WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNA

W BIAŁYMSTOKU

Jan Kowalski

Nr albumu 4558

TEMAT PRACY DYPLOMOWEJ

Praca licencjacka

napisana pod kierunkiem

dr Jolanty Sienkiewicz

w Katedrze Ekonomii

Białystok 2008

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ I ……………………………………………….

1.1……………………………………………………….

1.2………………………………………………………..

1.3……………………………………………………….

ROZDZIAŁ II…………………………………………………….

2.1. …………………………………………………………….

2.2…………………………………………………………….

2.3…………………………………………………………….

ROZDZIAŁ III…………………………………………………….

3.1. ………………………………………………………………

3.2. ……………………………………………………………..

3.3 ……………………………………………………………………..

ZAKOŃCZENIE ………………………………………………….

BIBLIOGRAFIA……………………………………………..

SPIS TABEL, WYKRESÓW I RYSUNKÓW……………………

1. Dziedziny ekonomii (mikro, makro i mezoekonomia)

Mikroekonomia - zajmuje się przede wszystkim badaniem poszczególnych rynków funkcjonujących w ramach danej gospodarki. Zajmuje się więc m.in. takimi zagadnieniami, jak: co określa cenę poszczególnego dobra, co decyduje o wielkości produkcji danej firmy czy gałęzi przemysłu, co decyduje o wysokości płac, zysków, stopy procentowej.

Mikroekonomia bada zmiany zachowań indywidualnych podmiotów gospodarczych na poszczególnych rynkach z punktu widzenia ich reakcji na zmiany dochodów konsumentów, cen towarów czy pojawienie się na rynku nowych wyrobów.

Makroekonomia- zajmuje się badaniem gospodarki narodowej jako całości. Ogólnie można powiedzieć, że makroekonomia zajmuje się badaniem agregatowych (czyli globalnych) zmiennych ekonomicznych, np. produkcji, zatrudnienia, bezrobocia, inwestycji, ogólnego poziomu cen.

Mezoekonomia- jest to ta część ekonomii, która zajmuje się opisem i analizą zjawisk związanych ze zmianami w działowo- gałęziowej, sektorowej i regionalnej strukturze produkcji i zatrudnienia.

2. Pojęcie i charakter praw ekonomicznych

Ekonomia stara się formułować, a więc wykrywać i opisywać, pewne ogólne prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi. Tego rodzaju wykryte i opisane prawidłowości nazywamy prawami ekonomicznymi.

Opisują one stale pojawiające się zależności (związki) między elementami procesu gospodarowania. Na proces gospodarowania składają się różnorodne, wielokrotnie powtarzane działania podmiotów gospodarczych. Działania te odbywają się w różnych , podlegających większym lub mniejszym zmianom, warunkach. Są one reakcją na różnego rodzaju bodźce i w różny sposób oddziałują na otaczający człowieka świat. Między tymi działaniami zachodzą różnorodne zależności.

Prawa ekonomiczne mają charakter prawidłowości typu statystycznego (inaczej stochastycznego), tzn. działanie praw ekonomicznych nie ujawnia się w każdym pojedynczym przypadku, lecz dopiero przy masowym powtarzaniu się danego rodzaju zdarzeń lub działań.

Prawa ekonomiczne działają obiektywnie, co wyraża się w tym, że 1) są one rzeczywistą, realną cechą procesu gospodarowania, i 2) ich istnienie oraz działanie nie zależy od świadomości i woli ludzi.

3. Przesłanki i cele działalności gospodarczej (potrzeby, produkcja, dochód, konsumpcja)

Gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi odbywa się ciągle, ze względu na odnawialność i rozwój potrzeb. Procesy te zachodzą w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr.

Potrzeby ludzkie- stan nienasycenia, braku, niespełnienia. Człowiek odczuwa wiele potrzeb i dąży do maksymalnego ich zaspokojenia, co jest równoznaczne z wytyczeniem określonego celu działania.

Podobnie jak potrzeby, środki zaspokajania potrzeb ludzkich mają różny charakter. Można je podzielić na: dobra materialne (ekonomiczne i wolne) oraz usługi materialne i niematerialne.

• Dobra wolne- są bezpośrednio dostarczane przez przyrodę (np. woda), dostępne bez ponoszenia kosztów.

• Dobra ekonomiczne- dobra wytworzone przez człowieka w ograniczonej ilości.

Dobra można podzielić także na:

• Dobra konsumpcyjne - produkty będące efektem działalności gospodarczej człowieka i mogące zaspokoić potrzeby gospodarcze w sposób bezpośredni;

• Dobra produkcyjne- dobra gospodarcze służące do wytworzenia innych dóbr, nazywamy je czynnikami produkcji.

Produkcja- świadomy i celowy proces wytwarzania towarów i usług w celu zaspokojenia ludzkich potrzeb, polegający na ponoszeniu nakładów w celu osiągnięcia danych efektów.

Czynniki produkcji (wytwórcze)- obejmują zasoby materialnych i niematerialnych środków wykorzystywanych w procesie produkcji w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich. Niematerialnym czynnikiem produkcji jest praca, materialne zaś czynniki to ziemia (zasoby naturalne) oraz kapitał. Czynniki produkcji, niezbędne w każdym procesie produkcyjnym, same nie są w stanie niczego wyprodukować. Trzeba je, bowiem dopiero połączyć i odpowiednio zorganizować. Stąd do przedstawionego zestawu czynników produkcji dodaje się jeszcze czwarty czynnik, technologię.

Technologia - wyznacza ilości i rodzaj zasobów koniecznych do wyprodukowania danego produktu; wyznacza również proporcje, w jakich zasoby te powinny być ze sobą połączone.

4. Problem ograniczoności zasobów a racjonalność gospodarowania

Rzadkość- ograniczona dostępność danego dobra lub usługi. Rzadkość oznacza sytuację (stan), w której potrzeby i chęci indy­widualne oraz społeczne przewyższają możliwości ich zaspokojenia przy posia­danych zasobach. Potrzeby społeczeństwa są większe od możliwo­ści ich zaspokojenia. W związku z tym można powiedzieć, że rzadkość jest konsekwencją ograniczoności zasobów.

Rzadkość zasobów i nieograniczoność ludzkich potrzeb powodują, że podmioty funkcjonujące na rynku tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa zmuszone są do permanentnego dokonywania wyborów i dążenia do ich opty­malizowania, czyli wyboru najlepszego z możliwych wariantów, przy zastosowa­niu określonych kryteriów oceny przez podmiot, który podejmuje decyzję. Każ­demu wyborowi towarzyszą dwa efekty: korzyści i koszty. Ogólnych wskazówek przy dokonywaniu wyborów najbardziej korzystnych rozwiązań dostarcza zasada racjonalnego gospodarowania.

Zasada racjonalnego gospodarowania przyjmuje w literaturze miano tzw. zasady mini-maksu, gdyż może być interpretowana jako:

• Zasada największego efektu przy danym nakładzie;

• Zasad najmniejszego nakładu dla osiągnięcia danego efektu.

5. Zagadnienie kosztu alternatywnego

Każdemu wyborowi towarzyszą dwa efekty- korzyści oraz koszty. Decydując się na podjęcie określonej produkcji, czy na konsumpcję danego produktu, spodziewamy się osiągnąć korzyści (zyski) z dokonanego wyboru. Każdej korzyści (zyskowi) z podjętej decyzji gospodarczej towarzyszy koszt alternatywny.

Koszt alternatywny jest to koszt utraconych korzyści z odmiennych zastosowań posiadanych zasobów, czyli oznacza rezygnację z innych celów, na których osiągnięcie moglibyśmy przeznaczyć posiadane zasoby.

6. Giełda papierów wartościowych i jej znaczenie w gospodarce

Giełda papierów wartościowych stanowi nieodłączną część rynku kapitałowego. Najczęściej giełdę papierów wartościowych określa się jako instytucjonalną formę rynku kapitałowego lub szczególny rodzaj rynku, na którym przedmiotem obrotu są papiery wartościowe.

Znaczenie w gospodarce:

1. Jest głównym barometrem rozwoju gospodarki, (tendencje zmian kształtowania się kursów pap. wartoś. są w dużej mierze wynikiem procesów zachodzących w gospodarce),

2. dostarcza istotne informacje dla rządów podejmujących decyzje gospodarcze,

3. spełnia funkcję alokacyjną (poprzez tworzenie ceny na papiery wartościowe dostarcza istotnych informacji o prawdopodobnej rentowności poszczególnych zamierzeń inwestycyjnych, określając w ten sposób kierunek wolnych kapitałów),

4. umożliwia najbardziej obiektywną, bo rynkową ocenę wartości majątku spółek akcyjnych,(wartość rynkowa spółki akcyjnej jest po prostu iloczynem liczby akcji danej spółki i aktualnego kursu),

5. cyrkulacja kapitału,(zamiana na pieniądz i odwrotnie), jest to tzw, transformacyjna funkcja giełdy),

6. Spekulacja (polega ona na możliwości realizacji zysków z tytułu wahań kursów papierów wartościowych. Motyw spekulacji jest bardzo istotny dla prawidłowego funkcjonowania giełdy, gdyż inaczej mogłyby wystąpić trudności z zapewnieniem ciągłości notowań giełdowych).

7. Istota mechanizmu rynkowego. Konflikt i konkurencja

Rynek- samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (decyzje) podmiotów gospodarczych. Elementy rynku to:

• Popyt- suma zapotrzebowań poszczególnych kupujących;

• Podaż - suma ofert produkowanych dóbr bądź też świadczonych usług;

• Cena.

Między poszczególnymi elementami rynku zachodzą relacje przyczynowo-skutkowe, zwane mechanizmem rynkowym.

Rynek:

• Dokonuje wyceny różnych dóbr,

• Jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych,

• Jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów,

• Umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce,

• Jest mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb.

Jest równocześnie mechanizmem rozwiązywania 3 kluczowych problemów każdej gospodarki: co, jak i dla kogo produkować?

Rynek jest mechanizmem, który umożliwia ocenę, selekcję podmiotów najbar­dziej efektywnych, sprawnych i konkurencyjnych, a także eliminację tych, które nie spełniają wyżej wymienionych kryteriów.

W warunkach gospodarki rynkowej działalność gospodar­cza ma sens ekonomiczny, gdyż przyczynia się do wypracowania nadwyżki w stosun­ku do poniesionych nakładów. Podmioty niewypracowujące tej nadwyżki są elimino­wane z rynku.

Cechą gospodarki rynkowej jest konkurencja między podmiotami gospodarczymi.

Konkurencja w znaczeniu ekonomicznym jest walką przedsiębiorców o korzyści ekonomiczne osiągane ze sprzedaży towarów i usług oraz walką o rynki zaopatrzenia i zbytu, a także o siłę roboczą. Konkurencja obejmuje, więc różne czynności nakierowane na eliminację rywali i pozyskanie klientów kosztem rywali działających w tej samej branży towarowej.

Konkurencja jest, więc zespołem reguł jej działania, stanem rynku, określającym stopień nasycenia podmiotami na nim funkcjonującymi zarówno w obszarze wytwarzania (produkcja, usługi) jak i w sferze dystrybucji (handel hurtowy i detaliczny).

Konkurencyjność zaś oznacza zespół istotnych z punktu widzenia prowadzonej rywalizacji cech podmiotu, które opisują jego pozycję i potencjał w relacji do pozostałych współzawodników, biorących udział w rozgrywce. Jest, pojęciem oceniającym podmioty uczestniczące w walce konkurencyjnej z punktu widzenia osiąganych wyników, jak i ich zdolności do osiągnięcia korzyści w przyszłym zmieniającym się otoczeniu konkurencyjnym.

8. Uproszczony model gospodarki (mikroanaliza rynku)

Gospodarka jako całość składa się z milionów podmiotów gospodarczych: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek aparatu państwa, tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącznie całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód i ogólny poziom produkcji dóbr i usług. Fakt, że wszystkie wydatki jednych osób stają się dochodami innych, można przedstawić jako okrężny obieg dochodów pomiędzy przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi i rządem.

W celu łatwiejszego zrozumienia problemu, przyjmujemy w analizie kilka założeń upraszczających.

Po pierwsze, rozpatrujemy gospodar­kę zamkniętą (bez eksportu i importu), w której nie funkcjonuje państwo. W gospodarce występują więc jedynie gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa.

RYSUNEK 1

Ruch okrężny między przedsiębiorstwami i gospodarstwami domowymi

Źródło: M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 5

Po drugie, gospodarstwa domowe, które, z jednej strony, są właścicielami czynników produkcji, a z drugiej, nabywcami produktów i usług, przeznaczają całe swoje dochody na bieżące wydatki. Po trzecie, przedsiębiorstwa pełniące funkcje praco­dawców i producentów przeznaczają całe swoje dochody na zakup czynników produkcji.

Gospodarstwa domowe są właścicielami czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi). Czynniki pro­dukcji są potrzebne przedsiębiorstwom do uruchomienia procesu produkcji. Przedsiębiorstwa zgłaszają więc zapotrzebowanie na czynniki produkcji, a gospo­darstwa domowe udostępniają je, świadcząc określone usługi. Strumień tych usług na rysunku to dolna, wewnętrzna pętla. Za usługi czynników produkcji przedsiębiorstwa wypłacają gospodarstwom domowym wynagrodzenia (place, zy­ski, renty, czynsze dzierżawne) — na rysunku dolna, zewnętrzna pętla (dochody czynników produkcji). Dzięki tym dochodom gospodarstwa domowe mogą kupo­wać produkty i usługi wytwarzane przez przedsiębiorstwa. Strumień produktów i usług przepływa więc od przedsiębiorstw do gospodarstw domowych (górna, we­wnętrzna pętla), a strumień wydatków na produkty i usługi przepływa od gospo­darstw domowych do przedsiębiorstw (górna zewnętrzna pętla). Wydatki te two­rzą dochody przedsiębiorstw, dzięki którym mogą one płacić gospodarstwom do­mowym za usługi czynników produkcji.

9. Prawo popytu i podaży. Cena

Prawo popytu mówi, że wraz ze wzrostem ceny dobra zmniejsza się wielkość popytu na nie, przy spadku zaś ceny, wielkość popytu na dany towar wzrasta, ceteris paribus.

Prawo podaży mówi, że w miarę wzrostu cen dóbr czy usług rośnie ilość dostarczanego dobra, przy spadku zaś cen maleje ilość oferowanych do sprzedaży towarów czy usług, ceteris paribus. Oznacza to, ze zmiany cen i wielkości podaży są jednokierunkowe, krzywa podaży jest, zatem funkcją o nachyleniu dodatnim (rosnącą).

Cena- wyrażona w jednostkach pieniężnych wartość wymienna towaru.

Cena absolutna- to cena pojedynczego towaru;

Cena relatywna- to cena jednego towaru porównana z cenami innych dóbr czy usług. Funkcje cen:

1. Informacyjna - wyrażając wartość różnych towarów i usług

2. Redystrybucyjna - cena wpływa na poziom dochodów zarówno konsumentów jak i producentów- jej wzrost zmniejsza rozporządzalne dochody gospodarstw domowych, zwiększa zaś dochody przedsiębiorców i odwrotnie.

3. Alokacyjna - cena produktów wskazuje na opłacalność produkcji, ceny zaś czynników wytwórczych- na jej koszty: ceny wskazują, zatem, gdzie powinny znaleźć zastosowanie zasoby produkcyjne, czyli gdzie mogą one przynieść najlepsze efekty;

4. Równoważenia popytu i podaży- na wolnym rynku ceny są czynnikiem przywracającym równowagę, gdyż reagują na wszelkie niedobory i nadwyżki rynkowe.

10. Popyt i j ego determinanty

Popyt - wielkość zapotrzebowania na dobra (towary lub/i usługi) będące przedmiotem obrotu, zgłaszana przez konsumentów przy różnym poziomie cen, w danym czasie, miejscu i przy danym poziomie ich realnych dochodów.

Determinanty popytu:

• Cena;

• Czynniki pozacenowe: dochody realne konsumentów; substytucyjność dóbr; komplementarność dóbr; indywidualne preferencje konsumentów; wielkość i struktura rynku; oczekiwania co do przyszłych warunków gospodarowania (cen, dochodów).

Dobro komplementarne- dobro, którego posiadanie powoduje zapotrzebowanie na drugie dobro, np. kaseta i magnetofon.

Dobro substytucyjne- dobro, które posiada podobne właściwości i zaspokaja podobne potrzeby jak inne dobro, np. masło i margaryna.

11. Podaż i jej determinanty

Podaż- to oferowana przez sprzedawców ilość towarów lub usługi, którą gotowi są oni dostarczyć na rynek w danym czasie przy różnych poziomach cen.

Determinanty podaży:

• Cena;

• Czynniki pozacenowe: Ceny czynników produkcji i koszty produkcji, technologia, przewidywania cen, podatki, subsydia, liczba przedsiębiorstw w gałęzi.

12. Elastyczność popytu i podaży

Elastyczność cenowa popytu bada siłę reakcji konsumenta na zmieniające się ceny. Określa o ile procent zmieni się popyt na dane dobro, gdy jego cena zmieni się o jeden procent.

Elastyczność cenowa=

procentowa zmiana wielkości popytu : procentowa zmiana ceny

Determinanty elastyczności cenowej popytu

1. Dostępność i liczba substytutów - im więcej substytutów i im bardziej są one dostępne, tym silniejsza reakcja konsumentów na zmianę cen, czyli tym bardziej elastyczny popyt;

2. Długość okresu, w jakim konsumenci są w stanie dostosować strukturę swych wydatków do zmieniających się cen- im dłuższy jest ten okres - tym silniejsza reakcja konsumentów, czyli tym popyt bardziej elastyczny;

3. Ceny- przy wyższych cenach popyt jest bardziej elastyczny niż przy cenach niższych;

4. Rodzaj dóbr (popyt na dobra podstawowe jest generalnie mniej elastyczny niż dobra luksusowe, gdyż dobra podstawowe są nabywane niezależnie od ich ceny).

Elastyczność cenowa podaży bada siłę reakcji producenta na zmieniające się ceny

Elastyczność cenowa podaży = Procentowa zmiana podaży : procentowej zmiany ceny

Determinanty elastyczności cenowej podaży

Elastyczność cenowa podaży danego dobra zależy od wielu czynników, wśród których najważniejsze to:

1. Możliwość magazynowania i składowania danego dobra (możliwość magazynowania i składowania -podaż elastyczna; niemożność gromadzenia zapasów - podaż nieelastyczna);

2. Czas, w którym producent jest w stanie dostosować się do nowych warunków wywołanych zmianą ceny ( oznacza to, że im dłuższy czas, tym większa możliwości dostosowania się do zapotrzebowania, zgłaszanego przez rynek. Podaż jest bardziej elastyczna wtedy, gdy przedsiębiorstwa mają czas na wdrożenie prac inwestycyjnych, które spowodują wzrost ilości oferowanych dóbr na rynku);

3. Technologia produkcji (krótki cykl produkcyjny- podaż elastyczna, długi cykl produkcyjny- podaż nieelastyczna; technologia prosta- podaż elastyczna, technologia złożona- podaż nieelastyczna);

4. Dostępność zasobów (istnienie dostatecznych zapasów wyrobów gotowych- można je, bowiem przy wzroście ceny szybko skierować na rynek, zwiększając tym podaż; łatwy dostęp do zasobów niezbędnych do produkcji danego dobra- podaż elastyczna);

13. Mapa preferencji i linia budżetu konsumenta

Teoria wyboru konsumenta opiera się na pewnych założeniach dotyczących prefe­rencji. Najważniejsze z tych założeń są następujące:

1. Założenie kompletności preferencji. Zgodnie z tym założeniem konsument, dokonujący wyboru między różnymi kombinacjami konsumpcji dóbr, może okre­ślić swoje preferencje w stosunku do nich, zakładając, że każde dwa koszyki mogą być porównywalne. Biorąc pod uwagę kombinacje A i B, konsument po­trafi określić, czy woli A od B, czy też preferuje B w stosunku do A, czy też kombinacje A i B są dla niego obojętne.

2. Założenie nienasyconości zadowolenia konsumenta. Konsument zawsze woli więcej aniżeli mniej. Oznacza to, że konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej zadowolenia (większej satysfakcji) od kombinacji dającej mniej zadowolenia.

3. Założenie przechodniości (asymetryczności) preferencji. Wybory konsumen­ta między różnymi kombinacjami dóbr są przechodnie. Jeśli konsument preferu­je kombinację A od B i równocześnie określa, iż woli B od C oznacza to, iż konsument preferuje kombinację A w stosunku do C. Podobnie, jeżeli kombina­cje A i B oraz B i C są dla konsumenta obojętne, wtedy również A i C są kombi­nacjami obojętnymi.

Linia budżetowa pokazuje graficznie wszystkie kombinacje dóbr dostępne dla konsumenta, przy danym dochodzie i cenach rynkowych wyczerpujące w pełni jego dochód. Linia budżetowa ogranicza kombinacje dóbr dostępne dla konsumenta.

14. Pojęcie i rodzaje przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwo - podmiot prowadzący działalność gospodarczą, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Celem działalności przedsiębiorstwa jest z reguły zysk

RODZAJE PRZEDSIĘBIORSTW:

• spółki osobowe (spółka cywilna, jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna,

• spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjna)

• spółdzielnie, stowarzyszenia, fundacje,

• przedsiębiorstwa państwowe,

Kodeks spółek handlowych (popularne skróty: KSH, k.s.h.) - ustawa z dnia 15 września 2000 r. o tym samym tytule zawierająca przepisy normujące ustrój podmiotów prowadzących działalność gospodarczą - spółek handlowych, do których zaliczają się:

spółki osobowe:

• spółka jawna,

• spółka partnerska,

• spółka komandytowa,

• spółka komandytowo-akcyjna,

spółki kapitałowe:

• spółka z ograniczoną odpowiedzialnością,

• spółka akcyjna.

Kodeks ten nie reguluje natomiast innych spółek — spółek cywilnych.

Spółki osobowe opierają swoją działalność na osobistej pracy wspólników w spółce, a cechą charakterystyczną tych spółek jest pełna odpowiedzialność cywilna wspólników za zobowiązania spółki. Do najbardziej znanych spółek osobowych zaliczyć można spółkę jawną, która charakteryzuje się solidarną odpowiedzialnością wspólników całym swoim majątkiem wraz ze spółką za długi spółki.

Spółki osobowe posiadają następujące cechy:

• brak osobowości prawnej ( są bowiem tzw. ułomnymi osobami prawnymi )

• wspólnicy reprezentują spółkę ( co do zasady )

• istnieje stała więź między wspólnikami

• wspólnicy muszą być ujawnieni ( są jednak wyjątki od tej zasady )

• wspólnicy wnoszą wkłady

• nieograniczona i solidarna odpowiedzialność osobistym majątkiem wspólników za zobowiązania spółki ( są wyjątki od tej zasady )

• wspólnicy pracują na rzecz spółki

• uproszczona księgowość

Spółki kapitałowe odpowiadają swym kapitałem, czyli wkładem wspólni­ków. Spotka kapitałowa jest to forma organizacyjno-prawna przedsiębiorstwa prowa­dzącego w sposób prawnie dozwolony działalność produkcyjną i/lub handlową. Od spółek osobowych wyróżnia je: zmienny kapitał i skład osobowy, posiadanie osobowości prawnej, skierowanie odpowiedzialności za zobowiązania spółki na samą spółkę, wyodrębnienie majątku spółki, prowadzenie spraw spółki pośrednio przez wspólników i ukształtowanie praw i obowiązków wspólników wobec spółki w sposób zróżnicowany.

Spółka cywilna (s.c.) - jeden z rodzajów umów znanych polskiemu prawu cywilnemu.

W odróżnieniu od spółek kapitałowych spółka cywilna nie posiada osobowości prawnej, stanowi jednostkę organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej jak spółki osobowe, lecz jest konstrukcją regulowaną przez prawo zobowiązań (art. 860-875 Kodeksu cywilnego). Nie stanowi więc samodzielnego podmiotu prawa, podmiotami prawa pozostają wspólnicy spółki cywilnej. W związku z tym spółka cywilna nie ma własnego mienia - nabywane prawa i zaciągane zobowiązania wchodzą do wspólnego majątku wspólników, stanowiącego ich współwłasność łączną. Także wspólnicy, nie spółka, prowadzą ewentualne przedsiębiorstwo, które podlega rejestracji w Ewidencji Działalności Gospodarczej właściwego wójta, burmistrza, prezydenta miasta.

Zawierając umowę wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego, którym nie musi to być działalność zarobkowa - dopuszczalne jest np. powołanie spółki w celu wspólnej budowy drogi.

15. Klasyczna koncepcja celu działalności przedsiębiorstwa

W koncepcji klasycznej przedsiębiorstwo i przedsiębiorca nie stanowili ważnego problemu.

Po pierwsze w ekonomii tej analizowano działania mechanizmu rynkowego przede wszystkim poprzez elastyczny system wolnych cen, nie przykładając wielkiej wagi do charakteru i reakcji podmiotów rynku.

Po drugie, ekonomia ta cechowała się statycznym podejściem do zasobów i dążeniem do ustalenia równowagi o stałym charakterze. Starała się optymalizować to, co istnieje, co eliminowało rolę innowacji, a w konsekwencji rolę decyzji przedsiębiorczych.

Po trzecie, za podstawę całej konstrukcji przyjmowano założenie „człowieka ekonomicznego” i związanych z tym racjonalnych decyzji. A. Smith twierdził że o ile człowiek w innych sferach działalności społecznej działa na ogół z motywów altruistycznych, zabiega o aprobatę otoczenia , to w sprawach gospodarczych jest egoistą, który dąży do maksymalizacji korzyści osobistych. W ten sposób analiza zróżnicowanych reakcji na ceny i dopuszczanie szerszego wachlarza zachowań nie były w centrum uwagi tej szkoły ekonomii.

Po czwarte, zakładano wielość podmiotów, jednorodność towarów i pełną wiedzę uczestników rynku. A to eliminowało rolę ryzyka, niepewności i wpływu podmiotów na cenę.

Po piąte, model doskonałej konkurencji zakładał nie tylko pełnię wiedzy, ale i nieskrępowaną mobilność czynników produkcji, co w konsekwencji odsuwało rolę kosztów wejścia i problemów związanych z powstawaniem przedsiębiorstw.

W ekonomii klasycznej dominowało traktowanie procesów produkcyjnych i handlowych jako samoczynnych. Rola przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy była w dużym stopniu pasywna. Działalność przedsiębiorstwa sprowadzała się do takiego dostosowania wielkości produkcji i nakładów do informacji cenowych, aby maksymalizować zysk. Preferencje konsumenta, zasoby, nagromadzona wiedza i ceny są niezależne od przedsiębiorstwa. Przy takim podejściu cały proces konkurencji sprowadza się do oszczędnego zużycia istniejących zasobów i przesuwania ich do dziedzin, w których jest wyższa stopa zysku.

Przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk wtedy, gdy zrówna koszty krańcowe z przychodami krańcowymi, które są zarazem równe cenie.

Wśród przedstawicieli ekonomii klasycznej jedynie dla J.P. Saya przedsiębiorca stanowił główną postać procesu produkcyjnego i teorii podziału. Określenie przez niego działalności przedsiębiorcy jako przenoszenia zasobów ekonomicznych z obszarów niższej wydajności i niższego zysku do obszarów wyższej wydajności i wyższego zysku jest wciąż często wykorzystywane dla określenia funkcji pełnionej przez przedsiębiorcę.

16. Rodzaje kosztów produkcji

Koszt -ogół wydatków pieniężnych, które musi ponieść przedsiębiorstwo na wytworzenie określonej produkcji (zakup surowców, energii, płace, reklamę itp.).

Według kryterium podmiotu, którego dotyczą wyróżniamy:

• Koszty prywatne - koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo, określane także mianem kosztów własnych.

• Koszty społeczne - ponoszone przez społeczeństwo w związku z wytworzeniem danej produkcji. Są to oprócz kosztów prywatnych również tzw. koszty zewnętrzne, ponoszone przez osoby trzecie, nie związane z daną działalnością produkcyjną.

Według kryterium widoczności:

• Koszty jawne - są to wydatki pieniężne poniesione przez przedsiębiorstwo na zakup czynników produkcji, produktów i usług niezbędnych do uruchomienia i wytwarzania określonej produkcji. Koszty te określa się też jako księgowe koszty prywatne.

• Koszty niejawne (alternatywne) - są to wyrażone w jednostkach pieniężnych koszty alternatywne, stanowiące utraconą możliwość uzyskania przez właściciela firmy najlepszych korzyści związanych z podjęciem innej działalności i z innym zastosowaniem czynników produkcji będących jego własnością.

• Koszty ekonomiczne całkowite KC- w sensie ekonomicznym to suma kosztów jawnych i niejawnych.

• Koszty księgowe całkowite KC- są to widoczne koszty prywatne (jawne) ujmowane w ewidencji przedsiębiorstwa i podlegające konwencjom rachunkowości.

Według kryterium związku z poszczególnymi produktami:

• Koszty bezpośrednie - są to koszty, które można odnieść do konkretnego wyrobu i mające bezpośredni związek z jego produkcją np. płace pracowników zatrudnionych przy produkcji wraz ze składką na ubezpieczenie społeczne, koszty materiałów , energia zużyta do produkcji, usługi obce.

• Koszty pośrednie - są to koszty, które mają jedynie częściowy lub pośredni związek z danym wyrobem np. amortyzacja maszyn, budynków, koszty transportu materiałów i wyrobów gotowych.

W rachunkowości stosowany jest tzw. układ rodzajowy kosztów. Pojawiają się tam:

• Koszty osobowe- związane są z czynnikiem pracy tj. wynagrodzenia pracowników, składki ZUS, koszty szkoleń, delegacji.

• Koszty materiałowe - stanowią sumę wartości wszystkich materiałów, surowców, energii i paliw zużytych do wytwarzania danej produkcji.

• Koszty materialne - obejmują koszty materiałowe powiększone o koszty amortyzacji maszyn, instalacji, budynków.

• Koszty finansowe -obejmują płatności finansowe m.in. składki na ubezpieczenia rzeczowe, czynsze, koszty pozyskania kapitału np. odsetki od kredytów, raty leasingowi itp.

Według jednostki odniesienia w ramach przedmiotu działalności:

• Koszty całkowite - dotyczące całej wytworzonej produkcji.

• Koszty jednostkowe to koszty przypisane jednostce. Mogą to być koszty przeciętne lub koszty krańcowe.

Według reakcji na rozmiary produkcji wyróżnia się:

• Koszty stałe (K_s) to koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo niezależnie od ilości produkcji.

• Koszty zmienne (K_z) reagują na zmiany wielkości produkcji: rosną, gdy rośnie produkcja, a spadają, gdy produkcja się zmniejsza.

Koszty w krótkim okresie:

• Koszty stałe całkowite;

• Koszty zmienne całkowite;

• Koszty całkowite (Kc= Ksc + Kzc);

• Koszty przeciętne (K_p, stałe, zmienne, całkowite);

• Koszt krańcowy (Kk)

17. Funkcja produkcji w krótkim okresie (prawo malejących przychodów)

Produkowanie polega na łączeniu określonej ilości nakładów czynników produkcji- pracy, ziemi i kapitału - w celu wytworzenia określonej ilości produktów i usług. Zależność między wielkością produkcji a rozmiarami nakładów można przedstawić za pomocą funkcji produkcji.

Funkcja produkcji pokazuje jakie rozmiary produkcji można uzyskać przy danych nakładach czynników produkcji.

W ogólnej postaci funkcję produkcji możemy zapisać jako:

Q = f (F1, F2, ...Fn)

Gdzie:

Q- rozmiary produkcji

F- czynniki produkcji.

Z zapisu tego wynika, że zwiększenie rozmiarów produkcji wymaga zwiększenia nakładów poszczególnych czynników produkcji.

Podstawowe założenia, analizy funkcji produkcji w krótkim okresie czasu są następujące:

• Istnieje tylko jeden czynnik zmienny;

• Istnieje tylko jeden czynnik stały;

• Technologia produkcji jest dana;

Zmiany produktów całkowitego, przeciętnego i marginalnego opierają się na prawidłowości zwanej prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego.

Prawo malejących przychodów: zwiększając nakład czynnika zmiennego (przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe) osiągamy taki punkt, po przekroczeniu, którego każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnego czynnika zmiennego zmniejsza się - PM maleje.

Wyjaśnienie prawa malejących przychodów

Wyobraźmy sobie zbieranie truskawek na plantacji 1 hektara (stały czynnik- ziemia). Zbierający mają do dyspozycji określoną, stałą ilość koszyczków (stały czynnik- kapitału). Zatrudniamy coraz większą ilość pracowników (zmienny czynnik- pracy). W pewnym momencie będzie więcej pracowników aniżeli koszyczków i koszyczki będą musiały być rozdzielane. W tym właśnie momencie marginalny produkt pracy zacznie spadać.

18. Pojęcie i kryteria efektywności. Ogólny wskaźnik efektywności

Efektywność to relacja osiąganych wyników do ponoszonych nakładów.

Ogólny wskaźnik efektywności:

E = Q / N

Q - wartość osiągniętego efektu gospodarczego;

N- wartość poniesionych w celu osiągnięcia „Q” nakładów.

Klasyfikacja rachunku efektywności

• Wg kryterium ilości badanych zamierzeń wyróżnia się bezwzględną i
  względną efektywność;

• Wg momentu badania: rachunek ex ante (prospektywny) i ex post
  (retrospektywny).

Konstrukcje formuł rachunku są następujące:

1. formuła ilorazowa

ogólny wskaźnik efektywności: E= Q/N

Działanie jest efektywne, jeśli E> 1

2. wskaźnik nakładochłonności : n = N/Q = 1/ E
   Działanie jest efektywne, jeśli: n < 1

3. formuła różnicowa: E2= Q - N

Działanie jest efektywne, jeśli E2>0

Przy wszystkich wskaźnikach: Q - produkcja, E - efekt, N - nakłady.

Efektywność w skali makroekonomicznej

Efektami w makroskali są: produkt globalny (Pg), produkt krajowy brutto (PKB) i netto (PKN), produkt narodowy brutto (PNB) i netto (PNN), dochód narodowy (Dn).

E= Pg / N

E= PKB/ N

E= Dn / N

Cząstkowe wskaźniki efektywności

Produktywność kapitału: E k1 = Pg /C

E k2= PKB/C

Wydajność pracy: W1= Pg / L

W2 = PKB/L

Efektywność w mikroskali

Efektami w skali pojedynczego przedsiębiorstwa są: wartość produkcji, utarg, nadwyżka operacyjna, nadwyżka czysta.

Syntetyczny wskaźnik efektywności (stopy zysku):

E 1 =Z/I

E2 = N o/ I

gdzie: E1,2 - wskaźnik stopy zysku, Z - zysk z przedsięwzięcia (nadwyżka czysta), No - całkowita nadwyżka operacyjna z danego przedsięwzię­cia, I - całkowity nakład kapitału związany z uruchomieniem przed­sięwzięcia (nakłady inwestycyjne + nakłady na tworzenie zapasów środków obrotowych)

19. Optimum techniczne i ekonomiczne

Optimum techniczne przedsiębiorstwa - wyznaczane jest przez punkt, w którym koszt krańcowy zrównuje się z przeciętnym kosztem całkowitym.

Optimum ekonomiczne (równowaga przedsiębiorstwa) - zachodzi gdy przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk. Optymalna wielkość produkcji znajduje się w miejscu przecięcia krzywej utargu krańcowego i kosztu krańcowego.

Utarg krańcowy - przedstawia zmianę utargu całkowitego przy wzroście produkcji o jednostkę.

Koszty krańcowe- przyrost kosztów całkowitych przy zmianie produkcji o jednostkę. Są to koszty wytworzenia dodatkowej jednostki danego produktu.

20. Postęp techniczny i jego rodzaje

Postęp techniczny to taka zmiana relacji kapitał-praca, która prowadzi do wzrostu ogólnego wskaźnika efektywności (postęp techniczny niezależny).

Postępem można nazwać również zmianę, która przy stałym poziomie ogólnego wskaźnika efektywności prowadzi do wzrostu wydajności pracy (postęp techniczny substytucyjny).

Postęp techniczny utożsamia się również z kreowaniem i rozprzestrzenia­niem się w gospodarce nowych rozwiązań technicznych (innowacji).

Typy postępu technicznego

• Według kryterium efektywności wyróżnia się niezależny i substy­tucyjny postęp techniczny,

• Według kryterium przedmiotowego: produktowy i procesowy,

• Według kryterium poziomu kapitałochłonności: kapitałochłonny, neu­tralny względem kapitału, kapitałooszczędny,

• Według kryterium źródeł postępu: indukowany, autonomiczny.

21. Pojęcie i źródła monopolu

Monopol- struktura rynkowa polegająca na tym, że cały rynek jest obsługiwany przez tylko jednego sprzedawcę produktu niemającego bliskich substytutów.

Źródła monopolu:

• wyłączna kontrola nad ważnymi nakładami;

• opanowanie źródeł i zasobów podstawowego czynnika niezbędnego do produkcji danego wyrobu;

• opłacalna skala produkcji wynikająca z istniejącej technologii, przy ograniczonym rynku- produkcja jednej firmy zaspokaja popyt;

• siła ekonomiczna umożliwiająca zastosowanie niskich cen, które eliminują potencjalnych konkurentów;

• wysokie zapotrzebowanie na początkowy kapitał dla uruchomienia produkcji np. samochodów;

• opanowanie kanałów dystrybucji, co uniemożliwia doprowadzenie konkurencyjnego dobra do odbiorców;

• patenty i prawa rozpowszechniania, wykluczające możliwość podjęcia produkcji wyrobu o zbliżonej jakości;

• licencje rządowe i koncesje na produkcję i sprzedaż;

22. Rodzaje porozumień monopolowych

• poole i ringi są to krótkoterminowe porozumienia zawierane między przedsiębiorstwami dotyczące cen i zobowiązujące jego uczestników do przestrzegania przez określony czas cen ustalonych tym porozumieniem. Mogą się dzielić rynkiem zbytu lub określać zadania produkcyjne i wyznaczać miedzy sobą czynności niezbędne do wykonania wspomnianych zadań.

• kartel to porozumienie monopolistyczne kilku lub kilkunastu przedsiębiorstw tej samej gałęzi produkcji , dotyczące cen i warunków zbytu produktów. Celem jest ograniczanie konkurencji, która przyczynia się do osiągania większych zysków i podziału ich wewnątrz kartelu.

• syndykat stanowi porozumienie przedsiębiorstw zachowujących osobowość prawną i samodzielność produkcji, lecz tracących swoją samodzielność handlową. Dotyczy ono rynku zbytu i czasami zakupu czynników produkcji. Syndykat posiada własne biuro zbytu, którego podstawowym celem jest sprzedaż wytwarzanych przez siebie produktów po jak najwyższych cenach oraz zakup najtańszych surowców.

• trust to porozumienie monopolistyczne stanowiące najwyższą formę monopolizacji, polegające na podporządkowaniu przez najsilniejsze przedsiębiorstwo innych słabszych przedsiębiorstw, które tracą osobowość prawną oraz samodzielność produkcji oraz handlu. Na czele trustu stoi zarząd trustu, który decyduje o rozmiarach produkcji, cenach zbytu, terminach płatności, podziale zysków.

• koncern- to porozumienie, które powstaje w wyniku połączenia przedsiębiorstw różnych gałęzi produkcji. Połączenie to następuje wskutek podporządkowania przez jedno przedsiębiorstwa kilku innych. Wyróżniamy koncerny poziome (branżowe), które obejmują przedsiębiorstwa tej samej gałęzi produkcji oraz koncerny pionowe (technologiczne) skupiające przedsiębiorstwa, które się uzupełniają. Zgrupowane w nim przedsiębiorstwa pozostają prawnie niezależne .

• konglomerat - to duża firma monopolistyczna rozszerzająca swoją tradycyjną działalność na inne dziedziny produkcji i handlu. Podstawowym celem tworzenia konglomeratu jest inwestowanie zysków w działalność produkcyjną pozwalającą osiągnąć wyższe dochody niż w przypadku ulokowania wolnych środków w banku, dywersyfikacja ryzyka na większą liczbę różnorodnych sfer działania, tworzenie gruntu dla ewentualnej przyszłej monopolizacji różnych nie zmonopolizowanych dotychczas dziedzin działalności, a także uniknięcie ewentualnego wejścia w kolizję z przepisami ustawodawstwa antymonopolowego.

• holding to forma monopolizacji, która pozwala na koncentrowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem, które poprzez posiadane akcje innych przedsiębiorstw sprawuje nad nimi kontrolę. Najczęściej holdingi tworzą wielkie firmy przemysłowe lub banki w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością.

23. Renta ekonomiczna i ąuasi-renta

Renta ekonomiczna - każda nadwyżka, którą czynnik produkcji zarabia ponad sumę płatności transferowej.

Renta ekonomiczna jest zjawiskiem występującym zarówno w krótkim, i w długim okresie. Jeżeli zmiana renty nie wpływa w długim okresie na podaż usług czynnika, wówczas mamy do czynienia z rentą ekonomiczną. Jeśli i natomiast zmiana renty wpływa w długim okresie na podaż, wtedy mamy do czynienia z quasi-rentą.

24. Pojęcie systemu gospodarczego i jego rodzaje

System gospodarczy składa się z instytucji, organizacji i jednostek. Organizacje, instytucje i jednostki, które działają w czasie , są powiązane między sobą przepływami produktów i informacji. Systemy gospodarcze można rozpatrywać w ujęciu szerokim (sensu largo) lub w wąskim znaczeniu tego określenia (sensu stricto). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z pewną całością, do której zalicza się wszelkie, względne trwałe determinanty działalności gospodarczej, zarówno materialne (zasoby), jak i niematerialne (reguły instytucjonalne i organizacyjne) oraz samą działalności gospodarczą (tzn. produkcję, podział, wymianę i konsumpcję).

W wąskim ujęciu system ozn. umownie wyodrębnioną część całości, np. system funkcjonowania gospodarki, mechanizm gospodarczy, czynniki rozwoju gospodarczego.

SYSTEMY GOSPODARCZE MOŻEMY PODZIELIĆ NA TRZY GRUPY:

1. Gospodarka wolnorynkowa

• zasoby w posiadaniu prywatnym, ich alokacja odbywa się jedynie i wyłącznie w wyniku działania mechanizmu rynkowego. Taka gospodarka istniała w 19 wieku. W czystej postaci dziś nie istnieje.

• Gospodarka rynkowa wyłoniła się z gospodarki naturalnej. Gospodarka naturalna jest to taka organizacja działalności gospodarczej, w której produkcja i podział (dystrybucja) są nastawione na bezpośrednie zaspokojenie potrzeb producentów. Podstawą gospodarki naturalnej są zwyczaje i tradycja.

• Początki gospodarki rynkowej związane są z rozwojem społecznego podziału pracy, specjalizacją producentów oraz wzrostem roli własności prywatnej. 

2. Gospodarka rynkowa mieszana

• dominuje własność prywatna oraz rynkowa alokacja zasobów. Są one jednak modyfikowane przez następujące fakty: część zasobów znajduje się w posiadaniu państwa i samorządów; istnieje też ingerencja państwa w sprawy gospodarcze, korygująca i uzupełniająca mechanizm rynkowy.

• gospodarka mieszana jest to taka gospodarka, w której oprócz podstawowego mechanizmu napędowego (rozwojowego) istnieje i odgrywa istotną rolę mechanizm wspomagający (korygujący). Taka gospodarka mieszana występuje w wielu współczesnych rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych, np. w krajach skandynawskich, we Francji, Wielkiej Brytanii, a także Korei' Południowej.

3. Gospodarka centralnie kierowana.

W systemie tym zasoby są własnością państwa i samorządów terytorialnych. Alokacja zasobów określona jest planem centralnym rządu. W praktyce, w okresie 1918-1989 w Europie obserwować można było dwa warianty (dwie odmiany) takiego systemu:

• socjalizm planowy: zasoby były własnością państwa, ich alokacja odbywała się zgodnie z centralnym planem państwa (b. ZSRR i b. NRD, Rumunia);

• socjalizm rynkowy: zasoby były własnością państwa lub w dyspozycji realnej samorządów i innych podmiotów gospodarczych: alokację zasobów determinował w pewnym stopniu mechanizm rynkowy (Węgry, Polska)

25. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego

1. produkt krajowy brutto - PKB,

1. produkt narodowy brutto - PNB,

1. produkt narodowy netto - PNN,

1. dochód narodowy według cen czynników wytwórczych - DNCW,

1. dochód osobisty ludności - DOL,

1. rozporządzalne dochody ludności-RDL.

Poszczególne kategorie dochodu narodowego i różnice między nimi można wyrazić za pomocą następujących symboli:

1. PKB = C + I + G + NX,

1. PNB = PKB + Yx,

1. PNN = PNB - Am,

1. DNCW = PNN - Te,

1. DOL = DNCW - Nz - Tc - Us + Lrz + Brz + Bp,

1. RDL = DOL -Td- Os.

gdzie:

C - wydatki na konsumpcję równe wartości dóbr i usług konsumpcyjnych,

I - wydatki na inwestycje równe wartości dóbr kapitałowych oraz przyrostowi

zapasów,

G - wydatki rządowe oraz władz lokalnych na dobra i usługi finalne wchodzące

w skład PKB,

Yx - dochody netto z własności czynników wytwórczych wykorzystywanych za

granicą,

NX - wartość eksportu netto, tj. różnica między eksportem X a importem Z,

Am - amortyzacja przeznaczona na inwestycje odtworzeniowo - modernizacyjne,

Te - podatki pośrednie płacone w cenie nabycia towarów,

Nz - nierozdzielne zyski przedsiębiorstw przeznaczone na inwestycje,

Tc - podatki od dochodów przedsiębiorstw,

Us- składki na ubezpieczenia społeczne pracowników i indywidualne ubezpieczenia pracowników wpłacane do instytucji ubezpieczeń społecznych,

Lrz - procenty wypłacane przez rząd od sprzedanych obligacji długo- i krótko­okresowych,

Brz - transfery rządowe: emerytury, renty, zasiłki, zapomogi, opieka socjalna, dotacje, subwencje itp.,

Bp - transfery prywatne przedsiębiorstw na rzecz instytucji publicznych i osób prywatnych,

Td - podatki bezpośrednie od dochodów i zysków indywidualnych wpłacane do budżetu państwa lub budżetów lokalnych,

Os - grzywny i kary pieniężne oraz inne opłaty skarbowe wpłacane do budżetów.

26. Pojęcie wzrostu i rozwoju gospodarczego

Wzrost gospodarczy- proces powiększania (ilościowych zmian) podstawowych wielkości makroekonomicznych w gospodarce, a w szczególności proces powiększania się produkcji z roku na rok . Wzrost gospodarczy można dokładniej określić ja­ko przyrost realnego produktu narodowego brutto w określonym czasie (najczęściej w ciągu roku). Wzrost gospodarczy może być zakłócony przez cykle koniunkturalne.

Rozwój gospodarczy ujmowane jest szerzej - uwzględnia się nie tylko zmiany ilościowe wielkości makroekonomicznych, ale również jakościowe zmiany w gospodarce dot. zwłaszcza systemu społeczno- gospodarczego. To przemiany we wszystkich trzech sferach repro­dukcji, a często wykraczające poza gospodarkę czy dziedziny z nią związane, tj. odnoszące się do polityki, ekologii, techniki, nauki, edukacji, kultury itp. Są to więc zmiany jakościowe, których szczególną cechą powinien być ich trwały cha­rakter.

27. Klasyfikacja czynników wzrostu i rozwoju gospodarczego

W literaturze ekonomicznej wyróżnić można wiele czynników wzrostu gos­podarczego, które mają zróżnicowany charakter. W systematyce czynników wzrostu gospodarczego wyróżnia się trzy podstawowe ujęcia:

1. historyczne, w którym do głównych czynników wzrostu gospodarczego zalicza się pracę, kapitał i ziemię;

1. modelowe, według którego główne czynniki wzrostu gospodarczego dzieli
   się na:

• bezpośrednie, do których zaliczamy zatrudnienie i wydajność pracy,

• pośrednie, do których zaliczyć można majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność;

3) systemowe, w którym według różnych kryteriów dzieli się czynniki wzrostu
gospodarczego na:

• tradycyjne: zasoby naturalne, kapitałowe i ludzkie,

• nowoczesne: postęp naukowo-techniczny i organizacyjny,

• postęp w kierowaniu gospodarką, zmiany strukturalne i międzynarodowy
  podział pracy;

• społeczne: infrastruktura społeczna i ekonomiczna,

• rynkowe: konkurencja i równowaga,

• specjalne: proporcjonalność i dysproporcje rozwoju

28. Dochód narodowy jako miernik wzrostu i rozwoju gospodarczego - wady i zalety

Produkt narodowy brutto (PNB) stanowi wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez jednostki gospodarujące danego kraju w ciągu określonego czasu (zazwyczaj roku kalendarzowego) i to niezależnie od terytorium ich funkcjonowania. Kategorię tę można obliczać trzema sposobami:

• jako sumę wartości produkcji,

• od strony wydatków,

• od strony dochodów.

Produkt krajowy brutto nie jest idealnym miernikiem dobrobytu ekono­micznego i należy zdawać sobie sprawę z jego ograniczeń. Podajemy tu pięć niedogodności PKB.

LICZBA LUDNOŚCI

PKB nie jest wskaźnikiem miarodajnym, jeśli nie znamy wielkości populacji danego kraju. Na przykład fakt, że PKB określo­nego kraju wynosi 50 miliardów dolarów, znaczy co innego, gdy kraj liczy 10 milionów mieszkańców, a co innego, gdy mieszkańców jest 500 milio­nów. Aby uwzględnić liczbę ludności, stosuje się miarę PKB per capita (PKB dzielony przez liczbę mieszkańców) określającą przybliżoną wielkość produkcji przypadającej na osobę w danym kraju.

CZAS WOLNY

PKB nie uwzględnia jednej z najbardziej cenionych przez ludzi wartości: czasu wolnego. W ostatnim półwieczu przeciętny ty­dzień pracy w Stanach Zjednoczonych znacznie się skrócił: od 70 godzin w roku 1850 do obecnych 40 godzin. W miarę jak ludzie stawali się zamoż­niejsi, woleli zastępować przyrosty produkcji czasem wolnym. Jednak ten wzrost ilości wolnego czasu, choć niewątpliwie zwiększa nasz komfort, nie znajduje odzwierciedlenia w PKB. Nie znajdziemy tam również satysfakcji (lub przykrości), jaką daje ludziom ich praca.

ZMIANY JAKOŚCI

PKB nie odzwierciedla wystarczająco zmian w jakości dóbr. Udoskonalenie produktu nie jest widoczne w PKB, chyba że pociąga za sobą wzrost ceny. Na przykład jeśli lekarstwo nowego typu wprowadza się na rynek po tej samej cenie co stare lekarstwo i jeśli produk­cja i koszt nowego leku są takie same jak starego, PKB nie wzrośnie, choćby nawet nowe lekarstwo było dwa razy skuteczniejsze niż stare. Ponieważ PKB nie uwzględnia podwyższenia jakości, twierdzi się czasem, że po­wszechnie używane wskaźniki cen zawyżają poziom inflacji, bo przecież wzrost ceny mógł odpowiadać zwiększonej jakości.

WARTOŚĆ I PODZIAŁ

PKB nie informuje o tym, czy struktura i po­dział produkcji kraju są społecznie pożądane. O wartości każdego dobra i każdej usługi decyduje cena. Na przykład Biblia może kosztować 10 dola­rów i tyle samo może kosztować powieść pornograficzna - obie książki są więc wyceniane na 10 dolarów, cokolwiek moglibyśmy sądzić o ich wartości społecznej. Co więcej, PKB mierzy jedynie ogólną wielkość produkcji dóbr i usług. Nie informuje natomiast o tym, jak ta globalna produkcja jest dzie­lona między obywateli. Jeżeli PKB jakiegoś kraju wynosi 500 milionów dolarów, to na tę wartość nie ma żadnego wpływu, czy 90% produkcji kon­sumuje nieliczna grupa bogatych rodzin, czy też jest ona stosunkowo równo dzielona między obywateli.

KOSZTY SPOŁECZNE

PKB nie odzwierciedla kosztów społecznych związanych z produkcją dóbr i usług. W szczególności nie uwzględnia szkód ekologicznych spowodowanych działalnością fabryk, biur i gospodarstw rolnych kraju. Powszechnie wiadomo, że atmosfera i zasoby wody są na różne sposoby zanieczyszczane przez firmy, konsumentów i organizacje publiczne. Mimo to koszty te nie są odejmowane od PKB, choć w ten sposób zawyża się prawdziwy dobrobyt ekonomiczny kraju.

PODWÓJNE LICZENIE

Produkt krajowy brutto nie obejmuje wartości wszystkich dóbr i usług. Uwzględnia jedynie wartość dóbr i usług finalnych, czyli takich, które są przeznaczone dla ostatecznego użytkownika. Na przy­kład mąka zakupiona do użytku domowego jest dobrem finalnym, ale już mąka zużywana do produkcji chleba jest dobrem pośrednim. Gdybyśmy uznali zarówno chleb, jak i zużytą nań mąkę za produkt finalny, liczyliby­śmy podwójnie. A zatem wartość dóbr pośrednich - nie przeznaczonych dla ostatecznego użytkownika, zużywanych do produkcji dóbr i usług finalnych - nie może być zaliczana do produktu krajowego brutto.

DOBRA POZARYNKOWE

Pewne dobra i usługi finalne, które muszą być uwzględniane w produkcie krajowym brutto, nie są kupowane ani sprze­dawane na rynku. Wtedy wycenia sieje według kosztów. Na przykład usługi świadczone przez państwo - ochrona policyjna, ochrona pożarnicza, dostęp do sądów, obronność kraju itd. - nie są kupowane ani sprzedawane na żad­nym rynku (choć o niektórych sędziach można by powiedzieć „lepszego nie kupisz"). Mimo to są one ważną częścią finalnego produktu gospodarki da­nego kraju. Ekonomiści i statystycy zdecydowali, że będą je wyceniać we­dług tego, ile wydano na nie z budżetu państwa. Nie jest to rozwiązanie ide­alne, ale najlepsze, jakie dotychczas zaproponowano.

POMINIĘTA PRODUKCJA FINALNA

Pewne rodzaje produkcji finalnej pomija się w produkcie krajowym brutto ze względów praktycznych. Są to niektóre nie pojawiające się na rynku dobra i usługi, na przykład usługi świadczone przez panie domu. Dzieje się tak dlatego, że uzyskanie nawet przybliżonych, godnych zaufania szacunków wartości usług kobiet pracują­cych w domu byłoby bardzo trudne. Na pierwszy rzut oka może się to wy­dawać poważną wadą miary produkcji globalnej, jaką jest PKB. Jeśli jednak wartość tych usług w stosunku do produkcji globalnej pozostaje stała, informacja o zmianach wartości produktu krajowego brutto będzie wystarczająco miarodajna (w ujęciu dynamicznym).

TRANSAKCJE NIEPRODUKTYWNE

Transakcje czysto finansowe są wyłączone z produktu krajowego brutto, ponieważ nie odzwierciedlają bie­żącej produkcji. Do takich transakcji zaliczamy płatności transferowe państwa, prywatne płatności transferowe oraz sprzedaż i zakup papierów warto­ściowych. Płatności transferowe państwa to płatności, jakich dokonuje pań­stwo na rzecz osób, które nie przyczyniają się w zamian za nie do produkcji. Dobrym przykładem są tu zasiłki: nie są one zapłatą za produkcję, więc włą­czanie ich do PKB byłoby błędem. Prywatne płatności transferowe to da­rowizny i inne transfery majątku od jednej osoby lub organizacji prywatnej do drugiej. Ponieważ one również nie są zapłatą za produkcję, nie ma powo­du, by włączać je do PKB. Płatnością za produkcję nie jest też nabywanie czy sprzedaż papierów wartościowych, więc i te przepływy nie są uwzględ­niane w PKB.

DOBRA UŻYWANE

Sprzedaż dóbr używanych jest również wyłączona z produktu krajowego brutto. Powód jest prosty: wartość dobra jest dolicza­na do PKB wówczas, gdy dobro to zostaje wyprodukowane. Gdyby ponow­nie doliczano jego wartość w momencie odsprzedania, liczono by podwój­nie, co prowadziłoby do zawyżenia wartości PKB. Przypuśćmy, że kupuje­my rower i odsprzedajemy go rok później. Wartość roweru ujmowana jest w PKB wtedy, gdy zostaje on wyprodukowany.

29. Mechanizm i przyczyny cyklicznego rozwoju gospodarki

Podejmując próbę klasyfikacji teorii przyczyn wahań cyklicznych, można je podzielić na dwie grupy: teorie przyczyn zewnętrznych i teorie przyczyn we­wnętrznych.

Teorie przyczyn zewnętrznych (egzogenicznych) dopatrują się istotnej przyczyny cykliczności rozwoju poza systemem gospodarczym: w cyklach plam słonecznych (wpływających na wysokość zbiorów płodów rolnych, co miałoby się następnie rozciągać na całe życie gospodarcze), wojnach, rewolucjach, wy­darzeniach politycznych, odkryciach złóż złota, w stopie wzrostu ludności i mi­gracjach, w odkryciach nowych lądów i bogactw, a wreszcie w odkryciach i wynalazkach naukowych i technologicznych.

Teoria cyklu poli­tycznego. Zgodnie z nią rząd, prowadząc określoną politykę, wpływa na zmiany aktywności gospodarczej, wywołując tym samym cykliczne wahania.

Na przy­kład przez ekspansywną politykę fiskalną i monetarną rząd może doprowadzić do ożywienia gospodarczego i spadku bezrobocia w okresie przed wyborami, aby zapewnić sobie reelekcję. Skutki takich działań wyborcy odczuwają po wybo­rach, kiedy rząd musi schładzać gospodarkę poprzez prowadzenie restrykcyjnej polityki, zmniejszając wydatki budżetowe, bądź podnosząc stopy procentowe, aby nie dopuścić do wzrostu inflacji. Cele polityczne, zewnętrzne w stosunku do gospodarki, powodują jej cykliczny rozwój.

Teorie przyczyn wewnętrznych (endogenicznych) szukają mechanizmu cyklu koniunkturalnego wewnątrz systemu gospodarczego, który sam wywołuje cykle koniunkturalne.

W teoriach klasycznych przyjmowano prawo rynków Say'a. Według tego prawa „do­datkowa podaż tworzy dodatkowy popyt". Producenci, oferując dodatkową po­daż, zwiększają najczęściej popyt na czynniki wytwórcze, w tym na pracę, co z kolei oznacza zwiększenie popytu pracowników na dobra konsumpcyjne itd. Innymi słowy: nie może istnieć takie zjawisko jak nadprodukcja lub długookre­sowe bezrobocie. Zjawiska te mogą występować tylko w krótkim okresie, w długim - nigdy.

Wielki kryzys z lat trzydziestych ubiegłego wieku, z trwającą przez długie lata nadprodukcją i masowym bezrobociem, stanowił zaprzeczenie prawa rynków Say'a. Prawo to jest zdecydowanie niezgodne z tym, co mówi na temat przyczyn kryzysów J.M. Keynes.

Przyczyny kryzysów, wg K. Marksa (1818-1883). Jego stanowisko było zasadniczo przeciwstawne klasycznemu. Uważał on, że kryzysy są cechą gospodarki kapitalistycznej i nieuchronnie wynikają z jej charakteru. K. Marks widzi przyczyny kryzysów w niedostatecznym popycie robotni­ków, którzy są zbyt ubodzy i kapitalistów, którzy - jako zbyt bogaci - za dużo oszczędzają. U podłoża tego wyjaśnienia leży marksowska koncepcja wyzysku robotników przez kapitalistów i „teoria zubożenia proletariatu". To właśnie wy­zysk kapitalistyczny jest odpowiedzialny za niedostateczny popyt zgłaszany przez robotników. Z kolei przywłaszczana przez kapitalistów wartość dodatkowa nie tworzy niezbędnego popytu, gdyż bogaci kapitaliści nie wydają jej w całości na zakup dóbr. Wszystko to sprawia, że kapitalizm nieuchronnie prowadzi do coraz głębszych kryzysów i silniejszych antagonizmów między robotnikami i kapitalistami. Marksowska teoria wyprowadzania kryzysów z niedostatecznego popytu nosi nazwę teorii podkonsumpcji.

W kwestii przyczyn kryzysów w kapitalizmie głos zabrali również zachodni współcześni marksiści: P. Sweezy (Stany Zjednoczone) i M. Dobb (Wielka Bryta­nia). Obaj oni przeciwstawiają się teorii podkonsumpcji, twierdząc, że to właśnie w okresie rozkwitu, czyli w okresie przedkryzysowym, płace są najwyższe, a po­pyt na artykuły konsumpcyjne najsilniejszy. Według P. Sweezy'ego i M. Dobba, podstawowej przyczyny kryzysów należy się dopatrywać w zniżkowej tenden­cji stopy zysku. Jednakże dane statystyczne na ten temat nie potwierdzają -w długich okresach - występowania zniżkowej tendencji stopy zysku, w których pojawiały się kryzysy.

Dokonując pewnych uproszczeń i zajmując się tylko bardziej znanymi po­glądami, wśród teorii cykli można wyróżnić: teorie pieniężno-kredytowe, teorie inwestycyjne, teorie niedostatecznej konsumpcji (niedokonsumpcji), teorie keynesowskie, stanowiące w pewnym stopniu syntezę wyżej wymienionych.

Zwolennicy pienieżno-kredytowej teorii cyklu (m.in. K. Wicksell, Ch. Rist, R.G. Hawtrey) kryzys utożsamiają oni z procesami deflacyjnymi, a rozkwit - z inflacją. Manewrowanie ilością pie­niądza i rozmiarami kredytu (poprzez regulowanie stopy dyskontowej i stopy procentowej) odgrywa według nich decydującą rolę w nakręcaniu koniunktury.

Inwestycyjne teorie cykliczności -przedstawiciele tych teorii (m.in.: A. Spiethoff, J. Schumpeter, C. Cassel, H. Robertson, A. Aftalion, A.C. Pigou i J.M. Clark) szukają przyczyn kryzysów i w ogóle cyklicznego rozwoju w zjawiskach nie pieniężnego charakteru, lecz w procesach i prawach akumulacji kapitału, np. w masowym zastoso­waniu wynalazków i innowacji, w znalezieniu nowego rynku zbytu. Sądzą, że zmiany w popycie na dobra konsumpcyjne wywołują pomnożone zmiany w produkcji środków produkcji. Wychodzą oni z założenia, że produkcja dóbr inwestycyjnych rozwija się szybciej niż pozostałe działy produkcji i podlega znacznie silniejszym wahaniom cyklicznym niż produkcja środków konsumpcji. W fazie rozkwitu produkcja dóbr inwestycyjnych rośnie najszybciej, w fazie kryzysu spada najgwałtowniej. W ten sposób podstawą kryzysów - według tych zwolenników - są realne dysproporcje w produkcji społecznej.

Teorie niedokonsumpcji opierają się na założeniu, że przyczyną kryzysów jest „niedostateczna skłonność do konsumpcji" i „nadmierna skłon­ność do oszczędzania". Oszczędzana część wytworzonego dochodu narodowego wpływa na zmniejszenie popytu na dobra konsumpcyjne, pogłębia lukę między podażą i popytem, powstają trudności zbytu. J.A. Hobson - najznamienitszy przedstawiciel nowszej wersji teorii niedokonsumpcji - szukając przyczyn nad­miernych oszczędności, dochodzi do wniosku, że głównym ich powodem są zbyt wielkie różnice w podziale dochodu narodowego. Oszczędzają ludzie bogaci, war­stwy ubogie wydają cały dochód. Bardziej egalitarny podział dochodu narodo­wego pozwoliłby -jego zdaniem- uniknąć kryzysów i cyklicznych wahań.

J.M. Keynes (1883-1946), ekonomista angielski oparł swoją teorię kryzy­sów na tezach „niedostatecznej skłonności do konsumpcji".

Keynesowska koncepcja wyjaśnienia przyczyn kryzysów odnosi się tylko do krajów rozwiniętych, w których istnieje stan niepełnego wykorzystania czynni­ków produkcji. Przyczyną kryzysów według J.M. Keynesa jest „podkonsumpcja" - rozumiana jako brak dostatecznych rozmiarów efektywnego popytu w stosunku do globalnej podaży dóbr.

Jeśli chodzi o przyczynowe uzasadnienie załamania kryzysowego, J.M. Keynes wychodzi z założenia, że decydującą rolę w procesie reprodukcji odgrywa kon­sumpcja (rozumiana nie jako zaspokojenie potrzeb, lecz utożsamiana z efektyw­nym popytem), zaś rozmiary konsumpcji w kapitalizmie są niewystarczające do pełnego wykorzystania aparatu wytwórczego i siły roboczej. Wynika to z faktu, że postępowaniem społeczeństwa rządzi psychologiczne prawo malejącej skłon­ności do konsumpcji i nadmierna skłonność do oszczędzania (teoria psychologiczna). Prawo to przejawia się więc na rynku w wolniejszym wzroście kon­sumpcji niż dochodów. Wobec tego oszczędności (akumulacja) rosną szybciej niż konsumpcja. A kryzys poprzedza sytuacja charakteryzująca się nadmiernym oszczędzaniem i niedostatecznym inwestowaniem. Wyjścia z impasu J.M. Keynes szuka w przedsięwzięciach państwa mających na celu pobudzenie skłonno­ści do inwestycji i do konsumpcji. Stymulowanie przez państwo popytu kon­sumpcyjnego powinno się odbywać poprzez poszerzanie swoich wydatków budżetowych, pobudzanie zaś skłonności do inwestycji - poprzez zwiększanie obiegu pieniężnego i obniżkę stopy procentowej. Ważnym elementem teorii J.M. Keynesa jest tzw. mnożnik inwestycyjny, który pokazuje, w jaki sposób wzrost nakładów inwestycyjnych powoduje zwielokrotniony przyrost zatrudnie­nia, dochodu i konsumpcji (inwestycje dokonujące się w jednej gałęzi produkcji, wywołują łańcuchowe reakcje w innych, związanych z nią gałęziach).

Według M. Kaleckiego (1899-1970) - przyczy­ny kryzysów tkwią wewnątrz gospodarki kapitalistycznej, wyjaśnił on istotę i charakter fluktuacji tempa wzrostu dochodu narodowego i zmian poziomu ak­tywności gospodarczej. W analizach koniunktury wykazał on na pod­stawie obserwacji, że wahania w natężeniu działalności inwestycyjnej są przy­czyną wahań cyklicznych, zaś fundusz płac nie wpływał na wahania cykliczne w zakresie produkcji i zatrudnienia, lecz był tylko ich następstwem.

Nowym elementem teorii koniunktury, nie w pełni jeszcze rozwiniętym, jest koncepcja realnego cyklu koniunkturalnego. Autorzy tej teorii zajmują się analizą zmian faktycznej produkcji, której wiel­kość odzwierciedla zarówno podaż, jak i popyt. Zrównanie podaży z popytem następuje w punkcie, w którym faktyczna produkcja równa się potencjalnej. W tym ujęciu gospodarka podlega nieustannie różnym zakłóceniom, wstrząsom (nowe wynalazki techniczne, zmiany w polityce gospodarczej państwa itd.), któ­re uruchamiają procesy dostosowawcze w kierunku nowej równowagi, przyj­mując postać cyklu koniunkturalnego.

30. Rodzaje wahań cyklicznych i zależności między nimi

Wśród regu­larnych wahań gospodarczych można wyodrębnić:

• wahania sezonowe wynikające z przyczyn przyrodniczych, technicznych lub społecznych, ze stałych zmian pór roku (np. zmiany wielkości produkcji roślinnej i zwierzęcej, rozmiarów budownictwa);

• cykle „specjalne" , np. świńskie, odbywające się z określoną regularnością wahania produkcji żywca wieprzowego.

• cykle czteromiesięczne, zwane małymi cyklami lub cyklami zapasów,

• Wahania przypadkowe (nieregularne i niecykliczne) powodowane są czynnikami losowymi (wojny, kieski żywiołowe, strajki) lub zmianami polityki gospodarczej państwa.

• Polityczne cykle koniunkturalne (cykle wyborcze, cykle prezydenckie w Stanach Zjednoczonych) powstają wtedy, gdy rząd wpływa na aktywność gospodarczą i wywołuje dodatkowe wahania.

• Cykle regionalne dotyczą rozwoju poszczególnych części kraju (regionów).

• Trendy (tendencje długookresowe), czyli stałe (zwyżkowe, zniżkowe lub na niezmienionym poziomie) ruchy czynników osobowych i rzeczowych w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej.

Przyjmując za kryterium czas pełnego cyklu, wyróżnia się następujące rodzaje tych wahań:

• cykl Juglara, nazywany także cyklem klasycznym. Okres tego cyklu waha
  się od 6 do 10 lat, a średnio wynosi 8 lat. Przyczyn cyklicznego falowania gospodarczego upatrywał w zjawiskach pieniężno-kredytowych. Kryzys, zdaniem Juglara, był następstwem ograni­czenia ekspansji kredytowej banków w okresie prosperity (rozkwitu).

• cykl Kitchina, zwany też cyklem mniejszym, oznacza cykl trwający około
  3,5 roku. Przyczyną występowania tego cyklu są zmiany zapasów, a szerzej bio­rąc, zmiany w kapitale obrotowym.

• cykl Kondratiewa, zwany także cyklem długim, trwający około 50 lat.
  Kondratiew przeprowadził badania na podstawie danych dotyczących 4 państwa (Niemiec, Francji Wielkiej Brytanii i Stanów zjednoczonych) za okres od 1790 do lat 20 tych XX wieku.

• Cykle super długie C. Van Ewijka- badania nad gospodarką brytyjską (zmian stóp wzrostu produkcji przemysłowej) potwierdziły istnienie długich fal, o czasie przekraczającym cykle Kondratiewa.

31. Istota i funkcje pieniądza

Pieniądz jest kategorią związaną z rozwojem wymiany towarowej. Niedogod­ności wymiany barterowej (towar za towar) doprowadziły do pojawienia się pie­niądza jako pośrednika wymiany.

Pieniądz można więc najogólniej zdefiniować jako powszechnie akceptowany w danym kraju środek płatniczy.

Istota pieniądza przejawia się w jego funkcjach:

1. środka wymiany (cyrkulacji),

2. jednostki obrachunkowej (miernika wartości dóbr i usług),

3. środka płatniczego (realizacji odroczonych płatności),

4. środka przechowywania bogactwa (środka tezauryzacji).

32. Popyt na pieniądz w teorii ekonomii

Popyt na pieniądz jest to, mówiąc najkrócej, ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Popyt na pieniądz to wielkość aktywów finansowych, które przy danym poziomie cen i dochodów podmioty gospodarcze decydują się pozostawić w formie płynnej (gotówka i lokaty a vista).

Teoria keynesowska wskazała na trzy podstawowe zmienne określające po­pyt na pieniądz, rozumiany jako popyt w ujęciu realnym, tj. zasób pieniądza nominalnego, skorygowanego przez zmiany poziomu cen:

1. stopę procentową - zmiany zapotrzebowania na realne zasoby pieniądza
   spadają w miarę wzrostu stopy procentowej i odwrotnie,

2. poziom cen - wzrost poziomu cen pociąga za sobą wzrost popytu na pie­niądz w wyrażeniu nominalnym (lecz popyt na realny zasób pieniądza nie ulega zmianie),

3. realny dochód - wzrost dochodu realnego powoduje wzrost zapotrzebo­wania na realne zasoby pieniądza przy każdym poziomie stopy procentowej.

Keynes zwrócił uwagę przede wszystkim na motywy wpływające na pod­mioty gospodarcze, twierdząc, że decydują się one na utrzymywanie pieniądza w formie płynnej. Chodzi tu o:

1. motyw transakcyjny, wynikający z konieczności zapewnienia przez każdy
   podmiot gospodarczy ciągłości wydatków, z tym że im wyższy dochód, tym
   wyższe zapotrzebowanie w tym zakresie,

2. motyw przezornościowy, czyli działania mające na celu zabezpieczenie
   się albo przed nieprzewidzianym spadkiem dochodów lub wzrostem wydatków,

3. motyw spekulacyjny, czyli dążenia do realizacji zysku nadzwyczajnego
   lub pomnażania oszczędności,

4. motyw portfelowy, będący rezultatem naturalnego dążenia do rozkładania
   ryzyka między różne rodzaje lokat.

Według koncepcji monetarystycznych, pieniądz jest traktowany jako jedna z wielu form przechowywania bogactwa. W neoilościowej teorii pieniądza, M. Friedman zwrócił uwagę m.in. na takie czynniki mające wpływ na popyt na pieniądz jak: (1) całkowite bogactwo, jakim ludzie dysponują, włącznie z zasobami „bogactwa ludzkiego" (zwanego dziś zwykle „kapitałem ludzkim") - im większe bogactwo, tym większy popyt na pieniądz; (2) oczekiwane stopy zwrotu od różnych form aktywów - im wyższe stopy zwrotu, wyrażające alternatywny koszt trzymania pieniądza, tym mniejszy popyt na pieniądz. Jako miarę całkowitego bogactwa M. Friedman zaproponował tzw. dochód permanentny, który można zdefiniować jako wartość bieżącą oczekiwanego strumienia dochodów w bardzo długim okresie.

Realny popyt na pieniądz- popyt na realne zasoby pieniądza, czyli zasoby nominalne odniesione do średniego poziomu cen.

33. Czynniki wyznaczające podaż pieniądza

Podaż pieniądza to iloczyn bazy monetarnej i mnożnika kreacji pieniądza, z tym że:

• baza monetarna to ilość pieniądza gotówkowego dostarczonego obiegowi
  pozabankowemu przez bank centralny oraz rezerwy gotówkowe banków,

• mnożnik kreacji pieniądza to wielokrotność podaży pieniądza w stosunku
  do bazy monetarnej, czyli relacja między przyrostem ilości pieniądza w obiegu a przyrostem bazy monetarnej

Podaż pieniądza można więc wyrazić następującym wzorem:

Ms= (K +Z) m

gdzie:

Ms - podaż pieniądza,

K - krajowy składnik bazy monetarnej,

Z - zagraniczny składnik bazy monetarnej, czyli rezerwy walutowe danego kraju,

m - mnożnik kreacji pieniądza.

Inaczej wzór ten można wyrazić następująco: Ms = Hm; gdzie: H - baza monetarna, przy czym H = K + Z.

Wysokość mnożnika kreacji pieniądza zależy od:

1. planowanej przez banki stopy rezerw gotówkowych, tj. stosunku rezerw do całkowitej wartości wkładów (Cb);

2. planowanego stosunku gotówki w obiegu w sektorze pozabankowym do całkowitej wartości wkładów w bankach (Cp), czyli: Ms = Cp +1 / Cb +Cp * H

Im niższa jest Cb, tym wyższy m oraz im niższa Cp, tym wyższy m i podaż pieniądza, z tym że im wyższe oprocentowanie kredytów w stosunku do opro­centowania wkładów, tym wyższa skłonność do kreacji kredytu i dążenie do niższego poziomu stopy rezerw gotówkowych.

Bank centralny może oddziaływać na podaż pieniądza, wpływając albo na bazę monetarną lub na mnożnik kreacji pieniądza, ewentualnie stosując metody mieszane (mix).

Wpływ banku centralnego na bazę monetarną realizuje się przede wszyst­kim poprzez operacje otwartego rynku, które oznaczają cały zespół transakcji kupna i sprzedaży skarbowych papierów wartościowych między bankiem cen­tralnym a bankami komercyjnymi.

Istota operacji otwartego rynku polega na tym, że w sytuacji gdy należy ograniczyć podaż pieniądza, bank centralny sprzedaje skarbowe papiery warto­ściowe, natomiast gdy istnieje potrzeba zwiększenia ilości pieniądza w obiegu, bank centralny dokonuje zakupów.

Na mnożnik kreacji pieniądza bank centralny może wpływać, stosując dwa instrumenty:

1. rezerwy obowiązkowe,

2. stopę dyskontową (procentową).

Polityka rezerw obowiązkowych oznacza, że banki komercyjne mają obo­wiązek deponowania na nieoprocentowanym rachunku w banku centralnym określoną wartość będącą relacją procentową do wkładów klientów banku. Podwyższenie tych rezerw ogranicza akcje kredytowe, podczas gdy obniżenie pobudza kreację kredytu.

34. Bank centralny i jego funkcje

Bank centralny, jest bankiem emisyjnym, bankiem pań­stwa i bankiem banków. Ma pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych banków, wpływa na ich działalność oraz jest odpowiedzialny za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa.

Funkcje:

1. Jako emisyjny bank centralny posiada wyłączność na emisję waluty danego kraju, czyli jedynego prawnie dopuszczonego środka płatniczego na te­renie danego kraju.

2. Pełniąc funkcje banku państwa, bank centralny prowadzi wszystkie rachunki rządu, przeprowadza w imieniu państwa wszelkie operacje finansowe, prowadzi obsługę budżetu państwa, w tym długu publicznego i rachunki bankowe rządu, centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych itd., mo­że udzielać rządowi kredytów, utrzymuje rezerwy państwowe, ponosi współodpowiedzialność za zmiany kursu walutowego (razem z powołanymi do tego organami, np. w Polsce z Radą Polityki Pieniężnej), dokonuje bieżących analiz sytuacji finansowej kraju, w szczególności w zakresie polityki pieniężnej.

3. Funkcję banku banków bank centralny wypełnia poprzez prowadzenie bez­pośredniej działalności kredytowej dla innych banków, przy czym jest kredyto­dawcą tzw. ostatniej instancji, stanowi także źródło rezerwy bankowej innych instytucji bankowych i finansowych, jako jedyny jest upoważniony do redys­konta weksli.

Bank centralny wpływa więc na działalność kredytową innych banków, co oddziałuje na wielkość realizowanych inwestycji, poziom zatrudnienia, rozmiary i kierunki produkcji. W długim okresie bank centralny działa na koniunkturę go­spodarczą i poziom dochodu narodowego.

Najstarszymi bankami centralnymi na świecie są: Bank Szwecji (w 1657 r. otrzymał przywilej emisji biletów bankowych) i Bank Anglii (w 1694 r. - przy­wilej emisyjny).

35. Pojęcie kredytu i jego rodzaje

Termin kredyt wywodzi się od łacińskiego słowa credo, co oznacza wierzę, ufam. W sensie ekonomicznym kredyt polega na odstąpieniu przez jedną ze stron (wierzyciela) drugiej stronie (dłużnikowi) określonej wartości w pieniądzu lub w towarze w zamian za obietnicę zwrotu w ustalonym terminie równowartości łącznie z wynagrodzeniem za jej udzielenie, czyli odsetkami.

W zależności od przedmiotu pożyczki można wyodrębnić dwa rodzaje kredytu:

1. Kredyt towarowy (kupiecki, handlowy) występuje wówczas, gdy normalna transakcja kupna-sprzedaży przekształca się w stosunek kredytowy ze względu na odroczenie terminu zapłaty.

2. Kredyt pieniężny polega na udzieleniu przez wierzyciela pożyczki pieniężnej w zamian za określone odsetki. Kredyt pieniężny jest udzielany przez banki i inne niebankowe instytucje finansowe, np. kasy oszczędnościowo-pożyczkowe.

Z punktu widzenia przeznaczenia kredyty bankowe można podzielić na:

1. Kredyty obrotowe przeznaczone są na finansowanie bieżących potrzeb związanych z prowadzoną działalnością gos­podarczą, np. na zakup materiałów.

2. Kredyty inwestycyjne są udzielane na długie terminy i przeznaczane na powiększanie środków trwałych firmy (zakup maszyn i urządzeń, restrukturyzacja lub budowa nowych obiektów inwestycyjnych).

3. Kredyty konsumpcyjne- przeznaczone są na finansowanie potrzeb ludności.

Kredyty mogą być przyznawane w walucie krajowej lub w dewizach.

Kredyty dewizowe udzielane są ze środków własnych banków krajowych (np. na finan­sowanie importu) lub ze środków zagranicznych uzyskiwanych z międzynarodo­wych instytucji finansowych, takich jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy

Wg podziału okresu:

1. krótkoterminowe;

2. średnioterminowe;

3. długoterminowe.

W zależności od prawnej formy zabezpieczenia kredytu:

• lombardowe- udzielany jest pod zastaw lub zabezpieczenie w postaci papierów wartościowych, towarów i przedmiotów wartościowych.

• hipoteczne- przybiera najczęściej postać kredytu średnio- lub dłu­goterminowego na cele inwestycyjne. Hipoteczne zabezpieczenie zwrotności kredytu wiąże gwarancję jego spłaty z określoną nieruchomością

36. Instrumenty polityki pieniężnej

Bank centralny reguluje dopływem i odpływem pieniądza w instytucjach depozytowo - kredytowych.. W okresie recesji gospodarczej, gdy następuje spadek produktu krajo­wego i wzrost bezrobocia, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do obniżenia stóp procentowych i zwiększenia ekspansji kredytowej, co nazywane jest polityką taniego pieniądza. Możliwości uzyskania nisko oprocentowanego kredytu sprzyjają wzrostowi produkcji, inwestycji i zatrud­nienia.

W okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej, gdy następuje dynamiczny wzrost cen, polityka pieniężno-kredytowa banku centralnego zmierza do podniesienia stóp procentowych i zmniejszenia podaży pieniądza, co określane jest mianem polityki drogiego pieniądza.

Instrumenty polityki pieniężnej :

1. Zmiany stopy rezerw obowiązkowych, (decyduje o sile mnożnika kreacji pieniądza bankowego. Polega na ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku i rezerw w banku centralnym do ogólnej sumy wkładów zgromadzonych w banku.)

2. Zmiany stopy redyskontowej, (stopa procentowa ustalana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym),

3. Operacje otwartego rynku, tj. kupna i sprzedaży papierów wartościowych,

Aby doprowadzić do wzrostu podaży pieniądza w gospodarce, bank centralny może:

• skupować od banków komercyjnych posiadane przez nie skarbowe papiery wartościowe (w ramach operacji otwartego rynku)

• obniżyć poziom stopy rezerw obowiązkowych

• obniżyć poziom podstawowych stóp procentowych.

Aby doprowadzić do obniżenia podaży pieniądza w gospodarce, bank centralny może:

• sprzedawać bankom komercyjnym posiadane skarbowe papiery wartościowe (w ramach operacji otwartego rynku)

• podnieść poziom stopy rezerw obowiązkowych

• podnieść poziom podstawowych stóp procentowych.

37. Pojęcie, funkcje i konstrukcja budżetu

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki pań­stwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest on sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę usta­wodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów budżetowych oraz dokonywanie wydatków.

Funkcje budżetu:

1. Funkcja fiskalna, polega na gromadzeniu dochodów budżetowych (pocho­dzących głównie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań.

2. Funkcja redystrybucyjna, umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w po­dziale dochodu narodowego, takich jak: zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróż­nicowania dochodów różnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeń­stwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizację funkcji redystrybucyjnej umoż­liwiają system podatkowy (progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne itp.) oraz wydatki budżetowe, dokonywane głównie w for­mie tzw. transferów, czyli świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian jakichkolwiek usług (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe itp.).

3. Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków bu­dżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne, za pomocą odpowiednio skon­struowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych. Można np. wpły­wać na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształ­tować poziom akumulacji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji.

4. Funkcja alokacyjna umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Państwo, dysponując odpowiednimi dochodami budżeto­wymi, może przesunąć pewne zasoby czynników produkcji do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych, prowadzenia prac badawczo-rozwojowych itp.

Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz pań­stwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych. Struktura budżetów lokalnych (terenowych) zależy od ustrojowej organizacji państwa.

Z budżetu centralnego finansuje się wydatki na administrację centralną, wymiar sprawiedliwości, obronę narodową. Z kolei w gestii budżetów lokalnych znajduje się zazwyczaj gospodarka komunal­na i mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Władze lokalne realizują zadania własne oraz za­dania zlecane im przez państwo, wynikające z przyjętej polityki społeczno-gospodarczej.

38. Zasady budżetowe

• zasada rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków budżetowych
  obejmuje okres jednego roku (przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym);

• zasada zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa
  (żadna z dziedzin działalności finansowej państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego);

• zasada jedności - budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu (poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty, muszą jednak łączyć się w jedną zwartą całość);

• zasada jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości (dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wy­konania oraz kontroli);

• zasada równowagi budżetowej - polega na dążeniu do tego, żeby bieżące
  dochody z podatków i z innych źródeł napływające do budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia: płatności za dobra i usługi finansowe przez rząd, płatności transferowych i innych wydatków budżetowych.

39. Krzywa Leffera

Krzywa Laffera pokazuje zależność pomiędzy wysokością opodat­kowania a wpływami budżetowymi z tytułu podatków.

RYSUNEK 2

Krzywa Laffera

Źródło: M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 5

Dochody budżetu są jed­nak funkcją zakresu działalności gospodarczej i uzyskiwanych z tego tytułu do­chodów oraz ich obciążenia podatkowego.

W miarę wzrostu obciążenia wpływy budżetu państwa początkowo rosną bardzo szybko, co wynika stąd, że nie ogra­niczają one zakresu działalności. Dalszy wzrost opodatkowania powoduje jed­nak, że pewne dziedziny działalności gospodarczej stają się nieopłacalne, w in­nych niekorzystne okazuje się zwiększanie zakresu aktywności. Dochody budżetowe przestają zatem rosnąć pod wpływem zmian zakresu działalności, a rosną jedynie w wyniku zwiększania obciążenia podatkowego.

Dalszy wzrost obciążenia powoduje, że zaczyna się kurczyć aktywność gospodarcza i w coraz mniejszym stopniu zaznacza się wzrost wpływów do budżetu. W końcowej fazie obciążenie powoduje tak szybkie zawężenie działalności gospodarczej, że mimo dalszego wzrostu opodatkowania zaczynają maleć wpływy z tego tytułu. Przy stopie podatkowej równej 100% (co oznacza jedynie hipotetyczną sytuację) cał­kowicie ustałaby działalność gospodarcza, a tym samym wpływy z tytułu opo­datkowania byłyby zerowe.

40. Deficyt budżetowy i źródła jego finansowania

Deficyt budżetowy- nadwyżka wydatków budżetowych państwa nad dochodami budżetowymi.

Źródła jego finansowania:

• podatki,

• pożyczki zaciągane u społeczeństwa,

• sprzedaż obligacji państwowych lub bonów skarbowych,

• kredyty w systemie bankowym,

• kredyty zagraniczne,

• sprzedaż części majątku państwa,

• dodatkowa emisja pieniędzy,

• zmniejszenie wydatków budżetowych.

Pożyczki zaciągane przez rząd u ludności i przedsiębiorców oraz w bankach i instytucjach finansowych prowadzą do powstawania długu publicznego. Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie (np. wywłaszczanie mienia na zasadach odpłatności, orzeczenia sądu).

41. Wpływ podatków i wydatków budżetowych na poziom dochodu narodowego

Państwo, finansując wydatki związane z za­kupem dóbr i usług, występuje na rynku jako ostateczny nabywca części dochodu narodowego (Y), który oprócz dóbr i usług zakupionych przez państwo (G) obej­muje wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych (C) i zakupy dóbr inwes­tycyjnych (/). Stąd:

Y = C + I + G

Natomiast przez wydatki transferowe państwo nie dokonuje żadnych zaku­pów, a jedynie powiększa dochody podmiotów, które te transfery otrzymują. Zwiększenie rozmiarów globalnego popytu i dochodu narodowego dokonuje się zatem w sposób pośredni.

W analizach teoretycznych można przyjąć, że wydatki państwa nie zmieniają się automatycznie wraz ze wzrostem (spadkiem) produkcji i dochodu. Poziom wydatków rządowych zależy od tego, jakie są potrzeby socjalne, gospodarcze itp.

Zainicjowane przez państwo zakupy dóbr i usług uruchamiają taki sam łań­cuch zależności, jak w mnożniku inwestycyjnym.

Załóżmy, że rząd przeznacza dodatkowe 10 mln zł na budowę drogi. Kwota ta zostanie wydana na zakupy rzeczowe (maszyny, urządzenia, materiały budowlane) oraz płace zatrudnionych przy budowie drogi pracowników. Część dochodów, które z tego tytułu otrzymują przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, zostanie, być może, odłożona jako oszczędności. Można jednak przypuszczać, że większość dochodów zostanie prze­znaczona na zakup dóbr i usług, co z kolei doprowadzi do powiększania popytu w innych sferach gospodarki i wywoła kumulacyjne efekty w postaci przyrostu dochodu narodowego.

Mnożnik wydatków budżetowych (mg), wskazuje, ile razy przyrost dochodu jest większy od przyrostu wydatków rządowych na dobra i usługi.

Ksk- krańcowa skłonność do konsumpcji

(ksk = ΔC/ΔY),

Podstawowa formuła mnożnika wydatków budżetowych: mg= ΔY /ΔG = 1 / 1-Ksk

Wydatki rządowe na dobra i usługi są ważnym czynnikiem determinującym poziom dochodu narodowego i zatrudnienia. Jeżeli wydatki te wzrosną, produkcja będzie wzrastała w stopniu wyznaczonym przez wielkość mnożnika.

Należy jednak wziąć pod uwagę, że mnożnik działa dwukierunkowo. Jeżeli wydatki rządowe spadają, a podatki i inne czynniki wpływające na dochód narodowy pozostają bez zmian, kumulacyjne efekty mnożnikowe prowadzą do spadku dochodu narodo­wego.

(Jeżeli mnożnik wydatków rządowych wynosi 5, to obniżenie wydatków budżetowych o 10 mln zł, przy innych nie zmienionych warunkach, prowadzi do spadku dochodu narodowego o 50 mln zł).

Wydatki rządowe mogą wpływać stabilizująco lub destabilizująco na gospodarkę: wzrost wydatków rządowych w okresie recesji wpływa na wzrost dochodu narodowego, a ograniczenie wydatków wywołuje skutek odwrotny.

Transfery wpływają na dochód narodowy po­średnio. Zwiększają one zasoby pieniężne ludności (a w przypadku subwencji także dochody przedsiębiorstw), sprawiają więc, że dochód do dyspozycji jest większy. Jednakże podatki wpłacane do budżetu równocześnie zmniejszają rozmiary do­chodu do dyspozycji.

Podatki netto są różnicą między kwotą podatków wpłaconych do budżetu i kwotą transferów, które budżet wypłacił.

O zmianach wielkości dochodu narodowego w wyniku zmiany kwot podatków informuje mnożnik podatkowy, który (przy założeniu, że całe podatki są auto­nomiczne, T = Ta) przybiera postać: mt = Δ Y / ΔT = Ksk / 1- Ksk

Mnożnik ten jest ujemny, ponieważ zmiany podatków i dochodu narodowego nie są jednokierunkowe. Kwotowe podwyższenie podatków obniża dochód do dyspozycji, a w konsekwencji wydatki konsumpcyjne, co w ostateczności prowadzi do obniżenia dochodu narodowego.

Z kolei przy obniżeniu obciążeń podatkowych następuje proces odwrotny: dochód do dyspozycji wzrasta, co prowadzi do wzrostu konsumpcji oraz przyczynia się do wzrostu dochodu narodowego.

Mnożnik podatkowy działa z mniejszą siłą niż mnożnik wydatków rządowych.

Jednoczesny wzrost wydatków budżetowych i podatków może przyczyniać się do wzrostu dochodu narodowego, jeśli spełnione są następujące założenia:

1. zwiększone wydatki budżetowe zostaną w całości przeznaczone na wydatki
   konsumpcyjne (w całości przyczynią się do wzrostu popytu i dochodu narodowe­go);

2. wzrost podatków nie obniży wielkości wydatków konsumpcyjnych o pełną
   kwotę zapłaconych podatków, gdyż zazwyczaj nie całe dochody przeznaczane są
   na konsumpcję, a ponadto część wydatków konsumpcyjnych może być pokryta z oszczędności.

42. Pojęcie i rodzaje inflacji

Inflacja- proces wzrostu ogólnego poziomu cen.

Z punktu widzenia przyczyn tego zjawiska wyróżnia się:

• inflacja popytowa;

• inflacja kosztowa.

Typy inflacji popy­towej:

• inflacja strukturalna;

• inflacja pieniężna.

W ramach inflacji pieniężnej wyróżnia się:

• inflacja budżeto­wa;

• inflacja kredytowa.

Według kryterium- przejawy i skutki inflacji, wyróżnia się:

• inflacja otwarta, (cenowa);(nie skrępowany żadnymi ograniczeniami wzrost cen)

• inflacja tłumiona, (zasobowa) (zdeterminowany stopniem sprawo­wanej kontroli administracyjnej cen. Administracyjna kontrola cen uniemoż­liwia swobodne regulowanie procesów rynkowych przez mechanizm cenowy.

W ramach inflacji otwartej:

• inflacja jawna;

• inflacja ukryta.

W zależno­ści od tempa rozwoju procesów inflacyjnych można wyróżnić:

• inflacja pełzają­ca, (określaną również mianem inflacji trwałej, chronicznej, powolnej, łagodnej, jednocyfrowej lub przytłumionej) charakteryzuje niskie tempo wzrostu cen, nie przekraczające 4-5% rocznie).

• inflacja krocząca, (biegnąca, kłusująca lub stąpająca) wskaźnik wzrostu cen mieści się w granicach od 4-5% do 9% rocznie.

• inflacja galopująca, (ceny zaczynają rosnąć według stóp dwu- lub trzycyfrowych rocznie, dochodzi do inflacji galopującej (tzw. superinflacji). Inflacja w tym stadium wymyka się spod kontroli państwa).

• megainflacja (określenie stanu pośredniego pomiędzy inflacją galopującą a hiperinflacją).

• hiperinflacja (charakteryzuje się natomiast nagłym, gwałtownym przyspie­szeniem wzrostu ogólnego poziomu cen, dlatego też określa się ją jako inflację histeryczną lub szalejącą. Cechuje ją, poza bardzo szybkim wzrostem cen, ogól­na tendencja do wymieniania pieniędzy na towary).

Kryterium wskazujące na tendencje występujące w proce­sach wzrostu gospodarczego:

• stagflacja, (cechuje równoczesne występowanie stagnacji gospodarczej i wy­sokiej stopy inflacji);

• slumpflacja. (Oznacza on łączne występowanie dwóch procesów, a mianowicie inflacji oraz recesji oznaczającej głęboki spadek produkcji i zatrudnienia)

43. Przyczyny i skutki inflacji

PRZYCZYNY:

• wzrost kosztów produkcji (inflacja kosztowa)

• Gdy rosną koszty produkcji, przed­siębiorstwa „przerzucają" ten wzrost na ceny wyrobów gotowych, obciążając w ten sposób nabywców;

• wzrost płac niezależnie od popytu na pracę (inflacja płacowa);

• inflacja wywołana przez zyski, gdy przedsiębiorstwa wykorzystują swoją pozycję monopolistyczną, aby podnieść ceny niezależnie od popytu na ich wyroby;

• inflacja wywołana przez ceny dóbr importowanych, gdy ceny te rosną niezależnie od poziomu agregatowego popytu,

• inflacja wywołana przez podatki, gdy wzrost podatków „przerzucany” jest
  na ceny.

• Inflacja „ciągniona" przez popyt (określana również mianem inflacji nabyw­ców) występuje wtedy, gdy globalny popyt jest większy od możliwości jego za­spokojenia. Ludzie, konkurując o ograniczony zasób dostępnych dóbr i usług, „ciągną" ceny w górę.

• gdy producenci nie są w stanie zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany struktury popytu ze strony konsumentów, przedsiębiorstw i władzy gospodarczej, (inflacja strukturalna),

• naruszenie równowagi monetarnej, co związane jest z wystąpieniem nad­miaru pieniądza w obiegu lub przyspieszeniem tempa jego cyrkulacji (inflacja pieniężna);

• deficyt budżetu państwa, a więc nadmierny poziom wydatków państwowych, nie znajdujących w pełni pokrycia w jego dochodach, (inflacja budżetowa)

• nadmierna kreacja pieniądza żyrowego przez system bankowy, która nie jest dostosowana do poziomu produkcji oraz dostaw dóbr i usług na rynek, ( inflacja kredytowa);

SKUTKI INFLACJI:

• spadek siły nabywczej pieniądza,

• niedopasowanie stóp procentowych,

• przypadkowa i niekontrolowana redystrybucja dochodów,

• podatkowe pełzanie przedziałowe (tzw. taksflacja),

• szum informacji,

• niekorzystne zmiany w bilansie płatniczym,

• „ucieczka” od pieniądza,

• wzrost niepewności i osłabienie aktywności gospodarczej,

• wzrost kosztów obsługi działalności gospodarczej.

44. Polityka antyinflacyjna

Polityka antyinflacyjna to zespół działań i decyzji, które zmierzają do ograniczenia inflacji nie zagrażającej sprawnemu działaniu gospodarki.

• Polityka administracyjnego ograniczania wzrostu płac i cen (polega na administracyjnym ustaleniu wzrostu cen i najczęściej była połączona z hamowaniem dynamiki płac. Przedsięwzięcia tego rodzaju stosowały min. Kraje skandynawskie, USA, Holandia),

• Oddziaływanie na politykę cenową przedsiębiorstw, mające na celu przeciwdziałanie stosowaniu przez nie praktyk monopolistycznych i zawyżania cen,

• „Polityka drogiego pieniądza” zmierza do obniżenia inflacji przez obniżenie podaży pieniądza. Bank Centralny może: sprzedawać bankom komercyjnym posiadane skarbowe papiery wartościowe w ramach operacji otwartego rynku, podnieść poziom stopy obowiązkowej rezerwy gotówkowej, podnieść poziom podstawowych stóp procentowych.

45. Zasoby pracy i uwarunkowania zatrudnienia

Ludność w wieku produkcyjnym można podzielić na: aktywnych zawodowo i biernych zawodowo.

Zasoby pracy tworzą wszyscy pracujący oraz osoby bezrobotne, zdolne i gotowe podjąć pracę.

Uwarunkowania zatrudnienia:

• Uwarunkowania demograficzne: wpływają bezpośrednio na wielkość i strukturę zasobów siły roboczej zasilających rynek pracy. Obejmuje takie zjawiska jak: rodność, płodność, umieralność ogólna i niemowląt, przyrost naturalny, emigracja, imigracja, które wpływają min. na ogólne koszty zatrudnienia, kształcenie, oświatę publiczną.

• Uwarunkowania społeczne wynikają ze stosowanej polityki społecznej oraz osiągniętego poziomu postępu społecznego. Takie kwestie, jak wymiar nominalnego czasu pracy, zakres świadczeń społecznych, warunki przechodzenia na renty i emerytury, dostępność kształcenia się na wyższych poziomach edukacji, skala bezrobocia, zasiłki dla bezrobotnych, zakres i formy pomocy społecznej i charytatywnej dla ludzi niesamodzielnych, możliwości pracy w niepełnym i więcej niż w pełnym wymiarze czasu pracy, mogą zarówno utrudniać sytuację zatrudnieniową w gospodarce, jak i ułatwiać ją.

• Uwarunkowania ekonomiczne wyrażają się w tym, że poziom i struktura dochodu narodowego, min. jego podział na część konsumowaną i akumulowaną określają możliwości zatrudnienia, ale jednocześnie rozmiary i struktura zatrudnienia oraz wydajność pracy determinują przyrost dochodu narodowego i inwestycyjne możliwości wzrostu gospodarczego.

46. Pojęcie, rodzaje i stopa bezrobocia

Bezrobocie oznacza sytuację, w której część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i gotowych do pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce, pozostaje bez pracy, pomimo podejmowanych poszukiwań pracy.

Rodzaje bezrobocia:

• frykcyjne powstaje w wyniku niedopasowania między wolnymi miejscami pracy, a wolną siłą roboczą, braku rzetelnych informacji na temat wolnych miejsc pracy,

• strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą przede wszystkim w aspektach kwalifikacyjnym, zawodowym, regionalnym,

• koniunkturalne (cykliczne) spowodowane niedostatkiem globalnego popytu, osłabieniem ogólnej aktywności gospodarczej,

• sezonowe,

• jawne,

• dobrowolne,

• przymusowe.

Stopa bezrobocia wyraża stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Wskaźnik ten pokazuje jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni.

b = B / Sr x 100%

B - bezrobotni, Sr - zasoby siły roboczej.

47. Przyczyny i skutki bezrobocia

Przyczyny:

• Ujęcie neoklasyczne - występowanie bezrobocia tłumaczy się ograniczeniami w działaniu swobodnych mechanizmów rynkowych na rynku pracy, a więc: usztywnieniem płac czy działaniem związków zawodowych. Neoklasycy traktują bezrobocie jako bezrobocie dobrowolne, ponieważ jest ono efektem świadomego braku akceptacji ze strony pracowników- wymogów mechanizmów rynkowych.

• Ujęcie keynesowskie - główną przyczyną jest niewystarczający popyt na towary, jaki kształtuje się w warunkach wolnorynkowej gospodarki. Jeżeli globalny popyt na towary i usługi będzie mniejszy od ich podaży, to w konsekwencji będzie występowała stała tendencja do utrwalania się nadwyżki podaży siły roboczej nad popytem. Nierównowaga rynkowa, spowodowana wolnym tempem procesu dostosowawczego płac na rynku pracy oraz niskim popytem globalnym jest przyczyną przymusowego bezrobocia nazywanego również keynesistowskim lub koniunkturalnym.

• Frykcyjne powstaje w związku z powolnością przystosowań struktury podaży siły roboczej i struktury popytu na siłę roboczą na niedoskonale funkcjonującym rynku pracy. Niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą występują w wyniku procesów dotyczących tworzenia i likwidacji pracy oraz miejsc pracy, napływu i odpływu siły roboczej z rynku pracy oraz zmian miejsc pracy przez pracowników.

• Strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą, przede wszystkim w aspektach: kwalifikacyjnym, zawodowym, regionalnym.

Skutki:

• Koszty finansowe: wydatki z budżetu państwa na zasiłki dla bezrobotnych i inne świadczenia socjalne oraz na programy przeciwdziałania bezrobociu,

• Spadek przychodów budżetowych państwa (bezrobotny nie otrzymując wynagrodzenia, nie płaci podatku dochodowego, zmniejszają się wpłaty na fundusz ubezpieczeń społecznych, jak również wpływy z tytułu pośrednich podatków ukrytych w cenie różnych towarów i usług,

• Strata w PKB, spowodowana niepełnym wykorzystaniem czynników produkcji,

• Koszty społeczne: bezradność, obniża poczucie własnej wartości i pozycji społecznej, pogorszenie poziomu zdrowotności, depresja, ograniczenie indywidualnego rozwoju intelektualno- zawodowego, patologia społeczna,

• Polityczne: narastająca frustracja bezrobotnych i ich rodzin, strajki, wystąpienia antypaństwowe przeciwko porządkowi społecznemu, politycznemu i gospodarczemu.

48. Kierunki i metody walki z bezrobociem

Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu szeregu instrumentów ekonomicznych, mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej.

Wśród instrumentów wyróżnia się:

• Publiczne programy zatrudnienia,

• Subsydiowanie zatrudnienia, polegające na udzieleniu przez państwo bezzwrotnej pomocy finansowej przedsiębiorstwom,

• Pożyczki dla przedsiębiorstw,

• Szkolenia zawodowe, kursy dokształcające,

• Usługi pośrednictwa pracy,

• Prace interwencyjne, sezonowe.

Pasywna polityka państwa na rynku pracy obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych: zasiłki, jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy.

49. Inflacja a bezrobocie. Krzywa Philipsa

W 1958 roku A. W. Phillips odkrył empiryczny związek pomiędzy stopą bezrobocia a tempem wzrostu płac nominalnych. Phillips sugerował istnienie alternatywy: inflacja lub bezrobocie. Krzywa miała nachylenie ujemne i obrazowała w sposób bezpośredni możliwość substytucji pomiędzy wyższą stopą inflacji a niższą stopą bezrobocia (lub na odwrót).

Pod koniec lat 60 tych minionego stulecia zaczęły pojawiać się wątpliwości co do stabilności krzywej Phillipsa.

M. Friedman i E. Phelps w niezależnych od siebie pracach doszli do wniosku, iż czynnikiem odpowiedzialnym za zanik substytucyjności między stopą inflacji i bezrobocia są oczekiwania inflacyjne oraz tendencja do utrzymywania się bezrobocia na pewnym poziomie, określanym mianem jego naturalnej stopy.

W efekcie prac doszło do wyodrębnienia dwóch ujęć krzywej Phillipsa: krótkookresowego (odpowiadającego jej dotychczasowej postaci) oraz długookresowego (wskazującego na stabilność stopy bezrobocia bez względu na zmiany poziomu cen w gospodarce).

50. Międzynarodowy podział pracy - klasyczne i współczesne teorie handlu

Międzynarodowy podział pracy zaistniał wtedy, gdy rozmiary produkcji krajowej zaczęły przekraczać chłonność rynku wewnętrznego, co umożliwiało wymianę nadwyżek produkcyjnych w skali międzynarodowej.

Klasyczne teorie handlu:

• Teoria kosztów absolutnych (Smith)- Twierdził on, że jeżeli dwa kraje dobrowolnie prowadzą wzajemny handel, to niewątpliwie oznacza, że oby­dwa osiągają korzyści. Źródłem tych korzyści jest lepsze wykorzystanie zasobów każdego z krajów uczestniczących w wymianie i w konsekwencji zwiększone rozmiary produkcji. Warunkiem pojawienia się tych korzyści jest całkowicie wolny, nie ograniczony żadnymi barierami handel międzynarodowy. W ujęciu Smitha o kierunkach specjalizacji i korzyściach z handlu międzyna­rodowego decydować miały absolutne różnice kosztów wytwarzania między po­szczególnymi krajami.

• Teoria kosztów komparatywnych (względnych lub porównawczych)- Inni przedstawiciele ekonomii klasycznej, D. Ricardo i R. Torrens, rozwijając koncepcję Smitha wykazali, że możliwości korzystnej wymiany międzynarodowej istnieją nie tylko wtedy, gdy gospodarka narodowa może wytworzyć określone dobra taniej niż inne kraje, ale również wówczas, gdy produkuje ona wszystkie towary drożej. Podstawa do wzajemnej wymiany istnieje zdaniem Ricarda i Torrensa już wtedy, gdy między krajami występują względne różnice w kosztach wytwarzania. Kraj powinien specjalizować się w produkcji i eksporcie tych dóbr, które może wytworzyć stosunkowo (względnie) taniej, a więc inaczej mówiąc tych, w przypadku których jego względna przewaga w kosztach wytwarzania nad innymi krajami jest największa.

• Teoria obfitości zasobów - E. Heckscher i B. Ohlin, uwzględniali w swojej analizie trzy czynniki wytwórcze: pracę, ziemię i kapitał. Poszukiwali odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ich dostępność w danym kraju wpływa na strukturę produkcji i wymiany. Znaczący wkład wniósł do tej teorii także ekonomista amerykański P. Samuelson.. Zdaniem tych ekonomistów przyczyną wymiany między różnymi krajami i czynnikiem określającym strukturę handlu międzynarodowego jest zróżnicowa­nie w skali międzynarodowej kosztów względnych i, co za tym idzie, cen w wyra­żeniu pieniężnym (a nie naturalnym, jak u klasyków). Przy czym źródłem tego zróżnicowania jest odmienne wyposażenie krajów w zasoby wytwórcze. Nierównomierne rozmieszczenie czynników wytwórczych w skali świata i brak możliwości ich swobodnego przemieszczania się między krajami powodują, iż są one drogie w krajach, w których są stosunkowo rzadkie, a tanie tam, gdzie znajdują się we względnej obfitości. Relatywna rzadkość lub obfitość czynników wytwórczych, wpływając na ich ceny, decyduje o względnych różnicach w kosz­tach wytwarzania i cenach towarów, a tym samym o kierunkach specjalizacji i wymiany międzynarodowej.

Współczesne teorie handlu:

• Handel wewnątrzgałęziowy- Z wymia­ną wewnątrzgałęziową mamy do czynienia wtedy, gdy kraj jednocześnie eksportu­je i importuje produkty należące do tej samej gałęzi (branży) i będące bliskimi substytutami. Od strony przyczynowej zjawisko wymiany wewnątrzgałęziowej łączy się z korzyściami skali, konkurencją niedoskonałą oraz zróżnicowaniem produktu i popytu. Rozwój handlu wewnątrzgałęziowego jest przejawem i w uję­ciu dynamicznym jednocześnie następstwem zróżnicowania produktu, które z kolei wiąże się ze zróżnicowaniem popytu, zjawiska charakterystycznego dla społeczeństw stosunkowo zamożnych (dysponujących wysokim dochodem o prze­znaczeniu alternatywnym).

• koncepcja P. Krugmana -. W swoim modelu uchyla on dwa podstawowe założenia klasycznej teorii handlu, a mianowicie założenia o braku korzyści skali i o konkurencji doskonałej. Wymianę międzynarodową postrzega zaś częściowo jako wymianę wewnątrzgałęziową i częściowo jako międzygałęziową. W konkluzji dochodzi do następujących ustaleń: Wymiana międzygałęziowa odzwierciedla przewagę komparatywną. Kraj zasobny w kapitał jest eksporterem netto kapitałochłonnych produktów przemysłowych i importerem netto żywności wymagającej dużych nakła­dów pracy. Wymiana wewnątrzgałęziowa nie odzwierciedla przewagi komparatywnej, gdyż korzyści skali mogą być niezależną przyczyną wymiany międzynaro­dowej. Korzyści skali działają równolegle z korzyściami komparatywnymi. W związku z istotną rolą korzyści skali nie można przewidzieć struktury wymiany wewnątrzgałęziowej, ale struktura wymiany międzygałęziowej jest określona przez występujące między krajami różnice w wyposażeniu w zasoby pracy i kapitału.

• koncepcja przewag konkurencyjnych M. Portera. Zdaniem Portera konkuren­cyjność powinna być kojarzona z wydajnością zatrudnionych zasobów (pracy i kapitału). Porter wyróżnił cztery podstawowe determinanty prze­wag konkurencyjnych: (1.)uwarunkowania w zakresie czynników wytwórczych, (2).cha­rakter popytu krajowego, (3).istnienie w kraju gałęzi pokrewnych i współdziałających (wspierających) z producentem dóbr finalnych, (4.)struktura rynku wewnętrznego, charakter panującej na nim konkurencji oraz związane z nimi systemy zarządza­nia przedsiębiorstwami i strategie rynkowe firm. Poza wymienionymi determinantami przewagi konkurencyjnej Porter akcen­tuje też rolę państwa w zdobywaniu i utrwalaniu tej przewagi. Przejawia się ona w oddziaływaniu państwa na wszystkie atrybuty wyżej wymienione w szczególności przez pozytywny wpływ państwa na: edukację i doskonalenie zawodowe, rozwój nauki i technologii, tworzenie nowoczesnej infrastruktury, dyfuzję innowacji, możliwości finansowe firm (przez politykę stopy procentowej i wspierania eksportu). Z koncepcji Portera płynie wniosek, że źródła przewagi konkurencyjnej tkwią zarówno w samym przedsiębiorstwie, jak i w jego otoczeniu.

51. Terms of trade. Pojęcie i rodzaje

Terms of trade oznacza stosunek tempa zmian cen światowych towarów objętych eksportem do tempa zmian cen światowych towarów objętych importem.

• Jeżeli regulacje stóp wzrostu cen w eksporcie i imporcie wynoszą 1, ozn., że terms of trade nie uległy w badanym okresie zmianie,

• Jeżeli są one większe od 1, to terms of trade wykazują korzystną tendencję zmian, gdyż ceny towarów eksportowanych rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych,

• Jeżeli, wskaźnik ten jest mniejszy od 1, to terms of trade wykazują niekorzystną tendencję zmian, ponieważ ceny w eksporcie rosną wolniej niż ceny w imporcie.

Terms of trade:

• Cenowe (nominalne), relacja względnych zmian cen towarów eksportowych do względnej zmiany cen towarów importowych przez poszczególne kraje w okreslonym czasie.

• Towarowe, relacja cen jednej lub kilku grup towarowych od pozostałych grup.

• Realne (ilościowe), zmiany ilości towarów jakie musi eksportować dany kraj aby importować określone ilości innych towarów.

52. Istota, cele i narzędzia polityki handlowej

Polityka handlowa - świadome oddziaływanie państwa na stosunki handlowe z zagranicą.

Cele:

• Długookresowe: zwiększenie korzyści z udziału danego kraju w międzynarodowym podziale pracy,

• Średnio i krótkookresowe: zachowanie równowagi płatniczej, pozytywne oddziaływanie na aktywność gospodarczą, stan zatrudnienia, ceny, postęp techniczny,

• Inne: zmiana poziomu, struktury eksportu i importu, poprawa sytuacji w bilansie płatniczym, zmiana nastawienia w przepływie kapitału.

Instrumenty polityki handlowej:

• Taryfowe: inaczej cła- opłaty pobierane przez państwo przy przekraczaniu towarów za granicą, cła: przywozowe (importowe), wywozowe (eksportowe), tranzytowe, od wartości, specyficzne, mieszane, itp

• Pozataryfowe :dumping (sprzedaż poniżej kosztów), kontyngenty (ograniczenia ilości przekraczających granicę towarów), dopłaty do eksportu, wymogi ( oznakowanie, gabaryty, znaki reklamowe, zdrowotno-higieniczne),

53. Międzynarodowa integracja gospodarcza - kierunki i przykłady

Międzynarodowa integracja gospodarcza - proces łączenia się grupy gospodarek krajowych w pewną całość. Ugrupowanie integracyjne wyodrębnione jest z międzynarodowego otoczenia przez intensywniejsze oparte na swobodzie - przepływy realne (towarów, usług, kapitału, pracy) i szczególne powiązania regulacyjne dotyczące owych przepływów.

W teorii integracji gospodarek rynkowych wyróżnia się 5 modelowych stadiów procesu integracji ugrupowania. Przejście do wyższych stadiów wiąże się ze zwiększeniem swobody przepływu 4 wyróżnionych wyżej kategorii: towarów, usług, kapitału, pracy.

• Obszar preferencyjnego handlu, polega na tym, że jego członkowie obniżają wobec siebie taryfy celne, czyli udzielają preferencji handlowych we wzajemnym handlu.

• Strefa wolnego handlu, następuje całkowite zniesienie ceł w handlu miedzy członkami.

• Unia celna, zniesienie ceł wewnątrz ugrupowania, ujednolicenie ceł stosowanych przez państwa członkowskie wobec handlu z innymi krajami.

• Wspólny rynek, to unia celna, której towarzyszy zniesienie przeszkód przepływów czynników produkcji (kapitału i pracy) między krajami członkowskimi.

• Unia ekonomiczna - najwyższe stadium integracji, która oprócz cech wspólnego rynku charakteryzuje daleko posunięte ujednolicenie zasad, celów narzędzi polityki ekonomicznej państw członkowskich, tzn. polityki fiskalnej, monetarnej.

Ważniejsze ugrupowania integracyjne: UE, Europejska Strefa Wolnego Handlu,

54. Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej - dyfuzja innowacji

Istnienie korporacji wielonarodowych jest ważnym czynnikiem w procesie przenoszenie technologii. Aktywa intelektualne, które pomyślnie działająca firma angażuje na rynkach zagranicznych składają się głównie z wiedzy przemysłowej, techniki produkcji, wiedzy o procesie produkcji oraz zespołu umiejętności i doświadczenia, które można traktować jako technikę organizacji.

Kanały przepływu:

• Bezpośrednie rozprzestrzenianie się wolnej wiedzy naukowej za pośrednictwem czasopism, konferencji, oddziałów,

• Eksport pośredni, bezpośredni, kooperacyjny,

• Inwestycje bezpośrednie na rynkach zagranicznych,

• Produkcja kontraktowa,

• Franchising,

• Kontrakty menedżerskie,

• Spółki mieszane joint ventures,

• Odpłatne udzielanie obcym firmom licencji na stosowanie prawnie chronionej technologii przemysłowej, będącej przedmiotem własności,

• Szpiegostwo przemysłowe,

• Przepływ drogą bezpośredniej obserwacji.

55. Pojęcie i struktura bilansu płatniczego

Jest zestawieniem wartości wszystkich transakcji ekonomicznych dokonywanych w danym okresie między daną gospodarką krajową (przedsiębiorstw, ludnością, rządem) a zagranicą.

Jest więc zestawieniem wszelkich dochodów (wpływów), z jednej strony, ze wszystkimi wydatkami (płatnościami) na rzecz reszty świata z drugiej strony.

BILANS PŁATNICZY SKŁADA SIĘ Z RACHUNKÓW:

• RACHUNKU OBROTÓW BIEŻĄCYCH

handel towarami, wymiana usług i jednostronnych przekazów pieniężnych ludności i władz.

• RACHUNKU OBROTÓW KAPITAŁOWYCH

przepływ inwestycji bezpośrednich osób i firm prywatnych a także długo i krótkookresowe przepływy pieniężne zarówno prywatne jak i rządowe.

• RACHUNKU ZMIAN REZERW RZĄDOWYCH

złota, obce środki płatnicze i inne zasoby o charakterze rezerw.

56. Kurs walutowy. Rodzaje kursów

Kurs walutowy jest to cena obiegowa walut obcych płacona w walucie krajowej za jednostkę lub za 100 jednostek pieniężnych danego kraju (jest relacją wymienną danej waluty na inną).

Rozróżniamy:

• Kurs płynny jest kształtowany pod wpływem popytu i podaży na rynku walut,

• Kurs stały czyli stabilny cechuje pewna skala wahań w określonych granicach, jeżeli rząd danego kraju utrzymuje wymienialność swojej waluty,

• Kursy sztywne są ustalane przez władze państwowe i nie podlegają zmianom w dłuższym czasie,

• Kursy kasowe stosuje się w transakcjach z natychmiastową zapłatą.

Inny podział:

• Kurs graniczny w eksporcie i w imporcie- wyznacza on granice opłacalności transakcji,

• Kurs średni wynika z kursu zakupu i sprzedaży,

• Kurs oficjalny zazwyczaj kurs Banku Centralnego,

• Kurs rynkowy kurs kantorów.

57. Bilans płatniczy a polityka kursowa

Stosunki gospodarcze między krajami powodują pojawienie się międzynarodowych przepływów finansowych oraz powstawanie międzynarodowych należności i zobowiązań. Ich wartość ujęta jest w bilansie płatniczym kraju.

Celem polityki kursu walutowego jest dążenie do ustalenia optymalnego poziomu kursu z punktu widzenia potrzeb bilansu płatniczego i gospodarki wewnętrznej. Kurs walutowy może się zmieniać, może to być dewaluacja lub rewaluacja.

Interwencja na rynku walutowym polega na interwencyjnych zakupach lub interwencyjnej sprzedaży obcych walut na rynku walutowym w celu zbliżenia kursu walutowego do poziomu zgodnego z preferencjami polityki gospodarczej władz.

Operacje wyrównawcze są instrumentem przeciwdziałającym niepożądanym zmianom kursu walutowego, które prowadziłyby do ujemnych zdaniem rządów skutków dla gospodarki, mimo, że zmiany te samoistnie równoważyłyby bilans płatniczy. Do zapewnienia ich sprawnego funkcjonowania niezbędne są pewne zasoby rezerw finansowych rządów we własnej walucie i walutach obcych.

W systemie kursów płynnych transakcje wyrównawcze teoretycznie nie musiałyby zachodzić, gdyż przy nierównowadze bilansu płatniczego automatycznym niwelatorem nadwyżki lub deficytu jest właśnie kurs walutowy.

Np. wskutek aprecjacji waluty nadwyżka znika, a ściślej aprecjacja waluty nie pozwoliłaby na jej powstanie.

Otóż zmiana kursu walutowego powoduje zmiany popytu zagranicy na dobra wytwarzane w danej gospodarce, a także zmiany jej popytu na dobra produkowane za granicą. Dzieje się tak wskutek względnych zmian cen, po przeliczeniu z jednej waluty na drugą.

Takie względne zmiany cen, wynikłe ze zmian kursu walutowego, często prowadzą do zmian popytu na towary i usługi. Tym samym zmiana kursu walutowego, zwłaszcza jeśli jest dość znaczna, może powodować istotne zmiany w poziomie obrotów handlowych, ich kierunkach geograficznych i strukturze rzeczowej.

Zmiana kursu walutowego może wywołać poważne zmiany poziomu i kierunków aktywności gospodarczej, poziomu zatrudnienia w poszczególnych gałęziach gospodarki, dochodów różnych grup ludności.

58. Dewaluacja i rewaluacja a deprecjacja i aprecjacja - podobieństwa i różnice

Dewaluacja - obniżenie ceny (kursu) własnej jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagranicznych. (obniżka kursu waluty danego kraju w stosunku do kursów innych walut).

Dewaluacja waluty powoduje, że wzrasta cena towarów importowanych, wyrażonych w walucie krajowej, spada zaś cena towarów krajowych, wyrażonych w walucie zagranicznej. (Działa to hamująco na import i stymulująco na eksport. Decyzję o dewaluacji podejmuje się często w sytuacji, gdy występuje długotrwały deficyt bilansu płatniczego.

Rewaluacja - jest to posunięcie przeciwne, czyli podwyższenie kursu waluty krajowej w stosunku do zagranicznej (w wyniku działań organów państwowych, które zobowiązują się w ten sposób do obrony kursu waluty). Rewaluacja ma na celu ograniczenie eksportu i zwiększenie importu. Przeprowadza się ją na ogół, gdy występuje nadwyżka bilansu płatniczego.

Deprecjacja - spadek siły nabywczej pieniądza w skutek działań rynku.(Za tę samą liczbę jednostek pieniądza można nabyć mniej towarów. Jest wynikiem inflacji). Gdy spadek siły nabywczej pieniądza wywołany jest decyzją władz monetarnych nazywamy to dewaluacją. Skutki cenowe jak w dewaluacji.

Aprecjacja - wzrost siły nabywczej pieniądza w skutek działań rynku (wzrost wartości waluty danego kraju względem waluty innych krajów). Gdy wzrost ten wywołany jest decyzją władz monetarnych nazywamy to rewaluacją.

Skutki cenowe jak w rewaluacji.

59. Międzynarodowe instytucje finansowe i ich znaczenie we współczesnej gospodarce

MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY

Organizacja założona w 1944 roku (jej członkiem od 1986 roku jest również Polska),

Cele:

• Ułatwienie utrzymywania równowagi bilansów płatniczych,

• Dyscyplinowanie działań państw członkowskich tak, aby nie dopuściły do powstania nierównowagi w ich bilansach płatniczych oraz pomoc w przypadkach, gdy owa nierównowaga mimo wszystko wystąpi.

Funkcje:

• Regulacyjna- polega na nadzorowaniu stosowanych przez kraje członkowskie ograniczeń walutowych i przestrzegania reguł kursowych,

• Kredytowa- dostarcza krajom członkowskim dodatkowych środków walutowych w postaci różnych form kredytów,

• Konsultacyjna- polegająca na odgrywaniu roli stałego forum konsultacji i współpracy krajów członkowskich.

MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU

zwany Bankiem Światowym

Powstał na konferencji w Bretton Woods w 1944 roku jednocześnie z MFW. Rozpoczął działalność 25 czerwca 1946 roku. Głównym jego zadaniem jest udzielanie długoterminowych kredytów finansujących rozwój gospodarki przede wszystkim w krajach Trzeciego Świata.

Bank Światowy może:

• Bezpośrednio finansować konkretne projekty inwestycyjne w krajach członkowskich,

• Uczestniczyć w pożyczkach zaciąganych z różnych źródeł, jest to tzw. kofinansowanie,

• Udzielać gwarancji w odniesieniu do kredytów zaciągniętych u innych kredytodawców,

• Organizować pożyczki i sprzedawać udziały.

W powiązaniu z Bankiem Światowym działają trzy instytucje:

• MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE ROZWOJU,

Zajmuje się udzielaniem pożyczek na ulgowych warunkach, zbliżonych do pomocy gospodarczej dla Trzeciego Świata.

• MIĘDZYNARODOWA KORPORACJA FINANSOWA, Korporacja wspiera kredytami prywatne inwestycje krajów zachodnich dokonywane w krajach rozwijających się.

• AGENCJA GWARANCJI INWESTYCJI WIELOSTRONNYCH, agencja wspiera takie inwestycje gwarancjami, chroniąc je przed niektórymi rodzajami ryzyka.

EUROPEJSKI BANK ODBUDOWY I RYZYKA

Nowa międzynarodowa instytucja finansowa o szczególnym znaczeniu dla krajów Europy Środkowo- Wschodniej. Założona w 1991 roku, przez grupę państw wysoko rozwiniętych oraz kraje Europy Środkowo- Wschodniej w celu wspierania przemian strukturalnych.

EUROPEJSKI BANK INWESTYCYJNY (EBI)

Jest autonomiczną instytucją finansową działającą w obrębie Unii, założoną w 1958 roku w oparciu o postanowienia Traktatu Rzymskiego ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą. EBI jest bankiem kredytującym przedsięwzięcia zgodnie z celami politycznymi UE.

60. Pojęcie i warunki ogólnej równowagi gospodarczej

Stan równowagi makroekonomicznej- oznacza równość wielkości globalnego popytu oraz wielkości globalnej podaży. Oznacza sytuację, w której nabywcy chcą kupić dokładnie taką ilość towarów, jaką się w gospodarce wytwarza. Tak więc w sytuacji równowagi zamierzone (planowane) wydatki na towary są równe wartości produkcji tych towarów.

Y = APp

Y- dochód narodowy wytworzony w gospodarce w pewnym okresie

APp- zamierzony (planowany) agregatowy popyt na towary w tym samym czasie.

W sytuacji równowagi dochód narodowy jest równy sumie zamierzonych wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. A inwestycje są równe różnicy między dochodem narodowym w stanie równowagi a zamierzoną konsumpcją.

Y = APp = C + I (w modelu prostym)

I = Y - C

Planowane oszczędności są częścią dochodu narodowego nie przeznaczonego na planowane wydatki konsumpcyjne.

S = Y - C

Z porównania równań wynika, że w sytuacji równowagi planowane inwestycje są równe planowanym oszczędnościom.

I = S

W przypadku relacji inwestycji planowanych i oszczędności rozróżnia się 3 sytuacje:

• I> S gdy bieżące inwestycje są wyższe od bieżących oszczędności (popyt na dobra inwestycyjne jest większy od podaży),

• I < S niedostateczny popyt wywołuje wzrost poziomu zapasów przedsiębiorstw (nadprodukcja, część oszczędności nie przekształciła się w popyt, wydatek inwestycyjny),

• I = S oznacza brak zmiany poziomu zapasów, a zatem brak jest czynnika, który mógłby wywołać zmiany poziomu produkcji lub/i cen. Zatem jest to stan makroekonomicznej równowagi.

S = Y - C lub Y = C +S

Y = C + I

Y = C + S = C + I

S = I

W modelu rozwiniętym w gospodarce zamkniętej

Y = C + I +G

Z równania wynika, że równowaga występuje wówczas gdy łączne zamierzone wydatki inwestycyjne, konsumpcyjne i rządowe są równe wytworzonemu dochodowi narodowemu.

W modelu rozwiniętym w gospodarce otwartej

Uwzględniamy eksport i import towarów

Y = C + I +G+ Xn

Xn- eksport netto (nadwyżka eksportu nad importem)

-

Produkt przeciętny otrzymujemy dzieląc wielkość produkcji całkowitej przez ilość zatrudnionych pracowników.

PPL = PC / L

PPL- ozn. wielkość produkcji przypadającą w danym okresie na jednego pracownika.

Marginalny produkt pracy- przyrost produkcji osiągany z dodatkowej jednostki czynnika zmiennego (pracy).

PML= ΔPC/ ΔL

Do aktywnych zawodowo (określanych mianem zasobów siły roboczej) zaliczamy te osoby w wieku produkcyjnym, które pracują oraz te które są zdolne i gotowe podjąć pracę (zarejestrowani poszukujący pracy). Pozostałe osoby w wieku produkcyjnym tworzą grupę biernych zawodowo.

2

Dochody czynników produkcji

Usługi czynników produkcji

Wydatki na produkty i usługi

Produkty i usługi

Przedsiębiorstwa

Gospodarstwa domowe

max

0

Wpływy z podatków

t

100

Stopa podatkowa

---