnienia wykroczenia nie ma znaczenia, czy potrzeby uzasadniające zmianę lasu w grunt rolny istniały czy też nie. Znaczenie ma wyłącznie istnienie decyzji, o której mowa (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 825).
5. Omawiane wykroczenie ma charakter formalny.
6. Podmiotem wykroczenie może być właściciel lasu w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy o lasach, tj. właściciel, użytkownik wieczysty, posiadacz samoistny, użytkownik, zarządca lub dzierżawca lasu. Jest to więc wykroczenie indywidualne właściwe.
7. Stroną podmiotową wykroczenia jest zarówno umyślność, jak i nieumyślność.
8. W wypadku kiedy właściciel lasu, zmieniając bezprawnie las w uprawę rolną, dokonuje wyrębu drzewa bez zezwolenia, wypełnia jednocześnie znamiona wykroczenia określonego w art. 158 § 1 k.w. Zachodzi wówczas rzeczywisty właściwy zbieg przepisów art. 158 § 1 i art. 160 § 1 k.w., rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. Odmiennie kwestię tę widzi Radecki, który uważa, że ma tu miejsce realny zbieg dwóch wykroczeń - popełnionego najpierw nielegalnego wyrębu i popełnionego później wykroczenia z art. 160 § 1 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 826). Zdaniem tego autora, w wypadku jednoczesnego orzekania ma tu zastosowanie art. 9 § 2 k.w., który tworzy podobną regułę, jak art. 9 § 1 k.w. (należałoby orzec karę w granicach zagrożenia określonych w przepisie przewidującym najsurowszą karę). Z kolei, gdyby - jak ma to miejsce w niniejszym komentarzu - uznać, że zachodzi rzeczywisty właściwy zbieg przepisów, należy zastosować przepis przewidujący najsurowszą karę. Zagrożenie karą w obu przepisach jest identyczne. Zatem ostateczny efekt, zarówno przy przyjęciu wykładni prezentowanej przez Radeckiego, jak i przy zaakceptowaniu proponowanej w tym miejscu - jest zbliżony. Należy jednak zastrzec, że w wypadku gdyby omawianą sytuację uznać za przypadek rzeczywistego właściwego zbiegu przepisów, należy zastosować ten, który w konkretnym stanie faktycznym lepiej oddaje istotę zachowania sprawcy.
Art. 161.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo lasu przed naruszeniami jego stanu związanymi z ruchem pojazdów.
2. Czynność wykonawcza może polegać na:
a) wjeździe do lasu bez uprawnienia lub zgody właściciela pojazdem silnikowym, pojazdem zaprzęgowym lub motorowerem,
b) pozostawieniu takiego pojazdu w miejscu do tego nieprzeznaczonym.
3. Pojazdem silnikowym jest pojazd wyposażony w silnik, z wyjątkiem motoroweru i pojazdu szynowego (art. 2 pkt 32 ustawy z 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.).
4. Pojazdem zaprzęgowym jest pojazd poruszający się przy użyciu zaprzężonych do niego zwierząt pociągowych.
5. Motorower jest to pojazd jednośladowy lub dwuśladowy zaopatrzony w silnik spalinowy o pojemności skokowej nieprzekraczającej 50 cm3, którego konstrukcja ogranicza prędkość jazdy do 45 km/h (art. 2 pkt 46 prawa o ruchu drogowym).
6. Nie stanowi omawianego wykroczenia jazda konna po lesie. Zachowanie takie, przy spełnieniu innych warunków, może być uznane za wykroczenie z art. 151 k.w. (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 828). Por. tezy do art. 151.
7. Wjazd do lasu stanowi wykroczenie wtedy, gdy sprawca:
- nie jest uprawniony do wjazdu
- albo nie ma zgody właściciela lasu,
- a wjazd następuje w miejscu niedozwolonym.
Dla popełnienia omawianego wykroczenia konieczne jest, by sprawca łącznie spełnił jedno z dwóch pierwszych znamion, oraz drugie.
8. Co do zasady każdy jest uprawniony do wjazdu do lasu, przy zastrzeżeniu, że czyni to w miejscu dozwolonym. Uprawnienie to nie dotyczy jednak lasów objętym stałym lub okresowym zakazem wstępu (zagadnienie to zostało szczegółowo omówione w tezach do art. 151). W odniesieniu do lasów objętych zakazem wstępu nikt nie ma prawa wjeżdżać do lasu poza osobami uprawnionymi do tego. Uprawnieniem do wjazdu do lasu niezależnie od istniejących zakazów dysponują wykonujący czynności służbowe lub gospodarcze:
1) pracownicy nadleśnictw;
2) osoby nadzorujące gospodarkę leśną oraz kontrolujące jednostki organizacyjne Lasów Państwowych;
3) osoby zwalczające pożary oraz ratujące życie lub zdrowie ludzkie;
4) funkcjonariusze Straży Granicznej chroniący granicę państwową oraz funkcjonariusze innych organów odpowiedzialni za bezpieczeństwo i porządek publiczny;
5) osoby wykonujące czynności z zakresu gospodarki łowieckiej oraz właściciele pasiek zlokalizowanych na obszarach leśnych;
6) właściciele lasów we własnych lasach;
7) osoby użytkujące grunty rolne położone wśród lasów;
8) pracownicy leśnych jednostek naukowych, badawczo-rozwojowych i doświadczalnych, w związku z wykonywaniem badań naukowych i doświadczeń z zakresu leśnictwa i ochrony przyrody;
9) wojewódzcy konserwatorzy przyrody oraz pracownicy Służb Parków Krajobrazowych;
10) osoby sporządzające plany urządzenia lasu, uproszczone plany urządzenia lasu lub inwentaryzację stanu lasu (art. 29 ust. 2 ustawy o lasach).
9. Zezwolenie właściciela lasów dotyczy wjazdu do lasów, do których właściciel na podstawie art. 28 ustawy o lasach zakazał wstępu. Należy mieć na uwadze także przepis art. 29 ust. 4 ustawy o lasach, który stanowi, że imprezy sportowe oraz inne imprezy o charakterze masowym organizowane w lesie wymagają zgody właściciela lasu.
10. Znamię miejsca, w którym wjazd jest niedozwolony, wykłada się w odniesieniu do przepisów ustawy o lasach. Artykuł 29 ust. 1 tej ustawy stanowi, że ruch pojazdem silnikowym, zaprzęgowym i motorowerem w lesie dozwolony jest jedynie drogami publicznymi, natomiast drogami leśnymi jest dozwolony tylko wtedy, gdy są one oznakowane drogowskazami dopuszczającymi ruch po tych drogach. Nie dotyczy to inwalidów poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb.
11. Ograniczenia te nie dotyczą wskazanych wyżej osób, które niezależnie od istniejących zakazów mają prawo wjazdu do lasu.
12. Pozostawienie pojazdu w lesie w miejscu do tego nieprzeznaczonym polega na pozostawieniu go poza miejscem oznakowanym jako postój. Ta postać czynności wykonawczej stanowi realizację zakazu sformułowanego w art. 29 ust. 2 ustawy o lasach.
13. Wykroczenie ma charakter powszechny, z tym zastrzeżeniem, że istnieją kategorie osób, które nie mogą go popełnić. Należą tu osoby uprawnione na podstawie art. 29 ustawy o lasach do wjazdu do lasu oraz inwalidzi poruszający się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. W wypadku osób wskazanych w art. 29 ust. 3 ustawy o lasach nie zachodzi wszakże ograniczenie dotyczące podmiotu wykroczenia, a raczej działa tu kontratyp szczególnych uprawnień i obowiązków. Eo ipso omawiane wykroczenie nie może być popełnione przez właściciela lasu w rozumieniu art. 6 ustawy o lasach.
14. Stronę podmiotową omawianego wykroczenia może stanowić umyślność lub nieumyślność.
15. Nie zachodzi zbieg przepisów art. 161 i 151 k.w. (przejeżdżanie przez cudzy grunt rolny lub leśny). Zastosowanie art. 151 k.w. jest wyłączone na zasadzie specjalności.
16. W wypadku kiedy wjazd do lasu spowoduje zniszczenie zasiewów, sadzonek itp., w grę wchodzi zastosowanie art. 156 § 1 k.w. Wydaje się, że zaistniały zbieg ma charakter rzeczywisty właściwy i należy go rozwiązać na gruncie art. 9 § 1 k.w. Odmiennie Michalska-Warias, która jest zdania, że zastosowanie znajdzie zasada konsumpcji i przepis art. 156 § 1 zostanie wyłączony na rzecz art. 161 (Michalska-Warias (w:) Bojarski i in., s. 488). Pogląd taki wydaje się iść zbyt daleko, z uwagi na to, że omawiany czyn zabroniony jest wykroczeniem formalnym, natomiast wykroczenie z art. 156 § 1 k.w. - materialnym. Stąd wydaje się, że w opisywanej sytuacji zachodzi rzeczywisty właściwy zbieg przepisów ustawy. Jednak wskazana różnica zdań jest pozbawiona praktycznego znaczenia z uwagi na to, że w myśl art. 9 § 1 k.w. zaistniały zbieg należy rozstrzygać na rzecz art. 161, zatem ostateczny efekt jest identyczny jak proponowany przez powołaną autorkę.
17. W wypadku kiedy las, do którego sprawca wjeżdża, pozostaje pod ochroną specjalną, a został w nim ustanowiony zakaz ruchu określonych pojazdów, sprawca realizuje jednocześnie znamiona omawianego typu wykroczenia oraz wykroczenia z art. 127 ustawy o ochronie przyrody. Wydaje się, że w takim wypadku komentowany przepis podlega konsumpcji przez art. 127 ustawy o ochronie przyrody (nieco odmiennie Radecki, który jest zdania, że zachodzi tu zbieg rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w., a zatem rzeczywisty właściwy; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 829; rozbieżność ta nie ma praktycznego znaczenia, bowiem także na gruncie art. 9 § 1 k.w. przepisem, który w omawianym wypadku winien znaleźć zastosowanie, jest art. 127 ustawy o ochronie przyrody, który przewiduje surowszą karę).
Art. 162.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony wykroczenia stypizowanego w komentowanym przepisie jest czystość lasów (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 831).
2. Czynność wykonawcza wykroczenia stypizowanego w § 1 może polegać na kilku różnych zachowaniach:
- zanieczyszczanie gleby;
- zanieczyszczanie wody;
- wyrzucanie do lasu kamieni, śmieci, złomu, padliny lub innych nieczystości;
- zaśmiecanie lasu w inny sposób.
3. Miejscem popełnienia wymienionych wyżej czynności musi być las w rozumieniu art. 3 ustawy o lasach. Wykroczenie może zostać popełnione także we własnym lesie sprawcy.
4. Pojęcie zanieczyszczenia należy wykładać w nawiązaniu do przepisu art. 3 pkt 49 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). W rozumieniu tego przepisu zanieczyszczeniem jest emisja, która może być szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, może powodować szkodę w dobrach materialnych, może pogarszać walory estetyczne środowiska lub może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Emisją z kolei są, zgodnie z art. 3 pkt 4 prawa ochrony środowiska wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi:
a) substancje;
b) energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne.
5. W wypadku komentowanego przepisu mamy do czynienia z zanieczyszczeniami polegającymi na wprowadzeniu do gruntu lub wody substancji. Stąd jako zanieczyszczenie gleby w rozumieniu omawianego przepisu należy traktować wprowadzenie do gleby lub na jej powierzchnię substancji powodujących jej zanieczyszczenie (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 532). Zanieczyszczenie wody polega na wprowadzeniu do niej takich substancji. Należy dodać, że w zasadzie nie ma znaczenia ilość zanieczyszczeń. Nawet najmniejsze zanieczyszczenie może wypełniać dyspozycję komentowanego przepisu, ponieważ nawet najmniejsze zanieczyszczenie co do zasady przynajmniej pogarsza walory estetyczne środowiska, a w każdym razie może kolidować z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze środowiska. Podobnie jest w wypadku wyrzucania do lasu przedmiotów. Można przyjąć wykładnię, że także wyrzucenie pojedynczego przedmiotu wyczerpuje znamiona komentowanego przepisu. Użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej w tym wypadku można wyjaśnić okolicznością, że zastosowanie liczby pojedynczej mogłoby doprowadzić do skonstruowania przepisu niezręcznego pod względem językowym (por. uchwała SN z 21 listopada 2001 r., I KZP 26/01, OSNKW 2002, nr 1-2, poz. 4, z glosami Sitarz, PiP 2003, z. 10, s. 127, Palki i Przetaka, PS 2003, nr 11-12, s. 181 i Klubińskiej, Prok. i Pr. 2003, nr 11-12, s. 107).
6. Czynność wykonawcza polega co do zasady na działaniu. Jednak w odniesieniu do zanieczyszczania gleby lub wody pojęciowo możliwe jest popełnienie czynu przez zaniechanie (np. brak przeciwdziałania wyciekowi oleju z silnika łodzi motorowej, którą sprawca porusza się po wodzie płynącej przez grunt leśny).
7. Czyn powinien zostać popełniony w lesie, przy czym nie musi to być las cudzy dla sprawcy.
8. Wykroczenie ma charakter materialny. W wypadku czynności sprawczej polegającej na zanieczyszczaniu skutkiem jest stan zanieczyszczenia gleby lub wody, polegający na obecności w lesie zanieczyszczeń, których przed czynem sprawcy nie było (odmiennie Radecki, który uważa, że mamy tu do czynienia z wykroczeniem formalnym, Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 836). W wypadku wyrzucania przedmiotów do lasu skutkiem jest przeniesienie tych przedmiotów na grunt leśny (odmiennie Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 836).
9. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne). W wypadku wykroczenia popełnionego przez zaniechanie sprawcą może być tylko osoba, na której ciążył obowiązek przeciwdziałania skutkowi w postaci zanieczyszczenia wody lub gleby. W tym zakresie jest to więc wykroczenie indywidualne. Można wszakże przyjąć, że przy omawianym typie wykroczenia dość szeroko znajduje zastosowanie źródło obowiązku tzw. gwaranta nienastąpienia skutku, w postaci uprzedniego działania sprawcy. Można przyjąć, że ten, kto spowodował zagrożenie zanieczyszczeniem, ma prawny obowiązek zapobiec mu. Jeżeli tego nie uczyni, odpowiada za spowodowanie skutku. W odniesieniu do tak rozumianego obowiązku gwaranta wykroczenie nie ma charakteru indywidualnego, lecz pozostaje powszechnym.
10. Stronę podmiotową stanowi umyślność lub nieumyślność, ustawa nie stanowi tu żadnych ograniczeń, zatem zastosowanie znajduje ogólna reguła wynikająca z treści przepisu art. 5 k.w.
11. Typ kwalifikowany wykroczenia określonego w § 1 przewiduje § 2. Znamieniem kwalifikującym jest sposób działania sprawcy. Czyn ten polega na zakopywaniu, zatapianiu, odprowadzaniu do gruntu w lasach lub w inny sposób składowaniu w lesie odpadów.
12. Odpadami są substancje lub przedmioty należące do jednej z kategorii, określonych w załączniku nr 1 do ustawy z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.), których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jest obowiązany. Wspomniany załącznik wymienia następujące kategorie odpadów:
Q1 - pozostałości z produkcji lub konsumpcji, niewymienione w pozostałych kategoriach;
Q2 - produkty nieodpowiadające wymaganiom jakościowym;
Q3 - produkty, których termin przydatności do właściwego użycia upłynął;
Q4 - substancje lub przedmioty, które zostały rozlane, rozsypane, zgubione lub takie, które uległy innemu zdarzeniu losowemu, w tym zanieczyszczone wskutek wypadku lub powstałe wskutek prowadzenia akcji ratowniczej;
Q5 - substancje lub przedmioty zanieczyszczone lub zabrudzone w wyniku planowych działań (np. pozostałości z czyszczenia, materiały z opakowań - odpady opakowaniowe, pojemniki itp.);
Q6 - przedmioty lub ich części nienadające się do użytku (np. usunięte baterie, zużyte katalizatory itp.);
Q7 - substancje, które nie spełniają już należycie swojej funkcji (np. zanieczyszczone kwasy, zanieczyszczone rozpuszczalniki, zużyte sole hartownicze itp.);
Q8 - pozostałości z procesów przemysłowych (np. żużle, pozostałości podestylacyjne itp.);
Q9 - pozostałości z procesów usuwania zanieczyszczeń (np. osady ściekowe, szlamy z płuczek, pyły z filtrów, zużyte filtry itp.);
Q10 - pozostałości z obróbki skrawaniem lub wykańczania (np. wióry, zgary itp.);
Q11 - pozostałości z wydobywania lub przetwarzania surowców (np. pozostałości górnicze itp.);
Q12 - podrobione lub zafałszowane substancje lub przedmioty (np. oleje zanieczyszczone PCB itp.);
Q13 - wszelkie substancje lub przedmioty, których użycie zostało prawnie zakazane (np. PCB itp.);
Q14 - substancje lub przedmioty, dla których posiadacz nie znajduje już dalszego zastosowania (np. odpady z rolnictwa, gospodarstw domowych, odpady biurowe, z placówek handlowych, sklepów itp.);
Q15 - zanieczyszczone substancje powstające podczas rekultywacji gleby i ziemi;
Q16 - wszelkie substancje lub przedmioty, które nie zostały uwzględnione w powyższych kategoriach (np. z działalności usługowej, remontowej).
Por. także rozporządzenie Ministra Środowiska z 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. Nr 112, poz. 1206).
13. Należy zauważyć, że szereg przedmiotów wymienionych w § 1 stanowi odpady w rozumieniu § 2. Należą tu zarówno śmieci, złom, jak i padlina, a niekiedy inne nieczystości (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 834). W istocie więc przedmiot czynności wykonawczej w typie podstawowym jest ujęty węziej niż w typie kwalifikowanym, co jest uregulowaniem nietypowym. Jednak można przyjąć, że § 2 jest typem kwalifikowanym w stosunku do § 1 z uwagi na to, że znamieniem kwalifikującym jest nie przedmiot czynności wykonawczej, ale czynność sprawcza.
14. Czynność sprawcza polega na zakopywaniu, zatapianiu, odprowadzaniu do gruntu lub składowaniu w inny sposób w lesie. Wszystkie te postaci czynności wykonawczej można uznać za zawężenie czynności wykonawczej polegającej na "wyrzucaniu", a charakterystycznej dla wykroczenia stypizowanego w § 1. Wykroczenie w typie kwalifikowanym można popełnić tylko przez działanie.
15. Przepis § 2 tworzy typ wykroczenia materialnego. Skutkiem jest przeniesienie odpadów na teren lasu (odmiennie Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 836).
16. W razie popełnienia wykroczenia z § 1 lub 2 na terenie lasu specjalnie chronionego może wchodzić w grę kwalifikacja z art. 127 ustawy o ochronie przyrody (naruszanie zakazów obowiązujących na terenach chronionych). Wydaje się, że w danym wypadku zastosowanie winien mieć ten ostatni przepis, zaś art. 162 § 1 i 2 k.w. zostają wyłączone na zasadzie konsumpcji (nieco odmiennie Radecki, który wychodząc z założenia, że zachodzi zbieg przepisów rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. (rzeczywisty właściwy) także dochodzi do wniosku, że zastosowany powinien być przepis ustawy o ochronie przyrody; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 838-839).
17. Sprawca, popełniając wykroczenie z § 2, może jednocześnie naruszyć art. 70 ustawy o odpadach. Przepis ten tworzy typ wykroczenia polegającego między innymi na pozbyciu się odpadów przez osobę zobowiązaną do ich unieszkodliwienia lub odzysku (art. 70 pkt 1), składowaniu odpadów wbrew zakazom dotyczącym ich składowania (art. 70 pkt 2), magazynowaniu lub składowaniu odpadów w miejscach na ten cel nieprzeznaczonych (art. 70 pkt 3). Wydaje się, że w odniesieniu do tych przepisów art. 162 § 2 stanowi przepis szczególny i on, a nie art. 70 ustawy o odpadach, winien mieć zastosowanie (Radecki uważa natomiast, że zachodzi tu zbieg rzeczywisty właściwy rozstrzygany na podstawie art. 9 § 1 k.w. na rzecz zastosowania art. 162 § 2 k.w.; Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 843). Niezależnie zatem od tego, czy przyjąć - jak czyni się to w niniejszej pracy - że zbieg przepisów nie zachodzi (jest pozorny), czy też uznać go za rzeczywisty właściwy, efekt pozostaje identyczny.
18. Wzniesienie składowiska odpadów w lesie rosnącym na terenie objętym ochroną lub w otulinie takiego terenu wyczerpuje znamiona czynu z art. 188 k.k. Zastosowanie ma art. 188 k.k., zaś art. 162 § 2 k.w. podlega konsumpcji (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 543, rozwiązuje to zagadnienie na gruncie art. 10 k.w. jako jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia). Jeżeli następstwem jego było zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach - z art. 188 w zw. z art. 185 k.k.
19. W wypadku kiedy sprawca wykroczenia z § 2 (składowanie odpadów w lesie) popełnia je w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób lub spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w wielkich rozmiarach, wyczerpuje znamiona czynu zabronionego przez art. 183 § 1 (przestępstwo umyślne) lub § 3 (przestępstwo nieumyślne). Zastosowanie art. 162 § 2 k.w. zostaje wyłączone na zasadzie konsumpcji. Czyn sprawcy jest kwalifikowany z art. 183 § 1 lub 2 k.k., a jeżeli jego następstwem było zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach - z art. 183 § 1 lub 3 w zw. z art. 185 k.k.
20. Nie zachodzi jednoczynowy zbieg wykroczenia z § 1 i 2 z przestępstwem z art. 182 (zanieczyszczanie środowiska). Artykuł 182 dotyczy tylko takich zanieczyszczeń, które mogą zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób, albo spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach. Przepis ten wyłącza zatem art. 162 § 1 i 2 k.w. na zasadzie specjalności.
21. Jeżeli wykroczenie z art. 162 § 1 lub 2 spowodowało fizyczne uszkodzenie roślin lub gleby (co jest typowe np. dla zakopywania odpadów) i skutkowało szkodą majątkową, w grę wchodzi kwalifikacja prawna na podstawie przepisów dotyczących uszkodzenia rzeczy (art. 119 k.w. i art. 288 k.k.). Można uznać, że art. 119 k.w. zostaje wyłączony na zasadzie konsumpcji, zaś w wypadku kiedy zostaną wyczerpane znamiona występku z art. 288 k.k., zachodzi jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia, rozstrzygany na podstawie art. 10 § 1 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 228).
22. W razie popełnienia wykroczenia określonego w § 1 można (fakultatywnie) orzec nawiązkę, a w razie popełnienia wykroczenia określonego w § 2 orzeka się obligatoryjnie nawiązkę - do wysokości równej kosztom rekultywacji gleby, oczyszczenia wody, wydobycia, wykopania, usunięcia z lasu, a także zniszczenia lub neutralizacji odpadów (§ 3). Nawiązkę można orzec w wymiarze mniejszym lub równym wskazanym kosztom (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 837).
23. W doktrynie trafnie zwraca się uwagę, że określona w komentowanym przepisie nawiązka w istocie nie ma charakteru nawiązki, lecz zbliża się raczej do obowiązku naprawienia szkody (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 837). Okoliczność ta nie jest pozbawiona znaczenia praktycznego. Zgodnie z art. 32 k.w. nawiązkę orzeka się na rzecz pokrzywdzonego. W wypadku omawianej nawiązki jest to uzasadnione, o ile sam pokrzywdzony wykroczeniem będzie rekultywował glebę, oczyszczał wodę itd. Jeżeli jednak uczyni to kto inny, orzekanie takiej nawiązki traci uzasadnienie (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 837-838). Warto nadmienić, że - skoro czyn może być popełniony zarówno w cudzym, jak i we własnym lesie - w wypadku popełnienia go we własnym lesie istniałaby podstawa prawna do orzeczenia nawiązki na rzecz samego sprawcy, co jest rozwiązaniem nieracjonalnym (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 838). Wydaje się, że dla uniknięcia tego rodzaju całkowicie nieracjonalnej wykładni, można przyjąć pogląd Radeckiego (choć pozbawiony jest on wyraźnej podstawy prawnej), że nawiązkę można orzec nie tylko na rzecz właściciela lasu, lecz także na rzecz podmiotu, który faktycznie poniósł koszty czynności wymienionych w art. 162 § 3 k.w.
Art. 163.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest należyty stan grzybów i grzybni znajdujących się w lasach.
2. Czynność wykonawcza polega na niszczeniu grzybni i grzybów, przy czym ustawa wskazuje, że sposobem, w jaki sprawca ma to czynić, jest rozgarnianie ściółki. Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że nie podpada pod jego dyspozycję samo rozgarnianie ściółki ani samo niszczenie grzybów bez jej rozgarniania (Radecki, Ochrona, s. 38). Samo rozgarnianie ściółki w związku ze zbiorem grzybów stanowi wykroczenie z art. 153 § 1 pkt 4 k.w.
3. Samo pojęcie niszczenia należy interpretować w nawiązaniu do znamienia "niszczy" w rozumieniu art. 124 k.w. Wolno, jak się wydaje, przyjąć, że do pojęcia "niszczy" w rozumieniu komentowanego przepisu można zaliczać także uszkodzenie grzybów i grzybni. Pogląd taki jest dopuszczalny po pierwsze z uwagi na wzajemny stosunek "niszczenia" do "uszkadzania". Są to jakościowo identyczne kategorie, różnica między nimi ma wyłącznie ilościowy charakter. Niszczenie nie jest niczym innym jak całkowitym uszkodzeniem. Po drugie - gdyby znamię "niszczy" interpretować restrykcyjnie jako wyłącznie "całkowite unicestwienie lub przynajmniej pozbawienie życia grzybów i grzybni", omawiany zakaz karny straciłby w znacznej mierze sens. Technicznie nie jest bowiem możliwe całkowite unicestwienie grzybni przez rozgarnianie ściółki. Czynność wykonawcza zawsze polega na działaniu.
4. Przedmiotem czynności wykonawczej są grzyby i grzybnia.
5. Czyn musi być popełniony w lesie. Co do pojęcia lasu - por. tezy do art. 148. Nie musi to być las cudzy dla sprawcy. Pod dyspozycję komentowanego przepisu podpada także niszczenie grzybów i grzybni przez rozgarnianie ściółki we własnym lesie.
6. Jest to wykroczenie materialne. Skutek stanowi zniszczenie lub uszkodzenie grzybów lub grzybni (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 843).
7. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
8. Stroną podmiotową jest umyślność lub nieumyślność. Należy zauważyć, że o ile znamię rozgarniania ściółki, praktycznie rzecz biorąc, zawsze jest wypełniane umyślnie, o tyle znamię uszkadzania grzybów lub grzybni może pojęciowo zostać wypełnione także nieumyślnie.
9. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu w lesie specjalnie chronionym, wypełnia znamiona czynu zabronionego przez art. 127 ustawy o ochronie przyrody (naruszanie zakazów). Powstały rzeczywisty właściwy zbieg przepisów należy rozstrzygać na podstawie art. 9 § 1 k.w. na rzecz zastosowania art. 127 ustawy o ochronie przyrody, który przewiduje surowszą karę. Wątpliwości można mieć, czy znajduje zastosowanie art. 181 § 2 lub 4 k.k. penalizujący jako występek umyślne (art. 181 § 2) i nieumyślne (art. 181 § 4) niszczenie roślin lub zwierząt na terenie objętym ochroną. Wątpliwości wynikają z faktu, że grzyby nie należą do roślin ani do zwierząt, lecz tworzą odrębne królestwo. Wydaje się jednak, że można przyjąć szeroką interpretację znamienia "roślinność" jako nie tylko rośliny, lecz także grzyby. W związku z tym niszczenie grzybów i grzybni na terenie chronionym, o ile spowoduje istotną szkodę przyrodniczą, podpada pod znamiona czynu zabronionego przez art. 181 § 2 k.k. lub art. 181 § 5 k.k. w zw. z art. 181 § 2 k.k. Jednoczynowy zbieg tego przestępstwa z wykroczeniami z art. 163 k.w. i art. 127 ustawy o ochronie przyrody należy rozstrzygać na gruncie art. 10 k.w.
10. Przyjęcie, że rośliny w rozumieniu art. 181 k.k. obejmują także grzyby, oznacza, że sprawca, popełniając omawiane wykroczenie, może wypełnić także dyspozycję przepisu art. 181 § 3 k.k. lub art. 181 § 5 k.k. w zw. z art. 181 § 3 k.k. (niszczenie zwierząt lub roślin pozostających pod ochroną gatunkową). Znamieniem wskazanych przestępstw jest ponadto istotna szkoda przyrodnicza. Jeżeli sprawca omawianego wykroczenia wyczerpie jednocześnie znamiona jednego ze wskazanych występków, zachodzi jednoczynowy zbieg przestępstwa i wykroczenia, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. Listę dziko występujących grzybów objętych ochroną określa rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765).
11. Jeżeli sprawca dopuszcza się swojego czynu w lesie cudzym dla sprawcy i umyślnie niszcząc grzyby i grzybnię powoduje szkodę majątkową, która może na przykład polegać na tym, że w poprzednim okresie właściciel uzyskiwał z lasu grzyby o określonej wartości, a po zniszczeniu grzybni pozyskuje tych grzybów odpowiednio mniej lub wcale (wchodzą tu więc w grę głównie utracone korzyści, ponieważ rzeczywista strata jest w takich wypadkach niezwykle trudna do oceny), w grę wchodzi kwalifikacja na podstawie art. 124 k.w. lub art. 288 k.k. (uszkodzenie rzeczy). Wydaje się, że zachodzi w takim wypadku rzeczywisty (właściwy) zbieg przepisów, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1.
Art. 164.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest życie i niezakłócone warunki bytowania zwierząt leśnych (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 848). Komentowany przepis stanowi w pewnej przynajmniej mierze normę sankcjonującą dla przepisu art. 30 ust. 1 pkt 11 ustawy o lasach, który zabrania wybierania jaj i piskląt, niszczenia lęgowisk i gniazd ptasich, a także niszczenia legowisk, nor i mrowisk w lesie.
2. Czynność wykonawcza polega na:
a) wybieraniu jaj lub piskląt;
b) niszczeniu lęgowisk, gniazd, nor.
3. Wybieranie jaj i piskląt w zasadzie sprowadzać się może zarówno do zaboru, jak i do zniszczenia ptaka lub jaja. Niszczenie należy rozumieć tak jak na gruncie art. 119, czyli jako naruszenie materii skutkujące unicestwieniem niszczonego obiektu lub pozbawieniem go dotychczasowych właściwości (por. tezy do art. 119).
4. Przedmiotem czynności wykonawczej w postaci wybierania są jaja ptasie i pisklęta. Użycie liczby mnogiej przez ustawodawcę da się tu uzasadnić stylistyką języka polskiego. Pozwala to na przyjęcie, że również wybranie jednego pisklęcia lub jaja podpada pod dyspozycję komentowanego przepisu.
5. Przedmiotem czynności wykonawczej polegającej na niszczeniu są:
a) lęgowiska lub gniazda ptasie;
b) legowiska, nory lub mrowiska znajdujące się w lesie albo na nienależącym do sprawcy gruncie rolnym.
6. Również w odniesieniu do tej postaci czynności wykonawczej użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej da się uzasadnić samymi względami stylistycznymi, a zatem wolno przyjąć, że pod dyspozycję przepisu podpada także zniszczenie jednego lęgowiska, nory lub mrowiska.
7. W obu postaciach czynność wykonawcza polega na działaniu.
8. Wykroczenie polegające na niszczeniu lęgowisk, nor lub mrowisk może być popełnione tylko w lesie lub na nienależącym do sprawcy gruncie rolnym. Pojęcie lasu - por. tezy do art. 120 i 148. Co do pojęcia gruntu rolnego - por. tezy do art. 151. W wypadku popełnienia wykroczenia w lesie - może być to także las stanowiący własność sprawcy. W wypadku popełnienia wykroczenia na gruncie rolnym - musi być on dla sprawcy cudzy.
9. Jest to wykroczenie materialne. Skutkiem jest zabranie gniazda pisklęcia lub jaja, albo zniszczenie lęgowiska, gniazda, nory lub mrowiska.
10. Omawiane wykroczenie ma charakter powszechny (może je popełnić każdy).
11. Stronę podmiotową stanowi zarówno umyślność, jak i nieumyślność.
12. Możliwe jest, że sprawca, popełniając omawiane wykroczenie, wyczerpie znamiona wykroczenia z art. 127 ustawy o ochronie przyrody (łamanie zakazów obowiązujących na terenie chronionym). Wydaje się, że można przyjąć, że między wspomnianymi przepisami zachodzi zbieg rzeczywisty właściwy, rozwiązywany na gruncie art. 9 § 1 k.w. na rzecz zastosowania przepisu ustawy o ochronie przyrody, który przewiduje surowszą karę. Jeżeli natomiast sprawca spowoduje istotną szkodę przyrodniczą, powstaje jednoczynowy zbieg przestępstwa z art. 181 § 2 k.k. (gdy sprawca działa umyślnie) lub z art. 181 § 5 k.k. w zw. z art. 181 § 2 k.k. (gdy sprawca działa nieumyślnie) z wykroczeniem z art. 127 ustawy o ochronie przyrody. Zbieg ten należy rozstrzygać na gruncie art. 10 k.w.
13. Jeżeli sprawca zabija pisklęta gatunków chronionych, powodując istotną szkodę przyrodniczą, jego zachowanie powinno być zakwalifikowane jako występek z art. 181 § 3 k.k. (jeżeli sprawca działa umyślnie) lub art. 181 § 5 w zw. z art. 181 § 3 k.k. (jeżeli sprawca działa nieumyślnie). Powstaje idealny (jednoczynowy) zbieg przestępstwa i wykroczenia, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w. Wykaz zwierząt objętych ochroną zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska z 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237).
14. Możliwe jest zakwalifikowanie czynu sprawcy na podstawie art. 51 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). Przepis ten w pkt 2 penalizuje wybieranie jaj i piskląt ptaków łownych oraz niszczenie ich lęgowisk, zaś w pkt 4 niszczenie nor i legowisk zwierząt łownych. Por. rozporządzenie Ministra Środowiska z 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz. U. Nr 45, poz. 433). Wydaje się, że w swym zakresie normowania art. 51 ust. 1 pkt 2 stanowi przepis szczególny w odniesieniu do komentowanego.
15. Niszczenie nor ryb i raków (a także ich połów poprzez wyciąganie z nor) stanowi wykroczenie stypizowane w art. 27 ust. 1 pkt 3 ustawy z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 750 z późn. zm.). Jak się wydaje, przepis ten stanowi lex specialis w odniesieniu do komentowanego.
16. Komentowany przepis jest szczególnym w odniesieniu do art. 119 k.w. (uszkodzenie rzeczy). W pojęcie niszczenia gniazd itp. jest bowiem wliczone zarówno spowodowanie fizycznego uszczerbku w nieruchomości leśnej, jak i wywołanie szkody majątkowej. Należy jednak uznać, że chodzi o szkodę majątkową w nieznacznych rozmiarach. Stąd w wypadku, kiedy wysokość jej przekroczy 250 zł, i tym samym zostaną wyczerpane ustawowe znamiona występku z art. 288 k.k., powstaje jednoczynowy (idealny) zbieg przestępstwa z art. 288 z wykroczeniem z art. 164 k.w., rozstrzygany na podstawie art. 10 k.w. (Kulik, Przestępstwo, s. 228-229).
Art. 165.
1. Szczególnym przedmiotem ochrony jest życie i niezakłócone warunki bytowania zwierząt leśnych (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 852). Omawiany przepis stanowi przepis sankcjonujący dla art. 30 ust. 1 pkt 12 ustawy o lasach, który zabrania płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt w lasach.
2. Czynność wykonawcza polega na płoszeniu, ściganiu, chwytaniu, ranieniu lub zabijaniu zwierząt. W każdej postaci stanowi ona działanie.
3. Przedmiotem czynności wykonawczej jest dziko żyjące zwierzę. Pojęcie to obejmuje wszelkie organizmy żywe zaliczane do królestwa zwierząt.
4. Warunkiem karalności jest, by czyn został popełniony w lesie. Pojęcie lasu - por. tezy do art. 120 i 148. Nie musi być to las cudzy, karalne jest także dopuszczenie się czynu we własnym lesie.
5. Sprawcą omawianego wykroczenia może być każdy (wykroczenie powszechne).
6. Stroną podmiotową jest zamiar bezpośredni, co wynika z użytego przez ustawodawcę znamienia "złośliwie", które wskazuje na działanie wynikające z pozytywnej woli, a nie z godzenia się na popełnienie czynu (por. wszakże wątpliwości Petasza dotyczące okoliczności, czy znamię złośliwości zawsze wyklucza popełnienie czynu w zamiarze ewentualnym, Petasz, Wolność, s. 262). Wydaje się, że znamię "złośliwości" przesądza o uznaniu, że sprawca działa ze szczególną motywacją i zachodzi tu tzw. zamiar kierunkowy (dolus directus coloratus); por. Stefański, Przestępstwo, s. 63.
7. Zamiar sprawcy powinien być nacechowany złośliwością. Pojęcie złośliwości należy interpretować tak jak na gruncie art. 66 (por. tezy do tego przepisu).
8. Komentowany przepis zawiera klauzulę subsydiarności "jeżeli czyn z mocy innego przepisu nie jest zagrożony karą surowszą". Oznacza to, że jest przez ustawodawcę traktowany jako subsydiarny w stosunku do innych przepisów penalizujących stany faktyczne podpadające pod jego dyspozycję. W polskim prawie wykroczeń oraz prawie karnym istnieją liczne przepisy, które mogą mieć tu zastosowanie.
9. W pierwszym rzędzie należy tu przepis art. 35 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 z późn. zm.), który penalizuje nieuzasadnione i niehumanitarne zabijanie zwierząt oraz znęcanie się nad nimi. Odpowiedzialność za ten czyn zabroniony jest niezależna od tego, czyją własność zwierzę stanowi. Znamieniem czynu jest tu zabijanie w określony, niehumanitarny sposób, bądź zabicie zwierzęcia nieuzasadnione. Pojęcie nieuzasadnionego zabijania zwierząt należy interpretować w powiązaniu z przepisem art. 33 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt. Przepis ten stanowi, że:
"Uśmiercanie zwierząt może być uzasadnione wyłącznie:
1) potrzebą gospodarczą;
2) względami humanitarnymi;
3) koniecznością sanitarną;
4) nadmierną agresywnością, powodującą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla zwierząt hodowlanych lub dziko żyjących;
5) potrzebami nauki, z zastrzeżeniem przepisów rozdziału 9;
6) wykonywaniem zadań związanych z ochroną przyrody".
Należy zastrzec, że w wypadkach określonych w przepisie art. 33 ust. 1 pkt 2-5 zwierzę może zostać uśmiercone wyłącznie za zgodą właściciela, zaś w braku jego zgody - na podstawie orzeczenia lekarza weterynarii. Jeżeli uśmiercenie to jest konieczne ze względu na chorobę zwalczaną z urzędu, ustalanie właściciela i uzyskanie jego zgody nie jest konieczne. Wynika to z przepisu art. 33 ust. 2 ustawy (bliżej Mozgawa, Prawnokarna ochrona, s. 17-18; tenże, Prawnokarne aspekty, s. 169).
10. Niehumanitarne uśmiercenie zwierzęcia to takie, które zostaje dokonane w sposób rażąco odbiegający od przyjętych norm lub zwyczajów. Należy przy tym zastrzec, że chodzi tu o zachowanie, które nie jest jednocześnie popełniane ze szczególnym okrucieństwem. To ostatnie jest bowiem znamieniem kwalifikowanego typu przestępstwa określonego w przepisie art. 35 ust. 2 ustawy (Mozgawa, Prawnokarne, s. 17, 21; tenże, Prawnokarne aspekty, s. 172-173; Kozłowska, Szwarczyk, Prawnokarne, s. 66).
11. Nie powinno ulegać wątpliwości, że zabijanie zwierząt wynikające ze złośliwości stanowi co do zasady nieuzasadnione uśmiercenie zwierzęcia, w konkretnym stanie faktycznym także niehumanitarne, a nawet popełnione ze szczególnym okrucieństwem. Można zatem przyjąć, że art. 165 k.w. w części dotyczącej zabicia zwierzęcia co do zasady nie powinien znajdować zastosowania z uwagi na okoliczność, że praktycznie cały jego zakres unormowania pokrywa się z art. 35 ustawy o ochronie zwierząt, przewidującym odpowiedzialność nie za wykroczenie, a za przestępstwo. Należy mieć jednak na względzie, że złośliwość stanowiąca znamię czynu zabronionego przez art. 165 k.w. nie musi stanowić wyłącznej przyczyny zabicia zwierzęcia podpadającego pod dyspozycję komentowanego przepisu. Innymi słowy, możliwe są przypadki, że zwierzę zostało zabite nie tylko w wyniku złośliwości, lecz także z innego powodu, na przykład dla pozyskania mięsa lub skóry. Takie zabicie zwierzęcia jest złośliwe, ale nie jest nieuzasadnione. Nie musi także być niehumanitarne. Możliwe więc są takie stany faktyczne, które wyczerpują dyspozycję art. 165 k.w. w części penalizującej zabicie zwierzęcia, a nie wyczerpują dyspozycji art. 35 ustawy o ochronie zwierząt.
12. Do tych ostatnich zastosowanie mogą znaleźć przepisy ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 z późn. zm.). Przepisy tej ustawy odnoszą się wyłącznie do zwierzyny łownej. Wykaz zwierząt łownych ustalony został w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz. U. Nr 45, poz. 433). Por. także tezy do art. 77 i art. 164.
13. Dla analizy znamion stypizowanych w tej ustawie przestępstw i wykroczeń konieczne jest posługiwanie się pojęciami polowania i kłusownictwa. Oba te pojęcia definiuje prawo łowieckie w przepisach odpowiednio art. 4 ust. 2 i 3. Polowaniem jest:
a) tropienie, strzelanie z myśliwskiej broni palnej, łowienie sposobami dozwolonymi zwierzyny żywej;
b) łowienie zwierzyny przy pomocy ptaków łowczych za zezwoleniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa
- jeżeli zachowania te zmierzają do wejścia w posiadanie zwierzyny. Kłusownictwem jest z kolei działanie zmierzające do wejścia w posiadanie zwierzyny w sposób niebędący polowaniem albo z naruszeniem warunków dopuszczalności polowania.
14. Do polowania na terenie Polski uprawnieni są członkowie Polskiego Związku Łowieckiego oraz niebędący jego członkami cudzoziemcy, którzy uzyskali zgodę Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa lub wykupili polowanie w przedsiębiorstwie, które na podstawie koncesji ministra zajmuje się organizowaniem polowań dla takich osób. Polowanie wykonywane bez wypełnienia wyżej wymienionych warunków jest kłusownictwem, które stanowi przestępstwo określone w przepisie art. 53 pkt 4 prawa łowieckiego. Przepis ten wyłącza oczywiście stosowanie przepisu art. 165 k.w. na zasadzie specjalności.
15. Kolejnym wchodzącym tutaj w grę czynem zabronionym jest przestępstwo z art. 53 pkt 5 prawa łowieckiego, polegające na wejściu w posiadanie zwierzyny łownej za pomocą broni i amunicji innej niż myśliwska, środków i materiałów wybuchowych, trucizn, karmy o właściwościach odurzających, sztucznego światła, lepów, wnyków, żelaz, dołów, samostrzałów lub rozkopywania nor i innych niedozwolonych środków. Także i ten przepis wyłącza zastosowanie art. 165 k.w. (na zasadzie konsumpcji).
16. Kolejny typ przestępstwa kłusownictwa został spenalizowany w przepisie art. 53 pkt 1 prawa łowieckiego. Czyn ten polega na polowaniu na przelotne ptactwo łowne na wybrzeżu morskim w pasie 3000 m od brzegu w głąb morza lub 5000 m w głąb lądu. Kłusownictwo może polegać także na polowaniu z chartami lub ich mieszańcami (art. 53 pkt 2 prawa łowieckiego) albo na polowaniu w czasie ochronnym (art. 53 pkt 3 prawa łowieckiego). Przepis ten wyłącza zastosowanie komentowanego przepisu (na zasadzie specjalności).
17. Przepis art. 51 prawa łowieckiego penalizuje jako wykroczenia zagrożone karą grzywny wiele zachowań między innymi polegających na zabiciu zwierzęcia. W pkt 2 penalizuje wybieranie jaj, piskląt lub niszczenie gniazd ptaków łownych (por. Radecki (w:) Bojarski, Radecki, Naruszenia, s. 245 i n.). W zakresie wybierania piskląt ptaków łownych, jeżeli pisklę zostanie następnie pozbawione życia, znamiona tego wykroczenia pokrywają się ze znamionami omawianego. Wyłącza on zastosowanie art. 165 k.w., ponieważ przewiduje karę grzywny, gdy art. 165 k.w. karę grzywny lub nagany (zachodzi zatem zbieg rzeczywisty właściwy, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w.).
18. Należy brać tutaj pod uwagę także przepis art. 27 ustawy z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 750 z późn. zm.), penalizujący dokonane w określonych warunkach złośliwe ranienie i zabijanie ryb; poławianie ich bez uprawnień do rybactwa lub upoważnienia. Przepis art. 27 ust. 1 pkt 1 tej ustawy penalizuje jako wykroczenie bezprawne połowy, przepis art. 27 ust. 1 pkt 3 - bezprawne wędkowanie, zaś przepis art. 27 ust. 1 pkt 4 i 5 - naruszenie przepisów ochronnych. Zachowania podpadające pod te przepisy mogą jednocześnie wyczerpywać znamiona wykroczenia stypizowanego w komentowanym przepisie, oczywiście wtedy, jeżeli - po spełnieniu innych warunków wskazanych w nim, zostają popełnione w lesie. Wydaje się, że wymienione przepisy w swoim zakresie normowania wyłączają zastosowanie komentowanego na zasadzie konsumpcji.
19. Kłusownictwem rybackim są połowy prowadzone przez osobę nieuprawnioną do rybactwa w rozumieniu przepisu art. 4 ustawy o rybactwie śródlądowym, a zatem niebędącą posiadaczem gruntów pod wodami stojącymi ani nieposiadającą pozwolenia wodnoprawnego na szczególne korzystanie z wód do celów rybackich. To ostatnie dotyczy wód płynących (Radecki, Prawo o rybactwie, s. 33 i n., s. 100). Kłusownictwem wędkarskim jest wędkowanie wykonywane bez posiadania karty rybackiej, z wyjątkiem przewidzianym w przepisie art. 7 ust. 3 oraz art. 7 ust. 4 ustawy o rybactwie śródlądowym. Kłusownictwem wędkarskim jest także wędkowanie wykonywane na wodach, na których określonemu podmiotowi przysługuje prawo do wykonywania rybactwa, bez zezwolenia tego podmiotu. Przepisy art. 27 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy o rybactwie śródlądowym wymieniają naruszenia wielu przepisów ochronnych tejże ustawy popełniane przez osoby uprawnione do wykonywania rybactwa lub wędkarstwa (por. szczegółowo Radecki, Prawo o rybactwie, s. 101-102; tenże, Wykroczenia i przestępstwa, s. 206-207; tenże, Przestępstwa i wykroczenia rybackie, s. 29 i n.). Powstaje rzeczywisty (właściwy) zbieg przepisów, rozstrzygany na gruncie art. 9 § 1 k.w. Ponieważ kłusownictwo rybackie jest zagrożone karą grzywny, zaś wykroczenie określone w art. 165 k.w. - karą grzywny albo nagany, zastosowanie ma przepis prawa o rybactwie śródlądowym.
20. Ranienie zwierzęcia może podpadać pod dyspozycję art. 35 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt (znęcanie się nad zwierzęciem). Przestępstwo z art. 35 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt może (choć nie musi) polegać na ranieniu zwierzęcia (por. Mozgawa, Prawnokarna ochrona, s. 20; tenże, Żyje). W wypadku jednoczesnego wypełnienia znamion określonych w art. 165 k.w. i art. 35 ust. 1 ustawy o ochronie zwierząt zastosowanie znajduje ten ostatni (na zasadzie konsumpcji).
21. Natomiast zarówno zranienie, jak i zabicie zwierzęcia dziko żyjącego nie spowoduje wyczerpania ustawowych znamion wykroczenia z art. 124 k.w. ani przestępstwa z art. 288 k.k. (zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy). Co prawda zabicie zwierzęcia odpowiada pojęciu zniszczenia go, zaś zranienie - uszkodzenia. Jednak przedmiotem czynności wykonawczej czynów stypizowanych w obu wskazanych przepisach może być tylko cudza rzecz. Zwierzęta w stanie wolnym nie stanowią niczyjej własności. Zwierzęta łowne w stanie wolnym stanowią własność Skarbu Państwa, o czym przesądza przepis art. 2 prawa łowieckiego, a zatem są dla sprawcy cudze. Przepis art. 1 ustawy o ochronie zwierząt nakazuje stosować do zwierząt odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Nie oznacza to jednak, że sprawca, który zabije lub zrani zwierzę w stanie wolnym, wypełni znamiona wykroczenia lub przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia cudzej rzeczy. Stosowanie przepisów o rzeczach do zwierząt jest bowiem uzależnione od tego, czy konkretne zwierzę spełnia wymogi stawiane w prawie cywilnym wobec rzeczy. Zwierzę dziko żyjące większość wymogów tych spełnia, jednak nie wszystkie. Stanowi ono materialną część przyrody, jednak nie jest należycie wyodrębnione i nie podlega władzy człowieka (por. tezy do art. 47 § 7). Okoliczność ta przesądza, że nie można do zwierzęcia w stanie wolnym stosować przepisów o rzeczy, a zatem zabicie lub zranienie zwierzęcia nie wyczerpuje ustawowych znamion art. 124 k.w. ani art. 288 k.k., lecz ustawowe znamiona art. 165 k.w., ewentualnie któregoś z przepisów typizujących przestępstwo kłusownictwa (Kulik, Przestępstwo, s. 231-233).
22. Możliwy jest natomiast zbieg przepisu art. 165 k.w. popełnionego w postaci schwytania zwierzęcia łownego z art. 124 k.w. lub art. 288 k.k. Zwierzę po schwytaniu staje się należycie wyodrębnione z przyrody. Stąd można już do niego odpowiednio stosować przepisy dotyczące rzeczy. Po schwytaniu poza czynnościami związanymi z polowaniem pozostaje własnością Skarbu Państwa. Zabicie takiego zwierzęcia stanowi wykroczenie z art. 124 k.w., które pozostaje z wykroczeniem z art. 165 w zbiegu rzeczywistym właściwym rozwiązywanym na gruncie art. 9 § 1 k.w., albo przestępstwo z art. 288 k.k. W tym ostatnim wypadku powstaje jednoczynowy (idealny) zbieg przestępstwa z wykroczeniem, rozstrzygany na gruncie art. 10 k.w.
Art. 166.
1. Przedmiotem ochrony są "niezakłócone warunki bytowania zwierząt leśnych oraz roślin leśnych, które mogą zostać zagrożone przez psy biegające po lesie" (Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 859). Analizowany przepis stanowi przepis sankcjonujący dla art. 30 ust. 1 pkt 13 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm.), który zabrania puszczania psa luzem w lesie.
2. Znamię czasownikowe zostało określone jako "puszczanie psa luzem w lesie", co należy rozumieć jako umożliwienie mu swobodnego biegania po lesie (spuszczenie go ze smyczy, wypuszczenie psa do lasu). Dla bytu analizowanego wykroczenia jest bez znaczenia, czy las jest prywatny czy państwowy. Odpowiedzialność z art. 166 k.w. będzie ponosił nawet właściciel lasu, który psa wypuścił do własnego lasu. Dzieje się tak dlatego, iż przepisy ustawy o lasach stosuje się do lasów bez względu na formę ich własności (art. 2), a zwierzyna łowna tam egzystująca zawsze stanowi własność Skarbu Państwa (art. 2 prawa łowieckiego); por. bliżej Radecki (w:) Bojarski, Radecki, s. 859.
3. Wykroczenie ma charakter powszechny i formalny. Dla jego bytu nie jest konieczne wyrządzenie jakiejkolwiek szkody (zwierzynie czy roślinności) przez biegającego luzem psa. Gdy chodzi o stronę podmiotową, to w grę wchodzi zarówno umyślność (w obu postaciach zamiaru), jak i nieumyślność.
4. W przypadku gdy ktoś - w czasie legalnie wykonywanego polowania - puszcza luzem psa w lesie, to - oczywiście - nie może być mowy o realizacji ustawowych znamion wykroczenia z art. 166 k.w. Co do pojęcia polowania por. uwagi do art. 165 (teza 13). W przypadku jeśli sprawca kłusuje w lesie przy użyciu psa, mamy do czynienia ze zbiegiem przepisów (rzeczywistym niewłaściwym) art. 53 pkt 6 prawa łowieckiego ("Kto (...), nie będąc uprawnionym do polowania wchodzi w posiadanie zwierzyny, podlega karze pozbawienia wolności do lat 5") i art. 166 k.w., który jest rozwiązywany w ten sposób, iż art. 53 pkt 6 prawa łowieckiego konsumuje przepis art. 166 k.w. (bowiem puszczenie luzem psa w lesie było środkiem do nielegalnego pozyskania zwierzyny łownej); tak Bojarski (w:) Bojarski, Radecki, s. 861.
5. Stosownie do art. 15 ust. 1 pkt 16 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) w parkach narodowych oraz w rezerwatach przyrody zabrania się wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony oraz psów pasterskich wprowadzanych na obszary objęte ochroną czynną, na których plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczają wypas. Umyślne naruszenie tego zakazu stanowi wykroczenie stypizowane w art. 127 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody (zagrożone karą aresztu lub grzywny). Występujący zbieg ma jednak charakter pozorny, rozstrzygany na zasadzie lex specialis derogat legi generali, gdzie przepisem szczególnym jest art. 127 pkt 1 ustawy o ochronie przyrody (tak też Piórkowska-Flieger (w:) Bojarski i in., s. 500).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks wykroczeń
(Dz. U. Nr 12, poz. 115; zm.: Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 228)
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia
(tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848; zm.: Dz. U. z 2008 r. Nr 214, poz. 1344, Nr 237, poz. 1651)
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 lutego 2002 r. w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego
(Dz. U. Nr 20, poz. 201; zm.: z 2002 r. Nr 27, poz. 267, Nr 148, poz. 1233, Nr 174, poz. 1424)
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 listopada 2003 r. w sprawie wysokości grzywien nakładanych w drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń
(Dz. U. Nr 208, poz. 2023; zm.: Dz. U. z 2008 r. Nr 202, poz. 1249)
Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych
(Dz. U. Nr 170, poz. 1393; zm.: Dz. U. z 2008 r. Nr 179, poz. 1104)