Uwarunkowania zachowań agresywnych
Błażej Karwat*
Zabójstwo jest często skrajnym skutkiem agresji i w takiej formie jako zagadnienie bywa przedmiotem analiz dokonywanych przez reprezentantów różnych dyscyplin naukowych. Poszukują oni przyczyn tak skrajnego przejawu agresji, znaczenia czynników psychologicznych, neurobiologicznych i społecznych.
Według D. Wójcika (1986; za: Majchrzyk, 1999, s. 137) istotną rolę odgrywają czynniki biologiczne. Dotychczasowe badania pozwalają na stwierdzenie, że impulsywne
i gwałtowne zachowania mają podłoże biologiczne. W ogóle badania emocji zapoczątkował Karol Darwin, potem rozważania teoretyczne wysnuli W. James i C. Lange, W.B. Cannon, J. Papez, McLean i wielu innych. Współcześnie odkrywaniem neurofizjologicznych mechanizmów zachowania emocjonalnego zajmują się neurofizjolodzy i neuropsychologowie korzystający z technik neuroobrazowania. Uważa się, że struktury limbiczne odgrywają zasadniczą rolę jako wyzwalacz i regulator zachowań motywacyjno-emocjonalnych (Górska, Grabowska, Zagrodzka, 2005, s. 399). Neurobiologowie wskazują na konieczność rozróżnienia agresji ofensywnej i defensywnej. Wyjaśniają, że druga z nich, mająca charakter obronny, wywołana strachem charakteryzuje się innym wzorcem behawioralnym
i organizacją neuronalną (Górska, Grabowska, Zagrodzka, op. cit., s. 401). Naukowcy są zgodni, że ciało migdałowate, hipokamp i otaczająca je kora płata czołowego odgrywają kluczową rolę w regulacji ludzkiej agresji (ibidem). Badano poziom neurotransmiterów: dopaminy, noradrenaliny, serotoniny, hormonów m.in. wazopresyny, kortyzolu, testosteronu
i innych związków, jak na przykład cholesterolu (Heitzman, 2002). Agresja z pewnością ma swoje odbicie w neurochemicznych zmianach w mózgu i ma związek z hipoglikemią (op. cit., s. 50). W XX wieku przeprowadzono liczne badania genetyczne starając się ustalić przyczyny agresji. Ustalono, że agresywność jest cechą wrodzoną, która jest kontrolowana przez wiele genów. Badania wykazały wzrost agresywności u myszy pozbawionych genu kodującego monoaminooksydazę (MAO), potwierdzono również wpływ tego enzymu na agresywność
u ludzi (Stępień, 2002, s. 38). Zakłócenia stężenia serotoniny mają związek z brutalnymi
i agresywnymi zachowaniami oraz skłonnościami samobójczymi (Gromska, 2002). Opisano, że polimorfizm genu kodującego hydroksylazę tryptofanu (TPH) koreluje z tendencją do wybuchów gniewu i agresji (ibidem, por. Heitzman, 2002, s. 49). Zdaniem A. Swanna (2005) wyższy poziom noradrenaliny koreluje ze wzrostem impulsywności, która może przejawiać się jako impulsywna agresja, czyli bez możliwości refleksji lub dopasowania zachowania do okoliczności. Ze statystyk jasno wynika, że ponad 96% wszystkich gwałtownych przestępstw popełnianych jest przez mężczyzn, co jest wiązane z receptorami testosteronu (Stępień, 2002). D. Olweus (1986; za: Majchrzyk, 2004) wnioskuje, że u przestępców agresywnych stwierdza się podwyższony poziom androgenów. Według doniesień E. Aronsona nadal nie ma zupełnej jasności, co do tego, czy różnice w agresywności dziewcząt i chłopców mają podłoże biologiczne, choć powołuje się na liczne eksperymenty E. Maccoby i C. Jacklin, które pozwoliły stwierdzić, że niezależnie od okoliczności, chłopcy wykazują bardziej agresywne postawy niż dziewczęta (Aronson, 1997, s. 502). Dowiedziono, że alkohol hamuje kontrolę nad zachowaniem, obniża samokrytycyzm i sprzyja popełnianiu różnych typów przestępstw. Wiele przestępstw agresywnych popełnianych jest po jego użyciu. E. Aronson (1997) podaje, że 75% przestępców podejrzewanych o dokonanie napadów, morderstw i zgwałceń w chwili aresztowania znajdowało się pod wpływem alkoholu. J. Leszczyński (1995; za: Lew-Starowicz, 2000) na podstawie własnych badań podaje, że 84,9% sprawców zabójstw
w chwili popełnienia czynu znajdowała się pod wpływem alkoholu. M. Patla i S. Telesiński (2005) na podstawie badań nad 61 kobietami, zabójczyniami poddanymi obserwacji sądowo-psychiatrycznej stwierdzili, że 61% z nich w chwili popełnienia czynu znajdowało się
w stanie odurzenia alkoholem, przy czym w tym samym stanie znajdowało się 70% ofiar zbadanych zabójczyń. Podobnego zdania jest B. Sygit (1995; za: Majchrzyk, 2004), który dodaje, że do wielu zabójstw dochodzi w czasie biesiad i uczt pijackich.
A. Siemaszko (1979; za: Majchrzyk, 1999, s. 137) kładzie nacisk na uwarunkowania społeczne zachowań agresywnych, a Z. Majchrzyk (1994; 1996; za: ibidem) głównych przyczyn upatruje się w uwarunkowaniach rodzinnych. Do psychospołecznych teorii uwarunkowań zachowań agresywnych należy zaliczyć: teorię popędu agresji Freuda i jego kontynuatorów, wrodzonego instynktu walki McDougalla, teorię frustracji-agresji Dollarda, Dooba, Millera, Mowrena i Searsa, behawiorystyczną koncepcję Bussa, poglądy Bandury i Waltersa (Heitzman, 2002). William McDougall uznawał, że sprężyną ludzkiego zachowania są instynkty (Jaroszewski, 1987, s. 192). Ten angielski psycholog zyskał znaczenie, jako przedstawiciel instynktywizmu i psychologizmu (Szacki, 2004). Podobnego zdania był Freud, który stwierdził, że istnieją dwa popędy: Eros i Thanatos, a wraz z nimi występuje biegunowość miłości i nienawiści (Freud, 2000; Majchrzyk, 2004; Oleś, 2003). Agresja jest więc, niezbędna do przetrwania, a walka umożliwia utrzymanie gatunku. Freud uznawał, że zasadniczo powstrzymywanie agresji działa na człowieka chorobotwórczo (2000, s. 103). Konrad Lorenz, etolog, który odkrył zasadę wdrukowania - imprintingu - także starał się dowieść, że agresja ma charakter wrodzony i dlatego starał się dokumentować analogię pomiędzy agresją u ludzi i zwierząt (Zimbardo, Ruch,1997, s. 485). Według Johna Dollarda agresja nie jest popędem, lecz zachowaniem społecznie wytworzonym jako reakcja na frustrację (Oleś, 2003). Wedle tej teorii frustracja potrzeb prowadzi do zachowań agresywnych, które nie zawsze są wyrażane wprost. Charakter zachowania agresywnego uzależniony jest od poziomu wewnętrznego pobudzenia, siły frustracji oraz znaczenia przeszkody, jaka stanęła na drodze do realizacji upragnionego celu. Liczne frustracje i brak możliwości rozładowania jej powodują wzrost siły zachowania agresywnego. David Buss, psycholog ewolucyjny, analizując teorię frustracji-agresji stwierdził, że nie tylko frustracja determinuje agresję, ale może to być szereg innych bodźców tj. atak fizyczny, werbalny lub inne przykre i drażniące czynniki. Wyróżnił on dwa rodzaje takich bodźców: zmierzające do negatywnego oddziaływania na obiekt relacji agresywnej, skutkujące agresją wrogą i takie, których negatywne oddziaływanie jest środkiem do realizacji jakiegoś celu, skutkujące agresją instrumentalną (Heitzman, 2002, s. 52-53). Leonard Berkowitz uznał teoretyczny schemat Dollarda i jego współpracowników za uproszczony, dodając, że zachowania agresywne są determinowane przez wewnętrzną gotowość do agresji oraz sygnały płynące z otoczenia. Oba rodzaje sygnałów mogą sumować się i jeśli jeden z nich ma niskie natężenie, to drugi musi mieć wysokie. Wyjaśnił, że osoby, które w sposób nawykowy przejawiają agresywność, potrzebują z zewnątrz niewielkich bodźców wyzwalających (Zimbardo, Ruch, 1997). Albert Bandura odrzuca teorię frustracji-agresji uznając, że ludzie uczą się dzięki obserwacji zachowań innych osób i to samo dotyczy agresji. Utożsamia on zachowania przestępcze z agresywnymi (Sitarczyk, 2004, s. 32).Według niego nie trzeba bezpośrednio doświadczać nieprzyjemnych bodźców, lecz wystarczy obserwacja, która prowadzi do rozhamowania reakcji (Heitzman, 2002). Wyszczególnił on cztery elementy procesu modelowania: zaobserwowanie wzorca zachowania, przechowywanie, motoryczną zdolność do powtórzenia określonej czynności i motywację (Oleś, 2003, s. 211-212). Stwierdza, że w modelowaniu duże znaczenie ma atrakcyjność wzorca zachowania, toteż stosunkowo łatwo człowiek uczy się określonych sposobów reagowania od bliskich, przyjaciół, rodziców. Uwagę przykuwają bodźce nowe, specyficzne i oryginalne, szczególnie zaś te, które są zgodne z naszymi potrzebami. Szczególnie łatwo człowiek uczy się zachowań za przejawianie których, jest wzmacniany oraz tych, które wzbudzają jego przekonanie o własnej skuteczności.
Zdaniem badaczy duże znaczenie w regulacji agresji interpersonalnej mają predykatory socjalizacyjne. „Odrzucenie przez rodziców predysponuje do zachowania niezsocjalizowanego, agresywnego, a zaniedbanie ze strony domu, brak odpowiedniej opieki
i kontroli - do przestępczości zsocjalizowanej (Hewitt, za: Sitarczyk, 2004). A. Frączek (2002, s. 50-54) przedstawił cztery modele regulacji zachowań agresywnych. W pierwszym
z nich wskazał, że ów regulacja zależy od tego, czy w trakcie rozwoju człowiek nauczy się kontrolować emocje, a więc hamować gwałtowność pobudzenia. Odrzucenie emocjonalne, nadopiekuńczość, nieadekwatny monitoring i brak wspomagania rozwoju społecznego. Drugi model bierze pod uwagę sytuację, w której człowiek używa agresji do osiągnięcia jakiegoś celu, realizacji zadań, zdobycia dóbr i w tym sensie może uczestniczyć w działaniach podejmowanych przez grupę, w której poprzez naśladownictwo zachowanie agresywne staje się elementem roli społecznej. Trzeba przy tym zauważyć, że grupa wzmacnia zachowania agresywne nie tylko poprzez swój zadaniowy charakter, ale też z uwagi na uznanie agresji instrumentalnej jako głównej wartości, oferowaniu wsparcia emocjonalnego dla swoich członków. Trzeci model zachowania agresywne uzasadnia zaspokojeniem potrzeby stymulacji. W tym sensie agresja staje się bardzo atrakcyjna dla osób nie dostymulowanych emocjonalnie, likwidować poczucie niepewności i zagrożenia. Agresja może być wykorzystana do zdobycia uwagi rodzica. Ostatni, czwarty model wskazuje na fakt, że w procesie socjalizacji przejmuje różnorodne postawy, systemy przekonań, wartości, które czerpie od ludzi ze swojego otoczenia społecznego. Wskutek tworzenia się stereotypów, różnicowania grupy jako własnej lub obcej człowiek w kontaktach z innymi ludźmi może kierować się agresją, wyrażaną poprzez różne akty dyskryminacji. Zdaniem J. Reykowskiego (2002) podział społeczeństwa na grupę własną i obcą jest wyrazem autorytaryzmu, który wyraża się w trzech postawach: gotowości do bezkrytycznego podporządkowania się autorytetom, silnej aprobaty dla tradycyjnych norm, które panują w danym społeczeństwie oraz skłonności do szkodzenia tym, którzy naruszają lub kwestionują zastany porządek społeczny. Z. Majchrzyk (2002) opisując zabójstwa nieletnich stwierdza, że ich obraz świata jest silnie zdychotomizowany i zamiast kategorii my, jest ja - oni.
Na uwagę zasługuje także czteroczynnikowy model agresji seksualnej G. C. Halla i R. Hirschmana (1991, 1992; za: Pospiszyl, 2006) zakładający, że powstawanie agresji można wyjaśnić próbując ustalać relacje między czterema czynnikami przedstawionymi na rysunku poniżej. Model ten umożliwia wykorzystanie wszystkich dotychczasowych poglądów, tworzenie typologii różnicującej sprawców agresji seksualnej. Na jego podstawie wyodrębniono cztery typy takich osobników: fizjologiczny, kognitywny, afektywny i niedojrzały. W pierwszym z nich dominują fizjologiczne komponenty agresji, a seks jest drogą do zaspokojenia „za wszelką cenę”. W drugim sprawca jest trudny do wykrycia i ujęcia, gdyż ukrywa on swoją agresję, jest najmniej impulsywny, a dokonane przestępstwa dokładnie planuje. W trzecim typie osobnik jest bardzo zmienny, reaktywny, często popada w konflikty z otoczeniem i bywa bardzo okrutny wobec swojej ofiary. Może starać się wzbudzić zainteresowanie ofiary, litość lub uwodzić ją. Typ czwarty wiąże się z opóźnieniem pod względem rozwoju osobowości i wyrażaniem agresji wprost.
* Autor jest psychologiem i socjologiem
Bibliografia
Aronson, E., Wilson, T.D., Akert, R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Zysk i S-ka.
Frączek, A. (2002). Agresja interpersonalna: opis i analiza z perspektywy psychologii społecznej.
W: Ł. Jurasz-Dudzik (red.). Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 43-55). Warszawa: Wydawnictwo Sic!
Gromska, J. (2002). Anatomia przemocy. Przemoc a neurobiologia. Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej, 2 (4): 239-243.
Heitzman, J. (2002). Stres w etiologii przestępstw agresywnych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Lew-Starowicz, Z. (2000). Seksuologia sądowa. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Sitarczyk, M. (2004). Nieletni sprawcy zabójstw. Sylwetki psychologiczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Majchrzyk, Z. (1999). Analiza motywacji sprawców zabójstw działających w małej grupie. W: T. Rzepa (red.). W poszukiwaniu tożsamości (s. 137-147). Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Majchrzyk, Z. (2002). Stosunek do czynu agresywnego - postawy obronne jako wyraz relatywizmu
w ocenie zachowań zabronionych u sprawców zabójstw i innych przestępstw w latach 1960-1970 i 1991-1997. W: Ł. Jurasz-Dudzik (red.). Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 136-153). Warszawa: Wydawnictwo Sic!
Oleś, P.K. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Scholar.
Pospiszyl, K. (2006). Przestępstwa seksualne. Warszawa: PWN.
Reykowski, J. (2002). Autorytaryzm a agresja wobec swoich i obcych. W: Ł. Jurasz-Dudzik (red.). Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 56-78). Warszawa: Wydawnictwo Sic!
Sitarczyk, M. (2004). Nieletni sprawcy zabójstw. Sylwetki psychologiczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Stępień, P.P. (2002). Genetyka agresji. W: Ł. Jurasz-Dudzik (red.). Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 34-42). Warszawa: Wydawnictwo Sic!
Zagrodzka, J. (2005). Neurofizjologiczne mechanizmy zachowania emocjonalnego. W: T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka (red.). Mózg a zachowanie (s. 396-416). Warszawa: PWN.
Zimbardo, P.G., Ruch, F.L. (1997). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.
Wyszukiwarka