20. Budowa i czynności serca

Wersja dla dziobaków poniżej wersja lżejsza

Serce (cor) jest narządem zbudowanym ze swoistego mięśnia poprzecznie prąż­kowanego. Ma ono kształt spłaszczonego stożka, podstawą zwróconego ku górze. Wielkość serca równa się w przybliżeniu wielkości pięści osobnika. Dziecko w wie­ku 2-4 lat ma stosunkowo duże serce i wykazuje dużą ruchliwość bez zmęczenia.

W okresie pokwitania (14-16 lat) serce jest zbyt małe w stosunku do całego or­ganizmu i przez to słabe; dopiero w wieku 18-20 lat osiąga normę. Serce mężczy­zny waży ok. 300 g, kobiety - ok. 270 g.

KSZTAŁT SERCA

W sercu wyróżniamy: podstawę zwróconą ku górze, ku tyłowi i ku stronie prawej oraz koniuszek skierowany ku dołowi, przodowi i ku stronie lewej. Na przeponie spoczywa powierzchnia przeponowa serca. Wypukła powierzchnia mostkowo-żebrowa zwrócona jest ku przodowi. Obydwie powierzchnie oddzielone są od siebie brzegiem prawym i leżącą po stronie lewej powierzchnią płucną serca.

Na zewnętrznej powierzchni serca znajduje się wiele bruzd, w których leżą na­czynia wieńcowe i ich gałęzie, odżywiające mięsień sercowy. Bruzda wieńcowa od­dziela przedsionki od komór. Nie ma jej w miejscu odejścia pnia tętnicy płucnej i let­nicy głównej. Bruzdy międzykomorowe, przednia i tylna, leżą na granicy między prawą a lewą komorą. Łączą się one na prawo od koniuszka, przez co sam koniuszek należy do komory lewej. Powyżej bruzdy wieńcowej znajdują się przedsionki ser­ca. Od każdego z nich odchodzi po stronie bocznej uchyłek o kształcie bardzo spłaszczonego stożka, zwany uszkiem przedsionka. Wewnątrz uszka znajduje się jama komunikująca się z jamą przedsionka.

W górnej części przedniej powierzchni serca widzimy główne pnie tętnicze. Skośnie od strony prawej ku lewej i ku górze przebiega pień płucny. Od strony le­wej przylega do niego uszko przedsionka lewe, od tyłu graniczy on z aortą. Początkowy odcinek aorty krzyżuje się z pniem płucnym, biegnąc skośnie od strony lewej i dołu ku stronie prawej i ku górze. Nieco od tyłu, góry i strony prawej widoczna jest wpadająca do przedsionka prawego żyła główna górna. Żyła główna dolna wpada do przedsionka prawego bezpośrednio po przejściu przez przeponę. Od tyłu do przedsionka lewego uchodzą trzy lub częściej cztery żyły płucne.

Wspomnieliśmy już wcześniej o dwóch przedsionkach i dwóch komorach ser­ca. Przedsionek prawy od lewego oddziela przegroda międzyprzedsionkowa. komory zaś - przegroda międzykomorowa. Przedsionek prawy łączy się z komorą prawą ujściem przedsionkowo-komorowym prawym, przedsionek lewy z komorą lewą - ujściem przedsionkowo-komorowym lewym. Ujścia są otoczone zbudowa­nymi z tkanki łącznej pierścieniami włóknistymi, do których przymocowują się za­stawki. W ujściu przedsionkowo-komorowym prawym znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trójdzielna, złożona z trzech płatków; w ujściu przedsionkowo-komorowym lewym - zastawka przedsionkowo-komoro­wa lewa albo dwudzielna, zbudowana z dwóch płatków. Zastawki nie pozwalają na cofanie się krwi do przedsionków w czasie skurczu komór.

PRZEDSIONEK PRAWY

Przez ścianę tylną przedsionka prawego (atrium dextrum) uchodzą do niego żyły główne - górna i dolna. W sąsiedztwie ujścia żyły głównej dolnej widzimy uj­ście zatoki wieńcowej serca (sinus coronarius cordis), zamykane półksiężycowatego kształtu zastawką zatoki wieńcowej (valvula sinus coronarii). Na przedniej ścianie przedsionka leży wejście do uszka prawego.

Na powierzchni wewnętrznej uszka widzimy przebiegające zazwyczaj równolegle mięśnie grzebieniaste (musculi pectinati). Na przegrodzie międzyprzedsionkowej znajduje się zagłębienie, zwane dołem owalnym (fossa ovalis). W życiu płodowym istnieje w tym miejscu otwór owalny (foramen ovale), łączący oba przedsionki.

KOMORA PRAWA

Komora prawa (ventriculus dexter) na przekroju poprzecznym ma kształt półksiężyca. Światło komory zwęża się stopniowo w kierunku koniuszka serca. Ku przodowi od ujścia przedsionkowo-komorowego prawego widzimy początek pnia płucnego. W ujściu pnia płucnego widoczna jest zastawka tego pnia, złożona z trzech płatków półksiężycowatych. Każdy z płatków jedną swoją krawędzią przymocowuje się do ściany tętnicy, a brzegiem wolnym styka się z płatkami sąsiednimi, zamykając w ten sposób światło tętnicy. Zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis) pozwala na swobodne przejście krwi do tętnicy podczas skurczu komory, zamyka natomiast powrót do komory w czasie jej rozkurczu.

Jak już wspomniano, w ujściu przedsionkowo-komorowym prawym znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trójdzielna (valva tricuspidalis). Każdy z jej płatków ma kształt zbliżony do trójkąta. Jeden bok płatka jest przytwierdzony do pierścienia włóknistego, otaczającego ujście, dwa pozostałe są wolne. Do wolnych brzegów i dolnej powierzchni każdego płata przymocowane są struny ścięgniste, które drugim końcem łączą się z wierzchołkami mięśni brodawkowatych. Czynność strun ścięgnistych i mięśni brodawkowatych polega na tym, że nie pozwalają one na wywinięcie się zastawek w kierunku przedsionków podczas skurczu komór.

Na ścianie wewnętrznej komory widzimy przebiegające w rozmaitych kierunkach beleczki mięśniowe, z których wychodzą wspomniane wyżej mięśnie brodawkowate. Ich liczba przeważnie odpowiada liczbie płatków zastawek.

PRZEDSIONEK LEWY

Przez otwory tylnej ściany przedsionka lewego (atrium sinistrum) uchodzą do niego cztery, rzadziej trzy żyły płucne. Uszko lewe jest mniejsze od prawego i, po­dobnie jak prawe, ma na powierzchni wewnętrznej mięśnie grzebieniaste. W ścianie dolnej przedsionka widzimy ujście przedsionkowo-komorowe lewe.

KOMORA LEWA

Komora lewa (ventriculus sinister) jest dłuższa od prawej. Na przekroju poprzecznym ma ona kształt koła. Między przegrodą międzykomorową a ujściem przedsionkowo-komorowym lewym bierze początek tętnica główna. W uj­ściu aorty znajduje się zastawka aorty, zbudowana z trzech półksiężycowaiych płatków.

Ujście przedsionkowo-komorowe lewe zamyka zastawka dwudzielna (valva mitralis). Jej struny ścięgniste przymocowane są do dwóch silnie rozwiniętych mięśni brodawkowatych. Na powierzchni wewnętrznej komory lewej znajdują się beleczki mięśniowe.

BUDOWA SERCA

Ściana serca składa się z trzech warstw. Są to: 1) nasierdzie (epicardium), 2) mięsień sercowy (myocardium), 3) wsierdzie (endocardium).

Nasierdzie jest cienką błoną surowiczą pokrywającą zewnętrzną powierzchnię mięśnia sercowego wraz z leżącymi na jego powierzchni naczyniami wieńcowymi. Na początkowych odcinkach wielkich naczyń nasierdzie przechodzi w zewnętrzną blaszkę osierdzia.

Mięsień sercowy zbudowany jest z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej. Różni się swą budową od mięśni szkieletowych tym, że poszczególne komórki łączą się odgałęzieniami z komórkami leżącymi w sąsiedztwie, tworząc w ten sposób swo­istą sieć mięśniową. Włókienka kurczliwe przechodzą przez odgałęzienia do komórek sąsiednich. Wnętrze komórki zajęte jest przez sarkoplazmę z leżącymi w niej ją­drami. Na przebiegu włókien mięśniowych widoczne są cienkie, poprzecznie prze­biegające, twory, zwane wstawkami. Warstwa mięśnia sercowego jest najgrubsza w obrębie komory lewej, cieńsza w ścianie komory prawej, najcieńsza w przedsion­kach. Błona mięśniowa komór, z wyjątkiem tzw. pęczka przedsionkowo-komorkowego, nie łączy się bezpośrednio z błoną mięśniową przedsionków.

Na granicy między przedsionkami i komorami znajdują się pierścienie włókniste. Dwa z nich otaczają ujścia przedsionkowo-komorowe, dwa inne - ujście aortv i pnia płucnego.

Błona mięśniowa przedsionków składa się z dwóch warstw. Warstwa powierz­chowna przebiega mniej więcej równolegle do bruzdy wieńcowej serca. Warstwa głęboka jest oddzielna dla każdego przedsionka. Jedne z włókien tej warstwy zaczy­nają się i kończą na pierścieniach włóknistych, tworząc pętlę, inne gromadzą się okrężnie wokół ujść żył do przedsionków. Błona mięśniowa komór składa się z trzech warstw. Włókna mięśniowe warstwy powierzchownej zbiegają od pierście­ni włóknistych skośnie ku dołowi. Na koniuszku włókna zawijają się ósemkowato. W tym miejscu powstaje ich charakterystyczny układ, zwany wirem serca. Włókna biegną w dalszym ciągu w kierunku odwrotnym, wchodząc w skład warstwy we­wnętrznej ściany komory. Warstwa środkowa jest najgrubsza w komorze lewej. Jej włókna rozpoczynają się i kończą na pierścieniach włóknistych, mając przebieg w kształcie nie zamkniętego koła.

W okolicy ujścia żyły głównej do przedsionka prawego, na granicy miedzy przedsionkiem a komorą prawą, oraz w przegrodzie międzykomorowej spotykamy skupienia komórek ubogich w miofibryle, przypominające włókna mięśniowe gład­kie. Są to komórki mięśniowe przewodzące serca (tzw. włókna Purkinjego). Pierw­sze skupienie włókien tworzy węzeł zatokowo-przedsionkowy, drugie - to węzeł przedsionkowo-komorowy. W przegrodzie międzykomorowej przebiega pęczek przedsionkowo-komorowy. Komórki mięśniowe przewodzące serca tworzą tzw. układ autonomiczny serca, w którym powstają bodźce do jego skurczów.

Wsierdzie jest cienką, przezroczystą błoną. Składa się ono z cienkiej warstwy tkanki łącznej, pokrytej warstwą płaskich komórek. Wsierdzie pokrywa ściany przedsionków i komór, przechodząc bezpośrednio w błonę wyściełającą wnętrze na­czyń. Zastawki zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej, pokrytej po obu stronach przez wsierdzie.

WOREK OSIERDZIOWY

Serce umieszczone jest w worku osierdziowym. Osierdzie (pericardium) skła­da się z dwóch blaszek: zewnętrznej, czyli ściennej, i wewnętrznej, czyli trzewnej lub nasierdzia. Między nimi znajduje się szczelinowata przestrzeń, zawierająca nie­wielką ilość płynu. Blaszka ścienna, tworząca worek wsierdziowy, przylega do opłucnej śródpiersiowej, do tylnej powierzchni mostka, do przepony i od tyłu do przełyku.

Blaszka trzewna osierdzia (nasierdzie) pokrywa mięsień sercowy wraz z naczy­niami wieńcowymi otoczonymi niewielką warstwą tłuszczu, który grupuje się w są­siedztwie naczyń. Blaszka trzewna przechodzi w blaszkę ścienną na początkowych odcinkach wielkich naczyń serca. W worku osierdziowym znajduje się niewielka ilość płynu, który zapobiega tarciu serca podczas jego pracy.

POŁOŻENIE SERCA

Serce leży w śródpiersiu; od tyłu sąsiaduje z przełykiem, od przodu przylega na pewnej przestrzeni do ściany klatki piersiowej. Po bokach osierdzie ścienne sąsiadu­je z opłucną. Po obu stronach miedzy osierdziem a opłucną przebiegają nerwy prze­ponowe. Serce leży asymetrycznie, przy czym jego jedna trzecia znajduje się po stro­nie prawej, dwie trzecie zaś po stronie lewej. Rzut prawego brzegu serca biegnie wzdłuż prawego brzegu mostka hakiem lekko wygiętym w prawo miedzy II prawym międzyżebrzem a przyczepem do mostka chrząstki VI żebra prawego. Rzut lewego brzegu serca biegnie łukiem wypukłym w lewo. Rozpoczyna się w II lewym miedzyżebrzu, kończy w miejscu rzutu koniuszka, tj. w V lewym międzyżebrzu, ok. 1,5 cm na prawo od linii środkowobojczykowej lewej. Łącząc ten punkt z przyczepem mostkowym chrząstki VI prawego żebra otrzymamy dolną granicę serca.

Większą cześć przedniej powierzchni serca pokrywają płuca, dlatego też do przedniej ściany klatki piersiowej przylega tylko niewielka część serca.

W klinice metodą opukiwania można wyznaczyć granice całego serca albo tylko tej jego części, która nie jest przykryta przez płuca. W pierwszym przypad­ku mówimy o stłumieniu względnym, w drugim o stłumieniu bezwzględnym (tab21).

Tabela 21. Granice serca

Granica	Stłumienie bezwzględne	Stłumienie względne
Prawa	linia mostka lewa	linia mostka prawa
Lewa	1 ,5 cm przyśrodkowo od linii środkowo--obojczykowej lewej	1,5 cm przyśrodkowo od linii środkowo-obojczykowej lewej
Górna	żebro IV lewe	górny brzeg III żebra
Dolna	trudne do oznaczenia ze względu na stłumienie pochodzące od wątroby

UNACZYNIENIE l UNERWIENIE SERCA

Serce unaczyniaja tętnice wieńcowe prawa i lewa (aa. coronariae dextra et sinistra). Tętnice wieńcowe odchodzą od wstępującej części aorty tuż powyżej płat­ków półksieżycowatyeh. Leżą one pod nasierdziem, otoczone tkanką tłuszczową. Tętnica wieńcowa prawa biegnie w bruździe wieńcowej między uszkiem a przedsłonkiem prawym, dostaje się na tylną powierzchnię serca i w bruździe miedzykomorowej tylnej podąża w kierunku koniuszka serca. Tętnica wieńcowa lewa dzieli się na dwie gałęzie: gałąź międzykomorowa przednia kieruje się ku dołowi, bie­gnąc w bruździe międzykomorowej przedniej; gałąź okalająca biegnie w lewo w bruździe wieńcowej między przedsionkiem lewym a uszkiem.

Żyły serca uchodzą do zatoki wieńcowej, która biegnie na tylnej powierzchni serca. Żyła wielka serca biegnie początkowo w bruździe międzykomorowej przedniej, zawraca na lewo wzdłuż bruzdy wieńcowej, a końcowy jej odcinek rozszerza się w zatokę wieńcową. Żyła średnia serca biegnie w bruździe międzykomorowej tylnej. Żyła mała serca przebiega w prawej części bruzdy wieńcowej. Nerwy serca pochodzą od nerwu błędnego i pnia współczulnego. Gałęzie tych nerwów tworzą splot sercowy.

Budowa i funkcje serca wersja lżejsza

Serce to najważniejszy narząd. Jest to pompa w kształcie gruszki, która nieustannie rozprowadza krew wokół organizmu, dostarczając składniki odżywcze i tlen do narządów i tkanek. Serce uderza 70 razy na minutę. Przepompowuje w tym czasie od 4 do 6 litrów krwi. Serce składa się z:

1)Dwóch przedsionków (prawego i lewego) - jest to gruba elastyczna torba, spełniająca funkcję swego rodzaju ,,poczekalni" krwi, która powracając z płuc do lewego, a z reszty organizmu do prawego przedsionka napełnia je niczym woda rozdymująca balon.

2)Dwóch komór (prawej i lewej) - one właśnie wypychają krew do tętnic (lewa komora jest trzykrotnie grubsza od prawej ponieważ tłoczy krew do dużego krwiobiegu, natomiast prawa komora tylko do płuc).

3)Zastawki - są to luźne, mające kształt kieszeni fałdy z silnej tkanki, przymocowane do wewnątrz ścian serca. We właściwym momencie otwierają się i zamykają jak drzwi. Dbają o to, by krew płynęła tylko w jednym kierunku.

4)Tętnica - jest taka gruba by móc wytrzymać duże ciśnienie krwi wyrzucane przez serce. Wyprowadzają krew z serca albo do komórek albo do płuc.

5)Worek osierdziowy (osierdzie) - łagodzi tarcie występujące w czasi skurczu i rozkurczu. Wypełniony jest niewielką ilością płynu.

Serce nie korzysta z krwi, która przez nie przepływa. Dlatego serce ma własne naczynia zwane wieńcowymi. Choroba wieńcowa polega na powolnym zmniejszaniu się światła tętnic wieńcowych, objawia się to bólem klatki piersiowej. Gdy dojdzie do zablokowania wielu tętnic wieńcowych następuje zatrzymanie mięśnia sercowego i jest tzw. zawał.

---