Spróbujmy się zastanowić: czy współczesne, bardzo ogólnie rozumiane dziedziny: budownictwo i przemysł, mogłyby istnieć bez rysunku technicznego? Nie potrzeba wielkiej wyobraźni ani wiedzy technicznej, aby na to pytanie odpowiedzieć, a przy okazji uświadomić sobie, jak różnorodne funkcje spełnia w życiu rysunek techniczny.

1.2. Polskie normy rysunkowe

Rysunek techniczny jest zapisem, którym posługuje się wielu ludzi nie tylko w obrębie jednego zakładu, szkoły czy biura konstrukcyjnego. Używa się go na terenie całych państw, a nawet — jak powiedzieliśmy — w skali międzynarodowej. Z tego powodu reguły i zasady rysowania zostały w wielu krajach ujednolicone i ujęte w normach.

Norma, najogólniej rzecz ujmując, jest to dokument techniczno-prawny określający w sposób jednoznaczny wymagania dotyczące określonego zagadnienia technicznego. Znormalizowane są, na przykład, wymiary arkuszy rysunkowych, linie rysunkowe, oznaczenia gwintów, wymiary klinów, średnice otworów itp.

Obecnie prawie wszystkie zagadnienia i problemy związane z rysunkiem technicznym są opisane w Polskich Normach (PN), czyli są znormalizowane. W praktyce oznacza to, że rysunku technicznego nie można opracować lub odczytać bez znajomości PN.

W Polsce normy ustanawia i upowszechnia Polski Komitet Normalizacyjny.

W związku z szeroko zakrojoną współpracą międzynarodową, również w dziedzinie techniki i technologu, polskie służby normalizacyjne współpracują z Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną ISO (powstała w 1947r. International Organization for Standardization). Wiele PN rysunkowych uzgadnia się z ISO, dzięki czemu rysunek techniczny staje się swoistym językiem międzynarodowym.

Dziesiątki tysięcy PN od 1996 r. zostało po raz pierwszy skatalogowanych według Międzynarodowej Klasyfikacji Norm — ICS. ICS jest klasyfikacją cyfrową, trójpoziomową.

W katalogu PKN 1996 normy z zakresu rysunku technicznego znajdują się pod hasłem 01.100, w którym wyróżnik 01 jest tak zwaną dziedziną (Zagadnienia ogólne. Terminologia. Normalizacja. Dokumentacja), a wyróżnik 100 określa grupę tematyczną (Rysunek techniczny) w dziedzinie 01. Ponadto grupy tematyczne mogą być podzielone na podgrupy. Na przykład, wyróżnik 40 określa podgrupę pod hasłem sprzęt kreślarski. Pełny zapis podanego przykładu przedstawia się więc następująco: 01.100.40. Pod tym hasłem cyfrowym są umieszczone w katalogu Polskie Normy z zakresu technicznego dotyczące sprzętu kreślarskiego.

Każda PN zaczyna się tabelką, która zawiera wiele informacji (rys. 1.1). Oznaczenie zamieszczone w prawym rogu jest wyróżnikiem literowo-cyfrowym danej normy, w którym (rys. 1.1a):

PN — jest skrótem literowym od słowa Polska Norma,

80 — jest skrótem cyfrowym roku ustanowienia danej normy, w tym przykładzie 1980 r.,

N — jest symbolem literowym wywodzącym się z dawnej klasyfikacji (Zagadnienia naukowo-techniczne, dokumentacja, organizacja). W miejscu litery N może występować inna litera, np. B, co oznacza, że norma dotyczy budownictwa, E — elektrotechniki, H — hutnictwa, M — przemysłu maszynowego.

01612 — jest szczegółowym numerem katalogowym normy.

Rysunek 1.1b przedstawia tabelkę normy ustanowionej w 1994 r. przez Polski Komitet Normalizacyjny. Jest to Polska Norma (PN) stanowiąca tłumaczenie Normy Międzynarodowej (ISO), oznaczonej symbolem cyfrowym 10209-1:1992.

Tabelki a) i b) umieszczane są na początku każdej Polskiej Normy.

Cyfra 1 oznacza, że jest to pierwsza część normy ISO 10209. Część druga (2) tej normy obejmuje terminy dotyczące metod rzutowania.

1.3. Rodzaje i nazwy rysunków

Dokumentacja techniczna wyrobu składa się, w zależności od przeznaczenia, z różnych opracowań oraz różnych odmian rysunków. Inne rysunki wykonuje się na etapie projektowania, inne dla wykonawców, a jeszcze inne na potrzeby kontroli i oceny wykonywanych wyrobów. Rysunki, w zależności od przeznaczenia, różnią się sposobami przedstawiania, uszczegółowieniem lub poziomem uproszczenia przedstawianych wyrobów. Różnorodność zastosowania i przeznaczenia rysunków technicznych powoduje, że ich nazwy są różne i znormalizowane, co umożliwia uniknięcie nieporozumień. Zagadnienia terminologiczne związane z rysunkami reguluje Polska Norma PN-ISO 10209-1, ustanowiona przez PKN w 1994 r. Norma ta, podobnie jak pozostałe przywołane w podręczniku z wyróżnikiem ISO, jest tłumaczeniem oficjalnej wersji językowej normy międzynarodowej ISO 10209-1:1992. Ustanowione w niej terminy i definicje mają zastosowanie w dokumentacji technicznej wyrobów, dotyczącej rysunków technicznych we wszystkich dziedzinach zastosowania. Postanowienia normy obejmują terminy ogólne i rodzaje rysunków.

W zakresie terminów ogólnych zostały wyszczególnione: wykres, przekrój, szczegół, schemat, rzut pionowy, pozycja, nomogram, widok z góry, kład, szkic, rysunek techniczny (rysunek) i widok.

Większość tych terminów jest omówiona w dalszych rozdziałach podręcznika; trzy z nich wyjaśniamy poniżej. Zgodnie z cytowaną PN:

• rysunek techniczny (rysunek) jest to informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,

• szkic jest to rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,

• schemat to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji części składowych układu i ich współzależności.

W drugiej części cytowana PN wyszczególnia kolejno następujące rodzaje rysunków:

1. Rysunek powykonawczy — stosowany do zapisów szczegółów konstrukcji po jej zakończeniu.

2. Rysunek złożeniowy— przedstawiający wzajemne usytuowanie i/lub kształt zespołu na wyższym poziomie strukturalnym zestawianych części.

3. Plan ogólny — identyfikujący teren i zakres robót budowlanych w stosunku do planu urbanistycznego albo podobnego dokumentu.

4. Rysunek elementu — przedstawiający pojedynczy element składowy, zawierający wszystkie informacje wymagane do określenia tego elementu.

5. Rysunek zestawu elementów — przedstawiający wymiary, sposób wyróżniania (rodzaj elementu i numer identyfikacyjny) oraz zawierający dane dotyczące wykonania zestawu elementów danego rodzaju.

6. Rysunek szczegółu — przedstawiający na ogół w powiększeniu część konstrukcji (element) i zawierający specyficzne informacje dotyczące kształtu i konstrukcji albo montażu i połączeń.

7. Rysunek szkicowy; rysunek wstępny — rysunek służący za podstawę do wyboru końcowego rozwiązania i/lub do dyskusji między zainteresowanymi stronami.

8. Plan ogólny robót — przedstawiający rozplanowanie robót budowlanych łącznie z ich położeniem, oznaczeniami identyfikacyjnymi i wymiarami.

9. Rysunek złożeniowy ogólny — przedstawiający wszystkie zespoły i części całego wyrobu.

10. Rysunek instalacyjny — przedstawiający ogólny układ pozycji i informacje niezbędne do zainstalowania danej pozycji w stosunku do współpracujących lub związanych z nią innych pozycji.

11. Rysunek połączenia — podający informację potrzebną do złożenia i dopasowania dwu części, odnoszącą się np. do ich wymiarów, ograniczenia kształtu, wymagań dotyczących eksploatacji i prób.

12. Wykaz części — kompletna lista pozycji tworzących zespół (lub podzespół) albo poszczególnych części przedstawionych na rysunku.

13. Rysunek rozmieszczenia; rysunek sytuacyjny — rysunek przedstawiający lokalizację placów, budowli, budynków, terenów, elementów, zespołów lub części składowych.

14. Oryginał rysunku — przedstawiający aktualnie zamieszczone informacje lub dane (i na którym została zarejestrowana ostatnia zmiana).

15. Rysunek obrysu — przedstawiający zewnętrzny zarys oraz zawierający wymiary gabarytowe i masę przedmiotu, niezbędne do określania wymagań dotyczących pakowania, transportu i instalacji.

16. Rysunek części — przedstawiający pojedynczą część (która nie może być dalej rozłożona) i zawierający wszystkie informacje niezbędne do określenia tej części.

17. Plan częściowy robót—przedstawiający wydzieloną część planu ogólnego robót, na ogół w większej podziałce, i podający informacje uzupełniające.

18. Rysunek modelu — przedstawiający model wykonany z drewna, metalu lub innego materiału, który otacza się materiałem formierskim w celu wykonania formy odlewniczej.

19. Rysunek wykonawczy — na ogół opracowany na podstawie danych projektowych, zawierający wszystkie informacje potrzebne do wykonania.

20. Rysunek odmian wykonania — przedstawiający części o podobnym kształcie, lecz o odmiennych parametrach.

21. Plan sytuacyjny— przedstawiający rozmieszczenie obiektów budowlanych w stosunku do lokalizacji znanych punktów, dojazdy i ogólne rozplanowanie terenu. Może on również zawierać informacje o sieci usług, sieci dróg i krajobrazie.

22. Rysunek podzespołu — rysunek złożeniowy na niższym poziomie strukturalnym, przedstawiający tylko ograniczoną liczbę dróg lub części.

1.4. Materiały i przybory rysunkowe

Do sporządzenia rysunku, nawet najprostszego, potrzebne są odpowiednie materiały i przybory rysunkowe. Niżej wymieniono i krótko scharakteryzowano głównie te materiały, które są przydatne w szkolnej nauce rysunku. Należą do nich:

1. Zwykły biały papier bez nadruku lub w kratkę, do szkicowania.

2. Papier biały kartonowy, tak zwany brystol, do rysowania ołówkiem i tuszem.

3. Kalka techniczna do rysowania tuszem. Kalka jest materiałem półprzezroczystym, o małej wytrzymałości mechanicznej, przy składaniu pęka.

4. Folia techniczna poliestrowa do rysowania tuszem. Jest to materiał półprzezroczysty, mechanicznie wytrzymały, nie nadaje się do składania.

5. Ołówki o różnej twardości grafitów. Różne czynności rysunkowe oraz rodzaje materiałów, na których się rysuje, wymagają ołówków o zróżnicowanej twardości. Stopień twardości ołówka wyróżnia się oznaczeniem cyfrowo-literowym. Ołówek najbardziej miękki, o głębokiej czerni, ma symbol 9B, najtwardszy zaś 9H. Tablica 1.1 przedstawia orientacyjne zastosowanie ołówków o różnej twardości w przedziale od 8B do 6H. Tradycyjne ołówki z grafitami w oprawie drewnianej wymagają ciągłego ostrzenia.

Stosowane obecnie ołówki kreślarskie, zwane automatycznymi, nie wymagają ostrzenia. Są sprzedawane pojedynczo i w kompletach (rys. 1.2) przystosowanych do pręcików grafitowych o różnych grubościach i stopniach twardości (od 2B do 4H).

Tusz kreślarski czarny.

Gumka techniczna, biała lub kolorowa, przeznaczona przede wszystkim do wycierania ołówka.

Przybory do rysowania tuszem. Tradycyjny zestaw przyborów to tzw. przybornik kreślarski (rys. 1.3), w którym znajdują się cyrkle (rys. 1.4), grafiony, zerowniki itp. Przybory te, ze względu na swoje liczne wady związane z obsługą i użytkowaniem, są wypierane przez rapido­grafy oraz pisaki tuszowe. Rapidografy (rys. 1.5) są tak zbudowane, że w ich obudowie mieści się okresowo napełniany pojemnik na tusz, a końcówki piszące są wykonywane dokładnie „na wymiar" (kalibrowane), w wyniku czego umożliwiają rysowanie linii o pożądanych grubościach. Rapidografy przeznaczone do rysowania na kalce mają końcówkę stalową, a do rysowania na folii — rubinową. Pisaki tuszowe (rys. 1.6) są nierozbieralne, napełnione czarnym tuszem, mają kalibrowane zakończenia, odpowiadające znormalizowanym grubościom linii rysunkowych, w użyciu bardzo wygodne (sprawne do rysowania natychmiast po zdjęciu nasadki).

Linie rysunkowe

Zapis na rysunku powstaje w wyniku użycia linii różnego rodzaju i grubości. Dobra znajomość tego zagadnienia to klucz do poprawnego wykonania i odczytania rysunku technicznego.

Jakie sprawy i problemy reguluje PN-82/N-01616 Linie rysunkowe?

1. Określa rodzaje, nazwy i budowę linii.

2. Ustala obowiązujące grubości linii oraz zasady ich wyboru do danego opracowania rysunkowego.

3. Opisuje budowę linii nieciągłych oraz zasady ich rysowania.

4. Określa jednoznacznie zastosowanie linii.

2.1. Rodzaje linii i ich zastosowanie

W rysunku technicznym maszynowym mają zastosowanie następujące rodzaje linii: ciągła, ciągła falista, ciągła zygzakowa, kreskowa, punktowa, dwupunKtowa i wielopunktowa. Przedstawiono je w tablicy 2.1.

2.2. Grubość linii

Grubość linii ma w rysunku technicznym wyjątkowo duże znaczenie.

Znormalizowany szereg grubości linii

Rysunki techniczne należy opracowywać, stosując linie grubości s: (0,13); 0,18; 0,25; 0,35; 0,5; 0,7; 1,0; 1,4 i 2,0 mm. Linię grubości 0,13 należy stosować wyjątkowo (dlatego wartość ta jest ujęta w nawiasy).

Odmiany grubości

Polska norma ustala trzy odmiany qrubości linii; cienką, g^rubą i bardzo grubą — o wzajemnym stosunku grubości 1:2:4 lub 1.3:6. Z tych proporcji wynikają takie relacje grubości, jak w tabl. 2.2.

Proporcje grubości linii rysunkowych

Grupy grubości

Podany wyżej szereg grubości oraz trzy możliwe ich odmiany uporządkowano w pięciu grupach grubości. Wyjaśnia to tabl. 2.3. Łatwo można zauważyć, że tabl. 2.3 jest zbudowana na proporcji 1:2:4, a określenia linia cienka, gruba, bardzo gruba są względne, o czym świadczy przykład linii 0,7. Linia ta w grupie 5 należy do odmiany cienkiej, w grupie 3 — do grubej, a w grupie 1 — do bardzo grubej.

2.3. Wybór grubości linii

Rysujący zawsze stoi przed problemem zastosowania linii o właściwych grubościach. Rozwiązaniem jest wybór odpowiedniej grupy grubości, a nie określonych w p. 2.2 wymiarów (grubości).

Aby dokonać wyboru właściwej grupy, należy uwzględnić:

• wielkość i złożoność przedstawianego przedmiotu,

• zagęszczenie linii,

• przeznaczenie rysunku,

wymagania w zakresie mikrofilmowania i powielania (PN-82/N-01617). Zakładając, że warunki są na poziomie średnim — przeciętnym, grupę 3 i ta będzie obowiązywała w całym opracowaniu rysunkowym. Znaczy to, że wszystkie linie cienkie będą miały grubość 0,35 mm, grube — 0,70 mm, a bardzo grube — 1,40 mm.

2.4. Budowa i zasady rysowania linii nieciągłych

Linie nieciągłe lub przerywane to: kreskowe, punktowe, dwupunktowe i wielopunktowe. Podczas ich rysowania należy przestrzegać następujących reguł:

1. Odległości między kreskami lub kreskami i punktami powinny wynosić:

1. 4 grubości linii dla linii kreskowej o grubości do 0,35 mm,

2. 2 grubości linii dla linii punktowej i dwupunktowej o grubości 0,5 i więcej mm.

2. W liniach punktowych i dwupunktowych punkty womo zastąpić KrotKimi kreskami o długości nie większej niż 3 grubości linii.

3. Długość kresek (nie regulowana w PN) w praktyce wynosi: w liniach punktowej i dwupunktowej 10—12 mm, w liniach kreskowych 3—6 mm. W sposób obrazowy wyjaśniane zależności rys. 2.1.

4. Długość kresek, wymiary punktów (lub krótkich kresek) i odstępy między nimi powinny być jednakowe.

5. Linie te powinny: zaczynać się i kończyć kreskami, przecinać się i załamy­wać na kreskach (rys. 2.2).

Polski Komitet Normalizacyjny — PKN powstał w 1924 r., a pierwsze normy rysunkowe ukazały się w 1927 r. W latach od 1972 do 1993 normy stanowił Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości — PKNMiJ (z tego powodu większość obowiązujących Polskich Norm jest ustanowiona przez PKNMiJ). Od 1 stycznia 1994 r. ponownie powołano Polski Komitet Normalizacyjny jako odrębną instytucję sprawującą pieczę nad sprawami polskiej normalizacji.

---