1. WPROWADZENIE DO MAKROEKONOMII 7 03 2009

Do tej pory spotykaliśmy się z właścicielami firm lub odwiedzaliśmy rożne rynki. Obserwowaliśmy procesy gospodarcze zachodzące na pojedynczych rynkach, czy sposób podejmowania decyzji indywidualnych gospodarstw domowych lub firm. Można powiedzieć, że poznawaliśmy tajemnice wiedzy mikroekonomicznej.

Głównym przedmiotem zainteresowania mikroekonomii jest pojedynczy rynek Bada ona czynniki wpływające na kształtowanie się wielkości popytu i podaży Analizuje siły i mechanizmy, które doprowadzają do ustalenia się wielkości wymiany i poziomu cen, po których do niej dochodzi .

Do wyjaśniane zachowania się poszczególnych rynków dochodzi się przez analizę zachowania poszczególnych uczestników życia gospodarczego i ich wzajemne oddziaływania na siebie. W tym kontekście mikroekonomia zajmuje się problematyką optymalizacji wyborów producentów w aspekcie rozmiarów i struktury produkcji oraz metod wytwarzania i gospodarstw domowych w odniesieniu do rozmiarów i struktury konsumpcji i ilości czynników, jakie są one skłonne oferować.

Ponadto mikroekonomia zajmuje się złożonym systemem wzajemnych zależności, znanym pod nazwą mechanizmu rynkowego. Bada i opisuje, w jaki sposób odbywają, się procesy alokacyjne jak działają mechanizmy przesuwania zasobów do alternatywnych dziedzin. Efektem tych badań są prawa i teorie ekonomiczne, na gruncie których budowane są mikroekonomiczne modele gospodarcze

Nadeszła pora, aby przejść do makroekonomii, która koncentruje się na funkcjonowaniu gospodarki jako całości. W wykładzie otrzymamy ogólne informacje dotyczące makroekonomii są nimi :przedmiot, cele metody i narzędzi analizy makroekonomicznej. Po zapoznaniu się z nim zrozumiemy, na czym polegają współzależności miedzy różnymi kategoriami ekonomicznymi w gospodarce kierowanej przez rynek. Dowiemy się o podstawowych problemach makroekonomicznych.

Przedmiot i metoda analizy

Współczesna ekonomia dzieli się na dwa podstawowe działy: mikroekonomię i makroekonomię. Słowo mikro znaczy po grecku mały, natomiast makro duży, obszerny. Jednakże różnice występująca między mikroekonomią a makroekonomią są czymś więcej niż tylko, co sugerowałyby greckie przedrostki, różnicą miedzy ekonomią w ma­łej skali i ekonomią w dużej skali. Podział ten dotyczy nie tyle wielkości analizowanego przedmiotu, ile sposobu prowadzonej analizy oraz stosowanych narzędzi. Inny jest zatem punkt widzenie i przedmiot analizy. Funkcjonowanie wielkiego Microsoftu analizuje się w kategoriach cząstkowych mikroekonomicznych, natomiast mniejszej od niego pod względem produkcji i sprzedaży Polski w kategoriach całościowych makroekonomicznych.

Mikro- i makroekonomia

Podstawową różnicą pomiędzy mikro- i makroekonomią jest podejście metodologiczne, natomiast przedmiot zainteresowania obydwu dziedzin ekonomii ma znaczenie drugorzędne. Zarówno mikro- jak i makroekonomia zajmują się wyjaśnianiem zjawisk o charakterze gospodarczym, lecz ujmują te zjawiska w odmiennej perspektywie.

Mikroekonomia zajmuje się badaniem zachowań indywidualnych podmiotów gospodarczych, analizą poszczególnych dóbr i rynków, w przekonaniu, że zachowanie gospodarki jako całości wynika z sumy zachowań poszczególnych, indywidualnych podmiotów gospodarczych. Wychodzi więc z założenia, że chcąc zbadać prawidłowości dotyczące całości gospodarki, należy przede wszystkim zbadać w jaki sposób zachowuje się jednostka gospodarująca.

Makroekonomia prezentuje odmienne podejście. U jej podstaw znajduje się przekonanie, że w gospodarce występują prawidłowości, które nie zawsze dają się wyjaśnić jako prosta sumą zachowań indywidualnych podmiotów gospodarczych.

Pomiędzy poszczególnymi podmiotami zachodzą złożone relacje, które mają realny wpływ na kształt zjawisk gospodarczych. Aby wyjaśnić zatem prawidłowości rządzące gospodarką, makroekonomia bada zależności pomiędzy wielkościami agregatowymi, a nie poszczególnymi jej indywidualnymi elementami.

Z powyższego wynika, że ten sam proces lub ta sama kategoria ekonomiczna może być rozpatrywana bądź z indywidualnego bądź też z globalnego punktu widzenia. Dlatego dla jednych celów ważna jest znajomość globalnego obrazu analizowanego problemu (makroekonomia) a dla innych jego szczegółów (mikroekonomia).

Geneza makroekonomii

Gospodarka narodowa jako przedmiot zainteresowania badaczy pojawiła się już u merkantylistów (XVI-XVIII w.), ludzi którzy bogactwo kraju utożsamiali z akumulacją metali szlachetnych. Próby całościowego ujęcia gospodarki są widoczne również w fizjokratyzmie (XVIII w. - tablica ekonomiczna), a także w ekonomii klasycznej. Cechą wspólną tych prób wyjaśnienia funkcjonowania gospodarki jest podejście od strony pojedynczych rynków i indywidualnych uczestników zjawisk gospodarczych. Wszystkie teorie przyjmowały, że zachowanie gospodarki jest tożsame z zachowaniem pojedynczego rynku a różni je jedynie skala zjawiska.

Oba podejścia opisują podobne zjawiska, ale co innego stawiają w centrum swoich rozważań. Mikroekonomia jest spojrzeniem na gospodarkę z "perspektywy żaby", podczas gdy makroekonomia patrzy na tę samą gospodarkę z "perspektywy żyrafy". Prowadzi to do dalszych różnic, które dotyczą narzędzi i metody analizy zjawisk ekonomicznych

Narzędzia analizy makroekonomicznej

Te same kategorie ekonomiczne mogą być przedmiotem zainteresowania zarówno mikro - i makroekonomii. Przykładem mogą tu posłużyć, np. kwestie inwestycji, przy których analiza w skali mikro zajmować się będzie tym problemem w skali przedsiębiorstwa produkcyjnego lub, co najwyżej gałęzi, natomiast analiza w skali makro dotyczyć będzie sumy wszystkich wydatków inwestycyjnych w wymiarze całego kraju.

Agregaty makroekonomiczne

To co wyróżnia makroekonomię jest operowanie wielkimi agregatami, które są miarami zjawisk i procesów w skali całej gospodarki. Można je określić mianem makrowielkosci gospodarczych.

Wśród podstawo­wych makrowielkosci gospodarczych należy wymienić miedzy innymi:

* poziom całkowitej produkcji, zwany produktem krajowym lub narodowym

* suma wszystkich dochodów otrzymanych przez właścicieli czynników wytwórczych zwana dochodem krajowym lub narodowym,

* wielkość zatrudnienia i bezrobocia

* stopień wykorzystanie czynników wytwórczych np. stopa bezrobocia

* ogólny (średni) poziom cen itp.

Ponadto makroekonomię interesują łączne wydatki na:

* konsumpcję,

* inwestycje,

* wydatki podmiotów krajowych na import i zagranicznych na eksport,

* dochody i wydatki rządowe,

Łączenie w jedną większa całość wielu różniących się od siebie dóbr i usług oznacza, że zacierają się cechy różniące wchodzące do agregatu elementy składowe. Nie oznacza to jednak, że makroekonomii nie interesuje wewnętrzna struktura agregatu. Gdy chcemy ją poznać i zbadać zachodzące miedzy elementami składowymi związki, duże agregaty dzielimy na mniejsze, czyli je dezagregujemy I tak produkt krajowym może być rozłożony na mniejsze elementy składowe: wytworzone dobra konsumpcyjne, inwestycyjne, dobra publiczne czy produkcja sprzedana za granicą. Agregat inwestycji możemy rozłożyć na inwestycje nowe i odtworzeniowe (restytucyjne). Z kolei dochód można dezagregować pod kątem wydatków na konsumpcję i oszczędności, czy w rozbiciu na otrzymujące go podmioty: płace zyski, czynsze, procenty. Zawsze jednak agregat pozostanie agregatem, co oznacza, że rezygnujemy z określonego stopnia szczegółowości.

Przedmiotem analizy makroekonomicznej jest ustalenie związków przyczynowo skutkowych i funkcyjnych między agregatami. Inaczej makroekonomia zajmuje się odkrywanie praw dotyczących makrowielkości i tworzenie na ich podstawie teorii makroekonomicznych.

Prawa i teorie makroekonomiczne

Głównym celem badań makroekonomicznych jest rozwijanie możliwie pełnego zrozumienia, jak funkcjonuje gospodar­ka jako całość. W tym celu bada gospodarkę pod kątem zależności występujących między najważniejszymi agregatami gospodarczymi, takimi jak: łączny (globalny) popyt i podaż produktów i usług, średni poziom cen, poziom zatrudnienia, wielkość konsumpcji i inwestycji, czy dochody i wydatki budżetu państwa. W szczególności próbuje określić czynniki decydujące o ich poziomie i zmianach oraz wyjaśnić ich powiązania oraz sposoby i mechanizmy wzajemnego oddziaływanie na siebie.

Makroekonomia wyjaśnia między innymi, jakie czynniki określają poziom dochodów w całej gospodarce oraz poziom wytworzonego produktu społecznego. Przez jakie czynniki zdeterminowany jest poziom konsumpcji, oszczędności i inwestycji w gospodarce. Od czego zależy ogólny poziom cen? Od czego zależy poziom zatrudnienia oraz w jakich warunkach gospodarka może osiągnąć pełne zatrudnienie i pełne wykorzystanie mocy wytwórczych. Badanie związków zachodzących miedzy różnymi kategoriami stanowi podstawę do formułowania praw. W oparciu o tę wiedzą budowane są modele makroekonomiczne,

Modele makroekonomiczne

Jest to teoretyczne uogólnienie określonego odcinka (fragmentu) badanej rzeczywistości, które w sposób syntetyczny i w jakimś stopniu uproszczony, ale bardziej przejrzysty, stara się wyodrębnić podstawowe elementy, odwzorcować zachodzące w nim procesy ekonomiczne, przedstawić zachodzące między nimi zależności i siłę tych związków.

Najważniejszym makroekonomicznym jest model równowagi ogólnej, który jest wypadkową równowag cząstkowych na poszczególnych makrorynkach

Model równowagi ogólnej

Mikroekonomia wyjaśnia, jak działają rynki poszczególnych dóbr i usług; oraz czynników produkcji. Stara się okreś­lić warunki powodzenia w działaniu tych jednostek, czyli warunki osiągania równowagi i optimum gospodarczego. Z tej analizy wyprowadzaliśmy optymistyczny wniosek, który najprościej można sformułować następująco: w określonych warunkach instytucjonalnych (przede wszystkim prywatna własność i swoboda prowadzenia działalności gospodarczej), spontaniczne działanie konkurujących ze sobą na równych rynkach uczestników życia gospodarczego prowadzi na analizowanym do stanu optymalnego, to znaczy najlepszego z możliwych. Osiągniecie tego stan jest możliwe, bo na każdym z rynków działają siły pchające go w kierunku równowagi. Analizując poszczególne rynki operujemy pojęciem mikroekonomicznej równowagi cząstkowej.

Makroekonomię interesuje jednak równowaga ogólna. Pod pojęciem tym kryje się równoczesne występowanie równowagi mikroekonomicznej na wszystkich rynkach .

Równowaga ogólna

Proces agregacji ma tę zaletę, że redukuje ogromną ilość indywidualnych relacji i umożliwia budowę „czytelnego” modelu z niewielką ilością zmiennych. Umożliwia takie formułowanie hipotez na temat czynników wywołujących rejestrowane zmiany. Można także dość łatwo analizować wpływ jakiegokolwiek czynnika zewnętrznego/zmienna egzogeniczna,/czyli założenia na tzw. zmienną objaśniana /endogeniczna/, która może być np. produkt narodowy. Można zatem - i jest to niewątpliwy pożytek— formułować warunki, w których model czyli uproszczony obraz rzeczywistości gospodarczej osiąga pożądany i poszukiwany stan ogólnej równowagi

W tym celu w makroekonomii dokonuje się komasacji wielu pojedynczych rynków w cztery podstawowe grupy:

— zagregowany rynek dóbr usług zwany niekiedy rynkiem PKB

— zagregowany rynek kapitałowy /pieniężny i papierów wartościowych/;

— zagregowany rynek pracy

— w gospodarce otwartej dochodzi do tego rynek walutowy

Na rynku dóbr spotyka się ze sobą zagregowane wyprodukowana w danym okresie „wiązka. towarów” zwana produktem narodowy (lub krajowym) ze zagregowanym popytem. Są to wydatki konsumentów krajowych, wydatki zagranicznych odbiorców eksportu, wydatki rządowe, wydatki przedsiębiorstw na inwestycyjne i dodatkowe zapasy surowców.

Na rynku papierów wartościowych oferowane są obligacje tzn. oprocentowane sumy zadłużenia państwa wzglądem obywateli. Na rynku pieniężnym konfrontuje się podaż pieniądza z popytem na niego,

Na rynku pracy dochodzi do spotkania poszukujących pracy /podaż pracy/ z tymi, którzy oferują miejsca pracy /popyt na pracę /.

Na rynku walutowym konfrontuje się podaż waluty krajowej z popytem na nią ze strony zagranicy, lub podaż walut zagranicznych z krajowym popytem na nie.

Równowaga ogólna ma miejsce wtedy, gdy zagregowany popyt na produkty krajowe, zarówno ze strony odbiorców krajowych, jak i zagranicznych jest równy rozmiarom oferowanej produkcji na poziomie zapewniającym pełne zatrudnienia czynników wytwórczych.

Problem makroekonomicznej równowagi ogólnej, ma zatem dwa aspekty. Pierwszy z nich dotyczy równości wartości wytwarzanych dóbr i usług i ponoszonych na ich zakup wydatków. Drugi to problem dotyczy pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych.

Współzależność rynków

Kiedy ana1izowaliśmy pojedynczy rynek w izolacji, zakładaliśmy, że nadwyżka podaży nad popytem wywarłaby szybko nacisk na obniżkę ceny danego produktu, co spowodowałoby zlikwidowanie nadwyżki podaży i przywrócenie równowagi ryn­kowej. Analiza sposobu dochodzenie do makroekonomicznej równowagi ogólnej jest bardziej skomplikowana, ponieważ poszczególne rodzaje rynków, wyodrębnione z punktu widzenia przedmiotu wymiany nie funkcjonują w izolacji, ale oddziałują na siebie nawzajem W analizie makroekonomicznej musimy wyjaśnić, czy i w jaki sposób zaburzenia w jednej części gospodarki wywołują zmiany w innych jej częściach oraz czy i w jaki sposób zaburzenia te mogą zwrotnie oddziaływać na segment gospodarki, w którym powstały zaburzenia pierwotne.

Przykładem takiej współzależności może być sytuacja, w której ograniczenie popytu na rynku towarów, doprowadza do zmniejszenia produkcji. Zmniejszenie produkcji prowadzi do spadku zatrudnienia w przedsiębiorstwach, czego rezultatem jest zmniejszenie dochodów płacowych w gospodarce. To z kolei oznacza, że zmniejszeniu ulegną wydatki konsumpcyjne. Zmniejszenie wydatków konsumpcyjnych oznacza, że część wytworzonych dóbr finalnych nie znajdzie nabywców. Powstające zapasy wymuszą na firmach dalsze zmniejszenie produkcji i zatrudnienia.

Mikroekonomiczne podstawy makroekonomii

Chociaż przedmiot zainteresowania mikro i makroekonomii jest odmienny, używane w obu dziedzinach narzędzia analizy zjawisk i mechanizmów są, to (przynajmniej z nazwy) podobne. Znane nam z mikroekonomii kategorie popytu i podaży stanowić będą bazę wyjściową dla konstrukcji modeli makroekonomicznych.

Podobnie jak bez pewnej znajomości psychologii pojedynczego człowieka nie można zrozumieć zachowania się tłumu, tak i dla zrozumienia zachodzących w makrogospodarce procesów niezbędne jest pewne zrozumienie zachowanie się ludzi i zasad funkcjonowania mechanizmów mikroekonomicznych. To co się dzieje w kategoriach makroekonomicznych jest bowiem wypadkowe indywidualnych decyzji, które znajdują swoje odbicie w statystycznie rejestrowanych zmianach poziomu makroekonomicznych agregatów.

Aby zrozumieć jak działają rynki makroekonomiczne, musimy znać zasady funkcjonowa­nia rynków mikroekonomicznych. Aby zatem wyjaśnić, dlaczego działalność gospodarcza wzmaga się i słabnie, trzeba zanalizować za­chowania aktorów gry ekonomicznej działających na rynkach towarowych i sprzężonych z nimi rynkach czynników wytwórczych: Trzeba zrozumieć, jak bodźce finansowe oddziałują w skali mikro na działające na poszczególnych rynkach podmioty jak działają mechanizmy równoważenie tych rynków.

Problemy makroekonomiczne

W życiu gospodarczym występują wiele problemy, którymi mikroekonomia nie zajmuje się w ogóle albo nie poświęca im większej uwagi. Wymieńmy tu podstawowe kwestie, które należą do najpoważniejszych we współczesnym świecie. Oto najważniejsze z nich

* ubóstwo i nierówności społeczne, wymiarze kraju i międzynarodowym

* fluktuacje poziomu aktywności gospodarczej i towarzyszące im bezrobocie, permanentna inflacja, a ostatnio, stagnacja i stagflacja.

* wzrost gospodarczy,

* wywołujące kryzysy finansów publicznych nierównowaga finansów publicznych oraz zadłużenie państwa,

* wywołujące kryzysy walutowe trudności płatnicze w stosunkach z zagranicą

* osobnym problemem makroekonomicznym jest samo państwo Jego miejsce i zadania, jakie ma pełnić w gospodarce rynkowej.

Niedorozwój, ubóstwo, nierówności

Kapitalizm różnicuje społeczeństwo pod względem materialnym. Na świecie występują rażące nierówności pod względem własności, dochodów i wpływów między grupami uczestników życia gospodarczego, regiona­mi, krajami.

Ponad 45% ludzkości żyje w krajach o dochodzie na głowę nie przekraczającym 2 dolarów USA dziennie. Stanowi to 2,8 mld ludzi, przy czym prawie połowa tych biedaków musi zadowalać się dochodem poniżej $1 dziennie. Na drugim biegunie sytuuje się około 14% bogatych z dochodem nie mniejszym niż $40 dziennie i średnim dochodzie na poziomie $70. Do tego klubu zamożnych należy około 840 mln ludzi, głównie z Europy Zachodniej, Ameryki Północnej, Japonii i Australii. Dodatkowo, większość analiz i badań pokazuje, że rozpiętości dochodowe stale powiększają się: w roku 1960 stosunek dochodów per capita najzamożniejszych i najbiedniejszych 20% światowej ludności wynosił 30:1, w roku 1980 wzrósł do 45:1, by w ostatnim roku ubiegłego stulecia osiągnąć relację 70:1.

Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej aż 16 proc. wszystkich mieszkańców UE od lat żyje poniżej progu ubóstwa. Jednak w różnych krajach Unii próg ubóstwa potrafi być diametralnie różny. I tak przykładowo w Wielkiej Brytanii ubóstwo zaczynało się od rocznego dochodu niższego niż 11,1 tys. euro. Tymczasem w Czechach ten poziom wynosił nieco ponad 2,5 tys. euro rocznego dochodu, zaś w Polsce - tylko 1520 euro. A to i tak więcej niż w Rumunii, gdzie "bieda" zaczyna się od trudno wyobrażalnego dochodu... 558 euro rocznie!

W Polsce aż 21 proc. żyje poniżej progu ubóstwa. To najgorszy wynik w całej Wspólnocie. Dla porównania, w sąsiednich Czechach w biedzie (zgodnie z ich własną definicją) żyje tylko 10 proc. populacji, a w Szwecji - dziewięć.

Jak mierzyć poziom zamożności kraju? Skąd się biorą nierówności i ubóstwo? Jak je likwidować? Jednym ze sposobów likwidacji, lub przynajmniej zmniejszenie różnic, jest wzrost gospodarcza i towarzyszący mu rozwój w skali całego kraju.

Mierniki dobrobytu

Pierwszy problem, z którym musi się zmierzyć makroekonomia, jest wypracowanie sposobu pomiaru dobrobytu i zachodzących w gospodarce zamian.

Ekonomiści opracowali kilka sposobów pomiaru poziomu dobrobytu i stopnia zachodzących w niej zmian. Podstawowymi miernikami od strony rzeczowej jest produkt krajowy (PK) lub produkt narodowy brutto (PN). Alternatywnymi miernikami są dochód krajowy (DK) i narodowy (DN). Mierniki te mogą przedstawione w postaci brutto i netto.

Aby przestawić sytuację nie tylko kraju, ale również zamieszkujących go obywateli w rachunkowości społecznej liczy się produkt i dochód per capita, czyli na głowę mieszkańca. Należy jednak mieć na uwadze, że poziom tego typu mierników jest efektem statystycznego zabiegu, polegającego na wyliczeniu średniej, przeciętnej części dochodu przypadającej na statystycznego mieszkańca. W każdym społeczeństwie utrzymuje się znaczne zróżnicowanie poziomu dochodów, istnieją grupy zamożne i biedne. W rzeczywistości może okazać się, że większość społeczeństwa danego kraju osiąga dochód znacznie mniejszy, od tak wyliczonej średniej.

Wzrost i rozwój gospodarczy

W teorii ekonomii pojęcie wzrostu gospodarczego służy do opisania zachodzących w gospodarce zmian ilościowych. Zmiany jakościowe opisuje rozwój gospodarczy.

Wzrost gospodarczy

Wzrost gospodarczy to proces rozszerzania zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej. Jednak z uwagi na to, że zdolności produkcyjne gospodarki są trudne do zmierzenia a w dodatku nie zawsze są w pełni wykorzystywane, powszechnie stosowaną miarą stopnia rozwoju danego społeczeństwa i jego zmian jest w zależności od przyjętego sposobu liczenia Produkt/Dochód Krajowy lub Narodowy. Ich odpowiednikami w kategoriach zarobionych pieniędzy jest Dochód Krajowy lub Narodowy. Wzrost gospodarczy sprowadza się do zwiększenia wielkości produktu lub dochodu w jednostce czasu (np. w skali roku), w stosunku do wybranego okresu bazowego (np. z roku poprzedniego.

Mówiąc bardzo ogólnie ze wzrostem mamy do czynienia wtedy ,jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług wchodzących w skład PKB niż w roku poprzednim.

Ze wzrostem wiążą się następujące pytania. Skąd biorą się różnice w rozwoju gospodarczym różnych krajów? Co jest źródłem wzrostu gospodarczego? Jakie czynniki sprawiają, że gospodarka rośnie i kraj się rozwija? Od czego zależy tempo wzrostu? Czy wzrost ma jakiś kres? ak oddzielić wzrost rzeczywisty od pozornego ?

Wzrost nominalnym i realny

Jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim - mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym. Gdy jesteśmy w stanie więcej zarobić, nasz dochód rośnie. Ale jeśli w tym samym czasie, o tyle samo wzrosły ceny towarów, które kupujemy wówczas mamy do czynienia tylko ze wzrostem nominalnym, bo nie możemy przecież kupić więcej niż poprzednio.

Dlatego ekonomiści poszukują mierników, z którego zmiany cen zostaną wyeliminowane, czyli mierniki w wyrażeniu realnym. Dzięki temu, wzrost cen nie zaburza obrazu zmian dochodu narodowego w kolejnych latach, a prezentowane dane dotyczące wzrostu gospodarczego opisują faktyczne zmiany poziomu produkcji dóbr i usług w gospodarce. Dlatego cieszyć się można tylko z wzrostu realnego, czyli po wyeliminowaniu wpływu inflacji na wartość banach mierników

Wzrost per capita

O zmianach w stopniu zamożności społeczeństwa informuje zmiany per capita, czyli średniej „porcji” bogactwa narodowego przypadającej na głowę statystycznego obywatela.

Rozkład dochodów

O ile samo zjawisko wzrostu gospodarczego najczęściej uznawane jest za pozytywne, o tyle sposób podziału efektów wzrostu gospodarczego między poszczególnych obywateli bywa zagadnieniem kontrowersyjnym.

Oczywiście można wykazać, iż dzięki wzrostowi gospodarczemu poziom życia współczesnych ludzi ubogich jest nieporównanie wyższy niż ubogich w okresach wcześniejszych. Należy jednak pamiętać, że nawet w przypadku wielu nowoczesnych społeczeństw, charakteryzujących się wysoką stopą wzrostu gospodarczego, utrzymuje się znaczne zróżnicowanie poziomu dochodów w społeczeństwie: istnieją zamożne grupy społeczne korzystające z efektów wzrostu gospodarczego w znacznie szerszym zakresie, niż grupy o niskim czy bardzo niskim dochodzie.

Pomimo różnego rodzaju wątpliwości i zastrzeżeń uważa się, że jeśli w kolejnym roku w całej gospodarce uda się wytworzyć i sprzedać w wyrażeniu realnym więcej towarów i usług na głowę mieszkańca niż w roku poprzednim, to społeczeństwo staje się bogatsze a jego potrzeby, począwszy od odżywania, a skończywszy na dostępie do kultury są lepiej zaspokajane. Jeśli natomiast produkuje się i sprzedaje mniej to społeczeństwo biednieje.

Przyjmujemy zatem, że jednym z najważniejszych mierników zmian poziomu dobrobytu są w dłuższym okresie zmiany realnego produktu lub Dochodu Narodowego per capita

Dlaczego wzrost jest tematem nr 1

U sedna procesu rozwoju gospodarczego leży prozaiczne i dobrze znane ekonomii dążenie jednostki ludzkiej do bogacenia się. O naszym statusie społecznym świadczy z jednej strony to, co posiadamy, jak wiele i jak ostentacyjnie konsumujemy. W powszechnej świadomości, wzrost gospodarczy powinien bezpośrednio przekładać się na poprawę poziomu życia przeciętnego obywatela. Stanowi on swoistą informację o tym, czy w danym państwie społeczeństwo wytwarza więcej produktów, a co za tym idzie czy zwiększają się jego możliwości konsumpcyjne zarówno zbiorowe, jak i indywidualne.

Dlatego też wzrost pozostaje w sferze zainteresowania wielu „zwykłych” obywateli, a jednocześnie, stanowi obiekt westchnień ekonomistów i przedmiot stałej troski władz państwowych.

W debatach ideologicznych czy bieżących sporach politycznych, wzrost gospodarczy pozostaje zdecydowanym „liderem” na liście priorytetów polityki gospodarczej rządów wielu państw, niezależnie od preferowanej przez nie opcji politycznej czy światopoglądowej.

Znalezienie „recepty” na zapewnienie gospodarce trwałego wzrostu gospodarczego stanowi przedmiot poszukiwań specjalistów z różnych dziedzin: znalezienie takiej recepty można by określić mianem odkrycia na miarę współczesnego kamienia filozoficznego. Wzrost gospodarczy - w najprostszym ujęciu - miałby zapewnić całemu społeczeństwu lepsze życie, a elitom rządzącym - pozostanie przy władzy.

Wokół wzrostu, jako centralnego pojęcia, koncentruje się zainteresowanie nauk ekonomicznych, starających się dociec źródeł i mechanizmów wzrostu gospodarczego, czy możliwości sterowania jego powstawaniem przez władze publiczne, jak również efektywnym systemem zapewnienia dystrybucji jego owoców.

Warto więc zastanowić się nad przyczynami i mechanizmami wzrostu gospodarczego Ekonomiści wypracowali wiele konkurencyjnych teorii opisujących to zjawisko. Na ich podstawie próbuje się również formułować rekomendacje dotyczące kształtu polityki gospodarczej, która miałaby w największym stopniu sprzyjać osiągnięciu i utrzymaniu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Co ciekawe, teorie te różnią się między sobą, co do oceny zdolności państwa do wpływania na tempo wzrostu gospodarczego.

Co jest źródłem wzrostu gospodarczego?

Zasadę wzrostu gospodarczego łatwo jest wyjaśnić. Jeśli z roku na rok cała gospodarka państwa produkuje więcej towarów - mamy wzrost gospodarczy. Jednak dużo trudniej jest wytłumaczyć, co jest jego źródłem, lub co powoduje recesję

Dwa rodzaje wzrostu gospodarczego

Zmieniający się z roku na rok wielkość Produktu Krajowego Brutto dowodzi istnienia w gospodarce sił aktywnie kształtujących jego poziom.

Z danych statystycznych dla Wielkiej Brytanii wynika, ze realny produkt krajowy brutto (PKB) wzrastał od 1960 r. średnio o około 2,4% rocznie. Jednocześnie w gospodarce brytyjskiej występowały wyraźne odchyle­nia od tego rosnącego trendu. W latach. 1973—1975, 1979—1981 i 1989—1992 re­alny PNB się zmniejszył. Z kolei w la­tach 1975—1979 wzrósł o 10%, a w la­tach 1981—1989 o 6 %. Analizując wzrost gospodarki brytyjskiej widzimy dwa rodzaje wzrostu

Produkt faktyczny i potencjalny

Aby to lepiej zrozumieć wprowadzimy rozróżnienie między produktem faktycznym i potencjalnym. Ten pierwszy osiągany w jakimś okresie ze stojących do dyspozycji czynników wytwórczych. Produkt potencjalny to wielkość PKB, którą gospodarka wytwarza, gdy wszystkie czynniki produkcji są w pełni wykorzystane. Produkcja faktyczna ulega nieustannym wahaniom, natomiast będąca efektem zwiększania się zasobów czynników produkcja potencjalna ma tendencję do dość równomiernego wzrostu

Jeśli właściciel firmy dysponuje pieniędzmi, które może przeznaczyć na wybudowanie nowej fabryki, w której zatrudni dodatkowych ludzi, to dzięki tym inwestycjom będzie mógł zwiększyć sprzedaż a w efekcie powiększą się jego zyski. Jest to wzrost potencjału produkcyjnego. Wzrost produktu potencjalnego jest skutkiem zwiększenie się zasobów czynników produkcji, czyli pracy i kapitału, albo zastosowanie podnoszącej ich produktywność nowej technologii, czy zmian organizacji procesów produkcji i dystrybucji

Gdy produkt faktyczny równy jest potencjalnemu, ma miejsce pełne zatrudnienie czynników pracy kapitału i ziemi. Gdy jest od niego niższy ma miejsce zjawisko niepełnego wykorzystaniu czynników wytwórczych miedzy innymi bezrobocia. W tych warunkach możliwy jest wzrost nawet wtedy właściciele nie wybudują nowych fabryk. Będą mieli więcej towaru na sprzedaż i też może liczyć na dodatkowe zyski, gdy uruchomią pracę na drugiej albo trzeciej zmianie, czasem wystarczy lepsza organizacja pracy.

Może się jednak zdarzyć, że produkt faktyczny jest większy od potencjalnego, a wtedy mamy do czynienia z pojawieniem się lub nasileniem zjawiska inflacji.

Oba te zjawiska niosą ze sobą szereg negatywnych skutków. Aby umieć im zapobiegać lub przynajmniej łagodzić ich skutki przedmiotem zainteresowanie makroekonomii są źródła i mechanizmu wzrostu produktu potencjalnego oraz przyczyny wahań produktu faktycznego i jego odchyleń od produktu potencjalnego.

Cykliczne fluktuacje ich skutki

Jeśli cały produkt krajowy brutto maleje, sprzedaż i zyski nie rosną a spadają wtedy mówimy o recesji. Do recesji dochodzi wtedy, gdy popyt na dobra i usługi wytwarzane przez firmy tworzące gospodarkę nie jest wystarczający, by firmom udało się sprzedać wszystko, co wyprodukują. Firmy muszą ograniczyć zatrudnienie, często zwolnić część pracowników. Ich sprzedaż jest wówczas mniejsza, często nie wystarcza na to, by móc spłacać zaciągnięte wcześniej kredyty i część przedsiębiorstw te, które radzą sobie najgorzej - musi ogłosić upadłość. Bankrutują wówczas najsłabsze firmy. Można powiedzieć, że gospodarka oczyszcza się przed kolejną fazą wzrostu.

Cyklicznie powtarzające się zmiany są w gospodarce kapitalistycznej faktem, który pojawia się co kilka, kilkanaście lat. Od początku XIX wieku okresy dobrej koniunktury były przerywane spadkami aktywności gospodarczej. Początkowo wahania te, choć dotkliwe dla wszystkich uczestników życia gospodarczego (wzrost bezrobocie, bankructwa przedsiębiorstw), przy rozdrobnionej strukturze podaży i popytu nie były zbyt długi i głębokie nie zagrażały stabilności systemu gospodarczego.

W latach 30 ubiegłego stulecia doszło do niespotykanego pogłębienie się cyklu koniunkturalnego i wydłużenia recesji czyli wystąpienie wielkiego kryzysu w roku 1929 Cechowało go znaczne i uporczywe niewykorzystania potencjału produkcyjnego z jednej strony oraz do wysokie bezrobocia z drugiej. Produkt krajowy brutto spadał w USA spadł o więcej niż 10 proc. rocznie, następnie recesja przeniosła się z USA na inne kraje, również do Europy, w tym do Polski. Jego rozmiary zagroziły stabilności systemów społecznych, ujawniła się bowiem wtedy niesprawność rynku jako regulatora procesów gospodarczych w warunkach konkurencji niedoskonałej. Zmusiło to ekonomistów do poszukiwania odpowiedzi na szereg pytań

Podstawowym przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest wyjaśnienie, dlaczego okresy, w których gospodarka jako całość przyspiesza przeplatają się z okresami, w których a zwalnia, staje w miejscu, czy wręcz jedzie na wstecznym biegu? Makroekonomia szuka przyczyn załamania gospodarki i występującego po nim ożywienia gospodarki. Bada czy i jak szybko mechanizmy rynkowe są w stanie sam z siebie doprowadzić produkcję do pozio­mu zapewniającego pełne wykorzystanie czynników wy­twórczych. Jest to tym ważniejsze, że za spadkiem produkcji idzie spadek zatrudniania, czyli powstaje lub narasta bezrobocie

Bezrobocie

Bezrobocie oznacza sytuację, kiedy część osób poszukujących pracy nie może jej znaleźć. Bezrobocie jest zatem stanem gospodarki, w którym część zasobów pracy pozostaje niewykorzystana.

Jak mierzyć bezrobocie?

Dane o bezrobociu prezentowane są albo w wielkościach absolutnych, podając liczbę bezrobotnych, albo w wielkościach względnych, ukazujących odsetek osób pozostających wbrew własnej woli bez pracy wśród ogółu aktywnych zawodowo, czyli jako wskaźnik stopy bezrobocia.

Bezrobocie jest jednym z ważniejszych problemów ekonomicznych ważne jest zatem wiedzieć ile wynosi, czyli znać liczbę osób bezrobotnych. Aby informacje były wiarygodne trzeba wypracować mądre kryteria, na podstawie których można daną osobę uznać za bezrobotną

Rodzaje bezrobocia

Bezrobocie ma wiele twarzy, bo jest wiele różnych rodzajów bezrobocia.

Bezrobocie jawne to kategoria bezrobocia odnosząca się do niepracujących, a ujawniających swoją sytuację poprzez rejestrację w Urzędach Pracy Poziom bezrobocia jawnego nie jest zgodny ze stanem faktycznym.

Bezrobocie ukryte - rozumiane jako bezrobocie wśród zatrudnionych. Dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, ponieważ nie rejestrują się w urzędach pracy. Bezrobocie ukryte jest też nazywane agrarnym, gdyż często występuje w rolnictwie. Bezrobocie ukryte występuje też w postaci wcześniejszych emerytur spowodowanych brakiem możliwości zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym. Bezrobocie ukryte oznacza też sytuację, w której osoba pozostaje bez jakiegokolwiek zatrudnienia, jest gotowa do podjęcia pracy, ale nie szuka jej gdyż na podstawie wcześniejszych doświadczeń jest przekonana, że jej nie znajdzie.

Z punktu widzenia czasu trwania można je podzielić na krótkookresowe ,średniookresowe długookresowe, chroniczne i sezonowe.

* Bezrobocie krótkookresowe obejmuje osoby pozostające bez pracy do 3 miesięcy.

* Bezrobocie średniookresowe - obejmuje osoby pozostające bez pracy przez 3 do 6 miesięcy

* Bezrobocie długookresowe obejmuje osoby pozostające bez pracy przez 6 do 12 miesięcy. Może ono łatwo przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, bowiem czym dłuższa przerwa w pracy, tym maleją szanse na ponowne jej uzyskanie. Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu nie sprzyjają skracaniu okresu pozostawania bez pracy. Dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje, że ewentualni kandydaci stają się, ze względu na dezaktualizację swoich wiadomości i doświadczeń, mało interesujący dla pracodawców.

* Bezrobocie chroniczne (długotrwałe) - to niekiedy wyróżniany podrodzaj bezrobocia długookresowego Bezrobocie chroniczne dotyczy ludzi, którzy pozostają bez pracy ponad 12 miesięcy. Jest ono spowodowane podobnymi przyczynami co bezrobocie długookresowe. Bezrobotni długotrwale posiadają często cechy, które ograniczają ich szanse powrotu czy w ogóle wejścia na rynek pracy.

* Bezrobocie sezonowe to rodzaj bezrobocia który jest uwarunkowany porą roku i związanymi z nią zmianami pogodowymi, wegetacji roślin itp. Występuje w zakładach pracy sezonowej np. w budownictwie rolnictwie i innych. Sezonowy charakter ma również bezrobocie absolwentów, których wejście na rynek pracy dokonuje się stopniowo i jest związane z terminem zakończenia nauki w szkołach. Wynika również z sezonowości produkcji w niektórych dziedzinach gospodarki, uzależnionych od warunków klimatycznych.

Patrząc na bezrobocie z punktu widzenie przyczyn możemy je podzielić jak poniżej:

• Bezrobocie strukturalne to takie które powstaje na tle strukturalnych rozbieżności między podażą pracy i popytem na pracę. Mówimy o nim wtedy gdy występuje niedopasowanie struktury podaży pracy i popytu na pracę ze względu na posiadane kwalifikacje, wykształcenie, zawód czy miejsce zamieszkania. Wynika ono z niedopasowania kwalifikacji pracowników do nowej technologii i braku kompetencji, trudności w dostosowaniu się do zmian systemu produkcyjnego. Na przykład w przeszłości książki składane był przez zecerów z pojedynczych czcionek. Zmiana techniki druku i składu sprawiła, że zecerzy stali się ofiarami bezrobocia strukturalnego, aż do momentu znalezienia całkiem innej pracy. Rozwój nowych technologii nie jest jednak jedyną przyczyną bezrobocia strukturalnego. Wahania w gustach konsumentów lub zmiana lokalizacji pewnych przedsiębiorstw mogą spowodować bezrobocie strukturalne, i to nawet wśród pracowników dobrze wykwalifikowanych. Bezrobocie tego typu pojawia się w regionach, gdzie dominuje jedna gałąź przemysłu np. górnictwo, hutnictwa , czy przemysł stoczniowy. Ten rodzaj bezrobocia może mięć charakter dosyć trwały, ponieważ jego likwidacja wymaga zazwyczaj zmiany zawodu, kwalifikacji czy tez miejsca zamieszkania.

• Bezrobocie technologiczne - wynikające z postępu technicznego,, który powoduje zastępowanie pracy ludzi pracą maszyn i urządzeń. Ma ono charakter tymczasowy, do chwili przesunięcia zasobów zwolnionej siły roboczej do nowych zastosowań.

• Bezrobocie frykcyjne - związane z naturalną mobilnością siły roboczej, możliwą dzięki pełnej swobodzie zmiany miejsca pracy i wyboru stanowiska pracy. jest ono wynikiem przerwami w zatrudnieniu z powodu poszukiwania lepszej/innej pracy lub zmianą miejsca zamieszkania.

W dynamicznie rozwijającej się gospodarce często pojawiają się niedopasowania między wolnymi miejscami pracy, napływem i odpływem siły roboczej z rynku pracy oraz zmianie miejsc pracy przez pracowników. Rezultatem tych procesów jest to, że występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych.

Stanowi minimalne, możliwe bezrobocie w gospodarce wolnorynkowej (3-5% ogółu ludności aktywnej zawodowo). Stan bezrobocia na poziomie frykcyjnym oznacza w praktyce występowanie pełnej równowagi na rynku pracy. Trzeba pamiętać, iż bezrobocie frykcyjne ma stosunku do osób charakter krótkotrwały, natomiast w skali ogólnogospodarczej jest zjawiskiem trwałym.

• Bezrobocie dobrowolne (z wyboru) - zjawisko, w wyniku którego osoba bezrobotna świadomie rezygnuje z pracy Są osoby które z różnych przyczyn decydują się na zmianę pracy z jednej już zrezygnowali i szukają nowego zajęcia albo czekają na rozpoczęcie już umówionej pracy. Niektóre osoby mogą nie pracować, bo oferowane im stawka płac jest za niska

Innym powodem jest system socjalny, który pozwala na otrzymywanie zasiłków na tyle wysokich, aby zrekompensować utratę stałego zarobku i tym samym stwarza zachętę do pozostawania zawodowo bezczynnym.

• Bezrobocie przymusowe jest przeciwieństwem bezrobocia dobrowolnego wynikające z niemożliwości znalezienia pracy pomimo jej poszukiwania

pojawia się wtedy, kiedy osoba chciałaby podjąć pracę za daną płacę na rynku, ale nie może jej znaleźć bez względu na wysiłek włożony w poszukiwania.

• Bezrobocie cykliczne (koniunkturalne, keynesowskie) Jest to bezrobocie związane z cyklicznymi zmianami produktywności gospodarki. Powstaje ono na skutej spadku zagregowanego popytu w gospodarce. W czasie kiedy występuje wystarczająco duże zapotrzebowani na wytwarzane produkty, nie ma problemów z miejscami pracy. Kiedy jednak zapotrzebowanie to maleje zaczynają się problemy z pracą. Producenci w celu zmniejszenia kosztów produkcji zwalniają pracowników. I tak:

1. W okresie recesji spada popyt na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa, co wywołuje spadek produkcji. Spadek produkcji wywołuje spadek zapotrzebowania na pracę, co prowadzi do pojawienia się bezrobocia cyklicznego.

2. W okresie dobrej koniunktury popyt na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa wzrasta, co wywołuje wzrost produkcji. Wzrost produkcji powoduje wzrost zapotrzebowania na pracę, co prowadzi do stopniowego zaniknięcia bezrobocia cyklicznego.

•Bezrobocie neoklasyczne Wielu ekonomistów uważa, że w długim okresie podstawową przyczyną bezrobocia jest nieelastyczny rynek, który powoduje, że płace są nieelastyczne w długim okresie. Niska elastyczność oznacza, że płace nie dostosowują się do zmian warunków rynkowych i w ten sposób nie zapewniają równowagi popytu i podaży. Bezrobocie to występuje także w przypadku, gdy proponowana płaca jest zbliżona do płacy minimalnej.

Jak wiec widzimy przyczyny bezrobocia mogą być różne. Począwszy od indywidualnych decyzji (tzw. bezrobocie dobrowolne) po uwarunkowania makroekonomiczne, wynikające z określonego, w danym momencie, stanu gospodarki.

Społeczny i polityczne skutki bezrobocia

Depresja i bezrobocie rodzą poważne koszty społeczne. W jaki sposób można by je zmierzyć? W istocie nie mamy takiej możliwości. Więcej mamy poważne trudności z mierzeniem produktu potencjalnego i bezrobocia. Ale każdy wie, że koszt bezrobocia jest ogrom­ny. Dla ludzi pracy oznacza ono znaczne pogarszanie się sytuacji materialnej tych, którzy nie mają pracy. Ale to nie wszystko

Brak zatrudnienia to nie tylko silny cios dla szukających go osób, ale także poważne obciążenie dla całej gospodarki.

Ponieważ praca ludzka jest zasobem, to w związku ze wzrostem bezrobocia możemy mówić o marnotrawstwie zasobów i nie wykorzystaniu możliwości produkcyjnych przez gospodarkę. Bezrobotni nie mogą uczestniczyć w wytwarzaniu dóbr, co sprawia, że produkt faktyczny jest mniejszy od potencjalnego/ Niedostateczne zatrudnienie i zbyt niskie płace ograniczają chłonność rynków, stwarzając barierę na drodze powiększania produkcji

Dodatkowo bezrobotni wymagają opieki ze strony państwa, a to znaczy, że rosną wydatki rządu na zasiłki dla bezrobotnych i realizację programów pomocy społecznej.

Ale nie koniec na tym źródłem finansowania wydatków na bezrobotnych są pobierane od pracujących w gospodarce podatki, lub zaciągane przez rząd pożyczki. Jeśli rząd nie zapanuje nad wzrostem bezrobocia, musi więcej środków przeznaczyć na zasiłki, zatem nie mogą być przeznaczone na cele rozwojowe. Wzrost wydatków rządowych prowadzi z kolei do wzrostu podatków. Zbyt wysokie podatki mogą stanowić antybodziec do wzrostu produkcji i zmniejszyć aktywność w gospodarce. Konsekwencją tego może być dalszy wzrost bezrobocia i napięcia społeczne.

Podobne negatywne skutki wywołuje duży deficyt budżetowy i powstający na jego bazie dług publiczny

Nie ma się co dziwić, że informacje o bezrobociu i wielkość zatrudnienia uważane są za jedne z najważniejszych danych, świadczących o kondycji gospodarki danego kraju.

Bezrobocie towarzyszy gospodarce kapitalistycznej od rewolucji przemysłowej. Społeczne oczekiwanie utrzymania bezrobocia na jak najniższym poziomie jest jednym z głównych problemów ekonomicznych wszystkich gospodarek, dlatego jednym z najważniejszych problemów makroekonomicznych jest wypracowaniu metod jego pomiaru, wyjaśnienie jego przyczyn, ocena kosztów oraz stworzenie teoretycznych podstaw dla podejmowanie decyzji umożliwiających zapobieganiu temu zjawisku.

Brak zatrudnienia to nie tylko silny cios dla szukających go osób, ale także poważne obciążenie dla całej gospodarki. Bezrobotni nie mogą uczestniczyć w wytwarzaniu dóbr, co sprawia, że wzrost gospodarczy jest niższy od potencjalnego. Dodatkowo wymagają opieki ze strony państwa, co zwiększa wydatki publiczne. Dlatego stopa bezrobocia i wielkość zatrudnienia uważane są za jedne z najważniejszych danych, świadczących o kondycji gospodarki danego kraju. Bezrobocie ma też swoje pozytywy

Pozytywne skutki bezrobocia

* korzystny wpływ na konkurencyjność na rynku pracy, stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy,

* wzrost motywacji do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki, co prowadzi do przyspieszenia procesów długofalowego wzrostu gospodarczego kraju wzrostu gospodarczego kraju,

* możliwość realokacji zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodów nieopłacalnych i nieefektywnych do zawodów nowoczesnych i efektywnych,

* walka z inflacją wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac. Wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary, która odgrywa rolę w kształtowaniu inflacji.

* wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy oraz ograniczenie nadmiernej fluktuacji kadr, przez co dochodzi do racjonalizacji zatrudnienia i poprawy efektywności gospodarowania.

Optymalny poziom bezrobocia

Bezrobocie to duży problem i powszechnie uważa się, że ludzie nie powinni pozostawać bez pracy. Tymczasem we współczesnej gospodarce rynkowej zawsze pewna ilość osób pozostaje bez pracy i nie da się tego w żaden sposób zmienić. Jest to tzw. bezrobocie naturalne, które występujący w gospodarce gdy rynek znajduje się w stanie równowagi. Ekonomiści często to bezrobocie jako sumę bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego. W gospodarce rynkowej naturalne bezrobocie w nigdy nie jest równa zero.

Ekonomia próbuje ustalić, choć budzi to wiele kontrowersji, jaki poziom bezrobocia uznać za dopuszczalny, lub inaczej jaki poziom bezrobocia można uznać za optymalny.

Inflacja i jej miary

Wiemy już, że bezrobocie powstaje, gdy produkt faktyczny jest mniejszy od potencjalnego. A teraz postawmy pytanie, co dzieje się, gdy w cyklu koniunkturalnym produkt faktyczny przewyższa potencjalny i rośnie od niego szybciej.

Takiemu wzrostowi towarzyszy powstanie lub nasilenie się procesów inflacji. Jest to kolejne negatywne zjawisko natury makroekonomicznej, które występuje w gospodarce rynkowej. Mimo iż z inflacją mamy do czynienia wszyscy, także kraje najwyżej rozwinięte, to jednak nie zawsze właściwie ją rozumiemy. Trzeba zatem to zjawisko dobrze zdefiniować

Inflacja, czyli wzrost ogólnego poziomu cen, to jedno z najistotniejszych, a zarazem jedno z najpowszechniejszych i najbardziej skomplikowanych zjawisk, z jakim w ostatnich latach ma do czynienia makroekonomia. Od dłuższego czasu stała się nieodłącznym i szalenie uciążliwym towarzyszem naszego życia, Jest ona jednym z głównych wrogów efektywnego gospodarowania, dlatego ekonomiści starają się znaleźć sposób jej pomiaru wyjaśnić przyczyny, opisać mechanizmy jej powstawanie i znaleźć sposoby utrzymanie jej w ryzach.

Co to jest inflacja

Otóż inflacja występuje, wtedy gdy trwale rośnie ogólny poziom cen dóbr i usług oraz czynników wytwórczych. W czasie inflacji rosną nie tylko ceny żywności, samochodów i wszystkich innych towarów, lecz także płace, ceny gruntów, czynsze, opłaty dzierżawne itp. Mówiąc o deflacji z kolei, mamy na myśli ogólny spadek cen i kosztów.

Miary inflacji

Ekonomiści stosują różne miary inflacji w zależności od tego wzrost cen, których dóbr i usług chcą zmierzyć.

Najczęściej posługują się indeksem cen dóbr i usług konsumpcyjnych (określanym też skrótem CPI, od ang. consumer price index). Łączna inflacja liczona jest wówczas jako suma wzrostu cen poszczególnych grup towarów przemnożonych przez sumujące się do jedności wagi. Wagi te odzwierciedlają przeciętny udział poszczególnych grup w koszyku zakupów konsumenta. Jeśli np. w gospodarce wyodrębnimy tylko 3 grupy towarów i usług, o udziale w łącznych zakupach konsumentów na poziomie 40%, 35% i 25% (razem wagi te sumują się do 100%, czyli przedstawiają całość zakupów konsumentów), oraz jeśli stwierdzimy, że wzrost cen w tych trzech grupach towarów wyniósł odpowiednio 3%, 4% i 5%, to łączny wskaźnik inflacji wyniesie:

(40% x 3%) + (35% x 4%) +(25% x 5%) = 3,85%

Inflacja niejedno ma imię...

Inflacja kosztowa, popytowa, strukturalna, pełzająca, krocząca, galopująca, hiperinflacja, dezinflacja, deflacja. Jak widać, pojęć związanych ze zjawiskiem inflacji jest sporo. Warto je poznać, by rozumieć o czym mówią komunikaty Głównego Urzędu Statystycznego i o czym właściwie informują media. Zacznijmy od pojęć podstawowych.

Inflacja a tempo zmian cen

Biorąc pod uwagę mierzoną tempem wzrostu cen wysokość inflacji, możemy mówić o:

Inflacji pełzającej, gdy wzrost ogólnego poziomu cen wynosi 1-2 proc. rocznie.
Inflacji kroczącej , gdy tempo wzrostu ogólnego poziomu cen nie przekracza 4-10%. a czasem nawet o:

Inflacji galopującej, czyli wzroście przeciętnego poziomu cen do 100% w skali roku; występują istotne zniekształcenia relacji cenowych, wypaczające normalne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego; obniża się efektywność procesów gosp. i tempo wzrostu gosp., wzmaga się zaś presja płacowa.

Hiperinflacji, która ma miejsce wtedy, gdy inflacja sięga kilkudziesięciu procent miesięcznie

Inflacja rzędu setek a nawet tysięcy procent rocznie "pożera" oszczędności, rujnuje system bankowy i dezorganizuje produkcję. Aby ją powstrzymać, trzeba przeprowadzić dezinflację, czyli działania na rzecz zmniejszenia inflacji. Dla gospodarki koszt dezinflacji bywa bardzo wysoki i jest jeszcze jednym powodem, dla którego nie wolno dopuszczać do wysokiej inflacji.

Jeśli ceny spadają zamiast rosnąć, mamy do czynienia z deflacją, czyli spadkiem przeciętnego poziomu cen.

Przyczyny inflacji

W zależności od przyczyn wyróżniamy kilka rodzajów inflacji

Inflacja popytowa, czyli inflacja spowodowana przez nadwyżkę popytu nad podażą dóbr i usług.

Inflacja kosztowa, czyli inflacja spowodowana przez wzrost kosztów produkcji.
Inflacja strukturalna czyli spowodowana zbyt wolnym dostosowywaniem się struktury podaży do struktury popytu.

Inflacja inercyjna czyli bezwładnościowa wynikająca z reakcji dostosowawczych do już istniejącej inflacji

Skutki inflacji

Czy zwyżka cen może być szkodliwa? O wiele bardziej niż mogłoby się wydawać Może być czymś zaskakującym, jak dużo dzisiejszych problemów w życiu zwykłych ludzi a także w funkcjonowaniu całej gospodarki kraju powstaje wskutek inflacji. Szczegółowe wyjaśnienia zostaną przedstawione w dalszych wykładach, w tym miejscu ograniczymy się tylko do kilku przykładów.

• inflacja powoduje erozję siły nabywczej pieniądza. Tracą na tym głównie ci, którzy oszczędzają. Tracą również osoby o stałych dochodach;

Wraz z upływem czasu zmienia się wartość pieniądza. Siła nabywcza naszych pieniędzy maleje na skutek inflacji, powodowanej wzrostem cen. To sprawia, że - mówiąc żartem - z upływem czasu zmniejsza się ilość pieniądza... w pieniądzu.

Mówiąc obrazowo - za nominalnie tą samą kwotę możemy po pewnym czasie kupić mniej niż było to możliwe wcześniej. Dzieje się tak na skutek wzrostu cen, który może prowokować wzrost presji na podwyżki płac, która z kolei... może prowokować podwyżki cen. To błędne koło napędzane jest też zjawiskiem tzw. oczekiwań inflacyjnych. W efekcie pieniądz traci wartość, a ludzie - pieniądze

Najbardziej widocznym jej efektem jest spadek wartości oszczędności - za odłożoną kwotę w przyszłości będzie można kupić mniej dóbr niż dzisiaj. Dziś dzięki upowszechnieniu usług finansowych oszczędzający mogą  chronić zgromadzone środki przed negatywnymi skutkami inflacji. Pieniądze można wpłacić na lokatę w banku lub do pieniężnego funduszu inwestycyjnego. Otrzymane odsetki lub zyski zwykle ale nie zawsze rekompensują straty poniesione w wyniku wzrostu cen.

• inflacja doprowadza do przesunięć dochodów między ludźmi. Tracą na tym grupy najsłabsze, zyskują najmocniejsze - te, które umieją wywalczyć dla siebie wyższe dochody;

• trudność w oszacowaniu przyszłej inflacji powoduje pomyłki przy oprocentowaniu pożyczek, czy zawieraniu porozumień płacowych. W rezultacie jedna strona może zyskać, a druga stracić, zupełnie bez związku z efektami ekonomicznymi ich działań. Ostatecznie zmniejsza się opłacalność działalności gospodarczej, co prowadzi do spowolnienia tempa ekonomicznego wzrostu. A to jest cena, którą płacą już wszyscy - i ci, którzy odkładają pieniądze na przyszłość, i ci, którzy wcale nie oszczędzają.

Przedstawiliśmy najważniejsze problemy wiążące się z wysoką inflacją: prowadzi ona przedsiębiorców i gospodarstwa domowe do podejmowania błędnych i nieoptymalnych decyzji, powoduje zanik rynków finansowych, utrudnia dostęp do informacji, generuje koszty związane z częstymi zmianami cenników, zniekształca strukturę podatków. Najważniejszą wadą wysokiej inflacji jest jej wpływ na podejmowanie nietrafionych decyzji gospodarczych, które w swej masie w dłuższym okresie prowadzą do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Trudno się dziwić, że nowoczesne społeczeństwa tak dużą wagę przywiązują zarówno do kontrolowania inflacji, jak i zabezpieczenia przed jej szkodliwymi skutkami.

Czy wzrost cen może być pożyteczny?

W analizie mikroekonomicznej wzrost wydatków prowadził ceteris paribus do wzrostu ceny dobra i w konsekwencji uruchamiał rynkowy mechanizm alokacji, rezultatem, którego był wzrostu produkcji i zatrudnienia. Czy te same mechanizmu działają w skali makro.

Inflacja a bezrobocia

Czy wzrost wydatków i cen można doprowadzić do większej produkcji lepszego wykorzystania zasobów a w szczególności czynnika pracy w skali całej gospodarki Czy jest możliwe, by spowodowana wzmożonymi wydatkami inflacja była skutecznym lekarstwem na bezrobocie i na odwrót czy rosnące wskutek zmniejszenia wydatków bezrobocie może być lekarstwem na inflację. Oto jedno z ważniejszych pytań dotyczących całego społeczeństwa, na które makroekonomia nie może odpowiedzieć jednoznacznie. Na pytanie czy wysokie zatrudnienia da się kupić za cenę wyższej inflacji ekonomia odpowiada, że czasem tak a czasem nie. Gdyby było to zawsze możliwe, na świecie nie istniałoby bezrobocie, a przynajmniej nie byłoby go tam, gdzie inflacja jest wysoka.

Stagflacja i slumpflacja

Lata 70 ubiegłego wieku przyniosły nowe problemy. Poprzednio okresy wysokiej inflacji i nadmiernego bezrobocia następowały przemiennie, natomiast w dekadzie lat 70. oba te procesy wystąpiły łącznie; była to dekada stagflacji — stagnacji gospodarczej, której towarzyszyła inflacja. Przed ekonomią stanęło kolejna wyzwanie, jak wyjaśnić przyczyny tego nieznanego przedtem zjawiska.

Dla całej gospodarki równie nieprzyjemny może okazać się stały wzrost wartości, pieniądza spowodowany wzrostem cen nazywany deflacją.

Deflacja

Czy zatem przeciwieństwo inflacji - czyli deflacja - jest panaceum na te wszystkie problemy związane z wysoką inflacją? Niekoniecznie. Deflacja polega na spadku średniego poziomu cen. Podobnie jak inflacja wprowadza zatem do gospodarki niepewność związaną z tym, jakich zmian cen możemy się spodziewać w przyszłości i podobnie, jak wysoka inflacja może prowadzić do podejmowania nieoptymalnych decyzji.

Konsumenci wstrzymują się wtedy z zakupami, licząc, że w przyszłości będą mogli nabyć te same dobra taniej. W rezultacie spada popyt, zmuszając przedsiębiorstwa do ograniczenia produkcji, co prowadzi do spowolnienia wzrostu gospodarczego.

Deflacja jest także problemem dla banku centralnego, gdyż standardowe narzędzia służące do utrzymania inflacji w celu inflacyjnym mogą przestać działać. Podstawowym narzędziem banku centralnego jest jego stopa procentowa. Zmieniając jej wysokość dostosowuje on odpowiednio wartość realnej stopy procentowej w gospodarce tak, by inflacja była w celu.

Realna stopa procentowa to różnica między stopą banku centralnego a stopą inflacji. W czasie deflacji pożądany jest niski poziom realnych stóp procentowych, co może implikować konieczność spadku stóp procentowych poniżej zera. Jednak stopy procentowe banku centralnego nie mogą spaść poniżej zera. Bank centralny nie może zatem odpowiednio zareagować na deflację. Jak widać choć z wysoką inflacją wiąże się wiele niebezpieczeństw , to drugiej strony inflacja nie powinna się przerodzić w deflację, gdyż ma ona także bardzo niemiłe konsekwencje.

Pożądany poziom inflacji?

Powinien być niski, ale dodatni. Zapewnienie stabilności cen nie oznacza, że inflacja powinna wynosić zero procent. W rozwijającej się gospodarce nieuchronne są - i wręcz potrzebne - niewielkie wzrosty cen. Odrobina inflacji jest bowiem jak smar, który pozwala sprawnie kręcić się trybom gospodarki

Utrzymanie stabilnego pieniądza wymaga prowadzenie polityki pieniężnej służącej stabilności cen wymaga nie da się jej prowadzić bez gruntownej wiedzy ekonomicznej, wspartej wieloma analizami i prognozami. Dlatego w wielu bankach centralnych powierza się to zadanie ciałom kolegialnym, złożonym z wybitnych, niezależnych fachowców. W Polsce takim organem jest Rada Polityki Pieniężnej.

Jednym z najczęstszych powodów inflacji jest druk tzw. pieniędzy bez pokrycia w potencjale gospodarki. Nierozumne podwyższanie przez państwo płac w firmach państwowych, urzędach czy podnoszenie świadczeń społecznych w oderwaniu od uwarunkowań gospodarczych zawsze prowadziło do skutków odwrotnych niż zamierzone. Po krótkotrwałym, pozornym wzroście konsumpcji, budziła się inflacja. Raz pobudzona, nakręca się sama i trudno ją zatrzymać. Wymaga to determinacji i pociąga za sobą koszty obniżające zwykle poziom życia poniżej tego, który notowano przed wybuchem inflacji. Dlatego współczesne kraje dużą wagę przywiązują do zapewnienia niezależności banków centralnych, odpowiedzialnych za emisję pieniądza i prowadzenie polityki pieniężnej.

Finanse publiczne

Gdy przychodzi czas wypłaty pensji nie dostajemy wszystkiego, co zarobiliśmy Część oddajemy państwu w postaci i podatków. Podatki płacimy również przy innych okazjach Gdy kupujemy benzynę wyroby monopolowe, oprócz nas podatki płaci firma w której pracujemy. Na co przeinaczane są te pieniądze. Z podatków państwo finansuje swoje wydatki. Przede wszystkim są to wydatki na zapewnienie podstawowych funkcji państwa: wojsko, policję, administrację.

Żeby wystarczyło pieniędzy na wszystkie wydatki potrzebny jest plan dochodów i wydatków państwa. Taki plan nazywamy budżetem państwa.

Wydatki publiczne

Wydatki publiczne to wydatki państwa twa. Istnieją dwa podstawowe cele wydatków publicznych: zakup dóbr publicznych oraz redystrybucja dochodu.

Dobra publiczne

Dobra publiczne to dobra, których - ze względu na ich charakter - sektor prywatny nie dostarcza lub dostarcza w zbyt małej ilości w stosunku do potrzeb społeczeństwa. Przykładem jest tu obrona narodowa. Rynek nie dostarcza prywatnie obrony narodowej, dlatego państwo chcąc zapewnić bezpieczeństwo zewnętrzne swoim obywatelom musi samo ją dostarczyć.

Do podstawowych dóbr publicznych należą: egzekwowanie prawa i umów (sądownictwo), bezpieczeństwo zewnętrzne (obrona narodowa) oraz bezpieczeństwo wewnętrzne (policja).

Oprócz tego budżet płaci za to, co my sami jako społeczeństwo uznamy za warte finansowania przez państwo: szkoły, służbę zdrowia. Budżet finansuje również wydatki inwestycyjne - na budowę ważnych projektów infrastrukturalnych.

Ogromną pozycję w budżecie stanowią wydatki na świadczenia społeczne: emerytury, renty. Wydatki te są wynikiem redystrybucji dochodów.

Wydatki publiczne a wydatki prywatne

Wydając własne pieniądze konsument płaci za nabywane dobra i decyduje o tym, co, za ile i od kogo nabywa.

Konsument wydając własne pieniądze dysponuje swoim dochodem i dlatego jest żywo zainteresowany tym, aby wydać je w najkorzystniejszy dla siebie sposób, tzn. kupić dobra jak najlepsze po jak najniższej cenie.

W przypadku wydatków publicznych także konsument płaci za nabywane dobra - choć w innej formie, bo poprzez podatki. Jednak to nie on, lecz państwo decyduje w jego imieniu o tym, co, za ile i od kogo kupi. Oczywiście państwo - jako instytucja - nie decyduje o tym co, za ile i od kogo kupi. Robią to w jego imieniu urzędnicy państwowi.

Urzędnicy państwowi wydając pieniądze publiczne dysponują dochodem podatnika, a zatem nie swoim. W efekcie, urzędnicy mają znacznie słabsze od konsumenta bodźce do tego, by gospodarować nimi oszczędnie i efektywnie. Wręcz mogą oni mieć silne bodźce do tego, aby gospodarować nimi nieefektywnie, szczególnie. jeśli może to im samym przynieść korzyści. W konsekwencji, wydatki publiczne są zwykle mniej efektywne niż wydatki prywatne.

Stąd makroekonomię interesują dwa problemy: udział wydatków w całym PKB, czyli tzw. stopa redystrybucji oraz na co kierowane są publiczne pieniądze, czyli struktura wydatków.

Dochody budżetu

Skoro wydatki publiczne to wydatki państwa, to czy to państwo za nie płaci? Czy to budżet państwa finansuje wydatki publiczne? Czy to rząd lub parlament płaci za drogi, pracę sędziów, nauczycieli, policję etc.? Nie, wydatki publiczne finansowane są z dochodów państwa.

Dochody budżetu to przede wszystkim podatki. Największy udział mają tzw. podatki pośrednie, przede wszystkim podatek od wartości dodanej, czyli VAT VAT płacimy dokonując każdego niemal zakupu. Z tego podatku zwolnione są nieliczne towary. Mało jest również towarów, na które obowiązuje obniżona stawka VAT. Podatek od wartości dodanej obowiązuje nie tylko w Polsce. Jest powszechny również w innych krajach.

Druga grupa podatków, to podatki dochodowe, które płacimy wtedy, gdy mamy do czynienia z zyskiem - jak w firmach albo z przychodem.

Budżet może pozyskiwać środki również w inny sposób. Mogą to być dochody z ceł, od instytucji należących do państwa jak np. bank centralny, osobnym źródłem środków są przychody ze sprzedaży państwowego majątku.

Plusy i minusy podatków

Budżet państwa jest tylko i wyłącznie planem wydatków publicznych i dochodów podatkowych w danym roku, a rząd zajmuje się wyłącznie przygotowaniem i realizacją tego planu. Wydatki publiczne są finansowane przede wszystkim z podatków, a zatem za każde dobro nabywane przez państwo płaci podatnik. W rzeczywistości więc, każdy wydatek publiczny jest finansowany przez społeczeństwo.

Bezpośrednim efektem nadmiernych wydatków publicznych są duże obciążenia podatkowe, a te negatywnie wpływają na wzrost gospodarczy i dobrobyt.

Podatki zniekształcają bodźce, ponieważ zmieniają ceny relatywne - w szczególności cenę czasu wolnego wobec ceny pracy. Im większe są podatki tym mniej opłaca się pracować, gdyż coraz większa część wynagrodzenia jest konfiskowana. Podobnie jest w przypadku przedsiębiorstw - większe podatki zniechęcają przedsiębiorców do większego wysiłku i inwestycji, a także ograniczają zatrudnienie. W efekcie, zmniejsza się podaż pracy i kapitału, czyli podstawowych czynników produkcji, od których zależy wielkość produkcji. W sumie, nadmierne podatki zmniejszają ilość dóbr, które są produkowane i konsumowane w gospodarce, a to zmniejsza dobrobyt.

Jednym z ważniejszych pytań z dziedziny finansów publicznych jest, czy podatki powinny istnieć czy nie ? Odpowiedź jest jednoznacznie pozytywna.

Jeśli akceptujemy produkcję dóbr publicznych, to musimy również akceptować nakładane na nas podatki. Sprawą dyskusyjną jest jednak skala obciążeń podatkowych i struktura podatków, gdyż od nich zależy siła wpływu podatków na nasz dobrobyt. Generalnie, niskie podatki nie hamują rozwoju, wręcz są dla niego konieczne. Jednak po przekroczeniu pewnej granicy, podatki spowalniają wzrost gospodarczy i zmniejszają dobrobyt. Dlatego makroekonomia odpowiedzi na pytanie jak powinna być optymalne stopa obciążeń podatkowych, zwana stopą fiskalizmu oraz jaki podatki są najbardziej a jakie najmniej szkodliwe?

Dodatkowym skutkiem dużych wydatków publicznych, którym nie towarzyszą odpowiednio wysokie bieżące dochody, jest deficyt w finansach publicznych i powstający w wyniku zaciąganych na jego sfinansowanie pożyczek dług publiczny.

Deficyt budżetowy

Wyobraź sobie, że robisz podsumowanie dochodów i wydatków. Jeśli Twój roczny dochód po uwzględnieniu podatków wynosi 50 000 złotych i nie posiadasz oszczędności, to Twoje bieżące wydatki nie mogą przekroczyć dochodu, jaki obecnie uzyskujesz. Wyobraźmy sobie, że chcesz wydać w tym roku 60 000 zł. W takiej sytuacji brakuje Ci 10 000 zł., Twoje wydatki będą o tyle większe od jego dochodów, masz zatem deficyt dochodów 10 000 zł. Co musisz zrobić, by móc wydać 10 000 zł, których nie zarobiłeś? Musisz je od kogoś pożyczyć, tzn. zaciągnąć dług. Podobna do Twojej jest sytuacja budżetu państwa. Gdy w budżecie wydatków jest więcej niż dochodów, mówimy o deficycie budżetowym , określanym również jako dziura budżetowa.

Jak państwo finansuje deficyt?

Jeśli wydatki przewyższają dochody, trzeba zaciągnąć kredyt. Dotyczy to każdej instytucji,  nie tylko państwa. Rządy wszystkich państw, które mają deficyt budżetowy, zdobywają środki emitując i sprzedając rządowe papiery wartościowe obligacje i bony skarbowe odbiorcom krajowym lub zagranicznym. Państwo może finansować deficyt także sprzedając należący do niego majątek np. firmy, czy ziemię. Jednak te możliwości finansowanie deficytu są ograniczone, dlatego najważniejszym źródłem finansowania deficytu są pożyczki.

Rządy wszystkich państw, które mają deficyt budżetowy, ściągają środki prywatne emitując papiery skarbowe. Należy jednak pamiętać, że nie można kupić dobrobytu na kredyt i w dłuższym okresie deficyt i towarzyszące mu nadmierne zadłużenie może przynieść bardzo negatywne skutki dla całej gospodarki

Deficyt dziś to wyższe podatki w przyszłości

Zadłużając się zawsze trzeba pamiętać o tym, by być w stanie później spłacać zobowiązania. Każdy wydatek publiczny musi mieć na dłuższą metę pokrycie w podatkach. W efekcie, każde zwiększenie wydatków publicznych zwiększa podatki jeśli nie dzisiejsze to przyszłe.

Co więcej wydatki państwa, które nie są zrównoważone dochodami, „wypychają” kredyty dla przedsiębiorstw, ponieważ banki zawsze wolą lokować pieniądze w bezpieczne papiery skarbowe niż oceniać projekty biznesowe firm. Trudno dostępne kredyty dla firm hamują inwestycje i w konsekwencji wzrost gospodarczy.

Deficyt wypycha wydatki prywatne

Rządowe papiery dłużne uznawane powszechnie za bezpieczne, bo państwo nie może zbankrutować, chętnie kupują je banki i inne instytucje finansowe. Oszczędności, gromadzone przez banki idą więc na finansowanie deficytu, a państwo staje się konkurentem wobec przedsiębiorców, którym trudniej jest w takiej sytuacji uzyskać kredyt na inwestycje, tym bardziej, że państwo emitując obligacje, przyczynia się także do wzrostu oprocentowania, czyli do wzrostu ceny kredytu dla wszystkich uczestników życia gospodarczego.

Deficyt tworzy presję inflacyjną

Ponadto deficyt budżetowy tworzy presję inflacyjną, bo tylko niewielka część wydatków państwa jest przeznaczana na inwestycje. Większość idzie na cele socjalne i utrzymanie sfery budżetowej, a więc w ostatecznym rachunku na konsumpcję.

Deficyt finansów publicznych nakręca - jak widać - całą spiralę zjawisk niekorzystnych dla gospodarki. Bezpośrednim skutkiem istnienia znacznego długu publicznego jest więc nie tylko wypieranie wydatków prywatnych ale również wypieranie niektórych wydatków publicznych lub zwiększenie obciążeń podatkowych. Ale to nie wszystko. Duży deficyt budżetowy prowadzi do wzrostu długu publicznego, a wzrost długu zwiększa wydatki publiczne. W efekcie pogłębia się deficyt. Wzrost deficytu powoduje ponowne zwiększenie długu.

Dług publiczny krajowy i zagraniczny

Nagromadzona wielkość deficytów budżetowych z przeszłości to dług publiczny. Dla sfinansowania deficytu budżetowego państwo musi pożyczać pieniądze .Pożyczki może zaciągać u podmiotów krajowych lub zagranicznych

W tym drugim przypadku źródłem pieniędzy są pożyczki zaciągane u podmiotów zagranicznych rządów innych państw, w zagranicznych bankach, czy funduszach. Państwa zaciągają też pożyczki w instytucjach międzynarodowych, takich jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Światowy.

Najpopularniejszą formą zadłużania się za granicą jest emitowanie obligacji, które są kupowane przez zagranicznych inwestorów. Emisje, które są dokonywane za granicą, nazywane są euroobligacjami. Specyficzne nazwy mają obligacje sprzedawane w Stanach Zjednoczonych - są to yankee bonds, oraz w Japonii - tzw. samuraje.

W Polsce po biednych latach 60. w latach 70-tych ludziom żyło się dostatniej. Poprawa wynikała z właśnie z kredytów zagranicznych, zaciągniętych przez rządy PRL.

Dług publiczny i dług sektora finansów publicznych

Największą częścią długu publicznego są wyemitowane, oprocentowane obligacje. Dług może mieć jednak i inne postaci. Mogą to być kredyty zaciągane nie tylko bezpośrednio przez budżet centralny, ale i przez różne agencje i fundusze budżetowe. W skład długu publicznego wchodzą również zobowiązania samorządów. Rzadko mówi się o ukrytej części długu publicznego, jaką są na przykład nie spłacane na czas zobowiązania szpitali albo państwowych firm.

Miary absolutne i względne

Poziom deficytu i długu publicznego ma wpływ na całą gospodarkę kraju. Może on być przedstawiony jako wielkość bezwzględna - w miliardach złotych, ale może być również prezentowany miedzy innymi jako odsetek produktu krajowego brutto.

Przedstawiany w relacji do PKB jest jednym z najważniejszych wskaźników makroekonomicznych służących do oceny kondycji gospodarki i stabilności finansów publicznych. Wyrażanie wielkości deficytu i długu publicznego w procentach PKB pozwala na ocenę, jak duży wysiłek państwo musiałoby ponieść, by szybko spłacić swoje długi. Na jego podstawie, można ocenić czy kraj jest w stanie spłacać swoje zobowiązania bez zakłóceń. Dobrze jest zatem wiedzieć o niebezpieczeństwach związanych ze zbyt wysokim długiem publicznym.

Koszt obsługi długu

Zaciąganie długu kosztuje - zarówno pojedynczego człowieka, jak i państwo Kosztem długu są odsetki, które trzeba od niego płacić. Dług trzeba obsługiwać, a więc spłacać go wraz z odsetkami.

Istnienie długu publicznego powoduje więc, że część dochodów podatkowych musi być przeznaczona obsługę długu. Obsługujące dług środki nie mogą być zatem wykorzystane na zakup dóbr publicznych świadczenia społeczne ani na cele rozwojowe.

Gdy dług się powiększa, koszty obsługi rosną i zwiększają się wydatki państwa, co często wymusza dalszy wzrost deficytu budżetowego. W efekcie, duży dług publiczny powoduje, że wydatki związane z jego obsługą, czyli odsetki, są na tyle duże, że wymagają podnoszenia podatków lub istotnego ograniczania wydatków publicznych na inne cele (drogi, infrastrukturę, policję etc.).

Duży dług wykazuje skłonność do eksplozji

Jeśli dług publiczny jest duży, wówczas kosztu jego obsługi rosną ponadproporcjonalnie do jego wielkości. Im bardziej zadłużone jest państwo tym, większe jest ryzyko wystąpienia problemów ze spłatą długu ze względu na szybko rosnący koszt jego obsługi.

Kraje wykazujące permanentny deficyt finansów publicznych, są postrzegane przez inwestorów jako bardziej ryzykowne. Inwestorzy branżowi powstrzymują się przed zakładaniem firm, a inwestorzy finansowi żądają wysokiej premii za zakup rządowych papierów dłużnych, które służą finansowaniu deficytu.

Na wieść o zwiększającym się długu, pożyczający państwu inwestorzy ze względu na coraz większe ryzyko swojej inwestycji żądają coraz większego wynagrodzenia ( odsetek) za pożyczone środki , co dodatkowo zwiększa koszty jego obsługi. W ten sposób nakręca się spirala rosnących wydatków, deficytu i szybko narastającego długu. Efektem rozkręcenia się takiej spirali jest zwykle pułapka zadłużenie

Pułapka zadłużenie

Pułapka zadłużenia to sytuacja, w której przyrost kosztów obsługi długu jest szybszy niż przyrost PKB. Rosnący udział kosztów obsługi długu publicznego w PKB jest charakterystyczny symptomem pułapki finansów publicznych. W prostej linii prowadzi ona w kierunku kryzysu finansów publicznych

Duży dług to groźba kryzysu finansów publicznych

Co dzieje się, jeśli spłata ma nastąpić w roku, w którym państwo ciągle ma deficyt? Dług trzeba zrolować. Rolowanie długu polega na tym, że na spłatę starego długu zaciąga się nowe pożyczki.

Jednak, gdy większość inwestorów zacznie poważnie obawiać się o wypłacalność państwa, ponieważ zadłużenie sektora publicznego osiągnęło taki poziom, że państwo nie ma środków na uregulowania zaległych zobowiązań, pożyczek tych nie można uzyskać ani na rynku krajowym ani zagranicznym oznacza to, że państwo jest bankrutem i działającym w warunkach kryzysu finansowego

Kryzys finansów publicznych polega na tym, że państwo nie jest w stanie spłacać lub terminowo obsługiwać swego długu, a ponieważ traci zaufanie na rynkach finansowych i nie uzyskuje kolejnych pożyczek, w efekcie braku środków finansowych nie może normalnie funkcjonować. Dodatkowym kosztem społecznym w takiej sytuacji jest zwykle towarzyszące mu załamanie gospodarcze powodujące upadłość przedsiębiorstw, spadek produkcji i wzrost bezrobocia. Dlatego ważne jest, aby państwo nie zadłużało się ponad miarę.

W takiej sytuacji państwo ma dwa wyjścia. Oba polegają na dodatkowym i nieoczekiwanym opodatkowaniu obywateli.

Pierwszym możliwym wyjściem z sytuacji jest ogłoszenie bankructwa państwa. Wówczas inwestorzy, którzy pożyczyli państwu swoje pieniądze, np. nabywając obligacje skarbowe, tracą je. Jest to więc konfiskata części oszczędności inwestorów, czyli nieoczekiwane opodatkowanie obywateli posiadających skarbowe papiery dłużne.

Drugim możliwym wyjściem z sytuacji jest spłacanie i obsługiwanie długu, ale drukowanym bez pokrycia pieniądzem. Skutkiem drukowania pieniądza bez pokrycia jest wybuch inflacji. Państwo spłaca wówczas wprawdzie swój dług, ale pieniądzem, którego wartość realna jest znacznie mniejsza niż wcześniej. Tracą na tym wszyscy ci, którzy posiadają aktywa nominowane w krajowej walucie, a zatem zwykle całe społeczeństwo. Jest to więc - podobnie jak w pierwszym przypadku - konfiskata części oszczędności społeczeństwa. W obu przypadkach, to obywatele ponoszą koszty nadmiernych wydatków publicznych.

Co to jest deficyt i jak go liczyć? Jakie niebezpieczeństwa niesie za sobą brak równowagi w finansach publicznych? Dlaczego warto utrzymywać deficyt na niskim poziomie? Jak finansować deficyt? Czy deficyty są stałym elementem finansów państwa? Czy można skonstruować budżet bez deficytu? Co to jest dług publiczny i jakie są związane z nim zagrożenia? Jakie są bezpieczne granice deficytu i długu publicznego? W jaki sposób przywracać równowagę finansów publicznych? To są najważniejsze pytania, jakie stawia sobie makroekonomia w dziedzinie finansów publicznych

Stosunki z zagranicą

Żadna nawet najbardziej autarkiczna gospodarka jak np. Kuby, czy Korei nie może izolować od kontaktów z zagranicą, a w szczególności od wymiany czyli handlu zagranicznego.

Czy zastanawiali się kiedyś Państwo, jak wyglądałby świat gdyby nie istniał handel międzynarodowy? Przedsiębiorcy w żadnym państwie nie są w stanie wyprodukować wszystkich dóbr niezbędnych dla jego poprawnego funkcjonowania. W sklepach znaleźć można byłoby wyłącznie produkty z dostępnych w danym kraju źródeł. Np. w salonach samochodowych tylko jedna, krajowa marka samochodów, na półkach w sklepie - od lat - tylko krajowe produkty. Tu pojawia się problem handlu zagranicznego, który polega na odpłatnej wymianie towarów i dóbr między kontrahentami mającymi swoje siedziby w różnych krajach.

Stosunki handlowe

Jeśli wymiana jest dobrowolna, a taka jest najczęściej, to znaczy, że uczestniczące w niej kraje czerpią z niej jakieś, choć być może nie jednakowe, wymierne i niewymierne korzyści. W ten sposób handel międzynarodowy przyczynia się do zwiększenia dobrobytu we wszystkich krajach jest siła napędową rozwoju gospodarczego. Bez wymiany międzynarodowej nie byłby praktycznie możliwy istotny rozwój cywilizacyjny i gospodarczy, dlatego makroekonomia interesuje się zjawiskiem wymiany międzynarodowej. Próbuje wyjaśnić, dlaczego kraje handlują ze sobą? Skąd biorą się korzyści i jak je mierzyć?

Dziś kołem zamachowym rozwoju jest międzynarodowa współpraca polegająca nie tylko na handlu towarami, usługami ale również na wymianie doświadczeń i wiedzy oraz pomocy jakiej jedne kraje udzielają drugim

Warto jest dobrze poznać mechanizmy kształtujące tę współpracę, od prostych form wymiany aż po złożone ponadnarodowe organizacje czy unie, wśród których kluczową rolę odgrywa przypadek ewolucji Unii Gospodarczo-Walutowej.

Nie ulega wątpliwości, że handel zagraniczny odgrywa ważną rolę, szczególnie w małych krajach, dlatego warto sobie uświadomić, że mimo przynoszących gospodarce korzyści stosunek do handlu zarówno w teorii jak i praktyce gospodarczej może być różny. Może to być podejście liberalne faworyzujące wolny handel , ale może to też być podejście protekcjonistyczne. Znajduje ono wyraz w prowadzonej przez kraj polityce handlowej

Makroekonomia zajmuje różnymi rodzajami polityki handlowej, stosowanymi w ich ramach instrumentami oraz pozytywnymi i  negatywnymi skutkami jej stosowania.

Handel międzynarodowy rzadko odbywa się na zasadzie barteru, czyli towar za towar. Najczęściej przepływ różnych towarów, nawet między tymi samymi krajami, to osobne transakcje. Nabywca musi przelać pieniądze za otrzymany towar, a sprzedawca wymienić zagraniczną walutę na własną. Operacje te odpłatnie przeprowadzają banki, W ten sposób zawiązują się stosunki finansowe z zagranicą

Stosunki finansowe z zagranicą

Rokrocznie każdy kraj zawiera miliony transakcji z zagranicą. Powstają one dzięki wyjazdom i przyjazdom turystów, przekazom pieniędzy miedzy krewnymi, importowi i eksportowi towarów i usług, zakupom instrumentów finansowych jak akcje, obligacje, bony skarbowe, nabywaniu nieruchomości, przejmo­waniu przedsiębiorstw i banków, zaciąganiu kredytów i ich obsłudze itd. Trans­akcje te tworzą, siatką współzależnych powiązań rzeczowo-finansowych z inny­mi gospodarkami.

Bilans płatniczy

Dochody z transakcji międzynarodowych interesowały ludzi już u samych zaczątków refleksji nad działalnością gospodarczą. Nieprzypadkowo pierwszy w historii nurt myśli ekonomicznej - merkantylizm - stworzył koncepcję bilansu handlowego polegająca na zestawienia wartości importu i eksportu danego kraju. W kolejnych wiekach, gdy międzynarodowe stosunki gospodarcze wyszły daleko poza wymianę towarową, potrzebne było stworzenie bardziej rozbudowanego wykazu transakcji z zagranicą. W ten sposób otrzymano dzisiejszy bilans płatniczy, w którym wykazane są w formie wartościowej wszystkie kontakty danego kraju zagranicą w danym okresie. Dotyczy to zarówno transakcji finansowych, jak i niefinansowych.

Bilans handlowy i płatniczy

Bilans handlowy to zestawienie wartości importu i eksportu danego kraju. Kiedy kraj eksportuje więcej towarów niż importuje, to posiada dodatni bilans handlowy. Polska importuje więcej towarów niż eksportuje, co oznacza, że nasz bilans handlowy jest ujemny.

Bilans handlowy jest częścią bardziej skomplikowanego narzędzia księgowego zwanego: bilansem płatniczym, który uwzględnia handel plus transakcje związane z usługami, pożyczkami międzynarodowymi, odsetkami, dywidendami i zmianami rezerw dewizowych i złota. Ekonomiści podsumowują w bilansie płatniczym przepływ pieniędzy w sposób podobny do tego, w jaki firmy podsumowują rezultaty swojej działalności.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Przepływy towarów i kapitału mają duży wpływ na gospodarkę. Z tego powodu ekonomiści przyglądają się bardzo dokładnie bilansowi handlowemu i płatniczemu Makroekonomię interesuje problem równowagi a przede wszystkim nierównowagi w bilansie płatniczym , jej przyczyny i skutki

Równowaga płatnicza

Z rachunkowego punktu widzenia bilans jest zawsze w równowadze, ale dla ekonomisty najważniejsze jest, w jaki sposób do niej doszło, bo formalnej równowadze mogą towarzyszyć pozytywne jak i negatywne konotacje z punktu widzenie równowagi płatniczej

Może mieć miejsce powiększająca rezerwy dewizowe nadwyżka dopływów nad odpływanie jak i finansowany z rezerw walutowych lub pożyczek zagranicznych odpływ większy od dopływów, czyli deficyt płatniczy.

Dane o deficycie są pilnie śledzone przez ekonomistów i jeszcze baczniej jest on obserwowany przez inwestorów zagranicznych. Jego rozmiary wraz ze stanem rezerw walutowych informują o sytuacji płatniczej kraju, o jego wiarygodności jako pożyczkobiorcy.

Warto zaznaczyć, że występowanie deficytu czy też nadwyżki w bilansie płatniczym samo w sobie nie musi być jednoznacznie oceniane jako zjawisko negatywne czy pozytywne. Dopiero znaczne odchylenia, czyli znaczna nierównowaga w bilansie jest groźna dla gospodarki, bo trwale zakłóca równowagę zewnętrzną. Przy dużym deficycie rośnie ryzyko kryzysu walutowego, oraz możliwość niewypłacalności kraju. Może to spowodować gwałtowną ucieczkę kapitału portfelowego poprzez sprzedaż obligacji i akcji.

Skutki długookresowej nierównowagi

Przy dużym i permanentnym deficycie równowaga zewnętrzna zostaje dłuższym okresie przywrócona, ale najczęściej towarzyszą temu negatywne konsekwencje w postaci deprecjacji waluty, recesji, wzrostu bezrobocia i nasilenie inflacji. W skrajny przypadku może dojść do ucieczki kapitału i krachu walutowego. Dlatego obowiązkiem państwa jest podejmowanie kroków w celu nie dopuszczenie do zbyt dużego deficytu obrotów bieżących. Kryzysom walutowym można zapobiegać prowadząc właściwą dla danej sytuacji politykę kursu wymiany walut oraz utrzymując odpowiednio wysoki poziomu rezerw walutowych

Kurs wymiany walut

Kurs walutowy to nic innego jak wyrażona w jednej walucie cena innej waluty. W dawnych czasach, gdy w powszechnym użyciu znajdował się pieniądz kruszcowy, nie odgrywały większej roli. Kursy walut były bowiem stałe. Ich wysokość określano na podstawie zawartości metalu szlachetnego w jednostce pieniądza. O kursach walutowych we współczesnym znaczeniu można mówić dopiero od drugiej połowy XIX stulecia. Wtedy to zaczęto powszechnie stosować pieniądza papierowego, którego wartość nie wynika z ceny materiału, z którego był wykonany, ale z poziomu zaufania jego użytkowników. Pieniądz, który służył do obsługi transakcji sam stał się przedmiotem handlu.

Miejscem transakcji, na którym przedmiotem są waluty krajowe jest rynek walutowy ,na którym sprzedaje się jedną walutę w zamian za inną.

Mowa jest o rynku, należy zatem podkreślić, że występuje na nim: popyt podaż, i cena. Na ogół o relacjach wymiany walut, czyli o kursach walut, decyduje podstawowe prawo rynku tworzące kurs równowagi przy którym ma miejsce zrównanie popytu z podażą danej waluty.

Zmian kursu a wielkość importu i eksportu

Kurs walutowy, czyli wyrażona w jednej walucie cena innej waluty ma niebagatelne znaczenie zarówno dla całej gospodarki jak i zwykłych obywateli.

Zmiany kursu walutowe mają duże znaczenie nie tylko dla przedsiębiorców, ale i zwykłych konsumentów. Wzrost wartości krajowej waluty oznacza, że eksporterzy zarobią mniej na sprzedaży swoich produktów za granicę. Przedsiębiorcy działający na rynku krajowym mogą oczekiwać natomiast zaostrzenia konkurencji ze strony zagranicznych rywali, którzy mogą obniżyć ceny swoich towarów i usług. Z drugiej strony sami mniej zapłacą za maszyny, surowce i podzespoły sprowadzane  z zagranicy. Na niższe ceny importowanych dóbr mogą liczyć także konsumenci.

Zmiana kursu a inflacja

Ze zmianami kursu walutowego łączy się zjawisko inflacji. Jeśli cena euro lub dolara rośnie, to po pewnym czasie ceny towarów pochodzących z importu także wzrosną. Wzrost ceny walut obcych oznacza np. wzrost cen paliw, surowców, ale także towarów codziennego użytku od ubrań po żywność. Wzrost cen krajowych obniża konkurencyjność przeznaczonych na eksport krajowych dóbr i usług. Jak widać z tego aprecjacja waluty hamuje wzrost inflacji. Spadek wartości waluty krajowej wywołuje zjawiska odwrotne stymuluje eksport, ale wcześniej czy później prowadzi do wzrostu cen, czyli sprzyja inflacji.

Poziom kursu a wielkość zadłużenie zagranicznego i koszt obsługi długu

Na poziom wydatków państwa związanych z obsługą długu zagranicznego wpływa głównie wielkość długu, oprocentowanie oraz poziom kursu złotego. Im słabszy złoty, tym wyższe dług i wyższe koszty jego obsługi i na odwrót

Rodzaje kursów walutowych

* Kurs sztywny - ustalony przez organ państwa, nie podlega wahaniom

* Kurs stały ustalany przez rządy państw i niezmienny w dłuższych okresach. Państwo określa tzw. dopuszczalny korytarz wahań waluty wokół kursu centralnego (parytetu). Jeżeli nadwyżka podaży lub popytu na daną walutę powoduje większe od dopuszczalnego odchylenia kursu walutowego od parytetu to bank centralny interweniuje, a jeżeli brak jest do tego środków to bank centralny ogłasza oficjalną dewaluację waluty własnej.

* Kurs płynny jest wynikiem gry sił popytu i podaży rynku, a więc ustalany przez relacje popytu i podaży. Zmiany popytu i podaży danej waluty powodują odpowiednie, tzn. równoważące zmiany poziomu kursu walutowego zachodzące nieustannie z dnia na dzień, a nawet z godziny na godzinę. Zjawisko obniżania się kursu płynnego danej waluty określa się jako deprecjacja a wzrostu kursu waluty krajowej jako aprecjacja

Kurs stały, czy płynny

Kurs równowagi płatniczej zapewnia równowagę popytu i podaży walut, ale ulega częstym wahaniom .Częste zmiany kursu walutowego - zarówno w górę, jak i w dół są dla stanu gospodarki szkodliwe. Utrudniają one kalkulację i ocenę, co się opłaca produkować, a co nie Przedsiębiorcy nie są w stanie szczegółowo zaplanować przyszłych przedsięwzięć, narażeni na ryzyko, że zmiana notowań walutowych pozbawi ich zysków. Dla eksporterów i importerów korzystniejszy jest kurs stabilny. Dlatego wiele osób uważa, że korzystniejszym rozwiązaniem jest kurs sztywny. Ten ma jednak tez swoje wady. Przede wszystkim nie uwzględnia zmian zachodzący w kraju i za granicą i może odchylać się od kursu równowagi. Kurs wyższy prowadzi do utraty konkurencyjności gospodarki i spekulacyjnego napływu dewiz do kraju.

Kurs niższy prowadzi do deficytu w bilansie płatniczym i odpływu rezerw dewizowych Gdy jest stosowany zbyt długo złą sytuacja w bilansie płatniczym może wymusić jednorazową silną dewaluację waluty krajowej, a to niesie ze sobą również wiele negatywnych konsekwencji.

Makroekonomia próbuje wyjaśnić, od czego zależy poziom kursu walutowego oraz jaka strategia kursu jest dla danego kraju korzystniejsza stałego czy płynnego.

W ten sposób tworzy podstawy teoretyczne dla polityki państwa przede wszystkim w zakresie skutecznego osiągania celów gospodarczych takich jak wzrost gospodarczy, stabilny poziom cen czy równowaga płatnicza w stosunkach z zagranicą. Ze względu jednak na szerokie zainteresowania makroekonomii i globalne uwarunkowania zależności gospodarczych, teorie makroekonomiczne muszą uwzględniać także inne dziedziny polityki państwa, jak polityka zagraniczna, obronna czy wewnętrzna kraju.

Czy i jak rozwiązywane są fundamentalne problemy makroekonomii?

Inflacja, bezrobocie, tempo wzrostu PKB, płac realnych, zmiany kursów wymiany walut, sytuacja płatnicza kraju wszystko to wpływa na sytuację prawie każdego z nas. Niektóre z nich dotyczą nas wszystkich niektóre tylko wybranych grup. Spadek produkcji oznacza, że mamy mniej niż do tej pory, spadek tempa wzrostu produkcji oznacza, że w przyszłości będziemy mniej zamożni niż moglibyśmy być. Każdy z nas odczuwa skutki wzrostu cen, a w dodatku nikt nie ma pewności, co do ich przyszłego poziomu. Podobnie jest z bezrobociem Jego skutki odczuwają najbardziej osoby bez pracy, ale problem dotyczy wszystkich, bo bezrobocie oznacza niewykorzystane zasoby, straconą produkcję a w efekcie gorsze od możliwego zaspokojenie potrzeby całego społeczeństwa.

Podstawowy problem makroekonomiczny sprowadza się do odpowiedzi na pytania tego, jaki powinien być optymalny poziom produkcji. Optymalny, to znaczy taki, by wszystkie czynniki były w pełni wykorzystane, by nie było bezrobocia, a z drugiej strony by przy realizowanym poziomie produkcji nie było niszczącej siłę nabywcza pieniądza inflacji.

W systemie rynkowym wielkość produkcji dochodu i zatrudnienia wyznaczane są automatycznie przez natural­ne siły rynkowe, które napędzają mechanizm rynkowy. W związku z tym powstaje pytanie czy gospodarka rynkowa jest w stanie ten poziom osiągać i utrzymywać? A jeśli dojdzie do zaburzeń, gdy np. wydatki spadną, czy jest w stanie samoczynnie i wystarczająco szybko wrócić do stanu uznanego za optymalny, czyli gwarantującym pełnego zatrudnienie. Mówiąc inaczej makroekonomia usiłuje wyjaśnić czy samoczynny mechanizm rynkowy jest wystarczająco efektywny, by puścić go samopas, czy może potrzebna jest ingerencji państwa z zewnątrz.

Na pytanie to makroekonomia nie udziela jednoznacznych odpowiedzi, bo w sprawie tej istnieją dwa zasadniczo różniące się, bo oparte na odmiennych paradygmatach, poglądy.

Państwo w gospodarce

Wśród ekonomistów nie ma zgodności czy rozwiązywaniem podstawowych problemów należy postawić samoczynnemu mechanizmowi rynkowemu, czy państwo powinno korygować jego niedoskonałości i działać na rzecz stabilizacji makrogospodarki? Nie ma bowiem zgodności w ocenie efektów działania państwa. Jego miejsce i rola zależy od przyjętego za podstawę budowanych teorii paradygmatu makroekonomicznego.

Paradygmaty makroekonomiczne

Jak podaje encyklopedia internetowa „Wiem” jest to przyjęty sposób widzenia rzeczywistości w danej dziedzinie, nabyty sposób myślenia na jakiś temat, wzorzec, model, który kształtuje świadome rozumowanie i działanie.

Paradygmat jest zatem pojęciem zbliżonym do dogmatu, ale odróżnia go od niego kilka zasadniczych cech:

* nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy;

* może ulec zasadniczym przemianom prowadzącym do głębokich zmian w nauce zwanych rewolucją naukową;

Dobry paradygmat posiada kilka cech, i m. in. musi:

* być spójny logicznie i pojęciowo;

* być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne;

* dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

Dostarczając modelowych rozwiązań w danej dziedzinie, ułatwia z pewnością rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji. We współczesnej makroekonomii dominują dwa paradygmaty: keyensowski i neoklasyczny. W związku z tym w ekonomii ukształtowały się dwie skrajnie przeciwstawne doktryny określające miejsce i rolę państwa w gospodarce. Z paradygmatu keynesowskiego wywodzi się etatyzm z neoklasycznego liberalizm

Paradygmat neoklasyczny to grunt dla liberalizmu gospodarczego

Jako główną tezę prezentuje pogląd, że mechanizm rynkowy prowadzi do optymalnej alokacji zasobów, w tym pełnego zatrudnienia. Rolę regulatora procesów gospodarczych pozostawia rynkowi, tym samym odrzucając konieczność głębokiej interwencji państwa w gospodarkę. Wiodącymi szkołami rozwijającymi się w ramach paradygmatu neoklasycznego są: Monetaryzm oraz Nowa Ekonomia Klasyczna.

Paradygmat ten dominował w ekonomii do połowy lat 30 ubiegłego stulecia Hołdujący mu ekonomiści uważali, że gospodarka rynkowa jest w stanie sama z siebie stawić czoła wszystkim wymienionym wyżej problemom.Zmiana podejścia powstała pod wpływem prac Johna Maynarda Keynesa, brytyjskiego ekonomisty, którego teoria cykli koniunkturalnych została opublikowana w 1936 r. czyli w czasie Wielkiej Depresji. Przedstawiona przez niego teoria równowagi ogólnej stworzyła podwaliny dla prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej, czyli zestawu działań państwa wpływających na sytuację gospodarczą i rozwój kraju.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Liberalizm gospodarczy

Liberalna doktryna gospodarcza preferuje minimalizację ingerencji państwa i udziału budżetu w produkcie krajowym, jest przeciwna utrzymywaniu przedsiębiorstw państwowych, sprzyja konkurencji i otwarciu na świat. Wszystko to łączy generalna zasada, którą jest zapewnianie sprzyjających warunków dla prywatnej przedsiębiorczości.

Zwolennicy liberalizmu gospodarczego twierdzą, że pozwala on na ujawnienie się głównych korzyści samoczynnie działającego mechanizmu rynkowego: efektywnego i innowacyjnego wykorzystania zasobów oraz tendencji do równowagi gospodarczej. Samoczynnie działający mechanizm rynkowy w sposób najlepszy rozwiązuje bowiem wszelkie problemy gospodarcze i nie może być od niego sprawniejszy nawet najlepszy urzędnik.

Liberałowie uważają, że rząd w ogóle nie powinien aktywnie angażować się w próby wpływania na gos­podarkę, gdyż koszty interwencji są większe od korzyści, jakie niesie ona z sobą. W ich przekonaniu działania rządu, mimo dobrych intencji, w ostatecznym rachunku nie poprawiają, lecz pogarszają sytuację gospodarczą kraju.

Zwolennicy państwa "minimum" - liberałowie - głoszą pogląd, wedle którego państwo powinno zapewniać społeczeństwu swobodne możliwości działania. Powinno więc ono pełnić rolę "nocnego stróża" i dbać o stanowienie i przestrzeganie prawa, nie mieszając się w żaden sposób w gospodarkę.

W sferze makroekonomii rząd powinien ograniczyć się do stworzenia stabilnego systemu monetarnego. Za rzecz podstawową uważa zapewnienie niezależności banku centralnego i prowadzenie rygorystycznej polityki pieniężnej.

Wielki kryzys lat trzydziestych pokazał, że mechanizm rynkowy nie funkcjonuje w sposób doskonały. Zamiast bezczynnie czekać, aż kryzys sam minie, państwo ingerowało w gospodarkę, a efekty takiej interwencji okazały się pozytywne. W konsekwencji, począwszy od lat trzydziestych do końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, zwolennicy liberalizmu byli w defensywie, natomiast do głosu doszli zwolennicy dużego udziału państwa w gospodarce zwania etatystami (po francusku l`eta to państwo) a wyznawana przez nich doktryna to etatyzm

Paradygmat keyensowski to fundament etatyzmu

Paradygmat ten bazuje na założeniu, że to nie produkcja tworzy równe sobie wydatki a na odwrót to zagregowane wydatki konsumentów inwestorów, państwa i zagranicy wyznaczają wielkość faktycznego produktu. Gdy są zbyt małe powstaje i może utrwalać się bezrobocie, gdy zbyt duże może wystąpić inflacja. Stan te może się utrzymywać latami, bo procesy dostosowawcze są utrudnione a nawet niekiedy niemożliwe ze względu na instytucjonalną sztywność cen i płac.

Ponieważ gospodarka rynkowa nie gwarantuje sama z siebie pełnego wykorzystania czynników rosnącej produkcji, stabilnych cen, czy równowagi płatniczej, konieczna jest interwencja państwa. Jest ono jedynym podmiotem, który może wpływać w sposób celowy i świadomy na stan koniunktury.

Podejście to stanowi podstawą do formułowania aktywnej polityki gospodarczej państwa, której celem miałoby być zapobieganie lub łagodzenie skutków niekorzystnych zjawisk gospodarczych. Ponieważ gospodarka rynkowa nie gwarantuje sama z siebie pełnego wykorzystania czynników rosnącej produkcji, stabilnych cen, czy równowagi płatniczej, konieczna jest interwencja państwa. Jest ono jedynym podmiotem, który może wpływać w sposób celowy i świadomy na stan koniunktury.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Co to jest etatyzm.

Zwolennicy tego nurtu uważają ,że powinno aktywnie uczestniczyć w życiu gospodarczym, bo tylko rząd może utrzymać aktywności gospodarczej, na poziomie zapewniającym stabilne ceny pełne zatrudnienie zatrudnienia i równowagę w stosunkach z zagranicą i dbać o równomierny rozwój i sprawiedliwy podział dochodu narodowego. Może tego dokonywać, korygując mechanizm rynkowy w mniejszym lub większym zakresie. Nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z gospodarki rynkowej i przejścia do gospodarki planowej - socjalizmu.

Etatyzm jako doktryna popiera zatem daleko idącą ingerencję państwa w prywatną działalność gospodarczą i duży udział budżetu państwa w produkcie krajowym, najczęściej też preferuje utrzymywanie znacznego sektora własności państwowej i ograniczanie, a co najmniej kontrolowanie, kontaktów gospodarczych z zagranicą. Popiera także dość swobodnie prowadzoną politykę fiskalną i dąży do ograniczenia samodziel­ności banku centralnego.

Dwie korzyści z realizowania doktryny etatystycznej wydają się niewątpliwe.

Pierwsza to korzyść polityków. Im większe mają wpływy w gospodarce, tym większa jest ich władza w państwie.

Druga to korzyść ludzi i regionów ubogich oraz przedsiębiorstw, którym się nie powiodło w działalności gospodarczej. Nawet, jeśli państwo nie potrafi dać im więcej dóbr, to zapewnia większe poczucie bezpieczeństwa (oczywiście w porównaniu z gospodarką niezetatyzowaną).

Wraz ze wzrostem funkcji socjalnych państwa, ludzie czują się bezpieczni, ale stają się też coraz bardziej bierni, gdyż nie muszą już czuć się tak bardzo odpowiedzialni za swój los - państwo troszczy się za nich. Za opiekę państwa płaci się wysokimi podatkami co sprawia, że stopa życiowa (mierzona dochodem do dyspozycji ) jest niższa niż w innych krajach.

Ekonomiści zwani liberałami twierdzą, że gdy rynek jest pozostawiony sam sobie, to gospodarka samoczynnie dochodzi do stanu optymalnego, czyli równowagi na wszystkich rynkach jednocześnie. Z kolei ekonomiści zwanie etatystami uważają, że jest to niemożliwe i konieczna jest interwencja państwa.

Doktrynom tym odpowiadają całkowicie odmienne rozwiązania instytucjonalne i różne rodzaje prowadzonej przez państwo polityki. W życiu nie ma rozwiązań czystych. Prawda najczęściej leży gdzieś po środku, dlatego większość ekonomistów należy do tzw. głównego nurtu, na który składa się jakaś kombinacja, jednej i drugiej doktryny, choć i tu jedna z nich może dominować.

Główny nurt

Należący do tego nurtu ekonomiści są zgodni, że gospodarka nadmiernie zetatyzowana jest mniej efektywna i wolniej się rozwija niż gospodarka w systemie liberalnym. Z drugiej strony dostrzegają fakt, że spontaniczna działalność gospodarki rynkowej nie gwarantuje w sposób automatyczny pełnego zatrudnienia, stabilnych cen równomiernego wzrostu gospodarczego, sprawiedliwości spo­łecznej ani nawet wysokiej wydajności gospodarczej - osiągniecie tych celów wymaga ak­tywnej postawy ze strony państwa . Tylko ono posiada wystarczające środki na zapewnienie takich świadczeń społecznych jak ochrona zdrowia czy edukacja. Tylko ono jest w stania stabilizować produkcję, zatrudnienie, ceny i siłę nabywczą pieniądza. Więcej uważają, że rząd ponosi odpowiedzialność za to czy gospodarka funkcjonuje lepiej czy gorzej. Ma on obowiązek dbać o to, by gospodarka znajdowała się blisko stanu optymalnego. To ogólne przekonanie doprowadziło do narzucenia państwu ustawowo obowiązku prowadzenia polityki gospodarczej zwanej ogólnie interwencjonizmem państwowym.

Interwencjonizm państwowy

Według zwolenników interwencjonizmu państwo nie tylko może, ale powinno oddziaływać na stan koniunktury prowadząc odpowiednią politykę makroekonomiczną. W zależności od horyzontu czasowego, którego dotyczy może ona mieć dwa cele.

W krótkim i średnim horyzoncie czasowym, najważniejszym celem jest zapobieganie lub eliminacja niestabilności gospodarczej wynikającymi z cykliczności. W długim okresie naczelnym celem jest wzrost gospodarczy.

Cele polityki makroekonomicznej

Cele polityki makroekonomicznej realizowane są głównie w czterech sferach: produkcji, zatrudnienia, inflacji i bilansie płatniczym.

Stabilizacja wzrostu i rozwój gospodarczy

Jednym z ważniejszych celów jest zwiększenie poziomu produkcji wyrobów i usług. Gdy ilość i jakość dostępnych wyrobów i usług będzie większa, wtedy standard życia każdego człowieka najprawdopodobniej się podniesie. Zjawisko niedostatecznego wzrostu gospodarczy jest wyzwaniem dla polityki makroekonomicznej państwo może i powinno podejmować różne działania w celu przyspieszenie i niedostatecznego wzrostu i ustabilizowania go. Rządy poszczególnych krajów starają się osiągnąć w długim okresie wysoką stopę wzrostu gospodarczego, tzn. stały i szybki wzrost. Jednocześnie próbują uchronić gospodarkę zarówno przed recesjami, jak i przed nadmiernie szybkim, ale krótko­trwałym wzrostem (czasami jednak, zwłaszcza przed wyborami, gospodarce nada­wany jest nadmierny impet).

Aby tren cel osiągnąć państwo musi prowadzić odpowiednią politykę gospodarczą. Jaka to powinna być polityka? Jaka polityka przyspiesza wzrost gospodarczy, a jaka go opóźnia? Na te pytania starają się odpowiadać politycy, ekonomiści, historycy.

Pełne zatrudnienia

Miejsce pracy powinno być zapewnione każdemu, kto chce i może pracować. Rządy powinny zatem dążyć do obniżenia do minimum poziomu bezrobocia. Mają przy tym na uwadze nie tylko troskę o los samych bezrobotnych, lecz także fakt, że bezrobocie oznacza marnotrawienie zasobów ludzkich, a zasiłki dla bezrobotnych: obciążają budżet państwa.

Utrzymanie inflacji w ryzach

Gwałtowne zmiany cen są niekorzystne zarówno dla producentów, jak i konsumentów. Toteż jednym z zadań państwa jest walka z inflacją.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Państwo powinno dążyć do utrzymania inflację na możliwie niskim i stałym poziomie. Niska i stabilna inflacja ułatwia podejmowanie decyzji gospodarczych. Przedsiębiorstwa mogą, wówczas ustalać na właściwym poziomie ceny i płace, a inwestorzy z większą pewnością podejmować decyzje inwestycyjne.

Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego polityka fiskalna (kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne polityka monetarna

Utrzymanie równowagi płatniczej kraju i stabilności kursu wymiany

Dane o deficycie obrotów bieżących są pilnie śledzone przez ekonomistów i jeszcze baczniej jest obserwowany przez inwestorów zagranicznych. Jego rozmiary wraz ze stanem rezerw walutowych informują o sytuacji płatniczej kraju, o jego wiarygodności jako pożyczkobiorcy. Przy dużym deficycie rośnie ryzyko kryzysu walutowego, oraz możliwość niewypłacalności kraju. Może to spowodować gwałtowną ucieczkę kapitału portfelowego poprzez sprzedaż obligacji i akcji. Równowaga zewnętrzna zostaje dłuższym okresie przywrócona, ale najczęściej, z wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami w postaci deprecjacji waluty, recesji, wzrostu bezrobocia i nasilenie inflacji.

Celem polityki rządu powinno być niedopuszczenie do powstawania trudności płatniczych i nadmiernego wahania kursu wymiany walut. Dlatego obowiązkiem państwa jest podejmowanie kroków w celu nie dopuszczenie do zbyt dużego deficytu obrotów bieżących Kryzysom walutowym można zapobiegać prowadząc politykę płynnego kursu wymiany walut oraz utrzymując odpowiednio wysoki poziomu rezerw walutowych oraz płynny kurs. Przed podjęciem tych działań trzeba wiedzieć, przekroczenie jakiego poziomu deficytu obrotów bieżących jest dla kraju groźnie

Przedstawione powyżej zadanie państwo realizuje prowadząc odpowiednią politykę makroekonomiczną, której celem jest wpływanie, kształtowanie i porządkowanie określonych działań podmiotów gospodarczych w pewnym zakresie lub na określonym obszarze geograficznym.

Polityka gospodarcza państwa

Polityka gospodarcza to subdyscyplina ekonomii opisująca i wyjaśniająca sposoby świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę za pomocą określonych narzędzi (instrumentów) i środków, dla osiągnięcia celów założonych przez podmioty polityki gospodarczej (tj. władze), w otoczeniu uwarunkowań doktrynalnych (tj. w oparciu o daną teorię ekonomiczną), wewnętrznych (związanych z danym krajem) i zewnętrznych (poza nim).

Polityka gospodarcza dzieli się na: a) politykę makroekonomiczną b) politykę mikroekonomiczną.

Rodzaje polityki makroekonomicznej

Polityka gospodarcza skoncentrowana na eliminacji nadmiernych wahań rozwoju gospodarczego w krótkim i średnim okresie nazywana jest polityką makroekonomiczną. Ma ona kilka odmian :

* polityka pieniężna

* polityka finansowa

* polityka fiskalna

* polityka budżetowa, której częścią jest polityka fiskalna (finanse publiczne)

* polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna

Polityka budżetowa

Polityka budżetowa polega na regulacji wysokości oraz proporcji dochodów i wydatków budżetowych. Obejmuje politykę podatkową oraz politykę wydatków budżetowych. Polityka budżetowa wyodrębniana jest nie ze względu na specyfikę realizowanych celów, lecz ze względu na specyfikę środków, którymi się posługuje. Jej cele muszą być zgodne z celami polityki gospodarczej i społecznej państwa. Polityka budżetowa zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych do realizacji stojących przed państwem zadań. Dochody i wydatki budżetowe wykorzystywane są do zapewnienia wykonania określonych usług publicznych, ochrony istniejących instytucji polityczno-ustrojowych, zapewnienia rozwoju i ochrony określonych dziedzin i form działalności gospodarczej i realizacji określonych przemian w gospodarce. Głównym środkiem realizacji polityki budżetowej jest budżet państwa.

Polityka fiskalna

Oznacza decyzje wady kraju na temat wielkości i struktury wydatków publicznych, źródeł ich sfinansowania (w tym zwłaszcza wysokości i struktury dochodów podatkowych) oraz deficytu budżetowego i zadłużenia publicznego. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji.

Głównym celem polityki fiskalnej jest dostarczanie dóbr publicznych i zagwarantowanie finansowania niezbędnych wydatków państwa. Tradycyjnie uważa się, że w drugiej kolejności celem polityki fiskalnej może być też eliminacja lub łagodzenie nadmiernych wahań rozwoju gospodarczego w krótkim i średnim okresie, oraz potrzymania tendencji wzrostowe gospodarki przy wysokim zatrudnieniu, a niskiej i niezmiennej inflacji (stabilizacja cen).

Zgodnie z poglądami szkoły keynesowskiej państwo może działać działania na rzecz zmniejszenia bezrobocia poprzez symulowanie aktywności gospodarczej) - mówimy wtedy o polityce ekspansywnej lub ograniczenie inflacji - mówimy wtedy o polityka restrykcyjna.

Główne narzędzia polityki fiskalnej to :

* stopy opodatkowania,

* różnorodne wydatki publiczne

* deficyt budżetowy i dług publiczny

Nowoczesny system fiskalny bazuje również na wbudowanych mechanizmach ekonomicznych pełniących rolę automatycznych stabilizatorów gospodarki. Pozwalają one utrzymać stabilność gospodarki zanim stosowne organy podejmą decyzje w konkretnych sprawach. Do automatycznych stabilizatorów należą m.in.: progresywny i procentowy system podatkowy, zasiłki dla bezrobotnych i transfery socjalne.

Należy jednak pamiętać, że wiele spośród tych narzędzi ma swoje negatywne efekty :

• Nadmierne stopy podatkowe prowadzą do wzrostu fiskalizmu, negatywnie wpływającego na długookresowy wzrost gospodarczy poprzez efekt wypychania wydatków prywatnych, w tym zwłaszcza inwestycji.

• Wydatki publiczne, zwłaszcza w dziedzinie wydatków socjalnych, przyczyniają się do ukształtowania instytucji państwa opiekuńczego.
• Deficyt budżetowy, kumulujący się przez kolejne lata, prowadzi do wzrostu długu publicznego, czyli zadłużenia państwa w stosunku do prywatnych inwestorów.

Ponadto w wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy.

We współczesnej ekonomii uważa się, że polityka fiskalna nie powinna prowadzić do takiego ukształtowania się jej parametrów, które niekorzystnie wpływają na długookresowy wzrost gospodarczy. W szczególności nie powinna więc prowadzić do stałego wzrostu długu publicznego. Bierze się stąd koncepcja, że finanse publiczne powinny być zrównoważone w ramach cyklu koniunkturalnego - w latach spowolnienia rozwoju dopuszczalne jest pojawienie się deficytu budżetowego, ale w latach ożywienia polityka fiskalna powinna dążyć do ukształtowania się nadwyżki i spłacić długi, zaciągnięte w okresie spowolnienia. Również struktura i wysokość podatków powinna minimalizować negatywny wpływ fiskalizmu na wzrost gospodarczy, a wśród wydatków państwa powinny znaleźć się niezbędne wydatki prorozwojowe (np. wydatki na rozwój niezbędnej infrastruktury, edukację i badania naukowe).

Drugą obok polityki fiskalnej częścią polityki gospodarczej państwa jest polityka pieniężna (monetarna) .

Polityka pieniężna

Polityka pieniężna to decydowanie na temat tego, jak wiele pieniędzy powinno być w gospodarce. Pieniądze są niezbędne do tego, aby gospodarka sprawnie funkcjonowała, aby bez kłopotów można było dokonywać operacji zakupu i sprzedaży produktów. Jeśli pieniędzy jest w gospodarce zbyt wiele, popyt na towary i usługi przewyższa ich podaż i zaczynają rosnąć ceny (pojawia się więc inflacja). Jeśli jednak pieniędzy jest zbyt mało, narastają kłopoty ze sprzedażą i pojawia się ryzyko recesji oraz deflacji. Zadaniem polityki pieniężnej jest więc zapewnienie odpowiedniej ilości pieniędzy na rynku, tak by gospodarka bez przeszkód się rozwijała, a ceny były stabilne. Politykę pieniężną państwa prowadzi bank centralny lub inna instytucja rządowa upoważniona do realizacji tej funkcji. Oddziałuje ona na poziom podaży pieniądza oraz na kursy walutowe. Podstawowe instrumenty polityki pieniężnej

* instrumenty kontroli głównej - zmiany oficjalnej stopy redyskontowej, operacje otwartego rynku , system minimalnych rezerw obowiązkowych

* instrumenty kontroli selektywnej - kontrola stóp procentowych , udzielonych pożyczek, polityka selektywnych wskaźników rezerwowych,

* oddziaływanie przez perswazję (ang. moral sausion) - przekazywanie wszelkich uwag i sugestii w stronę polityki banków komercyjnych. Polega to zazwyczaj na ustnym formułowaniu przez bank centralny i rząd nieformalnych zaleceń w celu wymuszenia określonych działań. Często oddziaływanie to ma skalę znacznie szerszą - międzynarodową i wywierane jest przez międzynarodowe organizacje

W zależności od realizowanego celu politykę monetarną dzieli się na:

* Politykę restrykcyjną (twardą), której celem jest zmniejszanie podaży pieniądza poprzez podwyższanie stopy dyskontowej, podwyższenie poziomu rezerw obowiązkowych oraz sprzedaż na otwartym rynku - jest to polityka antyinflacyjna.

* Politykę ekspansywną (miękką), której celem jest zwiększanie podaży pieniądza poprzez obniżanie stopy dyskontowej, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych, zakupy na otwartym rynku.

Polityka kursu walutowego

Jest to całokształt działań instytucji publicznych związany z kształtowaniem kursu walutowego oraz warunków działania rynku walutowym. Jest ona częścią polityki makroekonomicznej państwa. Polityka kursu walutowego nie jest częścią polityki pieniężnej, tylko odrębnym narzędziem polityki gospodarczej Od stosowanych zasad polityki kursu walutowego zależny jest system walutowy określonego obszaru, a w konsekwencji reguły obrotu i wymienialność walut. Jest ona realizowana w środowisku międzynarodowego systemu.

Cel polityki kursu walutowego:

Celem tej polityki jest ustalenie optymalnego poziomu kursu walutowego z punktu widzenia potrzeb bilansu płatniczego i gospodarki wewnętrznej.

Główne zadania polityki kursu walutowego to ustalanie następujących kwestii:

* reguły kształtowania poziomu kursu

+ kurs równowagi płatniczej zapewnia równowagę popytu i podaży walut

+ kurs niższy od poziomu równowagi prowadzi do deficytu w bilansie płatniczym i odpływu rezerw dewizowych

+ kurs wyższy prowadzi do utraty konkurencyjności gospodarki i spekulacyjnego napływu dewiz do kraju

* zmienność kursu

+ kurs stały

+ kurs płynny

* jednolitość kursu

+ podstawa racjonalnej polityki kursowej dla wszystkich operacji finansowych ujmowanych w bilansie płatniczym.

* zakres ograniczeń nałożonych na transakcje walutowo-dewizowe

Główne rodzaje polityki kursowej

Wyróżniamy dwa podstawowe rozwiązania:

* kurs płynny (ang. floating)

* kurs sztywny (stały - ang. pegged rate, fixed rate)

Ponadto stosowane sa rozwiązania pośrednie:

* kurs sztywny korygowany skokowo (ang. adjustable peg)

* kurs pełzający (ang. crawling peg)

* kurs płynny sterowany (ang. managed float)

Gdy w kraju występuje gospodarka wolnorynkowa, politycy gospodarczy mogą wprowadzić kurs płynny waluty danego kraju, lub związać go z jakąś inną walutą (zaczep walutowy- ang. currency peg). W pierwszym przypadku kurs kształtuje się swobodnie na rynkach walutowych. W drugim, władze monetarne dążą do utrzymania możliwie długo kursu stałego w stosunku do waluty obcej. Zaczep walutowy można budować na bazie jednej waluty lub kilku (czyli zaczep koszykowy, np. SDR (ang. Special Drawing Rights) ale też indywidualne koszyki). Kurs stały może być niezmienny w czasie lub zmieniać się w uporządkowany sposób. Przy drugiej opcji mamy do czynienia z zaczepem pełzającym (crawling peg), gdy zmiany te są zapowiadane przez rząd, mechanizm nazywamy pre-announced crawling peg.

Polityka handlowa

Jest to ogół decyzji rządowych dotyczących odpłatnej wymiany dóbr i usług pomiędzy państwami. Decyzje te bezpośrednio wpływają na oddziaływanie i kontrolę obrotów handlowych.

Podstawowe formy polityki handlowej

Polityka handlowa może przybierać dwie postacie wolnego handlu oraz protekcjonizmu

Polityka wolnego handlu

Ten rodzaj polityki postuluje ogólny brak oddziaływania rządu na handel zagraniczny kraju. Eksport i import towarów powinien odbywać się bez jakiejkolwiek ingerencji państwa. Podmioty gospodarcze funkcjonujące na terenie kraju powinny mieć pełną swobodę w zakresie kształtowania rozmiarów, struktury i kierunków eksportu i importu. Stosowanie polityki wolnego handlu zagranicznego przyczynia się do wzrostu konkurecyjności, podwyższenia efektywności produkcji oraz do wzrostu realnych dochodów gospodarki.

Polityka protekcjonizmu

Ten typ polityki jest przeciwieństwem polityki wolnego handlu. Polega na wykorzystywaniu przez rząd wymienionych wcześniej instrumentów ekonomicznych i administracyjnych do osiągania (za pośrednictwem podmiotów gospodarczych) planowanych i realizowanych celów ogólnogospodarczych lub politycznych.

Teoretycy twierdzą, że ta strategia polityki handlowej jest dużo mniej efektywna od polityki wolnego handlu. Ogranicza dostępność towarów na rynku krajowym, powoduje wzrost cen na dane produkty, obniża ogólnogospodarczą efektywność a także zmniejsza realne dochody gospodarki. Co najważniejsze, pozytywne efekty protekcjonizmu są zazwyczaj krótkofalowe, w długich okresach ujawniają się liczne efekty negatywne.

Podobnie jak w przypadku każdego rodzaju polityki, w polityce handlowej do osiągania planowanych celów stosuje się konkretne narzędzia - instrumenty:

* cła importowe;

* ograniczenia ilościowe;

* bariery pozataryfowe;

* subwencje eksportowe.

Spójność i sprzeczność celów

Zadania, jaki stawia sobie państwo, nie są łatwe do osiągnięcia, ponieważ jak pokażemy dalej przedstawione powyżej cele są czasem ze sobą sprzeczne. Świadczą o tym zarówno doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, jak i przechodzących transformację krajów Europy Środkowo - Wschodniej, którym szczególnie trudno jest sprostać wszystkim wymienionym wyzwaniom na raz.

Gdy za bardzo zaczyna dokuczać inflacja państwo może podjąć działania w kierunku ograniczenia podaż pieniądza, czy zmniejszyć deficyt budżetowy, ale jej ubocznym efektem może być osłabienie aktywności gospodarczej i bezrobocie.

Gdy doskwiera bezrobocie, aby zwiększyć popyt na produkty, siłę roboczą i inne nakłady produkcyjne, państwo może prowadzić aktywną polityka pieniężną. Może stymulować globalne wydatki oddziałując na poziom rynkowej stopy procentowej. Może również powiększać wydatki prowadząc aktywna polityka fiskalna. Może np. wydawać więcej niż wynoszą jego dochody. W ten sposób posługując się deficytem budżetowym może zwiększyć wydatki, a w konsekwencji wzrośnie wielkość produkcji i zatrudnienia. Ale ubocznym i bardzo groźnym skutkiem tego rodzaju polityki mogą być generowane przez nią napięcia inflacyjne

Funkcje makroekonomii

Od stanu gospodarki zależą nasze perspektywy zawodowe, wysokość uzyskiwanych dochodów i poziom. Dlatego teoretyczna wiedza o działaniu gospodarki jest nam wszystkim naprawdę potrzebna, a ludziom zaj­mującym się polityką gospodarczą wręcz niezbędna, bo podejmując różnego rodzaju decyzję rodzaju odwołują się do wyznawanych przez siebie teorii.

Teoriopoznawcza - zadaniem makroekonomii jest poznać, opisać, wyjaśnić i przewidzieć prawidłowości w występowaniu zjawisk i procesów gospodarczych.

Aplikacyjna - makroekonomia dostarcza wskazówek w zakresie kształtowania procesów gospodarczych oraz przesłanek dla polityki państwa.

Światopoglądowa - zrozumienie zjawisk gospodarczych pozwala na formułowanie sądów wartościujących, dotyczących celów i pożądanych stanów gospodarki.

Dydaktyczno-wychowawcza - wiedza z zakresu makroekonomii pozwala społeczeństwu zrozumieć charakter zjawisk gospodarczych oraz dokonać oceny polityki makroekonomicznej państwa.

Prognostyczna - zadaniem makroekonomii jest uprzedzanie występowania określonych zjawisk gospodarczych i wyprzedzające przedsięwzięcie odpowiednich środków, dzięki czemu polityka państwa jest prowadzona ex ante a nie ex post.

Zrozumienie przez osoby podejmujące decyzje państwowe czynników określających długookresowy wzrost gospodarki i krótkookresowe fluktuacje składające się na cykl koniunkturalny ma istotne znaczenie dla kształtowania i realizowania polityki gospodarczej, która stwarza szerokie możliwości podnoszenia dobrobytu gospodarczego, pozwala pomóc prowadzącym politykę w podjęciu decyzji dotyczącej, co na1eży uczynić, aby odsunąć niebezpieczeństwa recesji, a gdy już ona wystąpi jak spowodować, aby była możliwie najkrótsza i najłagodniejsza. Makroekonomia może zatem pomóc decydentom w utrzymaniu inflacji na niskim i stabilnym poziomie bez wywoływania krótkookresowej niestabilności gospodarki. Realizowana przez nich polityka gospodarcza jest tym skuteczniejsza im trafniejsza jest służąca do podejmowania decyzji teoria.

Makroekonomia jest ważnym przedmiotem, dlatego, że efektywność makroekonomiczna rozstrzyga o sukcesie, lub niepowodzeniu całych narodów. Każdy kraj ma możliwość wywierania istotnego wpływu na efekty ekonomiczne swe działalności gospodarczej za pomocą polityki gospodarczej — przez kształtowanie wydatków, opodatkowania, zmiany podaży pieniądza. Niczego nie możemy zdziałać w takich sprawach, jak pogoda, natomiast to, czy posunięcia polityki ekonomicznej będą mądre czy głupie, wywrze zasadniczy wpływ na naszą stopę życiową w przyszłości. Makroekonomia jest dziś dla wielu przyczyn przedmiotem o kluczowym znaczeniu. Po pierwsze

Kraje, w których wzrost dokonuje się szybko i bez poważniejszych zaburzeń równowagi jak na przykład Irlandia czy Holandia są powszechnie podziwiane, a ich mieszkańcy cieszą się coraz wyższą i nadal rosnącą stopą życiową Na przeciwległym biegunie znajdują się kraje jak np. Argentyna przeżywające stagnację, zdające się grzęznąć w ogromnej inflacji i gigantycznych deficytach budżetowych i płatniczych. Bada się je tak, jak się dokonuje sekcji zwłok, żeby poznać przyczynę choroby.

Ponieważ osiągnięcia makroekonomiczne i polityka są z sobą ściśle związane, ważniejsze problemy makroekonomiczne są również przedmiotem stałego zainteresowania środków przekazu i bezsprzecznie odgrywają centralną rolę w debacie politycznej. Wpływ osiągnięć gospodarczych na wydarzenia polityczne jest szczególnie ważny i aktualny podczas kampanii wyborczych, a badania potwierdziły, iż w okresie powojennym w wielu przypadkach na wynik wyborów (np. reelekcję Clintona) oddziaływał stan gospodarki mierzony za pomocy trzech głównych wskaźników makroekonomicznych: inflacji, bezrobocia i wzrostu gospodarczego

Niestety, makroekonomia nie jest całkowicie zamkniętą i ścisłą dyscypliną naukową, co widać wyraźnie z lektury prasy. Poglądy ekonomistów na różne kwestie często się różnią. Otwarte i dyskusyjne są nie tylko takie zagadnienia, jak zakres niezbędnej wiedzy podręcznikowej, lecz także sposoby analizy różnych zjawisk ekonomicznych oraz poczynań polityki gospodarczej.

* * *

Wszyscy bylibyśmy szczęśliwi, gdyby problemy makroekonomiczne i ich rozwiązanie można było przedstawić na kilku stronach. Niestety, tak nie jest a w dodatku wiele problemów nie została jeszcze w sposób zadawalający rozstrzygniętych i nie należy przypuszczać, że zostaną one rozstrzygnięta w bliskiej przyszłości. Aby jednak lepiej zrozumieć zasady funkcjonowania makrogospodarki, musimy w pierwszej kolejności zapoznać się ze stosowanymi w niej sposobami pomiaru różnych makrowielkośći. W następnym wykładzie zajmiemy się pomiarem aktywności gospodarczej społeczeństwa.

PODSUMOWANIE I SYNEZA

1. Mikroekonomia koncentruje się na decyzjach podejmowanych przez pojedyncze podmioty gospodarujące i na funkcjonowaniu indywidualnych rynków. Makroekonomia zajmuje się problemami funkcjonowania gospodarki jako całości.

2. Makroekonomia, koncentrując się na problemach bezrobocia, inflacji i wzrostu gospodar­czego oraz równowagi gospodarczej, posługuje się wielkościami zagregowanymi, wśród których najważniejszymi są realny produkt narodowy brutto i poziom cen.

3. Przedmiotem zainteresowania makroekonomii i mikroekonomii jest ta sama gospodarka, i zachodzące w procesy ekonomiczne, ale między oboma ekonomii występują różnice, bo zmienia się sposób patrzenia

4. Makroekonomia, podobnie jak mikroekonomia, bada zależności między takimi kategoriami, jak produkcja, zatrudnienie i ceny; lecz rozpatruje je w ramach całej gospodarki.

5. W celu zachowania kontroli nad prowadzoną analizą w makro­ekonomii poświęca się nadmierną dbałość o szczegóły na rzecz ogólnych związków między dużymi agregatami (sektorami) występującymi w gos­podarce.

6. Makroekonomia wyjaśnia działanie gospodarki jako całości. W ramach makroekonomii rozpatrujemy np. całkowitą wielkość produkcji dóbr i usług w określonym kraju, mierzone za pomocą produktu narodowego brutto (PKB) .

7. W celu zachowania kontroli nad prowadzoną analizą w makro­ekonomii poświęca się nadmierną dbałość o szczegóły na rzecz ogólnych związków między dużymi agregatami (sektorami) występującymi w gos­podarce.

8. Cykle gospodarcze polegają na powtarzających się, ogólnie rzecz biorąc okreso­wych fluktuacjach poziomu aktywności gospodarczej wokół długoterminowej średniej lub trendu.

9. Od czasu zakończenia II wojny światowej gospodarka działała przez większą część czasu nie w pełni wykorzystując swe możliwości. Rozziew między rzeczywistym PNB a potencjalnym PNB (odpowiadającym stanowi pełnego zatrud­nienia) odzwierciedla niezwykle wysokie poziomy bezrobocia w tym okresie. Bez­robocie pojawia się w różnej skali i w różnej formie, włączając w to bezrobocie przejściowe, cykliczne, strukturalne, ukryte i naturalne.

10 Rzeczywista stopa bezrobocia jest zwykle wyższa niż naturalna stopa bezrobocia (obejmująca bezrobocie strukturalne i frykcyjne), choć w rzadkich przypadkach spadała ona poniżej jej poziomu.

11. Trwała wysoka inflacja stanowi względnie świeży problem Choć stopa inflacji wahała się znacznie z miesiąca na miesiąc i z roku na rok, to w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci dominowała wzrostowa tendencja cen. Czynniki wywołujące inflację mogą mieć swoje źródło w popycie, podaży lub czynnikach strukturalnych.

13. W ciągu ostatniego dwudziestolecia decydenci polityczni próbowali stawiać czoła problemowi stagflacji, czyli wysokiej inflacji połączonej z wysokim bezrobociem. Ekonomiści nie są zgodni, co do przyczyn stagflacji. W ciągu ostatnich 20 lat wskaźnik ubóstwa albo dyskomfortu ogólnie rzecz biorąc pogarszał się, choć w ostatnich latach dała się zauważyć pewna poprawa.

14. Cztery główne cele makroekonomiczne, do których dąży polityka gos­podarcza państwa, to zapewnienie wzrostu gospodarczego, ograniczenie bezrobocia i inflacji oraz unikanie problemów z bilansem płatniczym i kursem walutowym.

15. Walka z bezrobociem, czyli dążenie do pełnego zatrudnienia, jest pierwszym z trzech podstawowych zagadnień makroekonomicznych. Drugim jest utrzymanie stabilnych cen w gos­podarce, gdyż jedną z najpoważniejszych chorób gospodarczych jest inflacja. Trzecim zagad­nieniem jest wzrost gospodarczy umożliwiający podnoszenie stopy życiowej ludności.

16. Realizacja celów społecznych, takich jak ochrona zdrowia lub edukacja, jest uzależniona od realizacji celów gospodarczych.

17. Ekonomiści mają różne poglądy na temat tego, co należy czynić w warunkach inflacji i bezrobocia. Różne szkoły myślenia, klasyczna, keynesowska, monetarystycz­na, podaży i racjonalnych oczekiwań podkreślają znaczenie różnych czynników przy badaniu przyczyn trudności gospodarczych.

WYKORZYSTANA LITERATURA

Barro R.J.: Makroekonomia PWE 1997

Begg D. i inni: Ekonomia PWE1993 t2

Beksiak J, red naukowy Ekonomia PWN 2000

Blaug M.: Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne PWN 1994

Burda M. Wyplosz CH.: Makroekonomia. Podręcznik europejski PWE 1995

Bowden E.Bowden J. Ekonomia nauka zdrowego rozsądku Fundacja Innowacja Warszawa 2002

Czarny B. Rapacki R: Podstawy ekonomii PWE 2002

Ćwikliński H [red.], Polityka gospodarcza, WUG, Gdańska 2000.

Domańska E.: Wokół interwencji państwa w gospodarkę PWN 1992

Encyklopedie Internetowe Portale: Interia, Onet i Wirtualna Polska

Hall R. Taylor J.: Makroekonomia PWN 1995

Maciejewicz P.: Wkrótce inflacja 5 proc. G.W. 2008-03-03,

Matkowski Z.: Podstawy ekonomii cyt. wyd. roz. 9

Milewski R. i inni Podstawy ekonomii PWE 1998

Nasiłowski M :System rynkowy Podstawy mikro-i makroekonomii Key Text 2000

Pokojska M.: Strach przed drugą rundą NBPortal 5 marca 2008  14:30 |

Próchnicki L.: Zrozumieć gospodarkę Makroekonomia Zachodniopomorska Szkoła Biznesu Szczecin 1999

Przybylska-Kapuscińska W. Współczesna polityka pieniężna Difin 2008

Rostow W.W. The Stages of Economic Growth. A Non-Communist Manifesto, New York 1971.)

Sloman J.: Podstawy ekonomii PWE cyt. wyd. roz. 7 & 4

Snowdown B i inni: Współczesne nurty teorii makroekonomii PWN 1998 roz 2

Samuelson P. NordhausW : Ekonomia PWN1995 t1

 

ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA

Akumulacja (accumulation), (gromadzenie się, narastanie) - nadwyżka przychodów pieniężnych ze sprzedaży towarów i usług nad kosztami własnymi przedsiębiorstwa. Tak rozumiana akumulacja nazywa się akumulacją finansową ze sprzedaży produkcji; różni się ona od akumulacji bilansowej. Akumulacja bilansowa (z całokształtu działalności przedsiębiorstwa) obejmuje oprócz akumulacji finansowej ze sprzedaży produkcji także nadwyżki lub straty finansowe uzyskiwane na pozostałej działalności przedsiębiorstwa (np. działalność socjalno-bytowa) oraz saldo strat i zysków nadzwyczajnych. W odniesieniu do konkretnego produktu akumulacja finansowa nazywa się akumulacją jednostkową, w odniesieniu do przedsiębiorstwa - akumulacją przedsiębiorstwa, a w odniesieniu do gospodarki narodowej stanowi ona część dochodu narodowego, która w wyniku ostatecznego podziału zostaje przeznaczona na inwestycje oraz przyrost zapasów i rezerw.

Bezrobocie, zjawisko gospodarcze polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy i poszukujących jej nie znajduje zatrudnienia. Jego miarą jest stopa bezrobocia, będąca relacją liczby zarejestrowanych bezrobotnych do zasobu siły roboczej lub do liczby ludności w wieku produkcyjnym (16-65 lat mężczyźni i 16-60 lat kobiety).

Pewien poziom bezrobocia (3-4%) jest w gospodarce nieunikniony, a nawet konieczny (umożliwia dostosowanie struktury produkcji do zmieniających się potrzeb). Nadmierne bezrobocie jest jednak zjawiskiem niekorzystnym.

W zależności od przyczyn wyróżniamy:

- bezrobocie frykcyjne, obejmujące osoby czasowo bezrobotne z powodu zmiany miejsca pracy lub kwalifikacji,

- bezrobocie strukturalne, związane z ograniczeniem produkcji lub zanikaniem pewnych dziedzin działalności gospodarczej, w związku z czym powstaje nadmiar pracowników reprezentujących określone zawody,

- bezrobocie technologiczne, związane z wprowadzaniem postępu technicznego, zastępowaniem pracy ludzi pracą maszyn i urządzeń,

- bezrobocie klasyczne, pojawiające się, gdy w wyniku działalności związków zawodowych lub ustawodawstwa pracy poziom płac jest wyższy od poziomu równowagi (pracodawcy zmniejszają wówczas popyt na pracę),

- bezrobocie koniunkturalne (Koniunktura), powstaje w wyniku zmniejszenia się popytu globalnego w fazie załamania gospodarczego (Cykl gospodarczy).

Bezrobotny, człowiek, który chce pracować, ale z różnych powodów nie może znaleźć zatrudnienia. Według prawa polskiego bezrobotny to osoba niezatrudniona i nie wykonująca żadnej innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie, nieucząca się w systemie dziennym i zarejestrowana w rejonowym urzędzie pracy. Dodatkowe kryteria dotyczące bezrobotnych określa ustawa z 1994 o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu.

BEZROBOCIE, zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; bezpośrednią przyczyną bezrobocia jest z reguły nie wystarczająca liczba wolnych miejsc pracy dla ubiegających się o nie; przyczynami mogą być również: wadliwa organizacja rynku pracy, brak odpowiednich kwalifikacji bezrobotnych, trudności mieszkaniowe uniemożliwiające przesuwanie nadwyżek siły roboczej do ośr. wykazujących jej niedobór, oferowanie zbyt niskich stawek płac (np. w porównaniu z zasiłkiem dla bezrobotnych). Na wielkość bezrobocia wpływają wahania koniunktury (cykl koniunkturalny), sezonowe wahania poziomu zatrudnienia, wprowadzanie osiągnięć techniki do procesów produkcyjnych (automatyzacja), stopień wykorzystania zasobów siły roboczej w rolnictwie (przeludnienie agrarne); w największych rozmiarach bezrobocia występuje w okresach kryzysów gospodarczych; w okresie wielkiego kryzysu gosp. (1929-33) bezrobotni stanowili (w 1933): w USA 24,9% ogółu zatrudnionych i poszukujących pracy, w W. Brytanii — 19,5%, w Niemczech — 28%, w Austrii — 29%, w Czechosłowacji — 16,9%. W Polsce w latach 30. bezrobotni stanowili ponad 20% ogółu pracowników najemnych zatrudnionych poza rolnictwem (1933 — ok. 40% ogółu zatrudnionych); trudności na rynku pracy najbardziej odczuwała młodzież, co roku brakowało miejsc pracy dla ok. 300 tys. młodych ludzi.

Bezrobocie towarzyszyło gospodarce kapitalist. od rewolucji przemysłowej, jednak zrozumienie jego przyczyn i ocena kosztów stały się możliwe dopiero wraz z powstaniem współcz. teorii makroekonom.; recesje i związane z nimi wysokie bezrobocie są bardzo kosztowne dla gospodarki; np. okresy załamania, które wystąpiły w latach 70. i 80. w USA, kosztowały ten kraj znaczną część rocznego produktu krajowego brutto; poza tym skutki bezrobocia dotykają bezpośrednio ludzi, wywołuje ono stresy, powoduje utratę kwalifikacji oraz zwiększenie zachorowalności.

Jednym z podstawowych pojęć we współcz. makroekonomii jest naturalna stopa bezrobocia — poziom bezrobocia, przy którym różne i zróżnicowane rynki pracy danego kraju są — ogólnie biorąc — w równowadze; niektóre z nich wykazują nadwyżkę popytu (wolne miejsca pracy), inne natomiast nadwyżkę podaży (bezrobocie); siły te działają w ten sposób, że naciski na płace i ceny na wszystkich rynkach łącznie są w równowadze; naturalny poziom bezrobocia jest to jego najniższa stopa, która może istnieć w danym kraju bez ryzyka wystąpienia spirali inflacyjnej. W pocz. lat 60. naturalna stopa bezrobocia była oceniana przez ekonomistów na 4%, w poł. lat 80. w większości szacunków — na ok. 6%; ta zwyżkowa tendencja wynika gł. z kierunków demograficznych, a przede wszystkim z wyższego liczbowego udziału niepełnoletnich w sile roboczej, oraz — w pewnym stopniu — z polityki rządów krajów rozwiniętych (np. ubezpieczenia na wypadek bezrobocia). Statystyki bezrobocia, zatrudnienia i siły roboczej operują pojęciami: zatrudnieni — osoby mające pracę zarobkową; bezrobotni — osoby nie mające pracy, lecz jej szukające; osoby nie mające pracy i jej nie szukające nie są częścią siły roboczej.

W literaturze ekon. rozróżnia się następujące gł. rodzaje bezrobocia: bezrobocie strukturalne, związane ze strukturą gospodarki, która nie stwarza możliwości zatrudnienia wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; bezrobocie lokalne, wyróżniające się szczególnym nasileniem braku wolnych miejsc pracy w pewnych miejscowościach lub regionach; bezrobocie przejściowe (frykcyjne), związane ze zmianą miejsca pracy, ze zmianą kwalifikacji zaw., powodującą przerwę w zatrudnieniu itp.; bezrobocie sezonowe, powodowane okresową zmiennością warunków klim. i cyklów produkcyjnych w niektórych rodzajach działalności gosp., a zwł. w rolnictwie; bezrobocie utajone, występujące w postaci przeludnienia w rolnictwie lub też w postaci nadmiernego w stosunku do potrzeb zatrudnienia w przedsiębiorstwach przem. (zjawisko charakterystyczne dla zatrudnienia w państwach komunist.). Metody walki z bezrobociem to: roboty interwencyjne, aktywne pośrednictwo pracy, popieranie emigracji zarobkowej, obniżanie podatków (w celu ożywienia gospodarki i spowodowania naturalnego przyrostu liczby miejsc pracy): jedną ze współcześnie stosowanych metod jest skracanie czasu pracy. Skutki bezrobocia są łagodzone m.in. przez ubezpieczenia na wypadek bezrobocia i pomoc dla bezrobotnych (zasiłki).

Budżet państwa, plan finansowy państwa, zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych, sporządzone przez rząd (projekt budżetu) i zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament, najczęściej w formie ustawy budżetowej lub prowizorium budżetowego (uchwalana w szczególnych przypadkach ustawa obejmująca dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok).

Budżet państwa jest podstawowym instrumentem określania i realizacji polityki gospodarczej i społecznej rządu, a konieczność zatwierdzenia projektu przez parlament zapewnia parlamentarną kontrolę nad poczynaniami rządu. Identyfikuje on źródła dochodów i prognozowane ich kwoty oraz sposób ich rozdysponowania. Głównymi dochodami budżetu państwa są: wpływy z podatków, opłat, ceł oraz dochody z majątku skarbu państwa. Podstawowe wydatki związane są z: utrzymaniem administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości, armii, policji, służb dyplomatycznych, finansowaniem sfery socjalnej i kultury, utrzymaniem i rozwojem infrastruktury, działaniami interwencyjnymi w gospodarce. Budżet państwa może być zrównoważony, (gdy kwoty dochodów i wydatków są sobie równe) lub niezrównoważony. W tym drugim przypadku może mieć miejsce deficyt budżetowy lub nadwyżka budżetowa. Budżet państwa musi zawierać także określenie sposobów pokrycia deficytu lub rozdysponowania nadwyżki. Charakter i wewnętrzna struktura budżetu państwa jest wyrazem kompromisu pomiędzy ścierającymi się interesami gospodarczymi i politycznymi.

Bilans handlowy, bilans handlu zagranicznego, bilans obrotów bieżących, zestawienie wartości wywozu (eksportu) i przywozu (importu) towarów, tzn. dóbr materialnych i usług, w danym okresie (najczęściej roku), sporządzany na podstawie fizycznego ich przemieszczenia przez granice celne kraju. Może on obejmować także przeniesienie praw własności towarów (np. reeksport bez przywozu do kraju). Bilans handlowy może być dodatni (aktywny, czynny), gdy występuje przewaga wartości eksportu nad wartością importu, lub ujemny (bierny), gdy wartość importu jest wyższa od wartości eksportu. Różnica pomiędzy wartością eksportu i wartością importu nazywana jest saldem bilansu handlowego lub eksportem netto dóbr i usług. Bilans handlowy jest częścią bilansu płatniczego.

Bilans płatniczy, bilans obrotów płatniczych z zagranicą, zestawienie wartości wszystkich przychodów i wydatków kraju związanych z jego stosunkami ekonomicznymi z zagranicą w danym okresie (najczęściej w ciągu roku). Bilans płatniczy jest zawsze wyrównany, tzn. strona przychodowa równa się rozchodowej, co wynika z dwustronnego wykazywania wszelkich transakcji w obrotach z zagranicą podwójnie: od strony rzeczowej i od strony rozliczeń finansowych - wszystkie transakcje płatnicze powodujące wzrost zapasów rzeczowych i finansowych kraju są zapisywane w bilansie płatniczym po stronie "winien", a ich zmniejszenie po stronie "ma". Wyrównanie bilansu płatniczego nie oznacza zrównoważenia obrotów płatniczych z zagranicą pod względem ekonomicznym. Istnienie lub brak równowagi bilansu płatniczego można stwierdzić przez analizę takich jego pozycji, jak poziom i zmiany należności i zobowiązań zagranicznych oraz rezerw dewiz (ewentualnie złota). Bilans płatniczy jest aktywny (czynny), gdy wzrastają należności, zmniejszają się zobowiązania lub wzrastają rezerwy dewizowe. Bilans jest pasywny (bierny), gdy zmniejszają się należności, rosną zobowiązania lub zmniejszają się rezerwy dewiz. Bilans płatniczy składa się z dwóch podstawowych elementów: bilansu handlowego i bilansu obrotów kapitałowych. Ten drugi obejmuje napływ i odpływ pieniądza związany z inwestycjami zagranicznymi (bezpośrednimi i portfelowymi) oraz należności i zobowiązania z tytułu udzielonych i otrzymanych kredytów oraz ich spłat. Ponadto w bilans płatniczy wykazuje się poziom i zmiany długu zagranicznego, zmiany rewaloryzacyjne rezerw i pozostałych należności i zobowiązań zagranicznych oraz zmiany stanu rezerw oficjalnych.

Budżetowe prawo, dział prawa wyodrębniony z prawa finansowego, obejmujący wszelkie przepisy regulujące zasady i procedury tworzenia i funkcjonowania budżetu państwa i budżetów samorządowych, określające w szczególności strukturę wewnętrzną budżetu, tj. zakres dochodów i wydatków oraz zakres odpowiedzialności za niewykonanie ustawy budżetowej. Obowiązujące obecnie w Polsce prawo budżetowe zostało uchwalone 1991.

Budżetowy system, całokształt norm prawnych, zasad organizacyjnych i reguł postępowania regulujących w danym państwie w określonym czasie prowadzenie gospodarki budżetowej (gromadzenie i rozdzielanie scentralizowanych zasobów pieniężnych, przeznaczonych na finansowanie zadań państwa, realizowane przez centralne i terenowe organy administracji lub inne jednostki państwowe).

Budżetowa ustawa, jeden z najważniejszych aktów prawnych obowiązujących w państwie, określający jego roczny plan finansowy obejmujący dochody i wydatki zwane budżetem państwa. Projekt ustawy budżetowej opracowany przez ministra finansów (minister), uchwalany jest przez Radę Ministrów i przedstawiany sejmowi i senatowi do 31 X każdego roku

Jeżeli rząd nie jest w stanie przedstawić go w tym terminie, to zobowiązany jest do przedłożenia projektu ustawy o prowizorium budżetowym, która określa dochody i wydatki państwa na określoną część roku i traci moc z chwilą uchwalenia ustawy budżetowej.

Ogólne zasady i tryb gromadzenia środków pieniężnych objętych budżetem państwa oraz przeznaczania tych środków na finansowanie zadań wynikających z funkcji państwa oraz formy organizacyjno- prawne jednostek, które realizują zadania objęte budżetem jest zawarta w ustawie prawo budżetowe.

Cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny, wahania produkcji i zatrudnienia wokół krótkookresowego trendu. W procesie wzrostu gospodarczego aktywność gospodarcza ulega na przemian nasileniom i załamaniom; cykl gospodarczy to inaczej okres pomiędzy jednym a drugim załamaniem; składa się on z czterech faz:

1) kryzysu (recesji) - produkcja i ceny spadają, rośnie bezrobocie;

2) depresji (dna) - stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie;

3) ożywienia - wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia;

4) rozkwitu (szczytu, boomu) - stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie;

Cykl gospodarczy może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, przy czym skala produkcji, cen i bezrobocia może być zróżnicowana; państwo może podejmować pewnie działania na rzecz złagodzenia wahań koniunkturalnych i łagodzenia ich skutków; noszą one nazwę interwencjonizmu państwowego.

Za przyczynę występowania cykli gospodarczych uznaje się najczęściej wahania w działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw.

CYKL KONIUNKTURALNY, cykl gospodarczy, ekon. powracające, nieregularne wahania poziomu ogólnej działalności gosp., występujące na tle długookresowego trendu wzrostu gospodarczego. Wyodrębnia się cykle o różnej długości; najważniejsze z nich to cykle Kitchina (3-5 lat), Juglara (8-10 lat) i Kondratiewa (50-60 lat); nazywa się je — odpowiednio — cyklami krótkimi, średnimi i długimi. Podstawowymi fazami cyklu są: kryzys, dla którego charakterystyczny jest ostry spadek produkcji i zatrudnienia oraz spadek cen; po kryzysie gospodarka znajduje się w stanie depresji, w którym utrzymuje się niski poziom cen i ogólnej aktywności gosp.; następnie rozpoczyna się ożywienie, tj. wzrost ogólnej aktywności gosp. (realnego produktu nar. brutto i zatrudnienia), doprowadzający do rozkwitu, gdy wszystkie wymienione wskaźniki osiągają najwyższy poziom; rozkwit kończy się jednak wybuchem nowego kryzysu. Pierwszy ogólny kryzys (załamanie procesu wzrostu gosp.) nastąpił 1825 w najbardziej wówczas rozwiniętym gospodarczo kraju, tj. w W. Brytanii; wielki kryzys cykliczny 1929-33 wywołał potężne załamanie, w którego wyniku produkcja przem. była 1932 niemal o 50% niższa niż 1929. Pełny obraz wahań koniunktury jest o wiele bardziej złożony, niż to wynika z przedstawionej charakterystyki dotyczącej cykli zw. podstawowymi; obok nich występują również inne typy wahań, nakładające się na siebie, o różnej długości cyklu i różnym zasięgu; oprócz wahań krótko- i długookresowych, obejmujących całą gospodarkę, występują różne cykle specjalne, właściwe dla poszczególnych rynków czy dziedzin produkcji. Najbardziej znane teorie dotyczące przyczyn występowania cykli sformułowali: P. Samuelson, J. Hicks, A. Philipps i M. Kalecki (mnożnik inwestycyjny, przyspieszenia zasada). M. Friedman, analizując historię USA, dostrzegł korelację między podażą pieniądza i działalnością gosp. i sugerował, że cykl koniunkturalny jest zjawiskiem pieniężnym; niektórzy ekonomiści doszukują się przyczyn wahań i załamań w zmianach technologii oraz gustów (R. Frisch). Środkami polityki antycyklicznej są: manewrowanie stopą procentową, zmiany stopy opodatkowania i wysokości subwencji, regulowanie wydatków budżetowych państwa, zakazy i zezwolenia na prowadzenie określonych rodzajów działalności gosp.; polityka antycykliczna przyczyniła się do złagodzenia wahań; głębokiego kryzysu nie było od lat 30. XX w. Jako narzędzi przewidywania stanu gospodarki ekonomiści wykorzystują wskaźniki takie, jak ceny akcji i wielkość bezrobocia, wykazujące tendencję do wzrostu lub spadku na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gosp. (realny PNB); wskaźniki dochodów osobistych, produkcji przem., przemysłu przetwórczego, obrotów handl. zmieniają się mniej więcej jednocześnie z ogólnym stanem gospodarki, określanym poziomem realnego PNB, a podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszt siły roboczej to wskaźniki wykazujące tendencję do wzrostu (spadku) kilka miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej.

CZARNY CZWARTEK potoczne określenie momentu rozpoczęcia Wielkiego Kryzysu; 24 X 1929 w wyniku gigantycznych spekulacji na giełdach USA nastąpiło załamanie kursów akcji notowanych na Wall Street, co pociągnęło za sobą łańcuch bankructw banków, towarzystw ubezpieczeniowych, przedsiębiorstw; kryzys stopniowo objął również inne giełdy światowe (w Polsce trwał do połowy lat 30.), zapoczątkowując tzw. Wielki Kryzys w gospodarce światowej okresu międzywojennego.

Deficyt bilansu handlowego (łacińskie deficit - brakuje), wartość nadwyżki importu nad eksportem towarów w danym okresie (najczęściej rok).

Deficyt bilansu płatniczego, w sensie rachunkowym nie występuje, ponieważ konstrukcja bilansu płatniczego powoduje, że jego saldo jest zawsze zerowe.

Terminem tym określa się natomiast deficyt jednej z dwóch części bilansu płatniczego:

1) deficyt obrotów bieżących - nadwyżka wydatków danego kraju z tytułu: importu dóbr i usług, płatności odsetek i dywidend na rzecz inwestorów zagranicznych, darowizn na rzecz obywateli innych krajów, wydatków turystycznych oraz innych przekazów nad wpływami z tych samych tytułów.

2) deficyt obrotów kapitałowych - nadwyżka inwestycji danego kraju za granicą (odpływ kapitału) nad inwestycjami zagranicy w danym kraju (dopływ kapitału).

Deficyt jednej części bilansu płatniczego jest kompensowany nadwyżką drugiej części.

Deficyt budżetowy, niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródłami finansowania deficytu budżetowego mogą być kredyty bankowe udzielane przez bank centralny, emisja papierów wartościowych (obligacji, weksli, bonów skarbowych), podwyższenie stopy podatkowej, a w ostateczności dodatkowa emisja pieniądza.

Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego "bezpiecznej" granicy (5% produktu narodowego brutto) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce (inflacja).

Deflacja, zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do gospodarki. Występowało w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i związane było z nadwyżką globalnej podaży nad globalnym popytem (luka deflacyjna). Współcześnie prawie nie występuje.

Dochód narodowy zapewniający pełne zatrudnienia Poziom dochodu narodowego przy którym nie występuje niedobór popytu uniemożliwiający osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia

Dług publiczny, dług narodowy, dług państwowy, suma pozostających do spłacenia przez państwo lub inny związek publicznoprawny (np. samorząd terytorialny) pożyczek, kredytów i innych zobowiązań.

Źródłami długu publicznego są deficyt budżetu państwa, samorządów terytorialnych, sektora znacjonalizowanego (dług wewnętrzny) oraz kredytowe międzynarodowe transakcje gospodarcze (dług zagraniczny). Dług publiczny obejmuje nie spłacone zobowiązania z różnych okresów wraz z należnymi odsetkami. Wierzycielami długu publicznego mogą być rządy i organy terytorialne innych państw, krajowe i międzynarodowe instytucje finansowe (banki, instytucje lokacyjne), jednostki i organizacje społeczne oraz ludność.

Dług publiczny, dług państwowy, suma nie spłaconych przez rząd lub in. związki publicznoprawne zobowiązań zarówno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowiązania te mogą mieć charakter krótko- (do 1 roku), średnio- (do 10-15 lat) lub długoterminowy (powyżej 15 lat).

Główną przyczyną powstawania długu publicznego jest kumulowanie się występujących w kolejnych latach deficytów budżetowych, na sfinansowanie których wymienione instytucje emitują papiery wartościowe (np. obligacje, bony, weksle) lub zaciągają kredyty i pożyczki.

Elementami długu publicznego mogą być również kredyty zaciągane przez skarb państwa lub instytucje władzy terytorialnej na inwestycje infrastrukturalne lub produkcyjne, salda międzypaństwowych rozliczeń majątkowych, dotacje, odszkodowania za wywłaszczone mienie (np. w związku z nacjonalizacją niektórych dziedzin gospodarowania), odszkodowania wojenne i in.

Wierzycielami krajowego długu publicznego mogą być krajowe instytucje finansowe, in. podmioty gospodarcze oraz osoby fizyczne. Pożyczkodawcami zagranicznymi są z reguły państwowe i komercyjne instytucje finansowe. Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby długu publiczny nie przekroczył kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż 10% rocznych wydatków budżetu państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej niż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny długu publicznego osłabia bowiem aktywność gospodarki.

W celu zmniejszenia uciążliwości długu publicznego dla budżetu i gospodarki rząd może podjąć działania zmierzające do konwersji długu (negocjacje z wierzycielami, zwł. zagranicznymi, w sprawie częściowego umorzenia, wydłużenia okresu spłat, obniżenia oprocentowania), ogłosić moratorium, tzn. zawiesić okresowo obsługę długu lub repudiację, tzn. całkowicie zaniechać spłaty długu, uznać go za niebyły.

Ekonomiczna polityka, ogół działań państwa (rządu) mających na celu stymulowanie procesów gospodarczych zgodnie z celami ogólnogospodarczymi i ogólnospołecznymi. W ujęciu makroekonomicznym polityka ekonomiczna zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniającym pełne wykorzystanie czynników produkcji (zwłaszcza siły roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego.

Jej elementami są: polityka fiskalna i monetarna. Polityka ekonomiczna może być także nakierowana na określone dziedziny życia gospodarczego (np. przemysł, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel zagraniczny itp.) lub dotyczyć konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona środowiska, ubezpieczenia, kształtowanie cen, płac, walka z bezrobociem, inflacją).

FRIEDMAN MILTON (ur. 1912), ekonomista amer.; prof. uniw. w Chicago, twórca monetaryzmu, wybitny przedstawiciel chicagowskiej szkoły w ekonomii; za jedyny czynnik wpływający na poziom nominalnego Produktu Nar. Brutto (PNB), uznawał podaż pieniądza, inflację postrzegał wyłącznie jako zjawisko pieniężne oraz zalecał zwiększanie podaży pieniądza w tempie odpowiadającym tempu wzrostu PNB dla zapewnienia stabilizacji gospodarczej. Krytyk keynesizmu i opartego na nim interwencjonizmu; przyznawał wyższość polityce monetarnej nad fiskalną; dowodził, że ekspansywna polityka dochodowa, mająca na celu ograniczenie bezrobocia, w długim okresie prowadzi wyłącznie do wzrostu cen, bezrobocie zaś będzie się kształtować na poziomie naturalnej stopy bezrobocia; zwolennik wolnej konkurencji, opowiadał się przeciw ingerowaniu państwa w gospodarkę; 1976 otrzymał Nagrodę Nobla za prace z teorii i historii pieniądza. Główne prace: The Methodology of Positive Economics (1953), A Program for Monetary Stability (1959), Kapitalizm i wolność (1962, wyd. pol. poza cenzurą 1984), Money and Economic Development (1973), Wolni wobec wyboru (1980, wyd. pol. poza cenzurą 1984, współautor).

Gospodarka globalna, gospodarka światowa. Współcześnie oznacza nie tylko wymianę i współpracę między poszczególnymi krajami, ale również system gospodarczych i instytucjonalnych powiązań, częściowo niezależnych od poszczególnych gospodarek narodowych. Widocznymi tendencjami w gospodarce globalnej są m.in.: procesy integracji regionalnej (Unia Europejska, NAFTA, APEC, LAFTA i inne), otwartość rynków, wielopłaszczyznowość współpracy, rozwój międzynarodowych organizacji gospodarczych i form konsultacji (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, GATT, OECD, Grupa Siedmiu i inne) i tworzenie nowych, jak Światowa Organizacja Handlu.

Jednym z najistotniejszych zagadnień gospodarki globalnej są systemy finansowe i walutowe, w wysokim stopniu wzajemnie uzależnione, co jest widoczne w sytuacji zadłużenia czy kryzysów finansowych. Charakterystyczną cechą i podstawowym problemem gospodarki globalnej są potężne różnice w rozwoju regionalnym, wyrażające się w podziale państw na biedne Południe i bogatą Północ.

Każdy z tych regionów stoi przed poważnymi problemami. Północ nie jest monolitem, część krajów z byłego bloku socjalistycznego dopiero rozpoczyna restrukturyzację mogącą przynieść rozwój gospodarczy, kraje bogate w wyniku rewolucji informatycznej i technologicznej stoją przed problemami bezrobocia, recesji, inflacji o strukturalnym charakterze.

Część krajów Południa zaczęła odnotowywać szybki rozwój, np. kraje Azji Południowo-Wschodniej, niektóre państwa Ameryki Łacińskiej, kilka krajów Afryki, pozostaje jednak problem zadłużenia, brak funduszy na politykę rozwojową, ceny faworyzujące na rynku światowym kraje uprzemysłowione.

Prognozy przyszłości gospodarki globalnej są niejednoznaczne, wahają się między optymizmem wskazującym na wielkie szanse w procesach globalizacji gospodarki a pesymizmem, płynącym z przekonania, że luka rozwojowa będzie się pogłębiać aż doprowadzi do wojny gospodarczej, protekcjonizmu, a następnie konfliktów polityczno-militarnych.

Gospodarka narodowa, całokształt wzajemnie powiązanych podmiotów gospodarczych działających na obszarze danego kraju. W zależności od przedmiotu działalności podmioty te przyporządkowane są określonym działom, gałęziom i branżom gospodarki.

Gospodarka narodowa Polski dzieli się na następujące działy: przemysł, budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, transport i łączność, handel, gospodarka komunalna, gospodarka mieszkaniowa, nauka, oświata, kultura, służba zdrowia i opieka społeczna, administracja państwowa, wymiar sprawiedliwości, ochrona porządku publicznego i obronność. Strukturę gospodarki narodowej można przedstawić także w ujęciu sektorowym: działalność wytwórcza związana z pozyskiwaniem zasobów przyrody (przemysł wydobywczy, rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo), działalność wytwórcza związana z przetwarzaniem zasobów przyrody (przemysł przetwórczy, budownictwo), usługi (wszystkie pozostałe, wymienione poprzednio dziedziny działalności.

Handel zagraniczny, obroty handlowe poszczególnych krajów z zagranicą. W szerokim znaczeniu to obroty majątkowo-kredytowe (także spłaty kredytów, kredyty otrzymane i in.) określonego państwa oraz obroty bieżące (wymiana towarowa, wymiana usług przewozowych, brokerskich i innych należności, zobowiązania wynikające z ruchu ludności przez granicę, renty, emerytury, składki organizacji międzynarodowych, utrzymanie własnych placówek dyplomatycznych i handlowych za granicą, odsetki od kredytów i koszty utrzymania majątku trwałego za granicą). Import, kupno towarów lub usług z zagranicy. Jest wynikiem międzynarodowego podziału pracy. Zaopatruje gospodarkę w towary (usługi), których wytworzenie w kraju uważa się w danych warunkach za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za granicą. Eksport, zorganizowana działalność polegająca na wywozie za granicę danego kraju towarów, usług oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot gospodarczy - eksporter - albo jako bezpośredni wytwórca, albo jako podmiot pośredniczący w obrocie z zagranicą. Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne ma podstawowe znaczenie dla gospodarki z tytułu pozyskania dewiz, poprawy bilansu płatniczego. Stanowi ona o miejscu i udziale danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.

Inflacja, proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego. We współczesnej gospodarce światowej występuje ona powszechnie, choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy:

1) inflację pełzającą (do kilku procent w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddającą się kontroli.

2) inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli.

3) inflację galopującą (powyżej 20%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie wzrostu gospodarczego.

4) hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego.

Proces inflacji jest niezwykle złożony ze względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się inflację popytową (ciągnioną przez popyt) i kosztową (pchaną przez koszty)

.Inflacja popytowa jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja płacowa).Inflacja kosztowa związana jest ze wzrostem kosztów produkcji.

Zazwyczaj obydwa rodzaje inflacji występują równocześnie. Mechanizm inflacji przejawia się w występowaniu tzw. spirali inflacyjnej, polegającej na wzajemnym wspomaganiu się ruchów cen, dochodów i kosztów, z których jedne są raz przyczyną, a innym razem skutkiem zmian pozostałych. Wśród wielu płaszczyzn spirali inflacyjnej wymienia się konkurencyjne ceny - płace, płace - płace (wzrost płac w jednych dziedzinach gospodarki staje się przyczyną nacisków na wzrost płac w innych dziedzinach), płace - świadczenia społeczne (żądania waloryzacji świadczeń społecznych w ślad za wzrostem płac), ceny - ceny (wzrost jednych towarów skłania producentów innych towarów do podwyżek cen w celu zachowania ukształtowanych wcześniej proporcji cenowych), ceny - stopa procentowa itp. Początkowo procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej. Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja. Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego (polityka fiskalna), kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna).

inflacja (inflation),

ogólny i trwały wzrost cen towarów i usług powodujący spadek realnej wartości (siły nabywczej) pieniądza. Inflacja może być spowodowana przez:

• zwiększenie ilości pieniądza w obiegu poprzez wzrost emisji, któremu nie towarzyszy proporcjonalny wzrost produkcji towarów i usług;

• zmniejszenie ilości towarów i usług na rynku w wyniku zmniejszenia produkcji, importu itp.;

• zwiększenie szybkości obiegu pieniądza, czyli zmniejszenie rezerw pieniężnych ludności.

Jeżeli inflacji towarzyszy bezrobocie to taki stan w gospodarce nazywa się stagflacją, a jeśli łącznie z bezrobociem i inflacją występuje recesja to taki stan nazywa się slumpflacją.

W zależności od tempa wzrostu przeciętnego poziomu cen inflację klasyfikuje się jako:

• inflację pełzającą: stopa wzrostu cen wynosi od 1 do 9% w ciągu roku;

• inflację galopującą: stopa wzrostu cen mieści się w przedziale od 1 do 15% miesięcznie;

• megainflację: ceny rosną powyżej 15%, ale mniej niż 50% miesięcznie;

• hiperinflację: wzrost cen przekracza 50%, a może nawet wynosić kilkaset procent miesięcznie.

W literaturze ekonomicznej wymienia się różne rodzaje inflacji. Generalnie jednak wyróżnia się dwa jej typy: inflację pchaną przez koszty (cost-push inflation), zwaną też inflacją dostawców i inflację ciągnioną przez popyt (demand-pull inflation), zwaną również inflacją nabywców.

Inflacja powoduje zarówno straty jak i korzyści. Powoduje ona spadek wartości oszczędności oraz nieusprawiedliwione oddłużanie się, ponieważ spłata kredytów jest dokonywana pieniądzem o niższej wartości. Jeśli spadek wartości pieniądza przybiera na sile, wówczas następuje ucieczka pieniądza w wartości rzeczowe (np. w nieruchomości, dobra trwałego użytku), spada skłonność do inwestowania, na czym cierpi rozwój i dobrobyt kraju.

Inflacja importowana (imported inflation), inflacja importowa; rodzaj inflacji powodowany wzrostem cen importowanych bogactw naturalnych oraz napływem dewiz do kraju, wskutek czego z jednej strony rosną koszty rzeczowe produkcji, z drugiej tanieją kredyty i wzrasta popyt na dobra. Inflacja ta może być powodowana międzynarodowym transferem inflacji związanym ściśle z internacjonalizacją stosunków gospodarczych.

Powodem tej inflacji jest wprowadzenie zmiennych kursów walutowych. Zmienne kursy walutowe jako czynnik inflacyjny mają tym większe znaczenie, im poważniejszą rolę w danej gospodarce odgrywa handel zagraniczny, a więc im bardziej dana gospodarka ma charakter otwarty. Wzrost cen dewiz, będący konsekwencją spadku kursu danej waluty, powoduje wzrost kosztów produkcji związany z podrożeniem importowanych czynników produkcji, w rezultacie czego następuje również wzrost cen produktów finalnych. Uruchamia to mechanizm inflacji kosztowej (podażowej).

Inflacja kosztowa (cost-push inflation), inflacja pchana przez koszty, inflacja podażowa, inflacja dostawców; rodzaj inflacji wynikający z samego procesu produkcji, ze wzrostu kosztów jej wytwarzania, a pojawiająca się zwłaszcza wtedy, gdy nałożone są ograniczenia na podaż jednego lub kilku zasobów, lub też gdy cena jednego lub kilku zasobów zostaje zwiększona (np. stałe podwyżki nośników energii).

Koszty wytwarzania mogą rosnąć na skutek nie skorelowanego ze wzrostem wydajności pracy wzrostu płac, wzrostu cen narzuconych przez monopol (państwo), czy wreszcie wzrostu cen importowanych technologii, materiałów i surowców (np. wzrost cen ropy naftowej). Inflacja podażowa (kosztowa) może mieć także miejsce bez podrażania kosztów produkcji wskutek uprzywilejowania producentów na rynku, np. przez podniesienie taryf celnych na produkty importowane czy też wprowadzenie ceł zaporowych (np. samochody, produkty rolne, papier itp.).

Inflacja popytowa (demand-pull inflation), inflacja nabywców, inflacja konsumencka; rodzaj inflacji wywołany przez nadmierny popyt, przekraczający zdolności produkcyjne gospodarki. Sprawcami tej inflacji są głównie budżet państwa i bank centralny. Wydatki państwowe (m.in. potrzebne na sfinansowanie pełnego zatrudnienia) mogą być w części pokrywane przez dodatkową emisję pieniądza, który jest wprowadzany do cyrkulacji i wzmaga popyt, ożywia gospodarkę i zwiększa zatrudnienie. Budżet państwa finansuje swe nadmierne wydatki za pomocą deficytu budżetowego, bank centralny zaś utrzymuje stopę procentową na niskim poziomie, zasilając gospodarkę nadmiernymi kredytami. Efektem tego jest wzrost siły nabywczej wśród przedsiębiorstw i ludności, a także wzrost popytu na dobra produkcyjne i konsumpcyjne, który nie jest równoważony przez wzrost wydajności pracy.

Źródłem tej inflacji może być także nadmierna rozbudowa świadczeń socjalnych, dodatkowe wynagrodzenia, wydatki na zbrojenia, inwestycje publiczne, rozbudowę administracji i wzrost jej uposażeń, czy też obsługę długu publicznego. Nadmierne korzystanie z kredytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego przy utrzymywaniu stopy procentowej na zbyt niskim poziomie może spowodować tzw. inflację kredytową.

Inflacja strukturalna (structural inflation), inflacja pojawiająca się wtedy, gdy producenci nie mogą sprawnie i dostatecznie szybko zmienić struktury produkcji w odpowiedzi na zmiany struktury gospodarki, a braku określonych towarów na rynku nie można szybko pokryć niezbędnym importem.

Inflacja ukryta (hidden inflation), inflacja przejawiająca się w formie braków towarów, ukrytych podwyżek cen przez zmianę jakości (pogorszenie) i asortymentu towarów itp. W przypadku inflacji ukrytej nie istnieje równowaga między podażą a popytem. Spadek wartości pieniądza jest jednak mało widoczny, ponieważ ceny są reglamentowane przez rząd a dobra racjonowane (np. przez wydawanie talonów, asygnat, bonów na zakup). Przepisy te jednak są obchodzone, gdyż tworzy się tzw. czarny rynek, na którym sprzedawane są dobra deficytowe. Tam kształtują się prawdziwe ceny według prawa popytu i podaży. W warunkach takiej inflacji traci na wartości waluta krajowa. Nie ma ona także wartości na "czarnym rynku". W stosunkach ekonomicznych jako środek płatniczy dominuje tzw. waluta twarda. Ona też staje się miernikiem wartości.

Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:

1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);

2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;

3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;

4) polityka monetarna;

5) polityka fiskalna.

Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.

Kalecki Michał (1899-1970), jeden z najwybitniejszych ekonomistów polskich. Od 1929 pracownik Instytutu Badania Koniunktur i Cen, w latach 1936-1945 - Instytutu Statystycznego Uniwersytetu w Oksfordzie, a następnie - do 1955 - wydziału ekonomicznego Sekretariatu ONZ. Po powrocie do kraju pracował w Polskiej Akademi Nauk, a od 1961 był wykładowcą w Szkole Głównej Planowania i Statystyki (obecnie Szkoła Główna Handlowa) w Warszawie.

Zajmował się głównie problematyką wzrostu gospodarczego. Na trzy lata przed J.M. Keynesem opublikował pracę Próba teorii koniunktury (1933), w której podjął kwestię wpływu popytu globalnego na rozmiary i strukturę dochodu narodowego, wskazując na decydującą rolę inwestycji. W czasie wojny badał i opisywał zjawiska gospodarki wojennej Wielkiej Brytanii.

Po wojnie światowym uznaniem cieszyła się praca Kaleckiego Teoria dynamiki gospodarczej (1954), stanowiąca syntezę jego badań nad procesami wzrostu gospodarki rynkowej. W pracy Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej (1963) zajął się istotą i determinantami wzrostu i rozwoju gospodarki planowej.

Niemałe były także jego zasługi w dziedzinie metodologii planowania perspektywicznego, rachunku efektywności inwestycji i statystyki.

Keynes John Maynard, Baron of Tilton (1883-1946), Był synem Johna Neville'a Keynesa, wybitnego logika i autora pracy o zakresie i metodzie ekonomii (1891). Jeden z najwybitniejszych ekonomistów angielskich, absolwent Uniwersytetu w Cambridge, gdzie studiował ekonomię pod kierunkiem Alfreda Marshalla, który znacznie przyczynił się do rozwoju ekonomii neoklasycznej .Obok ekonomii studiował również matematykę i filozofię.

Pracował początkowo w Urzędzie do Spraw Indii, później wykładał w King's College. W latach 1915-1919 pracował w Ministerstwie Skarbu, a w czasie II wojny światowej był czołowym doradcą gospodarczym rządu. Od 1912 do końca życia był redaktorem Economic Journal, najpoważniejszego angielskiego czasopisma ekonomicznego.

Jego zainteresowania teoretyczne koncentrowały się początkowo wokół problematyki gospodarki wojennej (Ekonomiczne skutki pokoju - 1919) oraz teorii pieniądza (Traktat o reformie monetarnej - 1923 i Traktat o pieniądzu - 1930). Rozwijał w nich podstawy teorii pieniądza jako integralnej części systemu gospodarczego i jako instrumentu oddziaływania państwa na gospodarkę.

Krytykował zasady liberalizmu gospodarczego i sformułował własną wizję gospodarki, którą zaprezentował w swoim podstawowym dziele Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza w 1936. Jego makroekonomiczne spojrzenie na gospodarkę, udowodnienie tezy, że bez ingerencji państwa gospodarka skazana jest na niepełne wykorzystanie czynników wytwórczych, wskazanie nowych sposobów przeciwdziałania temu zjawisku stanowiły rewolucyjną zmianę w sposobie myślenia ekonomicznego.

Poglądy ekonomiczne Keynesa dały początek nurtowi myśli ekonomicznej zwanemu keynesizmem. Jego koncepcje dotyczące pieniądza zostały uwzględnione w trakcie budowy po wojnie międzynarodowego systemu walutowego. On sam był twórcą Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju.

Keynes John Maynard, Baron of Tilton urodził się 5 czerwca 1883 r. w Cambridge (zm. w 1946 r.) Był synem Johna Neville'a Keynesa, wybitnego logika i autora pracy o zakresie i metodzie ekonomii (1891). Jeden z najwybitniejszych ekonomistów angielskich, kształcił się w Eton, a następnie studiował ekonomi na uniwersytecie w Cambridge, pod kierunkiem Alfreda Marshalla, który znacznie przyczynił się do rozwoju ekonomii neoklasycznej Obok ekonomii studiował również matematykę i filozofię.

Pracował początkowo w Urzędzie do Spraw Indii, później wykładał w King's College. W latach 1915-1919 pracował w Ministerstwie Skarbu, a w czasie II wojny światowej był czołowym doradcą gospodarczym rządu.

Jego zainteresowania teoretyczne koncentrowały się początkowo wokół problematyki gospodarki wojennej (Ekonomiczne skutki pokoju - 1919) oraz teorii pieniądza (Traktat o reformie monetarnej - 1923 i Traktat o pieniądzu - 1930). Rozwijał w nich podstawy teorii pieniądza jako integralnej części systemu gospodarczego i jako instrumentu oddziaływania państwa na gospodarkę.

Krytykował zasady liberalizmu gospodarczego i sformułował własną wizję gospodarki, którą zaprezentował w swoim podstawowym dziele Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza w 1936. Jego makroekonomiczne spojrzenie na gospodarkę, udowodnienie tezy, że bez ingerencji państwa gospodarka skazana jest na niepełne wykorzystanie czynników wytwórczych, wskazanie nowych sposobów przeciwdziałania temu zjawisku stanowiły rewolucyjną zmianę w sposobie myślenia ekonomicznego.

Poglądy ekonomiczne Keynesa dały początek nurtowi myśli ekonomicznej zwanemu keynesizmem. Jego koncepcje dotyczące pieniądza zostały uwzględnione w trakcie budowy po wojnie międzynarodowego systemu walutowego. On sam był twórcą Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju. Od 1912 do końca życia był redaktorem Economic Journal, najpoważniejszego angielskiego czasopisma ekonomicznego.

KRYZYS [gr.], termin używany w znaczeniu przesilenie, moment rozstrzygający, okres przełomu, załamanie się dotychczasowej linii rozwoju; większej precyzji nabiera termin kryzys dopiero przez podanie, jakiej sfery dotyczy, np. kryzys polityczny — załamanie się określonej polityki i utrata przez grupę rządzącą przyzwolenia społ.; kryzys rządowy — upadek rządu w wyniku udzielenia mu przez parlament wotum nieufności; kryzys parlamentarny — utrata większości przez partię lub koalicję rządzącą, prowadząca do konieczności rozpisania nowych wyborów; kryzys społeczny — stan kumulacji napięć i konfliktów społ., których rozwiązanie wymaga wyjścia poza stosowane do tej pory rozwiązania; kryzys naukowy — sytuacja, w której istniejące teorie nie są w stanie wyjaśnić nowo odkrytych faktów; kryzys kultury — sytuacja, w której następuje upadek dotychczasowych wartości, a nie wykształcają się jeszcze nowe, które mogłyby zająć ich miejsce itd.

KRYZYS [gr.], termin używany w znaczeniu przesilenie, moment rozstrzygający, okres przełomu, załamanie się dotychczasowej linii rozwoju; większej precyzji nabiera termin kryzys dopiero przez podanie, jakiej sfery dotyczy, np. kryzys polityczny — załamanie się określonej polityki i utrata przez grupę rządzącą przyzwolenia społ.; kryzys rządowy — upadek rządu w wyniku udzielenia mu przez parlament wotum nieufności; kryzys parlamentarny — utrata większości przez partię lub koalicję rządzącą, prowadząca do konieczności rozpisania nowych wyborów; kryzys społeczny — stan kumulacji napięć i konfliktów społ., których rozwiązanie wymaga wyjścia poza stosowane do tej pory rozwiązania; kryzys naukowy — sytuacja, w której istniejące teorie nie są w stanie wyjaśnić nowo odkrytych faktów; kryzys kultury — sytuacja, w której następuje upadek dotychczasowych wartości, a nie wykształcają się jeszcze nowe, które mogłyby zająć ich miejsce itd.

Kryzys, załamanie gospodarcze, faza cyklu gospodarczego charakteryzująca się zmniejszeniem rozmiarów produkcji, nakładów inwestycyjnych, dochodów realnych społeczeństwa, którym towarzyszy wzrost bezrobocia, czasem także spadek cen.

Rozpoczyna się w sferze produkcji dóbr inwestycyjnych, obejmując stopniowo pozostałe dziedziny gospodarowania, choć w niejednakowym stopniu. Impulsem jego wystąpienia jest, zgodnie z zasadą przyspieszenia, zahamowanie tempa wzrostu popytu na dobra konsumpcyjne. Występujący później spadek popytu globalnego pogłębia przejawy kryzysu. Stopniowa stabilizacja popytu na niskim poziomie oznacza przejście do fazy depresji.

Największy kryzys miał miejsce w latach 1929-1933 (Wielki Kryzys).

KRYZYS AGRARNY, głęboki spadek produkcji roln. spowodowany występowaniem długotrwałych suszy, powodziami, zasoleniem gleby, inwazją szkodników itp. bądź przyczynami społ.-ekon., jak nadmierna koncentracja własności ziemi, konflikty między wielką a drobną własnością roln., stosowanie pracy przymusowej w rolnictwie i zanik zainteresowania efektami pracy bezpośrednich producentów, wadliwe stosunki wymiany między rolnictwem a przemysłem. Odmianą k.a. są kryzysy nadprodukcji, np. w 2 poł. XIX w. (1873-95) i w XX w. (zwł. 1929-33), zwalczane przez stosowanie różnych form interwencjonizmu agrarnego; chroniczne i długotrwałe k.a. towarzyszą zmianom ustrojów gospodarczych.

KRYZYS EKONOMICZNY, okresowy spadek aktywności życia gosp. (produkcji, zatrudnienia, inwestycji, dochodu nar., poziomu życia); zjawisko kryzysu ekonomicznego jest najlepiej poznane, opisane i wyjaśnione w przypadku gospodarki kapitalist., występuje jednak także w innych ustrojach gospodarczych.

W klas. przebiegu (do II wojny świat.) zjawisko kryzysu polegało na spadku produkcji przem., dochodu nar., zatrudnienia, kurczeniu się możliwości zbytu, spadku cen, obniżaniu się dochodów realnych i poziomu życia; w rolnictwie, w odróżnieniu od przemysłu, podaż produktów często w czasie kryzysu rośnie (w ten sposób gospodarstwa rodzinne starają się bronić poziomu dochodów), co powoduje spadek cen rolnych głębszy niż w przemyśle (nożyce cen); kryzys ekonomiczny pogłębia kartelizacja, gdyż monopole, broniąc cen, silniej niż rozproszone przedsiębiorstwa ograniczają produkcję; zjawiskiem pochodnym kryzysu ekonomicznego bywa panika giełdowa. Po II wojnie świat. przebieg cykli koniunkturalnych został zmodyfikowany polityką państwa (interwencjonizm); cykle uległy spłaszczeniu, w miejsce kryzysów (załamań) występują raczej okresy stagnacji lub płytkiej recesji; w latach 70. pojawiło się nowe zjawisko, tzw. stagflacja — współwystępowanie stagnacji produkcji i dochodu nar. oraz rosnącej inflacji. Od końca XIX w. formułowano teorie zmierzające do wyjaśnienia przyczyn występowania cykli i kryzysów; doszukiwano się rozmaitych przyczyn, z aktywnością Słońca włącznie; do najbardziej znanych należy wyjaśnienie J. Schumpetera, wiążącego kryzysy z wyczerpywaniem się fali innowacji, oraz J.M. Keynesa, tłumaczącego kryzysy niedostatecznym popytem. M. Kalecki sformułował w latach 30. całościową teorię wahań cyklicznych. Nie do końca jest wyjaśnione zjawisko stagflacji lat 70.; możliwość współwystępowania inflacji i stagnacji tłumaczono wzrostem cen ropy naft., wzrostem wydatków państwa, wynikających z rozszerzenia jego funkcji opiekuńczych, czy spiralą inflacyjną, nakręcaną przez presję związków zawodowych.

Okresowe kryzysy (załamanie produkcji) występowały także w centralnie kierowanej gospodarce socjalist.; ich mechanizm nie jest do końca rozpoznany, tłumaczy się je na ogół skutkami kolejnych fal inwestycyjnych; w ostatnich dekadach swego istnienia liczne gospodarki krajów komunist. weszły w fazę długotrwałego kryzysu (załamania produkcji, a następnie stagnacji) o charakterze strukturalnym, a nie cyklicznym.

W okresie przedprzem. występowały kryzysy ekonomiczne powodowane klęskami elementarnymi (nieurodzaje, zarazy) i wojnami, z reguły lokalne, nawiedzające poszczególne prowincje czy miasta; podstawową ich cechą był spadek produkcji rolnej i wzrost cen; głębszy charakter i większy zasięg miały: kryzys XIV w. i kryzys XVII w.

Uprzemysłowienie i rozwój gospodarki kapitalist. zmieniły naturę kryzysu ekonomicznego: coraz większego znaczenia nabierały mechanizmy rządzące produkcją przem.; rozwój transportu oraz unarodowienie i umiędzynarodowienie rynków sprawiały, że kryzysy ekonomiczne poczęły nabierać charakteru ponadlokalnego, stopniowo zaś świat.; stając się elementem cyklu koniunkturalnego stopniowo nabierały charakteru okresowego. Pierwszy kryzys ekonomiczny nowego typu ogarnął W. Brytanię 1825, wywołała go dobra koniunktura poprzednich lat, związana z otwarciem rynków kontynentu eur. dla przemysłu ang. po zakończeniu wojen napoleońskich. Kryzys następny 1836 oprócz W. Brytanii objął także USA, a kryzys 1846-47 — zach. i środk. Europę; ich podłożem były nadmierne inwestycje związane z budową kolei. Załamanie 1857 po raz pierwszy miało zasięg świat., rozpoczęło się w USA i objęło: W. Brytanię, Francję, Niemcy, Szwecję, Danię, Austrię, Hiszpanię, Belgię, Holandię, Włochy, Rosję, a także niektóre kraje Ameryki Łac.; spadek cen wystąpił nie tylko w przemyśle, ale i w rolnictwie. Łagodniejszy był przebieg kryzysu ekonomicznego 1866. Załamanie, które się rozpoczęło 1873, było głębsze i najdłuższe ze wszystkich kryzysów XIX w., jego kulminacja najwcześniej nastąpiła w USA i Niemczech (1873-74), najpóźniej w W. Brytanii (1878); mimo ożywienia w przemyśle, nie ustąpiła depresja cen rolnych. Kryzys ten przyspieszył daleko idące zmiany strukturalne w gospodarce (na które miała wpływ też druga rewolucja przemysłowa) — upadek wielu drobnych firm i umocnienie się wielkich przedsiębiorstw (najczęściej o postaci spółek akcyjnych) i grup finansowych; kryzys agrarny, związany m.in. z napływem tanich artykułów żywnościowych z krajów pozaeur. (amer. zboże, argent. mięso, austral. wełna) spowodował intensyfikację zachodnioeur. rolnictwa, m.in. odejście od dominacji upraw zbożowych na korzyść hodowli. Kolejne kryzysy ekonomiczne wystąpiły 1882, 1890 i 1900-04. Ostatni rozpoczął się w dość zacofanej gospodarczo Rosji; odczuły go wszystkie ówczesne kraje przem., najmniej Niemcy; w szybko rozwijającej się Japonii spadła ogólna produkcja przem., ale poważnie wzrosła w przemyśle ciężkim; wszędzie zmniejszyło się zatrudnienie. Kryzys ten przyczynił się do rozwoju monopoli; ożywienie następowało powoli i wiązało się z falą nowych inwestycji, których celem było sprostanie konkurencji. Początki nowego załamania wystąpiły 1906-07, gdy zaczęto uruchamiać nowe zakłady; było ono szczególnie dotkliwe w USA i W. Brytanii. W 1911 nastąpiło kolejne załamanie w USA. Kryzysy początku XX w. następowały częściej niż poprzednio; nie tylko przyczyniały się do zmian strukturalnych w gospodarce, ale i skłaniały do nowych rozwiązań w polityce ekon.; następowało odchodzenie od idei liberalnych na rzecz interwencjonizmu i protekcjonizmu. Po I wojnie świat. produkcja malała na całym świecie do 1919 w związku z przestawianiem gospodarki na tory pokojowe; 1920 rozpoczął się wzrost, przerwany krótkim kryzysem, po którym gospodarka świat. weszła 1922 w okres długotrwałej poprawy koniunktury. Przerwał ją na jesieni 1929 wielki kryzys gosp., najważniejszy w historii kapitalizmu. Wielki kryzys dotknął wszystkie kraje i dziedziny gospodarki; charakteryzował go bardzo głęboki i długotrwały spadek produkcji przem., masowe bezrobocie, spadek dochodów ludności i daleko idące skutki polit.; produkcja najsilniej spadła w obu Amerykach, nasłabiej w Azji (co było wywołane koniunkturą wojenną, związaną z inwazją Japonii na kontynent azjat.); produkcja dóbr inwestycyjnych zmniejszyła się bardziej aniżeli konsumpcyjnych; oznaki ożywienia pojawiły się dopiero ok. 1933. Handel międzynar., na skutek kurczenia się popytu, przenosił kryzys z kraju do kraju. Przebieg jego zależał od stopnia rozwoju gosp.; bardziej odczuły go kraje przem. niż roln. (Polska, gdzie załamanie było bardzo dotkliwe, była pod tym względem wyjątkiem). W krajach, w których dominował przemysł, kryzys charakteryzował się przede wszystkim spadkiem produkcji i zatrudnienia; tam, gdzie przeważało rolnictwo, gł. objawem kryzysu był głęboki spadek cen. Wynikało to z odmiennej reakcji przedsiębiorstw przem. i rodzinnych gospodarstw rolnych na kurczenie się popytu i spadek cen zbytu: pierwsze musiały redukować produkcję, nie będąc w stanie pokryć jej kosztów; drugie, nie licząc kosztu rodzinnej siły roboczej, aby zrównoważyć dochody malejące na skutek spadku cen zwiększały produkcję, co przyczyniało się do jeszcze większego spadku cen. W krajach przem. spadek produkcji i zatrudnienia był pogłębiany przez porozumienia monopolistyczne, zawierane także w skali międzynar.: przedsiębiorstwa tych samych gałęzi łączyły się, zamykały najmniej rentowne zakłady i ograniczały produkcję, aby utrzymać poziom cen; porozumienia te były niekiedy popierane przez państwa w celu forsowania eksportu i poprawy bilansu płatniczego; było to korzystne dla danej gospodarki nar., przyczyniało się jednak do pogłębienia załamania w skali świat.; przedsiębiorcy reagowali żywiołowo na załamanie, racjonalizując produkcję (co często prowadziło do ograniczenia zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, które rosło szybciej niż spadała produkcja) i modernizując zakłady przetwórcze; w dłuższej perspektywie działania te, poprzez wzrost inwestycji, przyczyniały się do ożywienia.

Rezultatem załamania produkcji i wymiany międzynar. były kryzysy systemów walutowych, bankowości i skarbowości państw.; poszczególne kraje, wobec zagrożenia bilansu płatniczego, odchodziły od systemu waluty złotej; zawiesznie płatności zagr. w złocie przeniosło załamanie na gospodarki kolejnych krajów; systemy bankowe przeżywały kryzys na skutek trudności przedsiębiorstw ze spłatą kredytów; skarbowość poszczególnych państw była dotknięta spadkiem dochodów, przy braku możliwości odpowiedniego zmniejszenia wydatków. Najpoważniejszym skutkiem społ. wielkiego kryzysu gosp. było masowe bezrobocie, spadek dochodów realnych i dramatyczne pogorszenie się położenia całych grup ludności. W krajach słabiej rozwiniętych, o znacznym przeludnieniu agrarnym (jak Polska), została zahamowana tradycyjna możliwość polepszenia losu przez emigrację zarobkową, bowiem kraje przyjmujące (np. USA) ograniczyły kwoty imigracyjne. Wielki kryzys spowodował również daleko idące zmiany ideologiczne, zwłaszcza zachwianie przekonania o możliwości samoczynnej regulacji życia gosp. przez rynek, jak i podważenie zaufania do demokracji parlamentarnej; przyczynił się do odchodzenia od niej w kierunku faszyzmu i autorytaryzmu (zarówno w krajach eur., jak i w Ameryce Pd.), spowodował też wzrost popularności komunizmu; wywołał zmiany w polityce gosp., zwł. zaś wzrost roli państwa (interwencjonizm, nacjonalizm gosp.).

Po II wojnie świat. charakter kryzysu ekonomicznego uległ zmianie. Lata 50. zapoczątkowały długotrwały wzrost gosp., zahamowany dopiero u schyłku lat 60.; lata 70. przyniosły powtarzające się recesje, które pod koniec dekady przeszły w stagnację; zahamowania wzrostu gosp. były jednak o wiele płytsze aniżeli w latach 30. Przebieg tych zjawisk był też odmienny ze względu na zachowanie się cen, które od czasu kryzysu naft. (1973) przez całe lata 70. wzrastały (stagflacja). W wysoko rozwiniętych krajach zach. Europy poważnym problemem stało się bezrobocie, które u progu lat 90. sięgało kilkudziesięciu mln osób. Głęboką recesję przeżywa większość krajów postkomunist. w związku z przechodzeniem od gospodarki nakazowej do rynkowej; recesja ta jest głębsza niż przypuszczano u progu transformacji, a opinie co do jej przyczyn są podzielone; zwraca się uwagę przede wszystkim na redukcję popytu, spowodowaną wprowadzaniem w życie programów antyinflacyjnych, na załamywanie się produkcji zbędnej w systemie rynkowym oraz na trudność sprostania konkurencji krajów wyżej rozwiniętych wobec otwarcia gospodarek na zewnątrz.

J. ESTEY Cykle koniunkturalne, Warszawa 1959;

M. KALECKI Teoria dynamiki gospodarczej, w: Dzieła, t. 2, Warszawa 1980;

J.M. KEYNES Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniądza, Warszawa 1985;

W.A. LEWIS Wzrost i wahania cykliczne 1870-1913, Warszawa 1988;

J.K. GALBRAITH The Great Crash, Harmondsworth 1971.

KRYZYS XIV-XV w., długotrwała depresja gosp., obejmująca zwł. zach. i pd. Europę, szczególnie Francję, Niemcy, Niderlandy, Anglię i kraje skand.; przyczyny i istota tego zjawiska są przedmiotem wieloletnich, nie rozstrzygniętych dyskusji nauk.; wśród przyczyn i objawów kryzysu, których wzajemne uwarunkowania są b. często niejasne i sporne, wymienia się zwł.: znaczne powiększenie się liczby ludności w XII-XIII w., które — przy małym postępie techniki rolnej — spowodowało wzrost cen żywności i spadek płac, okresy głodu, stałe niedożywienie ludności, epidemie, a szczególnie czarną śmierć 1348-50; głęboki spadek zaludnienia na wielu obszarach zach. i pn. Europy (w pewnym stopniu widoczny już przed czarną śmiercią); zmniejszenie zapotrzebowania na płody rolne, spadek ich cen, obniżenie się rentowności rolnictwa; odpływ ludności wiejskiej, gł. do miast, tworzenie się pustek; zanik poddaństwa, parcelacja znacznej części wielkich majątków ziemskich i spadek dochodów ich właścicieli, pobudzający próby wzmocnienia władzy i zwiększenia dochodów tej grupy społ. środkami niezgodnymi z prawem (np. raubritterstwo); chaos wewn., powstania chłopskie, przewlekłe wojny (np. stuletnia); niedostatek pieniądza i dezorganizacja systemów monetarnych; rosnące aspiracje miast. W środk.-wsch. Europie (także w Polsce) kryzys miał przebieg o wiele łagodniejszy; nastąpiło zahamowanie kolonizacji z Niemiec i Niderlandów, zmniejszył się bałtycki eksport zboża i spadły jego ceny, równocześnie jednak doszło do zagęszczenia sieci miast i oczynszowania chłopów, co zmniejszyło dystans rozwojowy tych ziem od Europy Zachodniej.

B. ZIENTARA Kryzys agrarny w Marchii Wkrzańskiej w XIV wieku, Warszawa 1961;

J. TOPOLSKI Narodziny kapitalizmu w Europie XIV-XVII wieku, Warszawa 1965.

KRYZYS XVII w., termin wprowadzony 1954 przez E. Hobsbawma w celu określenia zjawisk gosp., społ., polit. i kulturowych, charakteryzujących stulecie ok. 1620-1720 jako okres regresu lub stagnacji oraz wszechstronnych przemian; wśród tych zjawisk wymienia się zwł.: przesuwanie się ośrodków dominacji gosp. z pd.-zach. do Anglii i Niderlandów; przyspieszoną akumulację kapitału w przemyśle (system nakładczy) i handlu; jednoczesne nasilanie się stosunków feud. we wsch. Niemczech, Polsce, Czechach i częściowo na Węgrzech; zmniejszenie się dopływu srebra z Ameryki, oddziałujące szczególnie negatywnie na kraje słabsze gospodarczo (kryzys monetarny, spadek obrotów towarowych); kryzys struktur państw., zwł. w Anglii, Francji, Niderlandach i na Płw. Iberyjskim (nasilenie się antagonizmów między grupami rządzącymi a aspirującymi do władzy ziemiaństwem i mieszczaństwem); stały wzrost wydatków państw. na wojny i wojsko. Ostre formy przybrał kryzys w Rzeczypospolitej: regres gospodarki rolnej — spadek plonów, wzrost pańszczyzny, zmniejszanie się gospodarstw chłopskich, wielki rozrost latyfundiów, ograniczenie eksportu zboża i wołów; upadek miast — kryzys monetarny, upadek rzemiosła i handlu zagr.; kryzys aparatu państw. — decentralizacja władzy, „złota wolność szlachecka”, anarchia polit., upadek siły militarnej kraju, anachroniczny system podatkowy, utrwalenie się feud. struktury społ.; oznaki wyjścia z kryzysu pojawiły się w Polsce dopiero w 2. poł. XVIII w.

Geneza nowożytnej Anglii, red. A. Mączak, Warszawa 1968;

J. TOPOLSKI Gospodarka polska a europejska w XVI-XVII wieku, Poznań 1977;

Crisis in Europe from „Past and Present”, ed. T. Aston, London 1965;

M. HROCH, J. PETRÁŇ 17. stoleti — krize feudálni společnosti?, Praha 1976.

KRYZYS ZADŁUŻENIOWY W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ, kryzys gosp. w latach 80. w Ameryce Łac., wynikający z nadmiernego zadłużenia zagr. jej krajów; zapoczątkowany VIII 1982 w Meksyku, szybko objął pozostałe kraje latynoamer.; gł. źródła zadłużenia: model wzrostu gosp., przyjęty przez te kraje w poprzednich dziesięcioleciach, w którym nacisk położono na produkcję antyimportową, zaniedbując promocję eksportu, polityka stałego (przewartościowanego) kursu waluty, narastanie dysproporcji strukturalnych i przestrzennych w rozwoju, wzrost importochłonności produkcji, opóźnienie w rozwoju rolnictwa i, co za tym idzie, konieczność importowania żywności, szerokie korzystanie z kredytów zagr. w celu finansowania inwestycji, często mało efektywnych, dofinansowywania konsumpcji oraz pokrywania rosnącego deficytu budżetowego, powodowanego m.in. rozszerzaniem nieefektywnego sektora państw.; kredyty zostały zaciągnięte na rynku międzynar. na pocz. lat 70., gdy ze względu na szok naft. były tanie i łatwo dostępne; z końcem dekady, po znacznym pogorszeniu warunków na rynku finansowym, coraz trudniej było zastąpić je nowymi, a spłacenie ich stało się niemożliwe, zwł. że kraje będące importerami ropy naft., czyli wszystkie kraje regionu poza Meksykiem i Wenezuelą, poniosły znaczne straty w związku ze zmianami cen nośników energii; obsługę zadłużenia czasowo zawieszano; zadłużenie osiągnęło 333,5 mld dol., co stanowiło 40% zadłużenia wszystkich krajów rozwijających się; najbardziej zadłużone były: Brazylia (92,2 mld dol.), Meksyk (86,6 mld dol.), Argentyna (32,1 mld dol.), Wenezuela (32,1 mld dol.), Chile (17,3 mld dol.); ciężar obsługi zadłużenia zagr. 1982 w relacji do eksportu wynosił odpowiednio: 81%, 57%, 50%, 29% i 71% (średnio dla regionu 47%) i wymienione kraje nie mogły mu sprostać; po wybuchu kryzysu, ze względu na niemożność uzyskania nowych kredytów, kraje dłużnicze były zmuszone do uzyskiwania wysokiej nadwyżki w handlu zagr., co osiągano dzięki kolejnym dewaluacjom waluty; czynniki te powodowały nasilenie inflacji, recesję, obniżenie stopy życiowej ludności, a w konsekwencji wymusiły zmianę strategii i polityki gosp., polegającą na radykalnym ograniczaniu deficytu budżetowego, gł. przez eliminację inwestycji państw., znoszenie dotacji i subsydiów oraz dochody z prywatyzacji, liberalizację kontaktów gosp. z zagranicą, deregulację sektora wewn.; złagodzenie kryzysu zadłużeniowego stało się możliwe dopiero w końcu dekady, gdy wierzyciele zmienili stanowisko wobec dłużników, a swoje propozycje przedstawili 1985 w ramach tzw. planu Brady'ego i 1989 — planu Bakera; ze względu na straty poniesione w wyniku kryzysu lata 80. są nazywane w odniesieniu do Ameryki Łac. „straconą dekadą”.

Makroekonomia (macroeconomics), gałąź ekonomii zajmująca się współzależnościami w gospodarce jako całości. Jej zadaniem jest opis i analiza funkcjonowania gospodarki, czyli sposobu jej działania z uwzględnieniem relacji rynku i państwa. Bada ona takie zjawiska jak dochód narodowy oraz czynniki jego wzrostu, problemy równowagi ogólnej i rynkowej, a także zagadnienia funkcjonowania całej gospodarki: zatrudnienie, płace, handel, pieniądz, banki, inflacja itp. W makroekonomii operuje się wielkościami zagregowanymi, celowo upraszcza się analizę poszczególnych elementów badanej całości, aby zachować przejrzystość ogólnego obrazu gospodarki.

Współzależności między tymi zagregowanymi wielkościami (agregatami) przyjmują formę związków funkcjonalnych przyczynowo-skutkowych, a nawet pewnych relacji techniczno-ekonomicznych. Makroekonomia stara się wyjaśnić charakter tych współzależności, ich uwarunkowania, stopień trwałości itp. W badaniu związków i współzależności stara się ona ustalić pewne prawa ekonomiczne. Każde takie prawo jest teorią uogólniającą, ujmującą w formie modelowej te związki i współzależności ekonomiczne, które zachodzą w określonej dziedzinie działalności gospodarczej człowieka.

Makroekonomia, dział ekonomii zajmujący się analizą gospodarki jako całości. Bada wzajemne zależności pomiędzy agregatowymi wielkościami ekonomicznymi i czynniki wpływające na ich kształtowanie się.

Główne płaszczyzny zainteresowań makroekonomii to:

- problematyka wzrostu gospodarczego i równowagi w ujęciu makroekonomicznym (metody mierzenia efektów działalności gospodarczej w skali kraju, czynniki wpływające na poziom i wzrost tych efektów, równowaga pomiędzy globalną podażą i globalnym popytem w procesie wzrostu i czynniki kształtujące ją, cykliczność wzrostu gospodarczego);

- problematyka inflacji (istota, sposób pomiaru, przyczyny, skutki, sposoby przeciwdziałania);

- problematyka zatrudnienia i bezrobocia (przyczyny, skutki, metody przeciwdziałania);

- makroekonomiczna polityka państwa (kierunki i instrumenty oddziaływania państwa na gospodarkę w celu złagodzenia niekorzystnych efektów działania mechanizmu rynkowego i przyspieszenia rozwoju gospodarki);

Szybki rozwój makroekonomii datuje się od lat 30. XX w., a jedną z jego przesłanek stał się przebieg i skutki wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929-1933. Niezaprzeczalne znaczenie dla tego rozwoju miały poglądy ekonomiczne J.M. Keynesa.

MARKS KAROL, właśc. Karl Heinrich Marx (1818-83), niem. filozof, ekonomista, publicysta i działacz polit.; 1842-43 red. „Rheinische Zeitung”, 1843-45 „Deutsch-Französische Jahrbücher”, 1848-49 „Neue Rheinische Zeitung”; od 1844 współpracował i przyjaźnił się z F. Engelsem; od 1847 czł. Związku Sprawiedliwych (późniejszy Związek Komunistów), współzałożyciel (1864) Międzynar. Stow. Robotników, tzw. Międzynarodówki I; od 1849 do końca życia przebywał w Londynie. Przedstawiciel młodoheglistów; istotny wpływ na kształtowanie się poglądów Marksa wywarł też socjalizm utopijny (H. Saint-Simon, Ch. Fourier, R. Owen), a także poglądy L. Feuerbacha. Marks odrzucił heglowską filozofię absolutu, natomiast jego filozofię dziejów przekształcił w koncepcję materializmu hist., wiążąc przy tym realizację idei wolności nie z polit. instytucjami państwa, ale ze sferą ekon.-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności prywatnej środków produkcji, podziałów klasowych, wyzysku ekon.), uznaną za materialną podstawę życia społ.-hist.; wiąże się z tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm i komunizm) oraz zainteresowania ekonomiczne Marksa (na które istotny wpływ wywarli: A. Smith, D. Ricardo, J.Ch. Sismondi). Powiązanie przez Marksa heglowskiej dialektyki, zawierającej ideę gwałtownych załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncepcją skonfliktowanych klas społ. jako podmiotów dziejów (w miejsce państwa, narodu, wielkich jednostek) dało w rezultacie teorię rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się wówczas walki klas; miała ona rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces hist.: charakter własności środków produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa warunkiem likwidacji zła hist. oraz realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie we wszystkich rozwiniętych (bogatych) krajach kapitalist. jednocześnie, a wynikiem rewolucji — powstanie bezklasowego i bezpaństw. społeczeństwa komunistycznego. Koncepcja Marksa wywarła ogromny wpływ na życie intelektualne i polit. końca XIX w. i pocz. XX w., a o jej dalszych losach zadecydowała przede wszystkim rewolucja 1917 w Rosji. Główne prace Marksa: Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. (wyd. 1932, wyd. pol. 1957), Święta rodzina (1845, z Engelsem, wyd. pol. 1957), Ideologia niemiecka (1845-46, z Engelsem, wyd. 1932, wyd. pol. 1961), Manifest komunistyczny (1848, z Engelsem, wyd. pol. 1883), 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. pol. 1889), Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859, wyd. pol. 1889), Zarys krytyki ekonomii politycznej (1859, wyd. pol. 1889), Zarys krytyki ekonomii politycznej (1857-59, wyd. 1939, wyd. pol. 1986), Kapitał (t. 1 1867, wyd. pol. 1884, t. 2-3 wyd. z rękopisu przez Engelsa 1885-94, wyd. pol. 1955, 1957-59); wybór pol. Dzieła (t. 1-24, 26-39, 1981).

Mikroekonomia, dział ekonomii zajmujący się badaniem i opisem zjawisk gospodarczych związanych z indywidualnymi decyzjami producentów i konsumentów oraz wzajemnych zależności między tymi zjawiskami. Główną dziedziną mikroekonomii jest teoria rynku, analizująca zależności pomiędzy popytem i podażą i problem równowagi na poszczególnych rynkach: dóbr materialnych, usług oraz czynników produkcji. W tym kontekście zajmuje się ona także problematyką optymalizacji wyborów producentów (dotyczących rozmiarów i struktury produkcji oraz metod wytwarzania) i konsumentów (w odniesieniu do rozmiarów i struktury konsumpcji).

Analiza mikroekonomiczna ma charakter cząstkowy, dotyczy szczegółowych badań konkretnych aspektów życia gospodarczego, pomijając ich związki z resztą gospodarki. Takie uproszczenia są niezbędne do zbadania i zrozumienia ich istoty i nie umniejszają zasadności sformułowanych wniosków, w razie potrzeby założenia upraszczające mogą zostać zweryfikowane.

Model, w metodologii układ elementów izomorficzny w stosunku do danego układu oryginalnego, ale prostszy i łatwiej dostępny badaniom.

Modelowanie, przybliżone odtwarzanie najważniejszych właściwości oryginału. Podstawowym celem modelowania w nauce jest uproszczenie złożonej rzeczywistości, pozwalające na poddanie jej procesowi badawczemu. Dzięki modelowaniu:

1) zmniejsza się lub powiększa obiekt badań do dowolnej wielkości, np. model Układu Słonecznego;

2) analizuje się procesy trudne do uchwycenia ze względu na zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo ich przebiegu, np. model ruchu cząsteczek wody w wodospadzie;

3) bada się jeden wybrany aspekt zagadnienia, pomijając inne, np. model transportu pasażerskiego w pociągach ekspresowych w okresie wakacyjnym.

Modelowanie pełni szczególną rolę w naukach przyrodniczych, traktujących środowisko przyrodnicze jako złożony system, poddający się badaniom dzięki modelowaniu występujących w nim relacji i procesów.

Nadwyżka budżetowa, dodatnia różnica pomiędzy wpływami budżetu państwa gromadzonymi głównie z podatków i innych opłat o podobnym charakterze (np. opłaty celne), uzupełnianymi okresowo pożyczkami wewnętrznymi (np. w drodze emisji obligacji) i zewnętrznymi, a jego wydatkami związanymi głównie z koniecznością finansowania tzw. sfery budżetowej oraz zabezpieczenia obsługi zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego.

Ożywienie, faza cyklu gospodarczego, której cechą jest wzrost poziomu aktywności gospodarczej, przejawiający się we wzroście rozmiarów produkcji, a w ślad za tym produktu krajowego brutto, zmniejszaniu się bezrobocia, podnoszeniu się poziomu płac, zysków i in. rodzajów dochodów. Impulsem do wzrostu aktywności po okresie stabilizacji na niskim poziomie w okresie depresji jest konieczność dokonania inwestycji odtworzeniowych, która pobudza najpierw popyt inwestycyjny, a później również konsumpcyjny.

W zależności od długości cyklu faza ożywienia może trwać od kilku miesięcy do kilku lat.

Pełne zatrudnienie, stan na rynku pracy, w którym wszyscy akceptujący ustaloną na nim płacę mogą znaleźć zatrudnienie. Pełne zatrudnienie oznacza, że przy określonym poziomie płacy wielkość podaży pracy równa Jest wielkości popytu na nią - rynek pracy jest w równowadze W warunkach gospodarki planowej pełne zatrudnienie było rozumiane dosłownie, oznaczało całkowity brak bezrobocia i było jednym z nadrzędnych celów gospodarowania. Jego pozytywnej ocenie ze społecznego punktu widzenia (zapewnienie każdemu obywatelowi stałego źródła utrzymania) przeciwstawić trzeba jednak istotne negatywne skutki ekonomiczne, m.in.: niski stopień wykorzystania siły roboczej wynikający z tzw. przerostów zatrudnienia w przedsiębiorstwach i instytucjach (nadmiernej liczby pracowników w stosunku do potrzeb), powodujących zawyżenie kosztów działalności mimo utrzymywania płac na relatywnie niskim poziomie, niski poziom wydajności pracy, brak dyscypliny i poszanowania pracy ze strony pracowników (ze względu na łatwość znalezienia jej w innym przedsiębiorstwie), hamowanie postępu technicznego. W gospodarce rynkowej stan pełnego zatrudnienia i równowagi na rynku pracy oznacza sytuację, w której występuje tylko bezrobocie dobrowolne (bezrobotni są ci, którzy nie akceptują oferowanej im płacy, oczekują na lepsze propozycje, nie godzą się na zmianę kwalifikacji itp.), określane na poziomie 3-4% przez naturalną stopę bezrobocia.

PHILLIPS WILLIAM (1914-75), ekonomista bryt.; od 1954 prof. London School of Economics, od 1967 — Australian National University w Canberze; w artykule The Relation Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wage Rates in the United Kingdom, 1861-1957 (1958) ujął w formie graf. (krzywa Phillipsa) założoną odwrotną zależność między bezrobociem a inflacją, przy uwzględnieniu pewnej, oczekiwanej stopy inflacji; w latach 60. Krzywa Phillipsa była jednym z podstawowych elementów współcz. makroekonomii, następnie stała się tylko jednym z elementów używanych do wyjaśniania przyczyn stagflacji.

Polityka fiskalna, polityka budżetowa, budżetowa polityka, ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa. Podstawowymi zadaniami polityki fiskalnej są:

1) redystrybucja dochodów

2) stabilizacja gospodarki - wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do pobudzania lub hamowania aktywności gospodarki odpowiednio do potrzeb wynikających z przebiegu cyklu gospodarczego.

Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna może mieć charakter ekspansywny - państwo poprzez zwiększenie własnych wydatków, obniżenie kwot płaconych podatków lub jedno i drugie równocześnie pobudza niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego, albo restrykcyjny - nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty.

W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca

Polityka pieniężna, polityka monetarna, część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki.

Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych. Instrumentami polityki pieniężnej są:

1) stopa procentowa kredytu refinansowego, tj. kredytu zaciąganego przez banki komercyjne w banku centralnym. Jej podwyższenie powoduje wzrost stóp oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych, ograniczenie wartości udzielanych przez nie kredytów i zmniejszenie podaży pieniądza. Obniżenie stopy kredytu refinansowego powoduje skutki odwrotne.

2) stopa rezerw obowiązkowych, wyrażająca minimalną relację wartości rezerw gotówkowych banków komercyjnych do wartości depozytów. Jej podwyższenie przez bank centralny zmniejsza możliwości udzielania kredytów przez banki komercyjne, a zatem ogranicza podaż pieniądza, obniżenie tej stopy powiększa podaż pieniądza.

3) stopa rezerw specjalnych, określająca procentowo część depozytów, którą banki komercyjne obowiązkowo muszą przekazać do banku centralnego jako rezerwę specjalną. Skutki jej zmian są identyczne jak w przypadku stopy rezerw obowiązkowych.

4) operacje otwartego rynku.

Polityka pieniężna może mieć charakter ekspansywny (łagodny) - państwo, wykorzystując wymienione instrumenty, zwiększa podaż pieniądza w celu pobudzenia popytu globalnego, wzrostu dochodu narodowego i zatrudnienia (powstaje tu jednak realna groźba inflacji), albo restrykcyjny (twardy) - państwo ogranicza podaż pieniądza, dążąc do zmniejszenia nadmiernego popytu i związanego z tym wzrostu cen (ten typ polityki pieniężnej wykorzystywany jest w walce z inflacją). Realizując określone cele polityki ekonomicznej, państwo posługuje się zazwyczaj odpowiednią kombinacją polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

Recesja, termin stosowany do określenia pierwszej fazy cyklu gospodarczego, w której zmniejszenie stopnia aktywności gospodarczej przejawia się tylko w obniżeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto (PKB) w porównaniu z poprzednim okresem, nie następuje natomiast bezwzględny spadek rozmiarów produkcji, a w konsekwencji produktu krajowego brutto, określany mianem kryzysu.

Obniżaniu się tempa wzrostu PKB w fazie recesji towarzyszą zazwyczaj: niższy poziom wydajności pracy, zahamowanie wzrostu lub nawet obniżenie realnych płac, zysków i in. dochodów społeczeństwa, zmniejszenie tempa wzrostu lub też spadek nakładów inwestycyjnych, zahamowanie wzrostu cen, wzrost bezrobocia.

Redystrybucja, wtórny podział dochodów społeczeństwa dokonujący się za pośrednictwem budżetu państwa. Przebiega wielopłaszczyznowo i polega na obciążeniu działalności gospodarczej oraz dochodów wszystkich podmiotów gospodarczych różnymi rodzajami podatków i opłat, stanowiących dochód budżetu państwa.Stają się one źródłem finansowania dochodów tych grup społecznych, które nie uzyskują ich z udostępniania czynników wytwórczych (emeryci, bezrobotni i in.), oraz wytwarzania dóbr i usług publicznych, tj. tych, które są przekazywane społeczeństwu nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie, np. bezpłatna służba zdrowia, administracja publiczna, obronność.

Rezerwy walutowe, międzynarodowe środki płatnicze, którymi bank centralny danego kraju dysponuje w celu finansowania ujemnego salda bilansu płatniczego lub stabilizowania wahań kursu walutowego. Banki komercyjne utrzymują rezerwy walutowe w celu zapewnienia sprawnej obsługi klientów

Rozkwit, ostatnia faza cyklu gospodarczego, charakteryzująca się stabilizacją na wysokim poziomie rozmiarów produkcji, dochodu narodowego, cen, realnych płac, zysków i in. dochodów społeczeństwa, niskim poziomem lub całkowitym brakiem bezrobocia, wysokim stopniem wykorzystania aparatu wytwórczego, intensywnym, choć powoli słabnącym tempem inwestowania.

Narastająca stopniowo nadwyżka podaży nad popytem, przejawiająca się wzrostem zapasów towarów, zwiastuje kolejne załamanie gospodarcze i początek nowego cyklu.

ROZWÓJ GOSPODARCZY, ekon. jakościowe i strukturalne zmiany w gospodarkach nar., będące następstwem wzrostu gospodarczego. Rozwój gospodarczy może przejawiać się np. zmianą struktury ludności wg zatrudnienia. W krajach słabo rozwiniętych przeważająca część ludności jest zatrudniona w rolnictwie, w krajach średnio rozwiniętych — w przemyśle, w krajach wysoko rozwiniętych — w usługach. Jeszcze do niedawna rozwój gospodarczy wiazano z ideą postępu i przypisywano mu jednoznacznie pozytywną wartość. Od lat 70. coraz powszechniejszy staje się pogląd, iż nie należy przypisywać mu żadnych ocen wartościujących, bowiem rozwój gospodarczy może powodować zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Najszerzej znaną teorią rozwoju gospodarczego jest teoria startu W. Rostowa, wg której kraje (gospodarki nar.) przechodzą przez 5 stadiów rozwoju: 1) społeczeństwa tradycyjnego, w którym zasoby są skoncentrowane w rolnictwie i nie występuje zjawisko mobilności społ.; 2) przesłanek do startu, w którym część ludności społeczeństw tradycyjnych ponosi ryzyko działalności gosp. i inicjuje proces przemian; 3) startu, w którym przemiany społ. i ekon. ulegają gwałtownemu przyspieszeniu, a szybko postępujący proces uprzemysłowienia powoduje zmiany obyczajów i instytucji; 4) osiągania dojrzałości gospodarczej, w którym rośnie produkt nar. brutto na głowę mieszkańca, a wzrost gosp. jest stymulowany przez dodatnie sprzężenie zwrotne; 5) masowej konsumpcji, w którym większość społeczeństwa osiąga wysoki standard życia. Czynnikami decydującymi o rozwoju gospodarczym są: kapitał ludzki, rzeczowy i finansowy, zasoby naturalne, technologia, czynniki kulturowe; czynniki te mogą, gdy występują w obfitości, stymulować rozwoju gospodarczy lub, gdy wystąpi ich niedobór — być barierą rozwoju gospodarczego

W.W. ROSTOW The Stages of Economic Growth. A Non-Communist Manifesto, New York 1971.

Równowaga ekonomiczna, równowaga gospodarcza, stan gospodarki, w którym zachowana jest równowaga globalnego popytu i globalnej podaży na wszystkich rynkach: dóbr i usług oraz czynników wytwórczych (równowaga rynkowa), a także w wymianie z zagranicą. Inaczej - jest to równoczesne występowanie równowagi wewnętrznej i równowagi zewnętrznej. Osiągnięcie i utrzymanie równowagi ekonomicznej jest bardzo trudne, z uwagi na ogromną liczbę czynników, które oddziałują na popyt i podaż na każdym z rynków, wytrącając je stale z ukształtowanego stanu równowagi. Równowagę ekonomiczną rozpatrywać należy długookresowo, jako pewną tendencję, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku działania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki państwa.

Równowaga budżetowa, stan, w którym wydatki budżetu państwa (także budżetów organów samorządowych) są w całości pokryte dochodami tych jednostek. Rozróżnia się równowagę budżetową planowaną i rzeczywistą. Zrównoważenie planowanych (przewidywanych) dochodów z planowanymi wydatkami, a więc zapewnienie równowagi w fazie konstrukcji budżetu, jest jedną z kardynalnych zasad budżetowych. Zrównoważenie planu budżetowego nie jest równoznaczne z zaistnieniem równowagi rzeczywistej, co wynika z określonego stopnia niepewności, tak co do wysokości planowanych wpływów, jak i wydatków. W celu zminimalizowania wynikającego stąd ryzyka w planowanym budżecie tworzone są rezerwy.

Równowaga na rynku pracy, sytuacja na rynku pracy, w której wszystkie osoby, które akceptują ukształtowaną na nim płacę równowagi, znajdują zatrudnienie. Stan pełnego zatrudnienia.

Równowaga finansowa,

1) w ujęciu makroekonomicznym równowaga na rynku finansowym, jeden z elementów równowagi ekonomicznej, obejmujący łącznie równowagę pieniężną i równowagę na rynku papierów wartościowych. Równowaga pieniężna to stan, w którym wielkość zapotrzebowania na realne zasoby pieniądza (popyt na pieniądz) równa jest wielkości zaoferowanej (podaży pieniądza). Równowaga na rynku papierów wartościowych to stan, w którym popyt na papiery wartościowe zrównuje się z ich podażą. Równowaga finansowa ma miejsce wówczas, gdy nadwyżka popytu na pieniądz jest dokładnie zrównoważona nadwyżką podaży papierów wartościowych. Czynnikiem równoważącym rynek finansowy jest stopa procentowa.

2) w ujęciu mikroekonomicznym sytuacja podmiotu gospodarczego (przedsiębiorstwa, państwa) pozwalająca mu płynnie regulować zobowiązania płatnicze.

Równowaga wewnętrzna, stan gospodarki, w którym globalny popyt na produkty krajowe, zarówno ze strony odbiorców krajowych, jak i zagranicznych, równy jest rozmiarom produkcji zapewniającej pełne zatrudnienie (produkcji potencjalnej). Wszystkie zasoby czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału), których właściciele akceptują ukształtowane na ich rynkach ceny (płace, ceny ziemi lub poziom renty gruntowej, stopy procentowe), są wykorzystane, a wytworzone przy ich udziale produkty znajdują nabywców skłonnych zapłacić za nie ceny, jakie ukształtowały się na ich rynkach. Warunkiem równowagi wewnętrznej jest więc równoczesne zrównoważenie wszystkich rynków: dóbr i usług, finansowego, pracy i ziemi. Równowaga wewnętrzna kształtuje się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, wspomaganego lub korygowanego przez politykę fiskalną i politykę pieniężną państwa (równowaga rynkowa, równowaga finansowa, równowaga na rynku pracy).

Równowaga zewnętrzna, stan wymiany danego kraju z zagranicą, w którym saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego wynosi zero. Gospodarka znajduje się w równowadze zewnętrznej, gdy suma wartości eksportu dóbr i usług oraz wpływów z tytułu własności (a także pracy) obywateli danego kraju za granicą równa jest sumie wartości importu dóbr i usług oraz wypływu pieniądza z tytułu własności (i pracy) cudzoziemców w danym kraju. W warunkach równowagi zewnętrznej nie występuje presja na zmiany stanu rezerw dewizowych państwa ani trwałe przepływy na rachunku obrotów kapitałowych bilansu płatniczego. Każda gospodarka wykazuje w długich okresach dążenie do równowagi zewnętrznej, w krótkich okresach saldo obrotów bieżących jest najczęściej na przemian dodatnie lub ujemne.

Długookresowa równowaga zewnętrzna kształtuje się pod wpływem działania mechanizmu rynkowego, które może być wspomagane lub korygowane przez politykę handlową państwa.

Rynek pracy, jeden z rynków czynników wytwórczych, na którym przedmiotem wymiany są usługi świadczone przez siłę roboczą, czyli praca. Rynek pracy w znaczeniu ogólnym składa się z pojedynczych rynków pracy, dotyczących siły roboczej o określonych kwalifikacjach. Na każdym z tych rynków czynnikiem równoważącym popyt i podaż pracy jest płaca równowagi, której poziom jest zróżnicowany. Popyt na pracę ze strony pracodawców uzależniony jest w krótkim okresie (przy braku możliwości zmiany techniki i technologii) od relacji pomiędzy płacą równowagi a krańcową produktywnością pracy. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać zatrudnienie dotąd, dopóki dodatkowy przychód, jaki osiągnie z zatrudnienia kolejnego pracownika, będzie większy niż koszt jego zatrudnienia.

W długim okresie czynnikiem określającym popyt na pracę jest relacja pomiędzy płacą a ceną kapitału. Praca i kapitał w pewnym zakresie zastępują się w procesie produkcji - relatywne podrożenie pracy (np. wzrost płac przy niezmiennych cenach kapitału) może skłonić przedsiębiorcę do zastosowania nowej technologii oszczędzającej pracę, co spowoduje zmniejszenie jego popytu na pracę.Podaż pracy uzależniona jest od zasobów siły roboczej oraz od relacji pomiędzy ukształtowaną na rynku płacą a "ceną" wolnego czasu. Zmiany popytu na pracę i podaży pracy prowadzą do zmian poziomu płacy równowagi.

Rynek walutowy, rynek, na którym przedmiotem transakcji są waluty. Uczestnikami rynku walutowego są: banki centralne, banki komercyjne, inne instytucje finansowe (fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne) oraz - w mniejszym stopniu - osoby fizyczne.

Transakcje walutowe mogą być związane z: ingerencją państwa na rynku walutowym w celu ograniczenia wahań kursu waluty krajowej (transakcje międzybankowe), zakupem lub sprzedażą walut obcych przez klientów pozabankowych (przedsiębiorstwa, osoby fizyczne) w celu przeprowadzenia transakcji z zagranicą, sfinansowania wyjazdów, ulokowania oszczędności (np. w warunkach inflacji waluty krajowej) itp., prowadzeniem rachunków depozytowych przedsiębiorstw lub osób fizycznych (banki komercyjne), mogą też mieć charakter transakcji wykorzystujących różnice kursowe dla osiągnięcia zysku lub przeciwnie - zabezpieczenia przed stratami wynikającymi z tych różnic (wyspecjalizowane banki-dealerzy, fundusze inwestycyjne i emerytalne).

Rynek walutowy obejmuje transakcje dokonujące się na giełdach oraz - w większości - na rynku pozagiełdowym. Głównymi walutami rynku walutowego są: dolar amerykański, marka niemiecka, funt szterling, jen japoński, frank francuski, frank szwajcarski i dolar kanadyjski.

Największe międzynarodowe rynki walutowe znajdują się w: Nowym Jorku, Londynie, Frankfurcie nad Menem, Zurychu, Tokio, Hongkongu i Singapurze.

Samuelson Paul A. ( 1915- ) Samuelson zajmował się teorią konsumpcji, drążył metody i sposoby pomiaru popytu i podaży, jednak do jego największych należą prace porównujące różne dziedziny: makro- i mikroekonomię oraz politykę gospodarczą. Uznanie, już wieku 23 lat, przyniosła mu jedna z prac, w której wykazał, że tzw. krzywa popytu nie musi być tylko teoretycznym wykresem, ale może pokazywać realny stan gospodarki. Rok później przedstawił model obrazujący zmianę cykli koniunkturalnych. W 1970 r. otrzymał nagrodę Nobla za jprace, które pozwoliły "rozwinąć i zintegrować statyczne i dynamiczne teorie ekonomiczne oraz za aktywny wkład w rozwój teorii wzrostu gospodarczego." Profesor Assar Lindbeck, wręczając laureatowi nagrodę powiedział: "Wkład Samuelsona w rozwój teorii wzrostu gospodarczego jest większy, niż któregokolwiek ze współczesnych naukowców. W rzeczywistości na nowo niejako 'przerobił' znakomicie niektóre z teorii ekonomii".

SCHUMPETER JOSEPH (1883-1950), ekonomista austr.; 1911-19 prof. uniw. w Grazu, 1925-32 w Bonn, od 1932 w Harvard University w Cambridge; 1919 min. skarbu w socjaldemokr. rządzie Austrii. Badacz rozwoju gosp., ujmowanego jako proces dynamiczny i nieciągły, oraz przyczyn i przebiegu cykli koniunkturalnych; wg Schumpetera podstawę wzrostu gosp. stanowi działalność innowacyjna przedsiębiorców, którzy przyjmują na siebie wszelkie ryzyko i wprowadzają nowe technologie, które zastępując stare, uruchamiają procesy „kreatywnej destrukcji”; cykliczność gosp. ma swoje źródło w nieregularnej aktywności innowacyjnej przedsiębiorców; Schumpeter przewidywał zastąpienie systemu kapitalist. socjalizmem, m.in. na skutek długookresowego zmniejszania się dopływu innowacji do gospodarki, spowodowanego wzrostem dobrobytu oraz rozwojem spółek akcyjnych (tzw. własności anonimowej); gł. prace: Teoria rozwoju gospodarczego (1912, wyd. pol. 1960), Business Cycles (t. 1-2 1939), Capitalism, Socialism and Democracy (1942), History of Economic Analysis (t. 1-2 1954).

Slumpflacja, stan gospodarki, w którym załamaniu się procesów gospodarczych, wyrażającemu się spadkiem produkcji i dochodu narodowego w ujęciu bezwzględnym (kryzys), towarzyszy szybki wzrost bezrobocia i wysoki (rosnący) poziom inflacji. Slumpflacja bywa uznawana za jeden z rodzajów inflacji. Jest ona w gospodarkach rynkowych zjawiskiem stosunkowo nowym, pojawiła się w latach 70., gdy procesy inflacyjne, charakteryzujące wcześniej tylko fazę ożywienia w cyklu koniunkturalnym, nabrały trwałego charakteru pojawiając się we wszystkich fazach cyklu.

Solow Robert M. ( 1924- ). Solow przeszedł do historii jako twórca modelu wzrostu swojego imienia. Ponadto wniósł wkład do teorii użytkowania zasobów nieodnawialnych i równowagi międzypokoleniowej, badań nad rynkiem pracy i bezrobociem oraz do teorii stabilizacji gospodarczej i polityki fiskalnej. Razem z Samuelsonem jest autorem teoretycznej interpretacji krzywej Philipsa. W roku 1987 otrzymał nagrodę Nobla Uwagę Akademii zwróciła jego teoria wzrostu gospodarczego

intelektualny.

SOLOW, Robert Merton - ur. w 1924 r. - amerykański ekonomista, profesor Massachusetts Institute of Technology  w Cambridge, przedstawiciel neoklasycznej szkoły  ekonomii, twórca modelu wzrostu gospodarczego opartego na funkcji produkcji. Lauret nagrody Nobla w 1987

Solow Robert Merton (ur.23 sierpnia 1924r. ), ekonomista a amerykański laureat Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii|Nagrody Nobla1987. Od 1958 był profesorem Massachusetts Institute of Technology w Cambridge , obecnie profesor emerytowany tej uczelni. Wcześniej związany także z Columbia University . Współpracował jako doradca ekonomiczny z prezydentami Johnem Kennedym i Lyndon BJohnsonem. Służył w armii amerykańskiej podczas II wojny światowej. W czasie studiów na Harvardzie był uczniem Wassily Leontiefa]].

Przedstawiciel ekonomii neoklasycznej. Stworzył model wzrostu gospodarczego, oparty na neoklasycznej funkcji produkcji, gdzie substytutem pracy staje się kapitał, oraz postępie technologicznym. Nowatorskie ujęcie technologii (w odróżnieniu od kapitału) oraz wkład do teorii wzrostu gospodarczego zostały uhonorowane Nagrodą Nobla w 1987.

Opublikował m.in. prace: ''A Contribution to the Theory of Economic Growth'' 1956], ''Capital Theory and the Rate of Return'' 1963, ''Growth Theory. An Exposition'' 1970.

Stagflacja, stan gospodarki charakteryzujący się jednocześnie wysokim poziomem inflacji, wysokim bezrobociem i stagnacją gospodarczą. Miernikiem opisującym ten stan jest stopa stagflacji, zwana też stopą ubóstwa, stanowiąca sumę stopy inflacji i stopy bezrobocia.Stagflacja wiąże się z fazą depresji w cyklu koniunkturalnym, przy czym pojawiła się stosunkowo niedawno (lata 70.), kiedy procesy inflacyjne nabrały trwałego charakteru (wcześniej fazę depresji charakteryzowała stabilizacja cen na niskim poziomie). Jest też uznawana za szczególny rodzaj inflacji.

Stagnacja gospodarcza, stan gospodarki, w którym, w dłuższym okresie, rozmiary produkcji, dochody podmiotów gospodarczych, nakłady inwestycyjne i obroty handlowe utrzymują się na względnie stałym, zwykle stosunkowo niskim poziomie, czemu towarzyszy przeważnie wysoki poziom bezrobocia. Stagnacja gospodarcza jest najczęściej następstwem recesji.

Stopa procentowa, wielkość mierzona procentowo wyrażonym stosunkiem kwoty, którą płaci się za użytkowanie kapitału pieniężnego do wielkości tego kapitału, najczęściej ustalana na okres roku. Stopę procentową ustalają banki i określa ona, jaką sumę należy zapłacić za udzieloną przez niego pożyczkę lub jaką kwotę płaci bank klientowi za to, że przechowuje on swoje oszczędności w tym banku. Stopa procentowa w bankach komercyjnych oscyluje wokół poziomu ustalonego przez bank centralny. Jeżeli stopa procentowa wzrasta, to maleje popyt na kredyty, a wzrasta skłonność do oszczędzania i odwrotnie. Ustalanie przez bank centralny stopy procentowej jest jednym ze sposobów realizacji polityki monetarnej kraju. Wzrost stopy procentowej powoduje, że pieniądz odpływa z rynku do banków, co oznacza, że podaż pieniądza maleje i zmniejsza się ryzyko inflacji.

System ekonomiczno-społeczny, system ekonomiczny, system gospodarczy, ogół elementów składających się na gospodarkę danego kraju. System ekonomiczno-społeczny obejmuje:

1) zasoby materialne - przestrzeń geograficzną z występującymi na niej zasobami naturalnymi i wytworzonymi przez ludzi środkami produkcji i konsumpcji.

2) działalność gospodarczą - proces wytwarzania dóbr i usług służących zaspokojeniu potrzeb.

3) reguły i normy prawne, określające sposób tworzenia, pozycję i zasady funkcjonowania podmiotów gospodarczych.

Dwa pierwsze elementy tworzą tzw. sferę realną, trzeci - sferę regulacyjną systemu ekonomiczno-społecznego.

Cywilizacja gospodarcza wykształciła na przestrzeni wieków kilka typów systemów ekonomicznych (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm) różniących się między sobą przede wszystkim elementami sfery regulacyjnej, w tym głównie, uzależnioną od dominującego typu własności (prywatna, publiczna), swobodą podejmowania decyzji przez mikroekonomiczne podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe).

Teoretycznie system ekonomiczno-społeczny dzieli się na: samoregulujące (wolny rynek), sterowane przez państwo i mieszane. W praktyce każdy z istniejących w przeszłości i obecnie systemów ma charakter mieszany bądź z przewagą samoregulacji (system rynkowy), bądź sterowania (system planowy). W obrębie każdego z nich, w konkretnym kraju, zakres wpływu państwa na procesy gospodarcze i społeczne jest inny i uwarunkowany odrębnymi czynnikami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi.

System finansowy państwa, zbiór norm prawa finansowego, zasad gospodarki finansowej, mających na celu ścisłe uregulowanie polityki finansowej państwa.

System ekonomiczno-społeczny określa kierunkowe cele organizacji i funkcjonowania gospodarki finansowej państwa oraz poszczególnych jednostek wchodzących w jego skład i podporządkowanych mu w sferze finansowej, jak również środki mogące służyć do realizacji tych celów. W zakres systemu ekonomiczno-społecznego wchodzą różne podsystemy: system budżetowy, system bankowy, system ubezpieczeń, system przedsiębiorstw.

WIELKI KRYZYS popularna nazwa kryzysu ekon., rozpoczętego X 1929 krachem giełdowym na Wall Street; kryzys objął całą gospodarkę światową we wszystkich państwach, ciągnął się mniej więcej do 1933 w krajach uprzemysłowionych, zaś do 1935 - w rolniczych.

Wielki kryzys gospodarczy, największe załamanie gospodarcze świata w XX w. Objęło wszystkie kraje i dziedziny ich gospodarki. Przejawiało się długotrwałym i głębokim spadkiem produkcji przemysłowej, masowym bezrobociem, spowodowało poważne zmiany polityczne. Doprowadziło do ogromnej spekulacji akcjami, których wartość nominalna przekroczyła wielokrotnie ich wartość rynkową.

Pierwszy krach na giełdzie nowojorskiej, tzw. krach na Wall Street, miał miejsce 24 października 1929, kiedy w sprzedaży znalazło się 13 mln akcji (ich wartość spadła wówczas o połowę). Nastąpiło obniżenie produkcji i masowe bezrobocie w USA (20%). Produkcja w 1932 stanowiła jedynie 46% produkcji z 1929. W tym samym okresie spadek produkcji w Niemczech wyniósł 47%, we Francji 31%, w Polsce 32%. Bezrobocie w Niemczech wynosiło 28%, w Polsce 26%, we Włoszech 20%. Kryzys dosięgnął także rolnictwo. W 1931 ogłosił swą niewypłacalność austriacki Kredit-Anstalt Bank. W 1932 niemal wszystkie banki amerykańskie zostały zamknięte.

Dzięki wprowadzeniu polityki New Deal, najszybciej z zapaści gospodarczej wyszło USA. W wyniku robót organizowanych przez państwo wybudowano 100 tys. budynków użyteczności publicznej, 75 tys. mostów, 295 lotnisk. W następnych latach kryzys został przełamany w kolejnych państwach.

WZROST GOSPODARCZY, ekon. proces rozszerzania zdolności produkcyjnych gospodarki nar.; pot. — przyrost realnego Produktu Nar. Brutto (PNB). W teorii ekonomii pojęcie wzrostu gospodarczego służy do opisania zmian ilościowych, a nie jakościowych; zmiany jakościowe opisuje rozwój gospodarczy. Ze względu na to, że zdolności produkcyjne gospodarki są trudne do zmierzenia (i praktycznie nie są mierzone), miarą wzrostu gospodarczego jest przyrost realnego PNB. Nie jest to jednak miara precyzyjna, gdyż w cyklu koniunkturalnym PNB zmienia się nie tylko ze względu na zmiany rozmiarów zdolności produkcyjnych, ale również zmiany stopnia ich wykorzystania. Dlatego realny PNB jest lepszą miarą wzrostu gospodarczego w długim okresie, kiedy są eliminowane krótkookresowe wahania cykliczne. Tempo wzrostu gospodarczego zależy od zasobów czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału) oraz postępu technicznego. Rozróżnia się ekstensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększanie zasobów, np. wzięcie pod uprawę nowych areałów ziemi oraz — intensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, np. przez zwiększenie wydajności z hektara gruntów ornych.

Wysokie i stabilne tempo wzrostu gospodarczego jest nadrzędnym celem polityki gosp. wszystkich rządów; niekiedy bywa ono fetyszyzowane (C. Furtado Mit rozwoju gospodarczego 1976, wyd. pol. 1982). W okresie konfrontacji między systemem komunist. i kapitalist. (zimna wojna), wysokie tempo wzrostu gospodarczego krajów komunist. było wykorzystywane jako argument przemawiający za wyższością systemu komunistycznego. We współcz. świecie procesy wzrostu gospodarczego przebiegają w różnym tempie w różnych regionach świata; najszybciej rozwija się region Azji Pd.-Wsch. (tzw. azjatyckie tygrysy), najwolniej kraje wysoko rozwinięte (Europa i Ameryka Pn.). Istnieją rozległe regiony, w których nie występuje wzrost gospodarczy (przede wszystkim Afryka) oraz kraje, w których tempo wzrostu gospodarczego jest ujemne (przede wszystkim kraje powstałe po rozpadzie ZSRR).

Wzrost gospodarczy stan trwałego ożywienia gospodarki, proces długofalowych zmian, charakteryzujący się zwiększeniem poziomu podstawowych wskaźników, spośród których najważniejszy jest (wyrażony w cenach) produkt krajowy brutto (PKB), obrazujący rzeczywisty poziom wzrostu; w.g. nie należy utożsamiać z ożywieniem cyklicznym lub sezonowym.

Zadłużenie wewnętrzne, finansowanie wydatków budżetu państwa ze środków pochodzących z zaciąganych przez budżet państwa zobowiązań finansowych. Mogą nimi być kredyty zaciągane w bankach komercyjnych lub w banku centralnym oraz środki finansowe pozyskiwane w drodze emisji obligacji skarbowych

Używając nieco wyświechtanej metafory, można powiedzieć, że makroekonomię interesuje wielkość i kształt upieczonego placka, niewiele ją natomiast obchodzi, co jest w środku i jak będzie podzielony pomiędzy biesiadników, podczas, podczas gdy mikroekonomia zakłada, że wie1kość i kształt placka są, właściwe i dlatego koncentruje się na jego składnikach oraz sposobie jego podziału.

Podejście do gospodarki jako całości i próba opisania jej za pomocą wielkości zagregowanych ukształtowało się w latach 30. XX wieku. Było ono rezultatem wielkiego i uporczywego kryzysu gospodarczego, któremu towarzyszyło masowe bezrobocie. Dotychczasowe teorie ekonomiczne, które głosiły tezę, że produkcja tworzy równo sobie wydatki wobec czego nadprodukcja jest na dłuższą metę niemożliwa, straciły na znaczeniu. Fakty stały w jawnej sprzeczności z obowiązującymi poglądami ekonomicznymi, co wymagało zasadniczej zmiany myślenia o gospodarce narodowej. Siła i długotrwałość kryzysu zmusiły ekonomistów do przeniesienie zainteresowania na problematykę makroekonomiczną, w celu wyjaśnienia przyczyn tych zjawisk i próby łagodzenia ich skutków.

Fundamenty makroekonomii stworzył w latach 30. XX w. angielski ekonomista John M. Keynes. Odszedł on od doskonalonej przez neoklasyków mikroanalizy na rzecz operowania wielkimi agregatami Do analizy ekonomicznej wprowadził takie pojęcia jak zagregowany popyt, zagregowana podaż. Za ich pomocą opisał funkcjonowanie gospodarki, podkreślając jednocześnie rolę globalnego popytu w kształtowaniu wielkości produkcji (a więc i poziomu zatrudnienia). Jego poglądy dały początek keynesizmowi - jednej z wiodących szkół makroekonomicznych.

Co dzieje się na np. rynku samochodów, gdy wzrosną podatki? Mikroekonomia odpowie krzywa popytu przesunie się w lewo, zostania zakłócona równowaga. W wyniku działania samoczynnego mechanizmu rynek wróci do równowagi, ale przy niższym poziomie produkcji i niższej cenie. Mówiąc, iż podatek od samochodów zmniejsza równoważącą rynek podaż samochodów, pomijamy istotny fakt, że gdy wzrosną dochody państwa z podatków, to rząd nie będzie musiał pożyczać pieniędzy, a wtedy jest możliwe, że stopa pro­centowa na rynku pieniężnym spadnie, co może doprowadzić do zmniejszenie zapotrzebowania zagranicznych inwestorów na walutę krajową. Jej kurs (cena waluty krajowej wyrażona w walutach zagranicznych) obniży się. Gdy waluta krajowa słabnie wytwarzane w kraju samochody w przeliczeniu na waluty zagraniczne stanieją. Może to spowodować wzrost konkurencyjności międzynarodowej krajowych producentów samochodów. Poprawa konkurencyjności może być przyczyną wzrostu zapotrzebowanie na samochody. W efekcie wzrost popytu zagranicy może w całości a nawet z nadwyżką zrównoważyć spadek popytu krajowego.

W warunkach ogólnej równowagi wszystkie zasoby czynników wytwórczych pracy ziemi i kapitału, których właściciele akceptują ukształtowane na ich rynkach ceny (płace, renta gruntowa, czynsze oraz stopy procentowe) są wykorzystane, a wytworzone przy ich udziale produkty znajdują nabywców skłonnych zapłacić za nie ceny, jakie ukształtowały się na ich rynkach.

Większość ekonomistów uważa, że wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy wyprowadzać z twierdzeń o zachowaniu jednostek, o dyspozycjach, przekonaniach, postawach i wzajemnych powiązaniach pojedynczych osobników ludzkich. Psychologia jednostek jest podstawą wyjaśniania zjawisk społecznych, ostatecznym układem odniesienia zjawisk zbiorowych. Oznacza to, że zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny, makroekonomiczny. Takie podejście badawcze nazywa się indywidualizmem metodologicznym

Równomierne korzystanie z efektów wzrostu gospodarczego nie jest oczywiste, co więcej - bywa przedmiotem sporów o charakterze ideologicznym, czy wręcz celowej interwencji państwa w procesy gospodarcze, ukierunkowanej na redystrybucję dochodu: zabranie - np. w formie podatków - tym, którzy mają dużo i oddanie najbiedniejszym. Polityka taka może jednak paradoksalnie podkopywać fundamenty wzrostu gospodarczego, a nie tylko wpływać na rozkład jego efektów. Patrząc na to zagadnienie z punktu widzenia osób o najwyższym udziale w konsumowaniu efektów wzrostu gospodarczego, zabranie przez państwo części dochodu może przecież oznaczać osłabienie bodźców do zwiększania produkcji w przyszłości.

Zob „http://pl.wikipedia.org/wiki/Bezrobocie”

W Polsce bezrobocie strukturalne pojawiło się wraz z restrukturyzacją podstawowych branż przemysłu takich jak górnictwo i hutnictwo , a także na skutek likwidacji PGR-ów Jest ono konsekwencją zmian technologicznych i ewolucji struktury produkcji, zachodzących w danej gospodarce.

Najważniejsze powody powstania bezrobocia frykcyjnego to :

* Poszukiwanie pracy - przeprowadzane zarówno przez pracodawców jak i pracowników; obydwie strony poszukują dla siebie najlepszej dostępnej oferty i będą kontynuować te poszukiwania aż koszty poszukiwań i korzyści płynące z poszukiwania nie wyrównają się.

* Niedoskonała informacja - informacja o potencjalnych pracodawcach i/lub pracownikach jest kosztowna oraz często trudna do uzyskania. Zanim bezrobotni znajdą czekające na nich miejsca pracy a firmy znajdą potrzebnych im pracowników musi upłynąć pewien czas . Decyzje o zwolnieniu z pracy w celu znalezienia innego zajęcia podejmują sami pracownicy, a czas poszukiwania nowej pracy jest stosunkowo krótki bowiem wynosi mniej niż 3 miesiące

Ten rodzaj bezrobocia zostało po raz pierwszy zdefiniowane przez angielskiego ekonomistę J. M. Keynesa ..

Ministerstwo Finansów podało w komunikacie, że zadłużenie sektora finansów publicznych w trzecim kwartale 2008 roku wynisło 538.414,6 mln zł na kwotę tę składało się zadłużenie sektora rządowego w wysokości 513.729,4 mln zł, zadłużenie sektora samorządowego w wysokości 23.546,7 mln zł i sektora ubezpieczeń społecznych na poziomie 1.138,5 mln zł. (Zob PAP 2009-01-20) Na koniec listopada 2008 roku wyniosło 544.686,0 mln zł - podało Ministerstwo Finansów w komunikacie.

Od początku roku dług wzrósł o 8,6 proc., czyli o 43.155,0 mln zł. Zadłużenie krajowe wyniosło w listopadzie 408.405,1 mln zł, czyli wzrosło o 5.915,6 mln zł (1,5 proc.) wobec października. Od początku roku wzrosło o 27.995,9 mln zł (7,4 proc.).

W listopadzie zadłużenie zagraniczne w listopadzie wyniosło 136.281,0 mln zł, czyli wzrosło o 3.581,1 mln zł (2,7 proc.) wobec października. Od początku roku wzrosło o 15.159,1 mln zł (12,5 proc.).

Na koniec listopada 2008 roku średni okres zapadalności rynkowych skarbowych papierów wartościowych wyemitowanych na rynku krajowym wyniósł 4,25 lat (4,37 lat w październiku). Średni okres zapadalności obligacji rynkowych wyniósł 4,69 lat.

Jak podaje w lutym 2009 r Ministerstwo Finansów dług skarbu państwa na koniec 2008 roku wyniósł 570 mln zł. W ciągu roku wzrósł on o 70 mld zł. To największy skok od dekady. Na gwałtowny wzrost długu wpłynęło przede wszystkim zadłużenie zagraniczne, którego skok spowodowany był osłabieniem złotego, trwającym od jesieni 2008 roku. Ministerstwo podało, że dług został wyceniony według kursu z 31 grudnia 2008 roku, gdy euro kosztowało nieco ponad 4,17 zł.

Zadłużamy się coraz mocniej, co roku w budżecie mamy deficyt, i to dokłada się do naszego długu, a będzie on jeszcze większy bo potrzeby pożyczkowe sektora finsów publicznych na ten rok wynoszące 155 miliardów złotych

Według ekonomistów PKB nominalne w 2008 roku wyniesie ok 1230-1250 mld zł, co oznacza, że dług sektora finansów publicznych w relacji do PKB zbliża się do granicy 50 proc. (Zob. Dziennik Rzeczpospolita „ Rekordowe zadłużenie skarbu państwa” 2009-02-21)

Kryzys zadłużeniowy wielu państwa trwa już w świecie ponad dwie dekady i stanowi wielkie zagrożenie nie tylko dla krajów dłużniczych, lecz również dla całej gospodarki światowej.

Dla krajów rozwijających się kryzys stanowi ogromne obciążenie obsługą długu - kraje, na które nałożone są zobowiązania niemal cały swój wysiłek kierują w stronę redukcji długu. Konieczność spłaty zobowiązań angażuje środki, które w normalnych warunkach mogłyby sprzyjać rozwojowi gospodarczemu tych krajów, nie dając tym samym realnych możliwości zapobiegania tej sytuacji w przyszłości. Ciężar obsługi zadłużenia wpędza kraje zadłużone w stagnację a stosunki między dłużnikami a wierzycielami stają się napięte.

W tych krajach rozwijających się, które najbardziej dotknięte są skutkami kryzysu, zagrożona destabilizacją jest także sytuacja polityczna. Może to prowadzić do gwałtownych zmian elit rządzących, czy zachwiania zasad demokracji, a w skrajnych przypadkach do całkowitego od nich odwrócenia na rzecz reżimów autorytarnych, które obiecują ludności krajów ogarniętych biedą i niepokojem iluzorycznie szybkie przełamanie kryzysu. Częstokroć zamiast go jednak zażegnać generują nowe problemy - gospodarki krajów rozwijających się połączone są ze sobą siecią regionalnych powiązań, a trudności jednego kraju szybko rozprzestrzeniają się na inne, sąsiednie. Takie było między innymi podłoże konfliktów w Somalii czy Ugandzie.

Rosnące obciążenie niesie także skutki społeczne i humanitarne o zasadniczym znaczeniu dla gospodarki światowej. Wiąże się to z poprzednim czynnikiem - potrzeba przeznaczenia bardzo dużych środków na obsługę zadłużenia prowadzi w krótkim czasie przede wszystkim do znacznego ograniczenia importu czy oszczędności.

Prezydent Łotwy Valdis Zatlers musiał znaleźć nowego szefa rządu, gdy w ubiegłym tygodniu rozpadła się czteropartyjna koalicja rządząca. Desygnowany na premiera Łotwy były minister finansów Valdis Dombrovskis, powiedział, że Łotwa jest na granicy bankructwa. Ocenił on . że kwota niezbędna do załatania deficytu budżetowego to 700 milionów łatów (996 mln euro) Następna rata pomocy finansowej zależeć będzie od tego, jak szybko wprowadzone zostaną zmiany do budżetu. Budżet Łotwy na 2009 roku zakłada, że PKB spadnie o 5 proc., inflacja wyniesie 6,8 proc., a bezrobocie wzrośnie do 8 proc. Deficyt budżetowy jest planowany na 4,7 proc. PKB.

Jeśli poprawki do budżetu nie będą gotowe do końca marca, kraj nie otrzyma międzynarodowej pomocy finansowej. Poprawki do budżetu muszą zostać zaaprobowane przez MFW, do którego Łotwa wystąpiła o pomoc w wysokości 7,5 miliarda euro.

Łotwa była do ubiegłego roku jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek UE, ale kryzys finansowy spowolnił ten rozwój. W czwartym kwartale ubiegłego roku gospodarka łotewska skurczyła się o 10,5 procent. W połowie stycznia z powodu pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju doszło w Rydze do gwałtownych zamieszek antyrządowych. Demonstranci usiłowali wedrzeć się do budynku parlamentu; policja użyła gazu łzawiącego i pałek przeciwko tłumowi. ( Zob PAP Desygnowany na premiera Łotwy: Kraj na krawędzi bankructwa  2009-02-26)

Udział w międzynarodowym podziale pracy pozwala na lepsze dostosowanie struktury globalnej podaży (struktury dochodu narodowego do podziału) do struktury globalnego popytu. Dzięki eksportowi różnorodnych dóbr i usług, w wytwarzaniu, których dany kraj się specjalizuje, możliwy jest import dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych, których w kraju wytwarzać się nie da (ze względów klimatycznych czy technologicznych), wytwarza się je w zbyt małych ilościach, lub też których wytwarzać się nie opłaca. Umożliwia to lepsze zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych oraz potrzeb produkcyjnych i inwestycyjnych.

W bilansie płatniczym rejestrowane jest zarówno kupno lub sprzedaż towaru, czy usługi, jak i wymiana towaru za towar lub przekazanie towaru nieodpłatnie (na przykład wysłanie paczki). To samo dotyczy międzynarodowych operacji finansowych. Zakup obligacji za pieniądze zdeponowane w zagranicznym banku ujmowane jest jako zamiana jednego elementu finansowego na inny.

Kryzys walutowy jest poważnzm naruszeniem stanu równowagi gospodarczej, powstałym na skutek utraty zaufania rezydentów (obywateli danego kraju, podmiotów gospodarczych z siedzibami w danym kraju) oraz nierezydentów (cudzoziemców, podmiotów gospodarczych z siedzibami w innych krajach) do stabilności waluty danego kraju. Bezpośrednim skutkiem utraty wspomnianego zaufania jest spadek kursu waluty krajowej, gdyż obywatele wymieniają walutę krajową na zagraniczną, natomiast podmioty gospodarcze zaczynają preferować inwestycje finansowe w innych krajach.

Rynek walutowy, to rynek , na którym handluje się walutami (ewentualnie dewizami). Na rynku tym tworzy się kurs wymiany), który odzwierciedla relacje wymienne między dwoma walutami. Handel może odbywać się zarówno na rynku kasowym (wymiana jest dokonywana natychmiast) jak i rynku terminowym (wymiana zostanie dokonana w późniejszym, ściśle określonym terminie).

Najważniejszymi uczestnikami rynku walutowego są inwestorzy , którzy zajmują się wyłącznie spekulacjami. Ponadto aktywne są podmioty zajmujące się eksportem bądź importem Do trzeciej istotnej grupy uczestników rynku walutowego należą banki centralne , które sprzedają lub skupują walutę w celu zapobiegania nadmiernemu wzrostowi bądź spadkowi danej waluty (interwencja).

Obecny kurs złotego podnosi koszty obsługi zadłużenia zagranicznego. Z nieoficjalnych szacunków resortu finansów wynika, że jeżeli obecny kurs złotego wobec euro utrzymałby się na dłużej, tegoroczne koszty obsługi zadłużenia zagranicznego byłyby wyższe o około 900 mln zł. W ustawie budżetowej na 2009 r. na obsługę długu zagranicznego zaplanowano 1,7 mld euro, szacując koszty obsługi tego zadłużenia przyjęto jednak, że kurs EUR/PLN wyniesie 3,51. . Ponieważ dług zagraniczny jest w 72 proc. zaciągnięty w euro, największe znaczenie będzie miał kurs złotego wobec europejskiej waluty Tymczasem 22 02 2009 po godz. 14.00 za euro płacono 4,64 złotego.

Parytet (z łac. paritas = pol. równość) - zasada równości proporcji dwóch lub więcej wielkości określana prawnie a priori Zasada parytetu definiowanego przez:

* ekonomię - stosunek proporcji dwóch walut powiązanie wartości tychże walut.

* prawo - polega na ustalonej ustawowo lub umownie reprezentacji podmiotów prawnych (reprezentowanych przez osoby fizyczne) na zasadzie równości w składzie osobowym ustalonych umową, lub ustawą instytucji wyłanianych wspólnie przy udziale tych dwóch podmiotów prawnych.

* nauki społeczne (socjologia, politologia) - polega na ustalaniu administracyjnym kwot rezerwowanych i przydzielanych zdefiniowanym grupom społecznym określanym przez płeć, przynależność partyjną, czy inne kryterium w instytucjach państwowych, przedsiębiorstwach, uczelniach (inaczej kwotowanie) które ma gwarantować zasadę równości reprezentacji. Według zasady parytetu nie powinny również istnieć różnice w wynagrodzeniach pracowników o tych samych kwalifikacjach, zajmujących te same stanowiska.

Już samo jego istnienie istnienia wpływa na stan aktywności gospodarczej, wielkość produkcji i zatrudnienia, poziom cen A co z aktywnym oddziaływaniami na gospodarkę. Czy państwo można coś zrobić, aby zapobiec wielkim recesjom, łagodzić szoki gospodarcze i ograniczyć zarówno ekonomiczne, jak i społeczne następstwa wahań koniunkturalnych?

W opublikowanej w 1962 r. książce p.t. Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) filozof Thomas Kuhn definiuje paradygmat jako zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.

Te mniej rynkowe metody wiążą się z upaństwawianiem (nacjonalizacją) przedsiębiorstw tak, że państwo staje się poważnym (czasem głównym) dostawcą dóbr i usług. Zasięg nacjonalizacji jest odmienny w różnych krajach, lecz dotyczy on przede wszystkim przemysłu ciężkiego, wydobywczego, energetyki, transportu itp. Państwowe (całkowicie lub częściowo) są często także ochrona zdrowia i szkolnictwo i nauka .

Państwo staje się pracodawcą dla wielu milionów pracowników, w swoich decyzjach nie może kierować się więc wyłącznie kryterium maksymalizacji zysku.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Przedsiębiorstwa państwowe czują się bezpieczniej i raczej nie boją się przyszłości, bo zawsze (ostatnimi czasy jednak nie zawsze) mogą liczyć na pomoc państwa. Prowadzi to do przerostów zatrudnienia, podnosi koszty, a tym samym osłabia konkurencyjność i tempo wzrostu dochodu narodowego.

Do monstrualnych rozmiarów rozrasta się biurokracja, której najważniejszym celem jest udowodnienie zasadności swego istnienia (np. przed laty w Wielkiej Brytanii wymiana żarówki w państwowej placówce służby zdrowia wymagała zaangażowania 6 urzędników i podjęcia 17 decyzji, a czynności papierkowe z tym związane trwały 20 minut) Mnożone są więc zakazy, nakazy i tysiące bzdurnych norm i wytycznych, które mają coraz mniejszy związek z rzeczywistością. Bastionem biurokracji są wielkie instytucje międzynarodowe, np. ONZ czy Unia Europejska. Urzędnicy tej ostatniej, tzw. eurokraci, zakwalifikowali marchew do owoców tylko dlatego, że daje się z niej zrobić konfiturę. Wszechwładni biurokraci w imię troski o dobro obywateli zabraniają na przykład w wielu krajach Europy Zachodniej handlu w sobotnie popołudnia oraz niedziele.

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Więcej na ten temat...

Dźwięk >

Multilinki >

Tryb >

Pliki multimedialne...

Normalny

Powtórkowy

Podstawowy

Zaawansowany

Włączony

Wyłączony

Włączone

Wyłączone

Włączony

Wyłączony

Dobrym przykładem państwa nadmiernie opiekuńczego jest Szwecja, którą zbyt duże wydatki na cele socjalne doprowadziły do poważnego kryzysu, co z kolei wymusiło ograniczanie świadczeń socjalnych. Rządy wielu krajów o gospodarkach rynkowych (np. Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii) wycofują się z bezpośredniej ingerencji w gospodarkę, reprywatyzują znacjonalizowane fabryki, ograniczają zasięg świadczeń socjalnych. Trzeba mieć jednak świadomość, że bardzo trudno odbiera się raz przyznane ludziom świadczenia i przywileje.

Długookresowa polityka gospodarcza, nazywana często polityką strukturalną, oznacza działania służące wzrostowi konkurencyjności gospodarczej kraju, wspieraniu pożądanych zmian strukturalnych, wspieraniu postępu techniczno-organizacyjnego, usprawnianiu funkcjonowania mechanizmów rynkowych, przyspieszaniu procesów akumulacji kapitału ludzkiego i kapitału produkcyjnego. Do tego typu polityki zaliczamy m.in. politykę regionalną, politykę ochrony konkurencji, politykę przekształceń własnościowych, politykę handlową, politykę przemysłową i politykę badań naukowych.

Jedną z głównych przyczyn ekonomicznych interwencji państwa jest potrzeba łagodzenia ujemnych skutków zróżnicowania materialnego. W każdym społeczeństwie znajdują się ludzie, którzy z różnych powodów (upośledzenia, choroby, wieku) nie są w stanie zarobić na swoje utrzymanie. Bezpieczeństwo socjalne oznacza, że tym osobom, które nie są w stanie w pełni o siebie zadbać, zostanie udzielone wsparcie.

Drugim celem jest zapewnienie równości szans, co oznacza, że wszyscy obywatele powinni mieć takie same szanse zrealizowania swoich ambicji. Zasada ta nie oznacza, że każdemu należy się tyle samo, ale jedynie, że w punkcie startu szansę powinny być wyrównane. Równości szans sprzyja na przykład bezpłatne szkolnictwo podstawowe czy zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie lub wyznanie.

Polityka gospodarcza jest nauką stosowaną w ekonomii i formą praktyki gospodarczej państwa. Dzieli się ją zatem na teorię i praktykę. Nie opiera się ona wyłącznie na wiedzy z zakresu ekonomii pozytywnej, przyjmując często formę odpowiednią do przekonań politycznych na gospodarkę rządzącej większości parlamentarnej. W przeciwieństwie do teorii ekonomii, polityka gospodarcza wymaga uwzględnienia wiedzy z zakresu socjologii, politologii, czy nawet dziennikarstwa (media również oddziałują na kształt polityki gospodarczej). Polityka gospodarcza stanowi często narzędzie realizacji programu społecznego partii politycznej Polityka gospodarcza jest jedną z kilku głównych polityk państwa, takich jak: polityka zagraniczna, polityka społeczna, polityka obronności, polityka ekologiczna.

Polityka podatkowa stanowi część polityki budżetowej oraz jest integralną częścią polityki fiskalnej Jej przedmiotem jest kształtowanie systemu i metod podatkowych w celu zapewnienia dochodów budżetowi państwa na realizację zadań. Polityka podatkowa to ogół decyzji państwa w zakresie opodatkowania obywateli i przedsiębiorstw.

O ile społeczeństwo chętnie akceptuje wzrost takich wydatków, o tyle próby ich ograniczania spotykają się zazwyczaj z protestami społecznymi. Innymi słowy, nie jest to zbyt skuteczne narzędzie polityki gospodarczej, bo nie daje się go w skuteczny sposób dostosowywać do sytuacji gospodarczej.

Inna definicja głosi że jest to działalność banku centralnego prowadzoną w imieniu państwa, a polegająca na wyborze pieniężnych celów makroekonomicznych i ich realizacji przez regulowanie podaży pieniądza i popytu na pieniądz, za pomocą wykorzystania wybranych instrumentów ekonomicznych i administracyjnych

Polityka pieniężna polega na użyciu podaży pieniądza jako instrumentu realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej. Należy jednak mieć świadomość, że choć we współczesnych rozwiniętych gospodarkach polityka pieniężna może być stosowana w celu przeciwdziałaniu nadmiernym wahaniom wzrostu gospodarczego związanym z cyklem koniunkturalnym to jednak jej celem ostatecznym i najważniejszym celem pozostaje zawsze zapewnienie stabilności cen, czyli inaczej mówiąc niskiej inflacji.

Specjalne prawa ciągnienia (ang. Special Drawing Rights, SDR,) to międzynarodowa jednostka rozrachunkowa, umowna jednostka monetarna, mająca charakter pieniądza bezgotówkowego, czyli istniejącego wyłącznie w postaci zapisów księgowych na bankowych rachunkach depozytowych. Została utworzona w celu stabilizacji międzynarodowego systemu walutowego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy w roku 1967. Używana jest od 1970 Jednostkami SDR mogą się posługiwać wyłącznie banki centralne państw oraz niektóre instytucje finansowe w rozrachunkach między nimi. Jednostki SDR służą głównie do regulowania zobowiązań poszczególnych krajów z tytułu bieżących obrotów bilansu płatniczego (m.in. kraje z deficytem bilansu płatniczego dokonują płatności w tej walucie lub przeprowadzają interwencje na rynku walutowym poprzez wymianę SDR-ów na walutę innych krajów, kraje z nadwyżką bilansu płatniczego). Są też wykorzystywane przy porównywaniu kursów walut w rozliczeniach międzynarodowych.

Początkowo wartość jednostki SDR była wyznaczana jako wartość 0,888671 g czystego złotą (zwana była czasem „papierowym złotem”), od 1974 roku jest wyznaczana na podstawie koszka walutowego, składającego się obecnie z euro, japońskiego jena , funta szterlinga i dolara amerykańskiego, w proporcjach zależnych od wagi danej waluty w międzynarodowych transakcjach finansowych. Wagi poszczególnych walut w koszyku wynosiły i obecnie wynoszą:

• 1981-1985: USD 42%, DEM 19%, JPY 13%, GBP 13%, FRF 13%

• 1986-1990: USD 42%, DEM 19%, JPY 15%, GBP 12%, FRF 12%

• 1991-1995: USD 40%, DEM 21%, JPY 17%, GBP 11%, FRF 11%

• 1996-2000: USD 39%, DEM 21%, JPY 18%, GBP 11%, FRF 11%

• 2001-2005: USD 45%, EUR 29%, JPY 15%, GBP 11%

• 2006-2010: USD 44%, EUR 34%, JPY 11%, GBP 11%

Źródło „http://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalne_prawa_ci%C4%85gnienia”

---