07Podzial polityczny, SM


5. POLITYCZNY PODZIAŁ ŚWIATA

Mapa polityczna świata ulega ciągłym - na ogół powolnym, chociaż w niektórych okresach rozwoju historycznego stosunkowo szybkim - zmianom:

Obecnie cechą charakterystyczną większości państw świata, zwłaszcza zachodnioeuropejskich, jest pogłębianie się politycznych i gospodarczych procesów integracyjnych (na przykład, wejście Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej do struktur NATO oraz Unii Europejskiej).

Znajomość mapy politycznej świata jest ważna, szczególnie współcześnie, gdy następuje wyraźny wzrost różnorodnych kontaktów międzynarodowych, zwłaszcza handlowych i turystycznych.

Normy prawa międzynarodowego i tradycje życia politycznego przewidują, że państwo powinno mieć:

Należy zaznaczyć, że trzeci element - istnienie suwerennej władzy - jest najmniej precyzyjnym warunkiem państwowości.

Zmienna jest liczba ludności zamieszkującej obszar państw położonych w strefach:

Zmienna liczba lub brak ludności zamieszkującej charakteryzuje obszar państw:

na Pacyfiku:

na Morzu Arktycznym

Oprócz prawnych sposobów nabywania terytorium ważne są inne polegające na:

  1. Działania sił natury:

2. Działaniu człowieka:

Obecnie na świecie istnieje około 195 państw suwerennych, tzn. niezależnych od innych państw i organizacji międzynarodowych. Liczba ta jest przybliżona, gdyż nie w każdym przypadku można jednoznacznie określić, czy dane państwo jest suwerenne w rozumieniu prawa międzynarodowego.

Wykaz państw nieuznawanych (quasi-państw, państw de facto niepodległych) obejmuje kraje, które posiadają swoje terytoria, ludność i rządy sprawujące suwerenną nad nimi kontrolę, lecz nie uzyskały uznania swojej państwowości na arenie międzynarodowej, lub tę państwowość uznaje niewielka liczba państw.

Należą do nich:

Najwięcej państw suwerennych znajduje się w Afryce (53, bez Sahary Zachodniej - dawnej Sahary Hiszpańskiej - obecnie ten kraj ma nieuregulowany status prawny, faktycznie znajduje się pod kontrolą Maroka, które uznaje go za część swego terytorium; proklamowana w 1976 r. przez partyzancki Front Polisario Arabska Demokratyczna Republika Sahary jest uznawana przez większość państw afrykańskich i niektóre inne państwa świata; o przyszłości Sahary Zachodniej zadecyduje referendum, które ma być przeprowadzone pod egidą ONZ) (Wrona, Rek 2001).

Dużo suwerennych jednostek politycznych znajduje się w Azji (47) i Europie (43).

Do Europy, do 1991 r. zaliczano cały obszar ,,byłego ZSRR''. Od 1992 r. z obszaru byłego ZSRR do Europy zalicza się Białoruś, Estonię, Litwę, Łotwę, Mołdowę, Rosję i Ukrainę, a do Azji — Armenię, Azerbejdżan, Gruzję, Kazachstan, Kirgizstan, Tadżykistan, Turkmenistan oraz Uzbekistan. Wymienione kraje, z wyjątkiem Estonii, Litwy i Łotwy należą do powołanej na podstawie porozumienia z 8 XII 1991 r. Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP).

Z dniem 4 II 2003 r. Jugosławia zmieniła nazwę na Serbia i Czarnogóra, a następnie z dniem 3 VI 2006 r. wyłoniły się dwa kraje: Republika Serbii oraz Republika Czarnogóry.

Swoją niepodległość, w dniu 17 lutego 2008 jako Republika Kosowa ze stolicą w Prisztinie, jednostronnie ogłosiło Kosowo - terytorium sporne w południowej Europie.

Do Unii Europejskiej (UE) należą następujące kraje: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Niderlandy, Niemcy, Portugalia, Szwecja, W. Brytania i Włochy, od 1 V 2004 r.: Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia i Węgry oraz od 1 I 2007 r.: Bułgaria i Rumunia.

Rosję (Federację Rosyjską), położoną na obydwu powyższych kontynentach - głównie z racji historyczno-kulturowych - zaliczono do Europy, chociaż aż 3/4 jej terytorium znajduje się w Azji.

Natomiast Kazachstan, także pod względem położenia państwo eurazjatyckie, włączono do kontynentu azjatyckiego.

W Ameryce Północnej i Środkowej są 24 państwa, a w Australii i Oceanii i w Ameryce Południowej jest po 16 państw.

Europa, niewielka obszarowo:

5.1 Zmiany na mapach politycznych kontynentów

Liczba państw suwerennych ciągle, aczkolwiek zwykle powoli, wzrasta i wydaje się, że proces ten będzie trwał jeszcze dość długo. Wyraźne, bo aż ponad 3-krotne zwiększenie liczby państw nastąpiło w XX w. (tab. 5.1):

Tab. 5.1.

Lata

Liczba państw

1900

55

1923

73

1947

76

1962

126

1972

150

1988

169

2000

195

Najwięcej nowych państw powstało w Afryce i Azji. Nowe państwa powstawały przede wszystkim w połowie XX w. w wyniku likwidacji kolonializmu. Koniec lat pięćdziesiątych i początek sześćdziesiątych XX w. był okresem energicznego “zrzucania pęt kolonializmu”, zwłaszcza przez kraje afrykańskie. Tylko w 1960 r., nazywanym “Rokiem Czarnej Afryki”, aż 17 państw tego kontynentu uzyskało niepodległość.

W Ameryce Łacińskiej proces formowania nowych państw zakończył się właściwie w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Z biegiem lat, w XX w., obserwuje się coraz większą zbieżność podziału politycznego z przestrzennym rozmieszczeniem narodów.

W ostatnich latach liczba państw świata wyraźnie się zwiększyła, głównie na skutek rozpadu wielonarodowych państw, uprzednio dość sztucznie zintegrowanych: ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja.

Obok procesu rozpadu występuje proces łączenia się państw w celu stworzenia jednego, silniejszego politycznie i gospodarczo, organizmu państwowego. Podejmowane w okresie powojennym próby integracji, zwykle sąsiednich krajów, były nieliczne i na dłuższą metę najczęściej mało skuteczne. I tak, na przykład:

5.2. Formy państwowości

Współcześnie na świecie istnieją:

1. suwerenne monarchie (47), w tym:

2. Wspólnota Narodów licząca:

3. Wspólnota frankofońska skupiająca:

4. Unia łacińska jest zdominowana przez państwa Ameryki Łacińskiej (19 państw).

Ponadto należą do niej kraje:

5. Wspólnota Niepodległych Państw skupia w większości państwa „byłego ZSRR”, oprócz: Litwy, Łotwy i Estonii.

6. Wspólnota Państw Języka Portugalskiego (Wspólnota Luzytańska lub Lusofonia) jest najnowszym przykładem związku postkolonialnego państw; należą do niej m. in.:

Współcześnie istnieje na świecie 25 w pełni ukształtowanych państw związkowych, w których mieszka aż 40 % populacji świata (zestawienie w poniższej tab.) (Sobczyński 2006).

0x08 graphic
0x01 graphic

Przykładami państw zróżnicowanych - jednolitych w części zasadniczej, ale posiadających dodatkowo w swoim zakresie działania inne terytorium lub terytoria, które są z nimi związane, są Izrael i Autonomia Palestyńska.

5.3. Szczególny charakter geograficzno-polityczny niektórych państw

Suwerennymi jednostkami politycznymi są czasem pojedyncze miasta

Poza bardziej znanymi przykładami są:

Pod względem geograficznym państwa-miasta i wolne miasta stanowią:

Odrębną jednostką polityczną, o szczególnym statusie, był do 1990 r. Berlin Zachodni - stanowił on enklawę (obszar otoczony ze wszystkich stron przez inne państwo) na terytorium dawnego NRD

Jedynymi przykładami istniejących obecnie enklaw są:

Pod względem kształtu terytorium państwa niejednolite są dzielone na:

5.4. Granice państw

Pod względem prawnym, granica państwa to powierzchnia prostopadła do powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw lub od obszarów nie mających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza).

Wyróżnia się następujące rodzaje geograficznych granic państwowych:

Wyróżnia się następujące rodzaje granic politycznych:

Granice naturalne - oparte na elementach geomorfologicznych, takich jak:

Granice geometryczne - wyznaczone wzdłuż równoleżników i południków (USA, Kanada);

Ze względu na genezę wyróżnia się następujące rodzaje granic:

Kryteria wyznaczania granic mogą być:

historyczne - terytorium powinno należeć do danego państwa, jeżeli kiedyś już do niego należało;

etniczne - terytorium, na którym dominuje pewna narodowość powinno należeć do państwa, w którym naród ten dominuje (państwo narodowe):

Granica może oddzielać również:

Granica państwa rozdziela także przestrzeń podziemną i powietrzną.

Znak graniczny - obiekt wyznaczający przebieg granicy państwowej w terenie. Może mieć formę:

Znaki graniczne wyznaczają przebieg linii granicznej.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy granica przebiega ciekiem wodnym lub suchym rowem. Wówczas znaki umieszcza się na przemian po obu stronach granicy. Takie oznakowanie nazywamy oznakowaniem pośrednim. Wyznaczenie przebiegu linii granicznej w terenie za pomocą znaków granicznych nazywamy demarkacją, dokonuje go mieszana Komisja Graniczna.

Znaki graniczne często posiadają symbole narodowe identyfikujące z danym państwem, takie jak barwy narodowe, herby. Na wierzchniej stronie znaku umieszcza się często linię, mającą odzwierciedlać kierunek przebiegu linii granicznej. Wygląd, kształt, wymiary znaków granicznych ustala się na drodze umów pomiędzy stronami.

Obszary morskie, pod względem statusu prawno-politycznego, dzielone są na:

Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego obejmują:

5.4.1. Podziały administracyjne

Podział administracyjny (podział terytorialny) - podział terytorium państwa na mniejsze obszary, którego celem jest usprawnienie zarządzania krajem przez organy władzy centralnej i samorządowej.

Podział administracyjny - rodzaj regionalizacji, tzn. podziału państwa na regiony (nazywane regionami administracyjnymi) uwzględniającego kryteria:

Wytyczenie jednostek podziału administracyjnego musi uwzględniać wykształcone już powiązania przestrzenne oraz przemieszczenia ludności.

Podziały administracyjne

  1. odznaczają się także ciągłością przestrzenną i kompletnością, tzn. że całe terytorium kraju jest podzielone na jednostki tego samego poziomu; żaden obszar nie jest pominięty.

  2. są wielostopniowe i mają charakter hierarchiczny - jednostki niższego rzędu zawierają się w jednostkach wyższego rzędu, którym są także podporządkowane.

W niektórych państwach obok podstawowego podziału kraju istnieją jednostki pomocnicze na różnych poziomach:

Ponadto niezależnie od struktur administracyjnych istnieją tzw. podziały specjalne.

Wyznaczają one przestrzenną organizację działań instytucji:

Zestawienie odpowiedników podziałów administracyjnych

województwo

Powiat

gmina

Polska

Region

Departament, arrondissement, kanton (canton)

Gmina, komuna (commune)

Francja,

Departament

Kanton

Gmina

Szwajcaria

Obwód

Bułgaria

republika

kraj

obwód (ukr. oблacть (obłast')

Rejon

Białoruś, Ukraina, Kirgistan

obwód (alb. qark)

Okręg

Albania

Kraj

Okres

Czechy, Słowacja

Kraj związkowy (Länder)

Niemcy

Część składowa (constituent part)

Hrabstwo

stan

USA

komitat (węg. megye),

Muhafazat (arab. muhafazah)

Ostan

Iran

obszar (borough)

Alaska

Chorwacja

5.5. Zróżnicowanie państw pod względem potencjału demograficznego

Państwa świata są bardzo zróżnicowane pod względem potencjału demograficznego.

Różnice:

  1. między najludniejszym państwem świata - Chinami (1,3 mld w 2004 r.) - a państwem o najmniejszej liczbie mieszkańców - Niue (terytorium stowarzyszone z Nową Zelandią), które liczy 2 tys. mieszkańców (2003 r.), wynosi ok. 600 tys. razy.

  2. Ludności stałej Watykanu jest jeszcze mniej (ok. 1 tys.), stąd demograficznie Chiny przewyższają państwo watykańskie ponad 1 mln razy (Wrona, Rek 2001).

Pod względem gęstości zaludnienia, oprócz Monako, do najgęściej zaludnionych należą państwa:

Pod względem gęstości zaludnienia, do najgęściej zaludnionych należą terytoria zależne:

Pod względem gęstości zaludnienia, do najsłabiej zaludnionych należą państwa:

Do najsłabiej zaludnionych należą terytoria zależne:

5.6. Zróżnicowanie państw pod względem wielkości terytoriów

Państwa są również bardzo zróżnicowane pod względem wielkości terytoriów; wyróżnia się następujące grupy państw:

  1. bardzo duże - o powierzchni większej od 3 mln km2

  2. duże - o powierzchni od 3 mln do 1 mln km2

  3. średnie - o powierzchni od 1 mln do 100 tys. km2

  4. małe - o powierzchni od 100 tys. do 1 tys. km2

  5. bardzo małe (minipaństwa) - o powierzchni mniejszej niż 1 tys. km2.

  1. Obecnie do największym pod względem powierzchni państwem świata jest Rosja (Federacja Rosyjska); liczy ona 17,1 mln km2 [Do 1991 r. największym terytorialnie państwem był ZSRR, liczący 22,4 mln km2 (łącznie z powierzchnią mórz - Białego i Azowskiego, traktowanych jako wody wewnętrzne)]. Państwo to jest:

Państw bardzo dużych, których powierzchnia jest większa niż 3 mln km2 - jest zaledwie 7 (tab. 5.2). Zajmują one jednak ok. 40% całej powierzchni zamieszkanego lądu:

Obecnie na mapie politycznej świata najwięcej (45% ogółu) jest państw małych, tj. o powierzchni mniejszej niż 100 tys. km2. Najliczniejsza grupa takich państw znajduje się na kontynencie europejskim, a ani jednego tak małego państwa nie ma w Ameryce Południowej.

W grupie krajów małych pewną osobliwość stanowią “minipaństwa” (państwa lilipucie, pocket countries), o powierzchni mniejszej niż 1 tys. km2. Niektóre z nich, szczególnie te europejskie, są reliktami okresu feudalnego.

Do minipaństw europejskich (o powierzchni poniżej 1 tys. km2) są zaliczane:

Największe powierzchniowo państwa świata (na podstawie Rocznika Statystycznego 2008)

Państwo

Powierzchnia [w mln km2]

1

Rosja

17,1

2

Kanada

10,0

3

Chiny

9,6

4

Stany Zjednoczone

9,4

5

Brazylia

8,5

6

Związek Australijski

7,7

7

Indie

3,3

8

Argentyna

2,8

9

Kazachstan

2,7

10

Sudan

2,5

Szczególnym państwem jest Watykan, liczący tylko 44 ha powierzchni. Po zjednoczeniu w 1870 r. Włoch i przyłączeniu do nich Rzymu papiestwo straciło swoje dotychczasowe posiadłości terytorialne. Ojciec Święty tego faktu nie uznał i w latach 1870-1929 papieże uważali się za więźniów Watykanu. Dopiero w 1929 r., na podstawie konkordatu laterańskiego, papiestwo otrzymało od rządu włoskiego część Rzymu. Odtąd jest to oficjalna siedziba głowy Kościoła rzymsko-katolickiego, dlatego też Watykan nazywany bywa często Stolicą Apostolską.

W Azji do minipaństw zalicza się:

W Afryce do minipaństw należą

W Ameryce Środkowej za minipaństwa są uważane:

Państwa położone na bezkresnych przestrzeniach wodnych Oceanii są też najczęściej miniaturowe. Do najmniejszych należą:

Polska pod względem powierzchni (312,7 tys. km2) zajmuje 9 miejsce w Europie, a 69 wśród krajów świata (pod względem liczby ludności, odpowiednio - 8 i 29). Pod względem wielkości terytorium, Polska jest:

Z kolei, Polska, pod względem powierzchni przewyższa:

5.7. Kształt terytorium państwa

Państwa jednolite pod względem terytorium dzielone są na:

Państwa zwarte o kształtach nieregularnych - państwa wieki obszarowo (Chiny, Iran).

Państwa mocno wydłużone:

Państwa jednolite postrzępione:

których kontur ma wiele nieregularności (Sobczyński 2006).

5.8. Inne czynniki państwowości

Do ważnych czynników - oprócz wielkości obszaru - określających potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny państwa, należą również m.in.:

  1. położenie geograficzne i warunki klimatyczne,

  2. odsetek użytków rolnych,

  3. ilość i dostępność bogactw naturalnych,

  4. drożność kraju.

Zależność między wielkością państwa a ukształtowaniem jego powierzchni była od dawna przedmiotem rozważań geografów i przedstawicieli innych nauk. Generalnie uważa się, że urozmaiconemu ukształtowaniu powierzchni odpowiada więcej jednostek politycznych, a wielkim formom geomorfologicznym - większe obszarowo państwa.

Dla przykładu, przeciwstawieniami potwierdzającymi powyższą tezę są: Europa Zachodnia-Europa Wschodnia, Półwysep Indochiński-Półwysep Indyjski.

Najważniejszy wydaje się jednak stopień wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego przez społeczeństwo w danym okresie historycznym. Klasycznym przykładem może być Egipt - mimo dużej powierzchni (1 mln km2) dotychczas gospodarczo jest wykorzystane zaledwie ok. 3% ziem kraju. Są to grunty orne położone w delcie i dolinie Nilu oraz w nielicznych oazach rozrzuconych wśród pustynnych piasków Sahary.

Nie wszędzie jednak uogólnienia dotyczące korelacji między rzeźbą terenu a wielkością państw znajdują pełne potwierdzenie. W wielu przypadkach, mimo znaczącej roli środowiska geograficznego, o wielkości państw decydują głównie wydarzenia historyczne (Wrona, Rek 2001).

Geografia ekonomiczna - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji

21


Wyszukiwarka