Uniwersytet Warszawski
Wydział Psychologii
Aleksandra Żurawska
Nr indeksu 1360
TEMPERAMENT A ODPORNOŚĆ NA STRES
Praca magisterska napisana pod kierunkiem
Dr Adama Tarnowskiego
Warszawa 2004
Abstrakt.
Celem mojej pracy jest analiza zjawiska stresu oraz czynników temperamentalnych, które to zjawisko mogą modyfikować. Moje badanie obejmuje temat podejmowany przez wielu badaczy znacznie wcześniej. To, co jednak mnie zainteresowało, to mała ilość badań nowym testem temperamentu profesora Strelaua i Zawadzkiego (1992) oraz analizy związków miedzy jego wynikami a wynikami w testach mierzących konkretne zachowania i sprawność psycho - fizyczną. Chciałabym przedstawić wyniki badania dotyczącego istnienia związku cech temperamentalnych z odpornością na stres.
W celu sprawdzenia istnienia takiego związku, przeprowadziłam badania w grupie studentów UW w wieku 19 - 32 lata. W większości byli to studenci Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Do zbadania cech temperamentalnych posłużono się Kwestionariuszem Temperamentu FCZ-KT, natomiast do analizy zjawiska stresu oraz odporności na stres Kompleksowego Testu Wielobodźcowo- Wieloreakcyjnego DG.
Uzyskane wyniki analizowano nieparametrycznym testem korelacji Tau b Kendalla. W wyniku analiz otrzymano ciekawe wyniki dotyczące związków cech temperamentu oraz odporności na stres mierzony poziomem wykonania zadań.
Słowa kluczowe:
Temperament
Stres
Odporność na stres
Spis treści
Wprowadzenie.
Wprowadzenie.
Celem mojej pracy jest analiza zjawiska stresu oraz jego związku z cechami temperamentu. Oczywistym się wydaje, że temperament stanowi podstawę naszego funkcjonowania w świecie. Reguluje nasze stosunki ze środowiskiem poprzez wyznaczanie zachowań, które jak najlepiej zaspokajają naszą indywidualną potrzebę stymulacji, która jest ściśle powiązana z właściwościami naszego układu nerwowego.
Badania nad temperamentem prowadzone są od dawna, a pierwsze teorie powstawały już w starożytności. Podobnie jak również zjawisko stresu. Potrzeba badań nad ich związkiem wydaje się oczywista. W środowisku, które z każdym dniem dostarcza nam coraz większej ilości stymulacji jesteśmy coraz bardziej narażeni na stres. On może obniżać naszą sprawność funkcjonowania w trudnych warunkach.
Temperament jest czynnikiem, który może wpływać na odporność na stres. Strelau wyodrębnił takie typy temperamentu, które wręcz mogą służyć jako predykator odporności na stres i sprawności działania w środowisku mało lub wysoko stymulującym.
W mojej pracy przedstawiam regulacyjną teorię temperamentu prof. Strelaua. Omawiam szczegółowo poszczególne cechy temperamentu oraz typy osobowości, które zostały wyodrębnione ze względu na specyficzny układ cech temperamentu.
Znajduje się tu również przegląd teorii dotyczących stresu oraz czynników wywołujących stres. Omawiam najważniejsze dla mojej pracy: teorię Salyego, Marka oraz teorię stresu informacyjnego.
Czytelnik znajdzie w niej również próbę powiązania i odnalezienia zależności pomiędzy cechami temperamentu a sytuacjami wywołującymi stres oraz zachowaniami ludzi w takich sytuacjach. Dodatkowo, na zakończenie części teoretycznej mojej pracy, zamieszczam przegląd badań nad temperamentem oraz odpornością na stres oraz odpornością na stres i poziomem wykonywania różnorodnych zadań.
CZĘŚĆ I TEORETYCZNA
1. Regulacyjna Teoria Temperamentu.
Zagadnienie temperamentu interesowało badaczy od dawna. Jednym z ośrodków, który prowadził intensywne badania nad nim był Uniwersytet Warszawski. Tu rozwój badań przebiegał pod silnym wpływem typologii Pawłowa. Badania prowadzone pod kierunkiem profesora Strelaua inspirowane były zarówno wynikami badań rosyjskich naukowców, jak i rozwijającymi się intensywnie w latach pięćdziesiątych oraz sześćdziesiątych teoriami oraz badaniami nad zjawiskiem temperamentu w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. W wyniku wielu badań powstała Regulacyjna Teoria Temperamentu łącząca w sobie najważniejsze teorie oraz dane empiryczne.
Teoria ta zorientowana jest na osoby dorosłe, należy do teorii przyczynowych, postulujących wielowymiarową strukturę temperamentu. Zakłada ona, że temperament przejawia się we wszystkich rodzajach zachowań człowieka (Strelau, 1998).
Jednym z podstawowych twierdzeń teorii jest twierdzenie, że temperament odnosi się do formalnych cech zachowania. Cechy temperamentalne ujmowane są z punktu widzenia wzajemnych związków jednostki i środowiska, w których najważniejszą rolę regulacyjną odgrywa aktywność własna człowieka. Definicja temperamentu brzmi następująco: „Temperamentem nazywamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede wszystkim do formalnych charakterystyk (energetycznych oraz czasowych) reakcji i zachowań. Cechy te ujawniają się już we wczesnym w dzieciństwie i mają swój odpowiednik w świecie zwierząt. Temperament, choć pierwotnie uwarunkowany wrodzonymi mechanizmami neurobiochemicznymi, podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i specyficznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem” (Strelau, 1998 str. 182).
1.1. Struktura temperamentu.
Po wielu analizach i szeregu badań Zawadzki i Strelau (1995) opisali strukturę temperamentu za pomocą sześciu cech. Jest to: reaktywność emocjonalna, aktywność, żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna oraz wytrzymałość.
Reaktywność, cecha należąca do poziomu energetycznego temperamentu, wywodzi się z pojęcia siły procesu pobudzenia. Pierwotnie traktowana była ona jako cecha ogólna obejmująca dwie własności energetyczne zachowania: wrażliwość i odporność (wydolność), które pozostają ze sobą w stałej, odwrotnej relacji.
Po wielu analizach okazało się jednak, że takie definiowanie reaktywności jest zbyt szerokie. Obecnie reaktywność rozbita została na 3 czynniki: reaktywność emocjonalną, wytrzymałość i wrażliwość sensoryczną.
Reaktywność emocjonalna przejawia się w zmysłowej i emocjonalnej wrażliwości na jednym krańcu oraz z wydolności, czyli wytrzymałości na działanie silnej stymulacji, na drugim jego krańcu. Wysoka reaktywność emocjonalna, rozumiana będzie jako tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności. Niska reaktywność będzie natomiast wiązała się z małą wrażliwością i dużą wytrzymałością (Strelau, 1998).
Dodać należy, że reaktywność emocjonalna odnosi się głównie do negatywnych emocji - szczególnie lęku. Wiąże się z charakterystyką reagowania emocjonalnego w powiązaniu ze sprawnością działania. Osoby charakteryzujące się w wysokim stopniu tą właściwością wykazują pobudliwość emocjonalną, czyli łatwość reagowania intensywnymi emocjami i małą odpornością emocjonalną. Będą one miały tendencję do obniżania poziomu wykonania różnych zadań w sytuacjach stresowych.
Kolejna cecha, czyli wytrzymałość powstała z podziału reaktywności na 3 podane wcześniej czynniki. Rozumiana jest ona jako zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej (Strelau i Zawadzki, 1997). Cecha ta może być traktowana jako odpowiednik siły procesu pobudzenia Pawłowa, zredukowanej do odporności. Osoby o wysokiej wytrzymałości wykazują odporność na trudy codziennego życia, potrafią radzić sobie w niekorzystnych warunkach oraz pracować z dużą intensywnością i długo.
Kolejna cecha, czyli wrażliwość sensoryczna, opisywana jest jako zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej. Operacyjnie definiowano ją jako „minimalną wielkość bodźca, zdolną wywołać ledwo dostrzegalne wrażenie” (Strelau, 1974 s. 15). Zgodnie z tą definicją wrażliwość sensoryczna miałaby determinować różnice indywidualne w zdolności detekcji bodźców o minimalnej wartości stymulacyjnej (Zawadzki i Strelau, 1997).
Kolejna, ostatnia cecha temperamentalna należąca do energetycznego poziomu zachowania, czyli aktywność odnosi się do częstości oraz intensywności działań jednostki. Jest to „właściwość temperamentu, która determinuje ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej” (Strelau, 1985, s.287). Człowiek jest w stanie regulować wartość stymulacyjną własnego zachowania i sytuacji zewnętrznych poprzez modyfikację własnej aktywności. W ten sposób możliwe jest zaspokajanie indywidualnego zapotrzebowania na stymulację (Eliasz, 1981; Matysiak, 1985, Strelau, 1985). Wysoka aktywność oznaczać będzie tendencję do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej, lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej (Strelau, 1998).
W większości badań zrealizowanych w ramach RTT (Strelau, 1985) empirycznie stwierdzono, że reaktywność i aktywność są ujemnie związane. Niska reaktywność wiąże się z wysoką aktywnością i odwrotnie, wysoka reaktywność związana jest z biernością zachowania jednostki, co jednocześnie potwierdza efektywność podmiotowej regulacji stymulacji.
Drugi aspekt Regulacyjnej Teorii Temperamentu, czyli wymiar czasowy rozumiany jest jako „zespół cech charakteryzujących przebieg reakcji w czasie” (Strelau, 1974, s.20). Odnosi się do takich cech jak: żwawość i perseweratywność.
Czynnik nazwany ostatecznie żwawością obejmuje takie cechy jak szybkość, tempo i ruchliwość. Ogólnie jest on definiowany jako „tendencja do szybkiego reagowania, utrzymania wysokiego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych” (Strelau i Zawadzki, 1993 s.327 za Zawadzki i Strelau, 1997).
Perseweratywność rozumiana jest jako tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca, który to zachowanie wywołał.
Autor Regulacyjnej Teorii Temperamentu - Jan Strelau zakłada, że wymienione i opisane powyżej cechy biorą udział w regulowaniu stosunków człowieka z otoczeniem. Istotą tej regulacji jest modyfikowanie zarówno zachowań jak i sytuacji, w których aspekt energetyczny i aspekt czasowy odgrywają ważną rolę w przystosowaniu (Strelau, 1998).
1. 2. Podstawowe typy osobowości.
Każda z poszczególnych cech temperamentu nabiera specyficznego znaczenia w połączeniu z innymi. Poszczególne cechy pozostaja w specyficznej relacji i współdziałają w procesie regulacji stymulacji (Strelau, 1985). Odpowiednia struktura cech temperamentu potrzebna jest do tego, aby efektywnie regulować stymulację w zależności od indywidualnego zapotrzebowania na nią, bądź też odpowiednią do możliwości jednostki do przetworzenia jej. Odpowiednia regulacja, która powoduje odpowiednie zaspokojenie potrzeby stymulacji jest gratyfikacją dla jednostki. Taką gratyfikację zapewniają jednak tylko struktury temperamentu zharmonizowane.
Funkcje temperamentu zależą od tego, czy jednostka w danej sytuacji ma możliwość efektywnej regulacji stymulacji. Jednostki selekcjonują sytuacje oraz formy aktywności w zależności od posiadanych przez siebie cech temperamentalnych. W warunkach, w których regulacja stymulacji przez jednostkę jest możliwa, jednostka może osiągać maksymalną skuteczność działania przy minimalizacji negatywnych kosztów emocjonalnych (Strelau, 2004).
Po przeprowadzeniu wielu analiz opracowane zostały cztery struktury cech temperamentu, charakteryzujące się odmiennymi możliwościami przetwarzania stymulacji oraz stopniem zharmonizowania cech temperamentu.
Pierwszy z nich, to struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji. Osoby o takiej strukturze to osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Wykazują dużą wrażliwość sensoryczną, żwawość oraz niską perseweratywność. Osobowość ta charakteryzuje się najwyższymi zdolnościami przystosowawczymi. Opisana konfiguracja cech pozwala bowiem na efektywną regulację stymulacji oraz nastawienie na poszukiwanie stymulacji (Zawadzki i Strelau, 1997).
Osobowość typu drugiego, to struktura zharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania stymulacji. Osoby z tej grupy są mało wytrzymałe i bardzo reaktywne emocjonalnie. Są również mało aktywne. Dodatkowo charakteryzują się niską żwawością oraz wrażliwością sensoryczną w połączeniu z dużą perseweratywnością. Osoby o takiej konfiguracji cech mają małe zdolności przystosowawcze. Ich funkcjonowanie jest najlepsze w warunkach charakteryzujących się niskim poziomem stymulacji. Osoby te nastawione są więc na rozładowywanie pobudzenia oraz unikanie stymulacji.
Kolejny typ osobowości należy do grupy trzeciej i jest to struktura niezharmonizowana, której główną cechą są duże możliwości przetwarzania stymulacji. Konfiguracja cech temperamentu składa się z niskiej wytrzymałości, reaktywności emocjonalnej oraz małej aktywności. Osoby takie dodatkowo wykazują niską wrażliwość sensoryczną, żwawość oraz perseweratywność. Takie połączenie cech, powoduje brak umiejętności efektywnej regulacji stymulacji oraz ograniczenie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego, czyli nieoptymalnego poziomu pobudzenia. Osoby te nie poszukują stymulacji.
Ostatnia wreszcie struktura to struktura niezharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania stymulacji. Osoby należące do tej grupy są mało wytrzymałe, bardzo reaktywne emocjonalnie oraz bardzo aktywne. Dodatkowo cechuje je wysoka wrażliwość sensoryczna, perseweratywność oraz żwawość. Taka konfiguracja cech powoduje brak umiejętności efektywnej regulacji stymulacji i nastawienie na rozładowanie wysokiego poziomu pobudzenia. Osoby należące do 4 grupy wykazują skłonność do zachowań impulsywnych, łatwo reagują gniewem oraz są wybuchowe.
Cztery opisane powyżej typy osobowości odpowiadają czterem typom należącym do tradycyjnej typologii Hipokratesa. Typowi pierwszemu odpowiada typ sangwinika, drugiemu typ melancholika, trzeciemu typ flegmatyka i wreszcie ostatniemu, czwartemu - typ choleryka (Zawadzki i Strelau, 1997).
2. Pojęcie stresu.
Opierając się na najważniejszych teoriach stresu można stworzyć ogólną charakterystykę tego zjawiska. Stres rozumiany może być jako stan całego organizmu, powstaje w wyniku jego interakcji z otoczeniem i wymaga obecności zagrożenia. Zagrożenie to musi być postrzegane i oceniane przez jednostkę poznawczo. Dodatkowo stres powoduje uruchomienie regulacyjnej funkcji psychiki (Terelak, 1997).
Uogólniając można wyróżnić trzy nurty w określaniu zjawiska stresu. I tak pierwszy nurt ujmuje stres w kategoriach bodźca czy wydarzenia życiowego o określonych właściwościach. Drugi nurt ujmuje stres w kategoriach reakcji, głównie emocjonalnych, trzeci natomiast w kategoriach relacji między czynnikami zewnętrznymi a ich odbiorem przez podmiot (Heszen - Niejodek, 1991).
Chciałabym teraz przedstawić bardziej szczegółowo teorie odnoszące się do hipotezy badawczej przedstawionej w dalszej części pracy.
2.1. Stres psychologiczny. Przegląd koncepcji.
Pojęciem stresu badacze interesowali się od dawna. Od lat czterdziestych naszego stulecia to pojęcie zdobyło dużą popularność. Zaskakuje jednak fakt, że we współczesnej literaturze brak jest ogólnej, powszechnie przyjętej definicji tego terminu.
Według Selyego, reprezentującego podejście fizjologiczne, działanie na organizm czynników szkodliwych, czyli stresorów, wywołuje w organizmie stan stresu, będącego fizjologiczną reakcją organizmu o charakterze przystosowawczym. Te same stresory działające na różne jednostki nie wyzwalają tej samej reakcji, a ten sam bodziec będzie rozmaicie działać na różne osoby. Będzie to zależało od zewnętrznych jak i wewnętrznych czynników, które decydują jak dana osoba zareaguje (Terelak, 1997).
Definiując zjawisko stresu Selye stwierdził, że stres jest „nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania” (Selye, 1977, s.25). Swoiste znaczy w tym wypadku tyle, co niepowtarzalne. Wszelkie czynniki, na których działanie wystawiane są jednostki powodują poza swoistym działaniem, nieswoisty wzrost potrzeby spełnienia funkcji przystosowawczych, a tym samym powrotu do stanu normalnego. Według Selye'go (1977) zjawisko to jest niezależne od rodzaju swoistego działania, które spowodowało wzrost owej potrzeby. Nieswoiste żądanie aktywności jako takiej jest więc istotą stresu.
Selye wprowadził również pojęcie G.A.S (General Adaptation Syndrome). Składają się na niego charakterystyczne przebiegi w organizmie występujące w trzech fazach: stadium alarmowym, odporności oraz stadium wyczerpania (Selye, 1960).
Według innych autorów stres psychologiczny jest powiązany ze stresem fizjologicznym i odwrotnie (Frączak i Kofta, 1982). Stan stresu pojawia się pod wpływem działania sytuacji stresowych, a jego komponenty to podwyższenie się ogólnego poziomu aktywacji, pojawienie się silnych emocji, pojawienie się motywacji do przezwyciężenia stresu.
Współcześnie wśród koncepcji stresu dominuje podejście interakcyjne. Jako pierwszy, interakcyjną teorię stresu przedstawił Lazarus (1966). Transakcyjny model stresu znalazł swoje odzwierciedlenie w kolejnych koncepcjach, które przeniosły pojęcie stresu na grunt medycyny pracy. Taki model zawierają normy Międzynarodowego Biura Standaryzacji (ISO 10075, 1991 za Terelak, 1999). Te normy wskazują na zasadnicze znaczenie sytuacyjnych czynników powodujących stres psychiczny takich jak: wymagania stawiane przez wykonywane zadanie, fizyczne i społeczne warunki pracy oraz na indywidualne charakterystyki jednostki, czyli jej aspiracje, system nastawień, zdolności, sprawności, wiedza, doświadczenie, stan zdrowia czy wiek.
W latach 1995 - 1997 w wyniku pracy wielu naukowców powstała Verońska koncepcja stresu, nazwana tak od miejsca, w którym prowadzono dyskusje na temat stresu pracy zmianowej. Koncepcja obejmuje transakcyjny model stresu, zmęczenia i obciążenia psychicznego. Aby rozróżnić te pojęcia oparto się na typach wysiłku. I tak powstała koncepcja wysiłku psychicznego związanego z poziomem trudności wykonywanych przez jednostkę zadań, (czyli obciążenie psychiczne), oraz wysiłku kompensacyjnego związanego z kontrolą stanów organizmu (jest to stres psychiczny oraz zmęczenie psychiczne (Terelak, 2001).
Według głównego autora omawianej teorii, Tadeusza Marka, wystąpienie stanu stresu psychicznego zależy od relacji, jakie występują między elementami środowiska a specyficznymi cechami jednostki. Aby rozróżnić pojęcie stresu od zmęczenia posłużył się on pojęciem zasobów. Stan stresu wystąpi więc, gdy nastąpi deficyt po stronie zasobów jednostki. Z tego stwierdzenie jasno wynika, iż w momencie, gdy wymagania stawiane jednostce w danej sytuacji nie przekraczają jej zasobów stan stresu nie wystąpi. Jednostka podejmie wtedy działanie, a w miarę upływu czasu dojdzie do rozwoju zmęczenia. W przypadku zmęczenia mogą wystąpić takie zaburzenia jak: zaburzenia pamięci, uwagi czy koordynacji psychomotorycznej. (Terelak, 2001).
Według poglądów Fąfrowicz i Marka ( w Terelak, 1999), podstawowym czynnikiem różnicującym stan stresu, zmęczenia i obciążenia jest sposób oceny czynnika działającego na jednostkę. Ocena czynnika szkodliwego wystąpi tylko w przypadku stresu, w innych przypadkach taka ocena nie wystąpi.
Zasadniczą wartością przedstawionej przeze mnie Verońskiej koncepcji stresu jest to, iż opierając się na poznawczej orientacji, definiuje podstawowe pojęcia występujące w większości teorii stresu. Pozwala ona na bezpośrednie tworzenie wskaźników wykorzystywanych w badaniach (wskaźniki fizjologiczne np. EKG, EEG, emocjonalne: poziom aktywacji, wzbudzenia, czy stanów uwagi).
Na zakończenie chciałabym dodatkowo wspomnieć o stresie informacyjnym. Sam pomysł zajmowania się stresem informacyjnym wynika ze studiów nad następstwami zmian zachodzących we współczesnym społeczeństwie. Analizie poddano informacyjne przeciążenie, jakiemu poddawani są współcześni ludzie. W codziennym funkcjonowaniu napotykamy napór danych. Szczególnie narażeni na ich nadmiar są ludzie pracujący, uczący się, mieszkańcy miast, osoby z rozbudzonymi potrzebami poznawczymi. Ogólnie, zwiększa się ilość napływających do nas informacji oraz następuje przyspieszenie ich przekazu. Te dwa aspekty napotykają na naturalną barierę w postaci ograniczonych możliwości przetwarzania ludzkich umysłów.
Stresem informacyjnym nazwano „zespół doznań towarzyszących niemożności bieżącego opracowania informacji oraz integrowania ich z dotychczasową wiedzą jednostki” (Ledzińska, 2002 s. 27). Źródłem napięć jest, według tej teorii, zarówno specyfika czasów, jak i właściwości ludzkiego aparatu poznawczego. Wolne tempo transmisji danych to ważna bariera w procesie ich przetwarzania. Ograniczenia odnoszą się jednocześnie do aspektów takich jak pamięć czy uwaga, którym to mechanizmom nadaje się status centralnego procesora (Nęcka, 1994).
Cechy uwagi stanowią jedną z zasadniczych barier poznawczych. Ludzki umysł potrafi bowiem przetworzyć wielokrotnie mniej jednostek informacji, niż dociera do naszych receptorów. Dlatego też jedną z ważniejszych cech uwagi jest jej selektywność. Prawdopodobne jest, iż przebiega ona na wszystkich etapach procesu przetwarzania. Istnieje również pojęcie podzielności uwagi, które ujmowane jest w kategoriach mechanizmu zarządzania możliwościami przetwarzania. Mechanizm ten jest uruchamiany w sytuacji równoczesnego wykonywania kilku czynności. Selekcja dotyczy informacyjnego „wyjścia” a redukowane są możliwości emitowania reakcji, a nie percepcji bodźców. Wreszcie trzecim i ostatnim aspektem branym pod uwagę przy omawianiu procesu uwagi jest zdolność jej podtrzymywania, która to zdolność zależy od cech jednostkowych (Ledzińska, 2002).
3. Źródła stresu
3.1. Model stresu Niebycylina w adaptacji Franusa
Nakreślony powyżej model stresu przedstawia zależność między funkcjonowaniem jednostki, a wpływem otoczenia (środowiska) na to funkcjonowanie. Z modelu wynika, że czynniki stresowe przejawiają się w przedziałach ekstremalnych. Te przedziały ogranicza z jednej strony maksymalizacja wymagań, aż do nadmiernych przeciążeń, a z drugiej strony minimalizacja bodźców, aż do deprywacji sensorycznej. Pomiędzy tymi dwiema granicami znajduje się sfera działania człowieka podzielona na sferę niezawodności i dwie subsfery błędów. Sfera niezawodności to sfera optymalna, czyli bezstresowa. Przekroczenie progów tej sfery wiąże się z koniecznością zmiany struktury działania, co powoduje stres, o czym świadczą pojawiające się błędy. Miejsca powyżej i poniżej strefy błędów to górny i dolny próg wydolności (tolerancji stresu). Ich przekroczenie powoduje zaburzenie dotychczasowej struktury działania. Takie granice, są specyficzne i inne dla każdej osoby. Mogą się również zmieniać pod wpływem czynników zewnętrznych, które mogą działać korzystnie jak i niekorzystnie. Pod uwagę należy brać zmęczenie jednostki, jej motywacje, poziom aspiracji, samopoczucie, stan zdrowia jak również wiek i wiele innych (Terelak, 2001).
3.2 Przeciążenie i deprywacja jako źródło stresu.
Przeciążenie jest to sytuacja trudna dla jednostki. Jej trudność wynika z wykonywania określonych czynności na granicy własnych możliwości fizycznych czy psychicznych. Przykładem takiej sytuacji jest działanie jednostek w sytuacjach awaryjnych, które powodują przeciążenie informacyjne. Należy pamiętać, że przeciążenie i obciążenie są od siebie odróżniane.
Obciążeniem jest natężenie stresu, które nie prowadzi do zaburzeń organizacji czynności. Przeciążenie natomiast jest sytuacją, w której stres jest nadmierny i powoduje wyraźne zmiany w celowym działaniu człowieka, czyli powoduje spadek sprawności psychomotorycznej i/lub umysłowej. Próg odporność na stres to przy takich założeniach punkt, w którym obciążenie przechodzi w przeciążenie (pamiętając o innych czynnikach osobowościowych). Krótkotrwałe sytuacje przeciążenia prowadzą do zmęczenia jednostki, lub jej wyczerpania. Przeciążenie długotrwałe, czyli stres chroniczny, prowadzi natomiast do wielu zaburzeń psychosomatycznych (Terelak, 2001).
.
Oprócz przeciążenia (zarówno stymulacyjnego, informacyjnego jak i fizycznego), które wiąże się z maksymalizacją wymagań, należy zwrócić uwagę, iż czynnikiem, który również prowadzi do stresu jest deprywacja związana z minimalizacją obciążeń. Model funkcjonowania człowieka zarówno w sytuacjach przeciążenia jak i deprywacji przedstawiony został powyżej. Wynika z niego, że zarówno w warunkach przeciążenia stymulacyjnego, jak i sytuacji deprywacji sensorycznej (tzw. głodu zmysłowego) można obserwować pogorszenie sprawności działania, jako reakcji na stres.
W psychologii przeprowadzono wiele badań mających wyjaśnić interakcje, jakie zachodzą między sytuacją stresową, emocjami i efektywnością działania. Najbardziej znane prawidłowości ustalone dzięki tym badaniom noszą nazwę praw Yerkesa - Dodsona. Pamiętając, że sprawność działania zależy również od innych czynników, takich jak poziom zdolności czy posiadana wiedza, prawo Yerkesa - Dodsona mówi, iż efektywność działania nie jest liniową funkcją intensywności stresu. Wzrasta ona w miarę wzrostu aktywacji układu nerwowego, ale tylko do pewnego poziomu. Po przekroczeniu tego poziomu, jeśli nadal wzrasta intensywność czynników stresotwórczych, obniża się poziom wykonania zadań (Terelak, 2001).
4. Temperamentalne współwyznaczniki odporności na stres
Odpornością na stres nazywa się fakt niereagowania przez człowieka pobudzeniem emocjonalnym mimo faktu, iż znajduje się on w sytuacji, która dla innych ludzi mogłaby być sytuacją stresową i mogłaby u nich wywoływać przykre emocje (Frączak i Kofta, 1982). Według Reykowskiego (1969) skutkiem sytuacji stresowej jest, między innymi, wzrost pobudzenia emocjonalnego. U osób, które będą odporne na stres, nie wystąpi wzrost pobudzenia emocjonalnego, natomiast u osób nie odpornych, taki wzrost nastąpi.
Opierając się na założeniach Regulacyjnej Teorii Temperamentu chciałabym teraz omówić zagadnienie odporności na stres w odniesieniu właśnie do tej teorii.
Po przyjrzeniu się opisanym na początku mojej pracy cechom temperamentu logiczne staje się wyciągnięcie wniosku, iż zarówno poszczególne cechy jak i ich konfiguracja mają znaczenie adaptatywne. Cechy czasowe temperamentu określają możliwość działania jednostki w warunkach ekstremalnej wartości stymulacyjnej, związanej z czynnikiem czasu. Chodzi tu o warunki wymagające elastyczności działania, szybkości reakcji czy zręczności.
Energetyczne cechy zachowania określają natomiast możliwość działania w warunkach wymagających długotrwałej oraz intensywnej pracy, tolerancji na silną stymulację fizyczną (wytrzymałość), odporności emocjonalnej na stres. Dodatkowo określają również działanie jednostki w warunkach wymagających od niej podejmowania ryzyka, angażowania się w dużą ilość różnorodnych zajęć (aktywności) oraz działania w warunkach wymagających dostrzegania słabych bodźców i oceny sygnałów o małej intensywności (wrażliwości sensorycznej) (Zawadzki i Strelau, 1997).
Aby rozważyć wpływ cech temperamentalnych na odporność na stres, należy oprzeć się na formalnych aspektach stresu. Aspekty te odnoszą się do braku równowagi między stymulacyjnymi wymaganiami środowiska a możliwościami jednostki radzenia sobie z nimi. Intensywność wymagań środowiska jest decydującym czynnikiem wywołującym stres. Im silniejsza jest wartość bodźców odbieranych ze środowiska tym reakcja stresu jest silniejsza (Strelau, 1992).
Stres wystąpi wtedy, gdy naruszona będzie równowaga między możliwościami jednostki adekwatnego reagowania na bodźce o różnej intensywności, a wartością stymulacyjną sytuacji.
To, jaka będzie wartość stymulacyjna sytuacji, zależeć będzie zarówno od obiektywnych właściwości sytuacji, takich jak jej intensywność czy złożoność, oraz od procesów subiektywnych. Te procesy to modulacja fizjologiczna intensywności bodźców oraz ocena poznawcza (Terelak, 1997).
Wykazano, że dla jednostek o małych możliwościach przetwarzania stymulacji, sytuacjami stresowymi są sytuacje o dużej wartości stymulacyjnej. Jednostki o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji, będą natomiast odczuwały stres w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej (Klonowicz, 1984; Strelau, 1985). Sytuacje takie tworzono narzucając jednostkom styl, jak również warunki działania niedostosowane do ich możliwości przetwarzania stymulacji. Zależności takie uzyskano również w sytuacjach zawodów sportowych (Zawadzki, 1991), zawodowych (Maciejczyk, 1974) czy szkolnych (Strelau, 1978).
We wcześniejszym rozdziale opisane zostały dość różne podejścia do zjawiska stresu. Dlatego też chciałabym zwrócić uwagę na to, że intensywność czynników wywołujących stres zależy nie tylko od nich samych, ale także od oceny poznawczej tych czynników, tolerancji oraz indywidualnych cech jednostki (Lazarus, 1966).
Cechy temperamentu od dawna były uważane za te, które wyznaczają odporność jednostki na stres, czyli określają sprawność działania i wielkość następstw emocjonalnych w sytuacjach o określonej wartości stymulacyjnej.
Stwierdzono wręcz, że rola cech temperamentalnych ujawnia się najsilniej, gdy jednostka funkcjonuje w warunkach stresu i/lub ma do wykonania zadania wymagające szczególnej mobilizacji organizmu (Strelau, 1998). Dodatkowo zwrócono uwagę, że możliwości jednostki w radzeniu sobie z sytuacjami dla niej trudnymi zależą nie tylko od cech temperamentalnych, ale również od takich cech osobowych jak: inteligencja, zdolności specjalne, umiejętności, wiedza, cechy osobowości, cechy fizyczne, liczba doświadczeń związanych z sytuacjami stresowymi, strategie radzenia sobie ze stresem oraz aktualnego stanu fizycznego i psychicznego jednostki (Strelau, 1998).
Koncentrując się na terminie aktywacji zaczerpniętym z Regulacyjnej Teorii Temperamentu należy zauważyć, że wymiary temperamentu związane z poziomem aktywacji są szczególnie istotne w determinowaniu różnic indywidualnych w odporności na stres (Terelak, 1997, Strelau, 1992).
Stwierdzono, że jednostki wysoko reaktywne wykazują mniejszą odporność na stres, będący wynikiem znajdowania się jednostki w sytuacji o wysokiej wartości stymulacyjnej. Reaktywność jednostki jest tym wyższa, im słabszy bodziec jest w stanie wywołać ledwo dostrzegalną reakcję (wyższa wrażliwość) i im słabszy bodziec powoduje obniżenie efektywności (niższa wydolność). U osób tych mechanizm fizjologiczny wzmacnia stymulację, dlatego też określona sytuacja będzie miała wyższą wartość stymulacyjną w porównaniu z jednostkami nisko reaktywnymi.
Jednostki nisko reaktywne w takiej samej sytuacji (o wysokiej wartości stymulacyjnej) nie będą odczuwały stresu. Z tego też stwierdzenia wynika fakt, że sytuacje silnie stymulujące, które nie wywołują stanu stresu u osób nisko reaktywnych (posiadających dużą potrzebę stymulacji), wywołują taki stan u osób wysoko reaktywnych (z niską potrzebą stymulacji) (Strelau, 1992).
Odwrotna zależność może wystąpić w sytuacjach charakteryzujących się niską wartością stymulacyjną. Sytuacja deprywacji, która najprawdopodobniej wywoła stan dyskomfortu (stresu) u jednostek nisko reaktywnych, może być spostrzegana jako adekwatna u osób o wysokim poziomie reaktywności, w tym bowiem przypadku ta sama sytuacja posiada wyższą wartość stymulacyjną (Strelau, 1992).
Wnioski na temat związków cech temperamentalnych i odporności na stres oparte są na podstawie badań prowadzonych na podstawie wcześniejszej wersji Regulacyjnej Teorii Temperamentu. Ostateczna wersja dość zasadniczo różni się od poprzedniej, głownie ze względu na fakt innego rozumienia pojęcia reaktywności. Pojęcie to bowiem rozbite zostało, jak już wspomniałam wcześniej, na trzy odrębne czynniki. Z pojęcia reaktywności wydzielono reaktywność emocjonalną, wrażliwość sensoryczną oraz wytrzymałość. Z dostępnych mi danych wynika, że mało jest badań na temat związku tych wyodrębnionych cech z odpornością na stres mierzoną poziomem wykonania zadań. Te wnioski skłoniły mnie do konstrukcji badania mającego te zależności zbadać.
Zanim przejdę do omówienia hipotez badawczych mojej pracy chciałabym przedstawić przegląd badań nad temperamentem i odpornością na stres.
5. Przegląd badań dotyczących związku cech temperamentalnych i odporności na stres.
Przyjąwszy, że stanem stresu będziemy nazywać ponadoptymalny lub suboptymalny poziom aktywacji, któremu towarzyszą emocje negatywne, i że wskaźnikiem tego stanu jest spadek poziomu wykonania, można zacytować wiele badań, z których wynika, że cechy temperamentalne, np. reaktywność, istotnie moderują poziom wykonania (Klonowicz, 1987,1992; Strelau, 1985, 1992; Zawadzki, 1991).
W wielu badaniach koncentrowano się na wpływie interakcji między stymulacyjną wartością sytuacji a reaktywnością, na poziom wykonania. Klonowicz (1984) przeprowadziła eksperyment, którego celem było badanie wpływu interakcji między poziomem reaktywności, mierzonym na podstawie KTS, a stymulacyjną wartością sytuacji, na efektywność wykonania w czasie pracy, polegającej na robieniu korekty. Jednym ze wskaźników efektywności wykonania były opuszczone błędy drukarskie. Osobami badanymi były studentki. Analizując efekty, Klonowicz stwierdziła, że u nisko reaktywnych nastąpiło polepszenie poziomu wykonania wraz ze wzrostem stymulacji. Osoby nisko reaktywne zareagowały odwrotnie, poziom wykonania zadania pogorszył się. Ciekawym wynikiem opisanego badania jest to, iż osoby nisko reaktywne wyniosły korzyści z faktu, że na monotonne zadania nałożono dodatkową stymulację w postaci hałasu.
Monotonne zadanie w warunkach ciszy jest obniżoną stymulacją (stresorem) dla jednostek nisko reaktywnych, a wykonywanie tego samego zadania pod wpływem hałasu ulicznego jest podwyższoną stymulacją (stresorem) dla osób wysoko reaktywnych (Klonowicz, 1984).
Kolejne badania nad związkiem poziomu wykonania, stymulacyjną wartością sytuacji oraz reaktywnością zostały przeprowadzone w odniesieniu do sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej. Oczekiwano, że pod wpływem silnej stymulacji wystąpi różnica w poziomie wykonania między jednostkami wysoko i nisko reaktywnymi, na korzyść nisko reaktywnych. Przeprowadzono dwa badania w warunkach naturalnych (Strelau, 1978). Przyjęto w nich założenie, że sytuacja współzawodnictwa sportowego charakteryzuje się dużą wartością stymulacyjną.
Pierwsze badanie zostało przeprowadzone na próbie chłopców w wieku od 12 do 15 lat. Chłopcy mieli za zadanie pchnięcie piłki lekarskiej oburącz, jak najdalej potrafią w dwóch sytuacjach. Pierwsza z nich była to sytuacja treningu, druga zawodów sportowych.
Biorąc pod uwagę zmianę wyniku pod wpływem stresu (sytuacja współzawodnictwa) w stosunku do sytuacji normalnej (lekcja gimnastyki), stwierdzono, że średnia ocena osiągnięć pod wpływem stresu wzrasta istotnie częściej w grupie osób nisko reaktywnych i odwrotnie - spadek wykonania częściej spotykany jest w grupie osób wysoko reaktywnych.
Interpretując uzyskane dane można stwierdzić, iż wzrost poziomu aktywacji u większości osób nisko reaktywnych, wywołuje wzrost poziomu wykonania. W przypadku jednostek wysoko reaktywnych wzrost stymulacji (stres) prowadzi do spadku poziomu wykonania.
Drugie badanie natomiast, przeprowadzone przez Kłodecką Różalską (1982 za Strelau, 1985) nie potwierdziło związków odkrytych w pierwszym badaniu. Jego wyniki nie potwierdziły oczekiwanej zależności między odpornością na stres a wydolnością i wrażliwością. Badanie to jednak różniło się w zasadniczy sposób od poprzedniego pod względem zastosowanej metodologii.
Niektórzy badacze sugerują, iż poszukując zależności między odpornością na stres a temperamentem, należy brać pod uwagę nie poszczególne cechy temperamentu, ale zespół takich cech. Wjatkin (1974, 1978 za Strelau, 1985) stwierdził, że czynnikiem różnicującym grupy osób uzyskujących wysokie i niskie wyniki w zawodach sportowych jest specyficzny układ cech temperamentalnych. Nie udało się jednak określić jak wygląda taki układ cech. Dodatkowo również warto wspomnieć, iż istotnym czynnikiem, który zapewne miał wpływ na różne wnioski z badań, jest samo podejście teoretyczne do temperamentu, jak i sposób mierzenia jego cech.
Na końcu chciałabym wspomnieć o badaniach dotyczących odporności na stres i poziomu wykonania zadań. Również w tej sferze wyniki badań okazują się być sprzeczne. Część badaczy podaje, że czynności motoryczne pod wpływem stresu ulegają pogorszeniu (Reykowski, 1966). Mierzonymi stresorami były: bodźce bólowe, trudne różnicowanie kształtów, wykonywanie zadania pod presją czasową. Inni autorzy stwierdzili natomiast polepszenie funkcjonowania pod wpływem stresu. Gates i Risland (za: Reykowski, 1966) stwierdzili, że u osób badanych po niepowodzeniu następował wzrost koordynacji motorycznej oraz polepszenie wykonania testu nazywania kolorów.
W badaniu przeprowadzonym na potrzeby mojej pracy magisterskiej chciałabym zbadać związek cech temperamentu z odpornością na stres mierzoną na podstawie poziomu wykonania zadań.
CZĘŚĆ II EMPIRYCZNA
6 . Hipotezy badawcze
Znaczenie cech temperamentalnych uwidacznia się w sytuacjach o ekstremalnej wartości stymulacyjnej, czyli stresowych. Dlatego też poziom wykonania zadań w sytuacji stresu powinien być zróżnicowany u osób o różnym natężeniu cech temperamentu. Na tej podstawie można spodziewać się zaistnienia opisanych poniżej związków.
HIP. 1. Istnieje związek między reaktywnością emocjonalną, a odpornością na stres mierzony poziomem wykonania zadania.
Zgodnie z RTT w sytuacji, gdy wymagania stawiane jednostce mają wysoką wartość stymulacyjną, stan stresu wystąpi głównie u jednostek wysoko reaktywnych. Jednostki bardziej reaktywne cechują się mniejszą odpornością na stres, przy czym odporność rozumie się jako zdolność do sprawnego działania i podejmowania adekwatnych decyzji, mimo działania czynników stresowych. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że osoby reaktywne w trudnej (stresowej) sytuacji przejawiają większą skłonność do napięć i pobudzeń emocjonalnych (odczuwają negatywne emocje), wykazując tym samym mniejsze zdolności przystosowawcze (Strelau, 1974).
Jeżeli wymagania stawiane jednostce będą posiadały wysoką wartość stymulacyjną, stan stresu wystąpi u jednostek wysoko reaktywnych, co będzie się wyrażało w obniżeniu poziomu wykonania zadań, w porównaniu z poziomem wykonania tego samego zadania przez osoby nisko reaktywne pod wpływem wymagań silnie stymulujących (Strelau, 1985).
Powinna więc wystąpić istotna statystycznie korelacja pomiędzy reaktywnością emocjonalną a poziomem wykonania zadania pod wpływem stresu.
HIP. 2. Istnieje związek między wrażliwością sensoryczną, a odpornością na stres mierzony poziomem wykonania zadania.
Wspomniane przeze mnie wcześniejsze badania, które traktowały reaktywność jako cechę składającą się z wrażliwości i odporności zakładały, że osoby wysoko reaktywne to takie, których mechanizm fizjologiczny wzmacnia stymulację. Mają one niski próg wrażliwości, Dla nich określona sytuacja będzie miała wyższą wartość stymulacyjną w porównaniu z jednostkami nisko reaktywnymi (z wysokim progiem wrażliwości). Z tego też stwierdzenia wynika fakt, że sytuacje silnie stymulujące, które nie wywołują stanu stresu u osób nisko reaktywnych (posiadających dużą potrzebę stymulacji), wywołują taki stan u osób wysoko reaktywnych (z niską potrzebą stymulacji o niskim progu wrażliwości).
Tak więc osoby o niskim progu wrażliwości sensorycznej są narażone na większy stres w sytuacji badania. Zwiększenie nasilenia bodźców powoduje u osób z dużą wrażliwością większy poziom stresu niż u osób z niską wrażliwością. Większy poziom stresu może objawiać się obniżeniem poziomu wykonania zadania. Dlatego też założyć można istnienie związku pomiędzy wrażliwością sensoryczną a poziomem wykonania zadania pod wpływem stresu.
HIP. 3. Istnieje związek między wytrzymałością, a odpornością na stres mierzony poziomem wykonania zadania.
Wytrzymałość rozumiana jest jako zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacji wymagającej długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności w warunkach silnej stymulacji. Osoby o dużej wytrzymałości to osoby, które dobrze radzą sobie w trudnych sytuacjach, potrafią pracować w niekorzystnych warunkach długo oraz intensywnie. Sytuacja badania skonstruowana jest tak, iż badani wykonują zadanie w sytuacji, w której mierzona jest zarówno szybkość jego wykonania, jak i ilość popełnianych błędów. Stres wywołany jest poprzez zmianę tempa pojawiania się bodźców, aż do momentu, kiedy prawidłowe (adekwatne) reagowanie na wszystkie pojawiające się bodźce staje się niemożliwe. Dodatkowo badanie jest wieloetapowe i dość długotrwałe.
Założyć więc można istnienie związku między wytrzymałością jednostki a poziomem wykonania zadania pod wpływem stresu.
HIP. 4. Istnieje związek między aktywnością a odpornością na stres mierzony poziomem wykonania zadania.
Aktywność według RTT jest cechą, która pozwala człowiekowi regulować wartość stymulacyjną własnego zachowania i sytuacji zewnętrznych. Umożliwia ona zaspokajanie indywidualnego zapotrzebowania na stymulację. Wysoka aktywność oznacza tendencję do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej, lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej (Strelau, 1998). Tak więc można przypuszczać istnienie związku aktywności z odpornością na stres. Osoby o wysokim poziomie aktywności, jako cechy temperamentu powinny lepiej radzić sobie z wykonywaniem zadań pod wpływem stresu.
HIP. 5. Istnieje związek między żwawością a odpornością na stres mierzony poziomem wykonania zadania.
Żwawość, to cecha pozwalająca na łatwą zmianę zachowania jednostki w odpowiedzi na zmiany warunków zewnętrznych oraz pozwalająca jednostce na szybkie reagowanie. Test mierzący odporność na stres reaktywny DG wymaga od jednostki umiejętności zmiany tempa pracy, jak i szybkiego reagowania na pojawiające się szybko po sobie bodźce świetlne. Intuicyjnie można oczekiwać, że zaistnieje związek między żwawością oraz odpornością na stres mierzony ilością reakcji prawidłowych i błędnych.
7. Metoda badania.
7.1. Zmienne i ich wskaźniki.
W badaniu uwzględniono następujące zmienne oraz ich wskaźniki:
7.1.1. Zmienna zależna:
Odporność na stres - wskaźnikiem są wyniki testu DG:
Suma reakcji prawidłowych
Suma reakcji opóźnionych
Suma reakcji nieprawidłowych
Suma bodźców pominiętych
Średni czas reakcji
Bezpośrednim wskaźnikiem odporności na stres, traktowanej jako poziom wykonania zadania, jest różnica między średnimi wynikami powyższych reakcji, liczonymi pomiędzy 1 a 2, oraz 1 a 3 częścią testu.
7.1.2. Zmienne niezależne:
Cechy temperamentu - wskaźnikiem jest wynik na poszczególnych skalach kwestionariusza FCZ - KT:
żwawości,
perseweratywności,
wrażliwości sensorycznej,
reaktywności emocjonalnej,
wytrzymałości,
aktywności
płeć
wiek
7.2. Narzędzia badawcze.
W celu sprawdzenia trafności wysuniętych hipotez w badaniu zastosowałam następujące narzędzia:
Formalna charakterystyka zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT)
Kompleksowe badanie wielobodźcowo - wieloreakcyjne (DG).
7.2.1. Kompleksowe badanie wielobodźcowo - wieloreakcyjne (DG).
DG jest kompleksowym i wielofunkcyjnym urządzeniem służącym do badania reakcji, należącym do baterii o nazwie „Wiedeński System Testów”. Jego producentem jest firma Dr G. Schuhfried GmbH Mödling. Metoda ta stosowana jest w różnych badaniach zdolności i umiejętności, a także w psychologii sportu czy psychologii ruchu drogowego.
Podłożem teoretycznym do konstrukcji testu była teoria Hoyos'a (Prieler, 2002), który zdefiniował stres jako niemożność wykonania prawidłowej reakcji przez jednostkę w sytuacji, w której jest ona wystawiona na działanie bardzo silnej stymulacji. Odporność na stres jest więc umiejętnością funkcjonowania, czy wykonywania zadań, mimo działania silnej stymulacji (Prieler, 2002).
Test ten wykorzystany został między innymi do badania pilotów w Departamencie Psychologii Lotnictwa Cywilnego Armii Austriackiej. Osobami badanymi było 72 mężczyzn w wieku 18 - 25 lat. Narzędzie to okazało się mieć bardzo dobre właściwości psychometryczne (Prieler, 2002).
DG umożliwia generowanie bodźców optycznych w kolorach: białym, żółtym, czerwonym, zielonym i niebieskim. Poszczególnym kolorom lampek przyporządkowanych jest pięć odpowiednich klawiszy reakcji, służących do udzielania odpowiedzi na bodźce. Dwa kolejne bodźce (białe lampki na ciemnym tle, umiejscowione niżej), wymagają przyciśnięcia prawego lub lewego pedału. Dostępne są również dwa bodźce akustyczne (wysoki wzgl. niski dźwięk), przyporządkowane dwóm prostokątnym białym klawiszom.
Rys. 1. Urządzenie wielobodźcowo - wieloreakcyjne DG.
Procedura badania została zaprojektowana do pomiaru tolerancji na stres, czyli do badania złożonej reakcji na długotrwałe obciążenie szybko zmieniającymi się, następującymi po sobie bodźcami oraz do rejestracji spadku uwagi. Pomiar koncentruje się na „tolerancji na stres reaktywny” i szybkość oraz stałość czasu reakcji. Jako poznawczy, pojedynczy akt działania wymagany jest wybór kolorów i dźwięków oraz pojęciowe powiązanie ze sobą odpowiednich cech bodźców. W zastosowanym przeze mnie trybie, badani mieli na wystąpienie bodźców reagować poprzez naciśnięcie „przyporządkowanych” im klawiszy. Test wymaga ciągłych i krótkotrwałych reakcji na szybko zmieniające się bodźce, co jest dla badanego stresogenne (szczególnie przy bardzo szybkim tempie prezentacji).
Cały test podzielony został na trzy części. Dwie pierwsze stanowią rozgrzewkę, mającą za zadanie oswoić respondentów z urządzeniem i nauczyć ich zasad reagowania na poszczególne bodźce. Trzecia część natomiast jest właściwą częścią badania. Podzielona jest ona na 3 podtesty różniące się szybkością prezentacji bodźców. Każda z nich zawiera 5 interwałów po 10 bodźców Pierwszy blok - bodźce świetlne i dźwiękowe prezentowane były w wolnym tempie (co 1200 milisekund) przez 60 sekund, drugi blok - bodźce prezentowane były w bardzo szybkim tempie (co 880 milisekund) przez 44 sekundy, i wreszcie trzeci blok - znowu bodźce prezentowane były w wolnym tempie (co 1200 milisekund) przez 60 sekund.
7.2.2. Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ - KT).
Autorami metody są Jan Strelau i Bogdan Zawadzki. Narzędzie przeznaczone jest do diagnozy pierwotnie biologicznie zdeterminowanych wymiarów osobowości - czyli temperamentu. Oparty jest on na twierdzeniach zawartych w Regulacyjnej Teorii Temperamentu. Ostateczna wersja testu została skonstruowana w 1992 roku. Kwestionariusz FCZ-KT jest metodą typu „papier - ołówek”. Arkusz zawiera 120 pozycji - po 20 dla każdej z 6 skal: Żwawości, Perseweratywności, Wrażliwości sensorycznej, Reaktywności emocjonalnej, Wytrzymałości i Aktywności. Każda z pozycji jest twierdzeniem. Zadaniem respondenta jest udzielenie odpowiedzi twierdzącej „Tak” lub przeczącej „Nie”. Pozycje należące do poszczególnych skal zostały zamieszczone w porządku losowym.
Wynik każdej skali kwestionariusza oblicza się przez zsumowanie odpowiedzi diagnostycznych (1 punkt za odpowiedź diagnostyczną). Wynik surowy w każdej ze skal może zawierać się w przedziale od 0 do 20 punktów. Im wyższy wynik surowy, tym wyższe nasilenie danej cechy. Po obliczeniu wyników surowych przekształca się je na wyniki znormalizowane, w tym wypadku na staniny. Wynik znajdujący się w granicach 1 - 3 stanina można traktować jako wynik niski, zaś wyniki równe 7 - 9 staninom, jako wynik wysoki.
Rzetelność kwestionariusza, szacowana na podstawie współczynników alfa Cronbacha obliczonych dla danych pochodzących z pięciu niezależnych badań (Zawadzki i Strelau, 1995), obejmujących w sumie 3500 osób w wieku od 15 do 80 lat, jest różna dla poszczególnych skal. Dla Żwawości wynosi od 0,77 - 0,79, Perseweratywności od 0,79 - 0,81, Wrażliwości zmysłowej od 0,72 - 0,78, Reaktywności emocjonalnej od 0,82 - 0,87, Wytrzymałości 0,85 - 0,88, Aktywności 0,82 - 0,84. Stałość wyników testowych mierzona w odstępie sześciu miesięcy waha się dla poszczególnych skal od 0,69 do 0,90 (w próbie studenckiej wynosi dla skali Wrażliwości zmysłowej tylko 0,55). Różne miary trafności poszczególnych skal FCZ - KT, np. trafność zbieżna i rozbieżna, są zadowalające (Zawadzki i Strelau, 1995).
7.3. Osoby badane.
Grupę badanych tworzyli studenci różnych kierunków, w większości studenci Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Przebadałam 99 osób (52 kobiety i 47 mężczyzn), które pochodzą z populacji 19-32 - latków. Średnia wieku osób badanych wynosi 22,5 roku. Dobór do próby był losowy, wszyscy badani jednak musieli posiadać ważne prawo jazdy i być aktywnymi kierowcami.
7.4. Przebieg badania.
Badanie odbyło się w Warszawie, w połowie lutego 2004 r. w budynku Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Testy przeprowadzone zostały w standaryzowanych warunkach, aby ograniczyć do minimum wpływ zmiennych zakłócających na wyniki badania. Badani wypełniali po dwa kwestionariusze (FCZ - KT oraz szwajcarski Test Kierowców) następnie brali udział w testach na urządzeniach wchodzących w skład Wiedeńskiego Systemu Testów. Dla potrzeb mojej pracy wykorzystałam wyniki dwu spośród 5 przeprowadzonych testów, czyli testu DG oraz FCZ - KT.
Na rozwiązanie wszystkich testów każdy z badanych potrzebował około godziny. Badanie było anonimowe, a badani proszeni byli jedynie o podanie swojej płci i wieku.
8. Prezentacja wyników.
8.1. Statystyki opisowe
Na początku chciałabym przedstawić podstawowe statystyki opisowe wyników otrzymanych w badaniu. Jak wynika z poniższej tabeli nie ma różnic między średnią ilością reakcji prawidłowych i nieprawidłowych między 1 i 3 blokiem badania, czyli dwiema „wolnymi” prezentacjami bodźców. Średnia różnica między średnimi zwiększa się natomiast przy „szybkiej” prezentacji bodźców.
Tab.1. Statystyki opisowe wyników DG
|
N |
Minimum |
Maksimum |
Średnia |
Odchylenie standardowe |
wolny suma reakcji prawidłowych |
98 |
30 |
50 |
46,57 |
3,813 |
wolny suma opóźnionych |
98 |
0 |
18 |
4,86 |
3,681 |
wolny suma nieprawidłowych |
98 |
0 |
17 |
2,58 |
3,119 |
wolny suma prawidłowych opóźnionych |
98 |
0 |
12 |
1,96 |
2,445 |
szybki suma prawidłowych |
98 |
16 |
50 |
37,97 |
6,722 |
szybki suma opóźnionych |
98 |
5 |
37 |
20,59 |
7,337 |
szybki suma nieprawidłowych |
98 |
0 |
14 |
4,13 |
3,125 |
szybki suma prawidłowych opóźnionych |
98 |
0 |
32 |
9,77 |
5,957 |
wolny 2 suma prawidłowych |
98 |
30 |
50 |
46,91 |
4,132 |
wolny 2 suma opóźnionych |
98 |
0 |
18 |
3,69 |
3,814 |
wolny 2 suma nieprawidłowych |
98 |
0 |
13 |
2,39 |
2,917 |
wolny suma prawidłowych opóźnionych |
98 |
0 |
13 |
1,72 |
2,588 |
Wyniki testu FCZ-KT przedstawia tabela 2. Najwyższy wynik otrzymany został na skali wrażliwości sensorycznej i wyniósł 16,25 punktu, przy jednoczesnym najniższym odchyleniu standardowym równym 3,05 (co świadczy o najmniejszym zróżnicowaniu wyników na tej skali).
Tab.2. Statystyki opisowe wyników FCZ-KT
|
N |
Minimum |
Maksimum |
Średnia |
Odchylenie standardowe |
FCZ_Żwawość |
95 |
3 |
20 |
15,34 |
3,66 |
FCZ_Perseweratywność |
96 |
4 |
20 |
12,71 |
4,26 |
FCZ_Wrażliwość sensoryczna |
96 |
3 |
20 |
16,25 |
3,05 |
FCZ_Reaktywność emocjonalna |
96 |
0 |
20 |
9,45 |
5,22 |
FCZ_Wytrzymałość |
96 |
0 |
20 |
11,61 |
5,20 |
FCZ_Aktywność |
96 |
2 |
20 |
12,11 |
4,83 |
N Ważnych (wyłączanie obserwacjami) |
95 |
|
|
|
|
8.2. Podstawowe korelacje
Ze względu na duże zróżnicowanie próby do obliczeń siły związku między zmiennymi użyto testów nieparametrycznych (Tau b Kendalla). Uzyskane wyniki podzielono na 2 części. W pierwszej przedstawiam korelacje pomiędzy wynikami testu DG a wynikami testu FCZ-KT, druga część miała na celu bezpośrednią weryfikację hipotez badawczych dotyczących związku cech temperamentalnych z odpornością na stres.
Poniższa tabela przedstawia uzyskane korelacje z pierwszej części pomiaru, podczas którego bodźce prezentowane były z częstotliwością, co 1200 milisekund (wolne tempo).
Tab.3. Korelacje - wolne tempo prezentacji bodźców
|
FCZ_ZW |
FCZ_PE |
FCZ_WS |
FCZ_RE |
FCZ_WT |
FCZ_AK |
||||
Tau b Kendalla |
wolny suma reakcji prawidłowych |
Współczynnik korelacji |
-0,012 |
0,030 |
-0,073 |
0,045 |
0,038 |
0,039 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,440 |
0,346 |
0,173 |
0,273 |
0,309 |
0,301 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
wolny suma opóźnionych |
Współczynnik korelacji |
-0,008 |
0,022 |
0,061 |
0,020 |
-0,044 |
0,123* |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,458 |
0,384 |
0,214 |
0,395 |
0,276 |
0,048 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
wolny suma nieprawidłowych |
Współczynnik korelacji |
0,080 |
-0,090 |
0,163* |
-0,070 |
0,005 |
-0,025 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,152 |
0,121 |
0,019 |
0,179 |
0,473 |
0,371 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
wolny suma opuszczonych |
Współczynnik korelacji |
-0,008 |
-0,015 |
0,012 |
-0,010 |
-0,085 |
-0,017 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,460 |
0,424 |
0,441 |
0,448 |
0,137 |
0,412 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
* |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (jednostronnie). |
|||||||||
Jak wynika z powyższej tabeli, uzyskano dodatnie korelacje pomiędzy aktywnością a sumą reakcji opóźnionych (0,124), co oznacza, że im wyższy wynik na skali aktywności tym większa liczba reakcji opóźnionych. Korelacje wystąpiły również pomiędzy wrażliwością sensoryczną a sumą reakcji nieprawidłowych (0,163) - co oznacza, że im wyższa wrażliwość sensoryczna jednostki mierzona testem FCZ - KT, tym większa ilość reakcji nieprawidłowych. Obie korelacje istotne są na poziomie 0,05 i są niskie.
Pierwszy wynik wydaje się być bezsensowny, ze względu na fakt, iż wysoka aktywność jednostki oznacza, według teorii, tendencję do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej, lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej (Strelau, 1998). Intuicyjnie można by było zakładać, iż osoby aktywne powinny reagować szybko i osiągać dobre wyniki w teście, ze względu na jego wysoką wartość stymulacyjną.
Korelacja pomiędzy wrażliwością sensoryczną a ilością reakcji nieprawidłowych może być natomiast związana z odpornością jednostki na stres. Dla osób, które są wrażliwe duża ilość silnie stymulujących bodźców może wpływać na gorsze wyniki w teście, gdyż może wywoływać większy stres.
Tab.4. Korelacje - szybkie tempo prezentacji bodźców
|
FCZ_ZW |
FCZ_PE |
FCZ_WS |
FCZ_RE |
FCZ_WT |
FCZ_AK |
||||
Tau b Kendalla |
szybki suma prawidłowych |
Współczynnik korelacji |
-0,008 |
-0,054 |
-0,035 |
-0,033 |
-0,067 |
0,053 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,455 |
0,230 |
0,319 |
0,327 |
0,179 |
0,233 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
szybki suma opóźnionych |
Współczynnik korelacji |
-0,033 |
0,024 |
-0,083 |
0,006 |
0,005 |
0,083 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,327 |
0,373 |
0,133 |
0,467 |
0,470 |
0,127 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
szybki suma nieprawidłowych |
Współczynnik korelacji |
0,122 |
-0,109 |
0,161* |
-0,106 |
0,137* |
0,076 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,055 |
0,073 |
0,018 |
0,079 |
0,033 |
0,154 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
|
szybki suma opuszczonych |
Współczynnik korelacji |
-0,040 |
0,084 |
-0,028 |
0,046 |
0,065 |
-0,019 |
||
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,294 |
0,127 |
0,354 |
0,263 |
0,188 |
0,396 |
||
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
||
* |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (jednostronnie). |
|||||||||
Tabela czwarta przedstawia korelacje między zmiennymi uzyskane w drugiej części pomiaru, gdy bodźce prezentowane były z prędkością 880 milisekund (szybkie tempo). Otrzymano dwie istotne statystycznie (na poziomie 0,05) korelacje. Pierwsza z nich przedstawia dodatni związek pomiędzy wrażliwością sensoryczną a sumą reakcji nieprawidłowych (0,161), druga między wytrzymałością a sumą reakcji nieprawidłowych (0,137). Tak jak poprzednio korelacje te są niskie. Podobnie jak w pierwszej części pomiaru wystąpiła dodatnia korelacja pomiędzy wrażliwością sensoryczną a ilością reakcji nieprawidłowych. Związek ten może potwierdzać hipotezę, iż osoby wrażliwsze sensorycznie są mniej odporne na stres.
Druga korelacja, jaka wystąpiła w opisanym pomiarze zdaje się być odwrotną do założonej. Wystąpił dodatni związek pomiędzy wytrzymałością a ilością reakcji nieprawidłowych. Oznacza to, iż w miarę wzrostu wyników na skali wytrzymałości wzrasta również liczba popełnianych błędów podczas pracy z testem DG.
Kolejna tabela przedstawia korelacje z trzeciej części pomiaru, gdy bodźce były znowu prezentowane z prędkością co 1200 milisekund.
Tab.5. Korelacje - wolne tempo prezentacji bodźców (2)
|
FCZ_ZW |
FCZ_PE |
FCZ_WS |
FCZ_RE |
FCZ_WT |
FCZ_AK |
||
Tau b Kendalla |
wolny 2 suma prawidłowych |
Współczynnik korelacji |
0,100 |
-0,072 |
-0,115 |
-0,051 |
0,064 |
0,152* |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,100 |
0,173 |
0,071 |
0,250 |
0,200 |
0,023 |
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
wolny 2 suma opóźnionych |
Współczynnik korelacji |
-0,023 |
0,034 |
0,010 |
-0,010 |
-0,053 |
0,028 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,383 |
0,324 |
0,446 |
0,446 |
0,238 |
0,353 |
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
wolny 2 suma nieprawidłowych |
Współczynnik korelacji |
0,004 |
-0,035 |
0,170* |
0,005 |
-0,029 |
-0,047 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,479 |
0,323 |
0,016 |
0,474 |
0,352 |
0,270 |
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
wolny suma opuszczonych |
Współczynnik korelacji |
-0,146* |
0,098 |
0,009 |
0,063 |
-0,077 |
-0,132* |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,035 |
0,108 |
0,458 |
0,213 |
0,163 |
0,046 |
|
|
N |
94 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
* |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (jednostronnie). |
|||||||
Jak wynika z powyższej tabeli przy trzecim pomiarze, podczas prezentowania bodźców znowu w tempie wolniejszym, pojawiły się cztery istotne statystycznie korelacje. Pierwsza z nich, to korelacja dodatnia, pomiędzy aktywnością jednostki a ilością reakcji prawidłowych. Jej wartość to 0,152. Dodatnia korelacja wystąpiła również pomiędzy wrażliwością sensoryczną a sumą reakcji nieprawidłowych (0,170).
Dwa kolejne wyniki to korelacje ujemne pomiędzy sumą bodźców opuszczonych a żwawością (-0,146) oraz pomiędzy aktywnością (-0,132).
Wyraźnie widać, że przy trzecim pomiarze wystąpiło więcej korelacji niż przy dwu początkowych. W tej części znowu wystąpiła dodatnia korelacja wrażliwości sensorycznej oraz ilości reakcji nieprawidłowych. Co ciekawe wystąpiła korelacja dodatnia pomiędzy aktywnością a reakcjami prawidłowymi. Tym razem wynik ten jest zgodny z założeniami, gdyż oznaczać może, że wraz ze wzrostem aktywności wzrasta również sprawność reagowania na pojawiające się bodźce. Wynik ten jest wynikiem przeciwnym do uzyskanego podczas pierwszego pomiaru, podczas pierwszej fazy badania. Dodatkowo również wystąpiła korelacja świadcząca o tym, iż wraz ze wzrostem aktywności maleje liczba bodźców opuszczonych, czyli większa jest sprawność psychomotoryczna jednostki.
8.3. Wyniki testu FCZ-KT a odporność na stres.
Jak już wspomniałam wcześniej, aby stwierdzić istnienie związków pomiędzy odpornością na stres a cechami temperymentalnymi dokonano dodatkowych obliczeń. Według założeń, wskaźnikiem odporności na stres jest różnica w wynikach pomiędzy pomiarami pierwszym a drugim, oraz pierwszym a trzecim w teście DG. Wynika to z założenia, że część badania, w której bodźce prezentowane były na tyle szybko, aby bardzo trudno było wykonywać wszystkie reakcje prawidłowo, wpływała na badanych stresująco. Wpływ stresu powinien się objawiać pogorszeniem wyniku z trzeciej części pomiaru w stosunku do pierwszej części. Na tej podstawie policzono korelacje pomiędzy różnicami wyników oraz cechami temperamentu.
Tabela numer 6 przedstawia korelacje pomiędzy różnicami w ilości reakcji prawidłowych pomiędzy pomiarami 1 a 2 oraz 1 a 3, a cechami temperamentu.
Tab.6. Korelacje - różnice sum reakcji prawidłowych
|
PRAW1_2 |
PRAW1_3 |
||
Tau b Kendalla |
żwawość |
Współczynnik korelacji |
0,017 |
-0,089 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,413 |
0,121 |
|
|
N |
94 |
94 |
|
perseweratywność |
Współczynnik korelacji |
0,085 |
0,104 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,125 |
0,084 |
|
|
N |
95 |
95 |
|
wrażliwość sensoryczna |
Współczynnik korelacji |
0,005 |
0,099 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,474 |
0,100 |
|
|
N |
95 |
95 |
|
reaktywność |
Współczynnik korelacji |
0,060 |
0,133* |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,208 |
0,038 |
|
|
N |
95 |
95 |
|
wytrzymałość |
Współczynnik korelacji |
0,117 |
-0,043 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,055 |
0,281 |
|
|
N |
95 |
95 |
|
aktywność |
Współczynnik korelacji |
-0,058 |
-0,184** |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,214 |
0,007 |
|
|
N |
95 |
95 |
* |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (jednostronnie). |
|||
** |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (jednostronnie). |
|||
Dla wyniku badania, zasadnicze znaczenie mają różnice i związane z nimi korelacje pomiędzy pomiarem pierwszym a trzecim w teście DG. Przy porównaniu wyników pomiaru pierwszego i trzeciego istotne okazały się dwie korelacje. Pierwsza z nich, to korelacja dodatnia między reaktywnością a różnicą w pomiarze pierwszym i trzecim w ilości reakcji prawidłowych. Korelacja ta jest istotna na poziomie 0,05 i wynosi 0,184. Korelacja dodatnia oznacza, iż istnieje związek między reaktywnością emocjonalną a brakiem tolerancji na stres. Wynik ten jest bardzo ważny ze względu na fakt, iż oznacza potwierdzenie jednej z zakładanych hipotez badawczych. Wskazuje on, iż wraz ze wzrostem reaktywności, która rozumiana jest jako tendencja do intensywnego reagowania na bodźce, spada odporność na stres.
Kolejna korelacja, to korelacja ujemna między aktywnością a wytrzymałością na stres. Wyniosła ona -0,184 i jest istotna na poziomie 0,01. Wynik ten oznacza, iż istnieje związek między aktywnością jednostki mierzoną testem FCZ-KT a odpornością na stres, czyli wraz ze wzrostem aktywności wzrasta odporność na stres.
Poniższa tabela przedstawia zestawione razem korelacje między pomiarami 1 a 2 oraz między 1 a 3 a pozostałymi pomiarami testu DG, stanowiącymi wspólną grupę mówiącą o różnych typach błędów.
Tab.7. Korelacje - różnice sum reakcji opóźnionych, nieprawidłowych oraz opuszczonych
|
OP1_2 |
OP1_3 |
NP1_2 |
NP1_3 |
OPUSZ1_2 |
OPUSZ1_3 |
||
Tau b Kendalla |
żwawość |
Współczynnik korelacji |
0,033 |
0,026 |
-0,071 |
0,095 |
0,039 |
0,057 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,327 |
0,366 |
0,178 |
0,111 |
0,301 |
0,233 |
|
|
N |
94 |
94 |
94 |
94 |
94 |
94 |
|
perseweratywność |
Współczynnik korelacji |
0,014 |
-0,055 |
0,075 |
-0,037 |
-0,118 |
-0,122 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,424 |
0,232 |
0,160 |
0,313 |
0,055 |
0,057 |
|
|
N |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
wrażliwość sensoryczna |
Współczynnik korelacji |
0,094 |
0,062 |
-0,062 |
-0,042 |
0,033 |
-0,050 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,105 |
0,213 |
0,210 |
0,297 |
0,332 |
0,263 |
|
|
N |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
reaktywność |
Współczynnik korelacji |
0,030 |
-0,030 |
0,093 |
-0,078 |
-0,087 |
-0,109 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,339 |
0,343 |
0,108 |
0,154 |
0,118 |
0,076 |
|
|
N |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
wytrzymałość |
Współczynnik korelacji |
-0,039 |
-0,021 |
-0,199** |
0,022 |
-0,070 |
0,032 |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,296 |
0,390 |
0,004 |
0,385 |
0,168 |
0,338 |
|
|
N |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
|
aktywność |
Współczynnik korelacji |
-0,050 |
0,145* |
-0,074 |
0,053 |
0,039 |
0,140* |
|
|
Istotność (jednostronna) |
0,245 |
0,027 |
0,163 |
0,244 |
0,296 |
0,034 |
|
|
N |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
95 |
** |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (jednostronnie). |
|||||||
* |
Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (jednostronnie). |
|||||||
Otrzymane wyniki to istotne statystycznie korelacje między wytrzymałością a różnicą w liczbie błędów w pomiarach 1 i 2, między aktywnością a różnicą sumy reakcji opóźnionych w pomiarach 1 i 3 oraz między aktywnością a różnicą sum reakcji opuszczonych. Pierwsza otrzymana korelacja wyniosła - 0,199 i jest istotna na poziomie 0,01. Wynik ten oznacza, że wraz ze wzrostem wytrzymałości wzrasta reakcja na stres. Należy pamiętać, że wynik ten dotyczy różnicy między pomiarem pierwszym a drugim. Mimo to wydaje się on być wynikiem bezsensownym, choć podobną korelację otrzymano przy wcześniejszych obliczeniach dotyczących korelacji między wytrzymałością, a ilością reakcji nieprawidłowych przy szybkiej prezentacji bodźców.
Korelacja między aktywnością a reakcjami opóźnionymi istotna jest na poziomie 0,05 i wynosi 0,145. Oznacza ona, iż gdy rośnie wynik na skali aktywności wzrasta odporność na stres. Taki wynik jest potwierdzeniem zakładanej hipotezy dotyczącej związku aktywności oraz odporności na stres.
Ostatni wreszcie otrzymany związek zachodzi między aktywnością a reakcjami opuszczonymi. Korelacja ta wyniosła 0,140 i jest istotna na poziomie 0,05. Ta korelacja również oznacza potwierdzenie założonej hipotezy, gdyż wynika z niej, iż wraz ze wzrostem aktywności rośnie odporność jednostki na stres.
9. Dyskusja wyników.
Jak wynika z przedstawionych przeze mnie wyników oraz wcześniej prowadzonych badań, niezmiernie ciężkie okazuje się w badaniach eksperymentalnych uzyskanie wyników potwierdzających istnienie związków między wynikami testu typu papier ołówek a wynikami w teście nie opartym na deklaracjach tylko badaniu rzeczywistych zachowań. Wspomniał o tym w swojej książce prof. Strelau (2004).
Pierwszą z przyczyn jest fakt, iż niemożliwa staje się standaryzacja. Otrzymane wyniki surowe nie są w pełni jednorodne. Należy uwzględniać różnice między pomiarami, które mimo starań nie są nigdy prowadzone w pełni jednorodnych warunkach. Dodatkowo, jak już wspominałam wcześniej przy opisie badań na temat stresu, ważne jest, aby pamiętać, że sama odporność na stres to zjawisko bardzo złożone. Wyniki w takim teście, jak test DG nie są według mnie w pełni miarodajne. Osoby badane, różnią się poziomem inteligencji, sprawności fizycznej, poziomem umiejętności manualnych, trybem życia itp. To wszystko wpływa na wyniki testu.
Wyniki przeprowadzonego badania potwierdziły tylko część założonych hipotez. Otrzymano mniej korelacji niż się spodziewano. Dodatkowo pojawiły się korelacje, które są sprzeczne z hipotezami.
Uzyskane wyniki potwierdziły istnienie związku między reaktywnością oraz aktywnością a odpornością na stres. Znak korelacji wskazuje, iż wraz ze wzrostem aktywności wzrasta odporność na stres. Przy badaniu reaktywności emocjonalnej wykazano, że wraz ze wzrostem wyników na skali reaktywności spada odporność jednostki na stres.
Ciekawy wynik otrzymano również przy badaniu związków cech temperamentalnych oraz poszczególnych typów reakcji. Wrażliwość sensoryczna była cechą, która we wszystkich trzech częściach pomiaru korelowała dodatnio z ilością reakcji nieprawidłowych. Wynik ten oznacza, że wraz ze wzrostem wyników na skali wrażliwości sensorycznej wzrasta liczba popełnianych błędów. Niestety przy porównywaniu pomiarów, które miały być potwierdzeniem odporności lub jej braku na stres, nie uzyskano potwierdzenia, że wrażliwość ma z nią związek. Z otrzymanych korelacji wynika jednak, że osoby wrażliwe sensorycznie wypadają gorzej w testach wymagających reagowania na szybko pojawiające się bodźce. Już nawet „wolne” tempo prezentacji bodźców wpływa u nich na gorszy wynik. Prawdopodobne jest więc, że wywołuje u tych osób stres.
Ostatnia z postawionych przeze mnie hipotez, hipoteza 5, mówiąca o istnieniu związku między żwawością a odpornością na stres nie znalazła potwierdzenia w wynikach mojego badania. Jedyna otrzymana korelacja, to korelacja ujemna między żwawością a ilością reakcji opuszczonych w trzeciej części pomiaru. Oznacza ona, iż wraz ze wzrostem żwawości maleje liczba reakcji opuszczonych. Jest to zgodne z definicją żwawości, która jest cechą pozwalającą jednostce reagować szybko i adekwatnie na szybko pojawiające się bodźce. Nie potwierdza jednak związku żwawości z odpornością na stres.
To, co okazało się dość ciekawe i warte wspomnienia, to korelacja wytrzymałości i ilości reakcji nieprawidłowych przy szybkiej prezentacji bodźców. Wynik ten oznacza, że wraz ze wzrostem wyniku na skali wytrzymałości rośnie ilość reakcji nieprawidłowych. Podobny, paradoksalny wynik otrzymano przy obliczaniu odporności na stres. Okazało się, iż wraz ze wzrostem wytrzymałości spada sprawność reagowania przy szybszej prezentacji bodźców (biorąc pod uwagę pomiar 1 i 2 oraz ilość reakcji nieprawidłowych).
Zdecydowanie lepszym wskaźnikiem odporności na stres okazała się suma reakcji prawidłowych. Przy korelacjach składników temperamentalnych z różnymi błędami uzyskano aż 3 paradoksalne korelacje. Może to być związane z faktem, iż rejestracja „błędu” przez urządzenie DG mogła tak naprawdę oznaczać dwie różne sytuacje. Pierwsza, to taka, kiedy rzeczywiście badany reagował błędnie na pojawiający się bodziec. Inna sytuacja mogła polegać na rejestracji reakcji, która była reakcją na wcześniejszy bodziec, ale nie została zarejestrowana jako reakcja opróżniona, gdyż nastąpiła po czasie określonym jako granice czasu reakcji opróżnionej.
Dodatkowo osoby badane były dobierane do badania w sposób celowy, gdyż wszystkie spełniały kryterium posiadania ważnego prawa jazdy oraz bycia aktywnym kierowcą. Oznacza to, że badani mogli stanowić specyficzną grupę osób, posiadających również określone zdolności związane np. z procesami uwagi.
Podsumowując należy podkreślić, iż trudnym zadaniem okazało się uzyskanie potwierdzenia zakładanych związków. Jak już wspomniałam wcześniej mogło to wypływać z faktu samych sposobów pomiaru, czyli połączenia testu deklaracji z testem rzeczywistych reakcji. Dodatkowo ciężko według mnie stwierdzić, jaka jest reakcja badanych przy zetknięciu z urządzeniem DG. Podczas obserwacji badanych podczas przeprowadzania testu można było zaobserwować, iż były osoby, dla których test DG był rodzajem zabawy. W dzisiejszych czasach, taki test duża część ludzi przechodzi na co dzień, grając w gry komputerowe. Wymagają one takiej samej sprawności i szybkości działania. Ćwiczą one jednocześnie sprawność.
Wyniki badania wskazały istnienie istotnych korelacji temperamentu oraz odporności na stres. Nie można jednak traktować testu FCZ-KT jako dobrego predykatora wyników w testach odporności na stres i sprawności.
Bibliografia
Eliasz, A. (1981). Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa: PWN.
Frączek, A., Kofta, M. (1982). Frustracja i stres psychologiczny, [w:]
Heszen-Niejodek, I. (1991). Radzenie sobie z konfrontacją stresową. Nowiny Psychologiczne, 1-2, 13-26.
Klonowicz, T. (1984). Reaktywność a funkcjonowanie człowieka w różnych warunkach stymulacyjnych. Wrocław: Ossolineum.
Klonowicz, T. (1987). Reactivity, Experience and Capacity. Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Klonowicz, T. (1992). Stres w Wieży Babel: Różnice indywidualne a wysiłek inwestowany w trudną pracę umysłową. Wrocław: Ossolineum.
Lazarus, R.S. (1966). Psychological stress and the doping process. New York: McGraw - Hill
Lazarus, R.S. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3-4, 2-39.
Lazarus, R.S., Folkman, S. (1984). Stress, apprisal and coping. New York: Springer
Ledzińska, M. (2002). Stres informacyjny - sposoby radzenia sobie i przeciwdziałania. [w:] I. Heszen - Niejodek (red.), Konteksty stresu psychologicznego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Maciejczyk, J. (1974). Reaktywność a podejmowanie decyzji w sytuacji trudnej dla pilotów. [w:] J. Strelau (red.), Rola cech temperamentalnych w działaniu. Wrocław: Ossolineum.
Matysiak, J. (1985). Need for Sensory Stimulation: Affects on Activity. [w]: J. Strelau (red.) Temperamental Bases of Behavior: Warsaw Studies on Individual Differences, Lisse, Swets and Zeitlienger, s. 141-180.
Nęcka, E.(1994). Inteligencja i procesy poznawcze. Kraków: Impuls
Prieler, J. (2002). The development of a new test procedure for aircrew selection: The determinationtest for Aircrew Selection (DTAIR). The 25th jubilee European Association of Aviation Psychology, Zegrze, 16-20th September 2002.
Selye, H. (1960). Stres życia. Warszawa: PZWL
Selye, H. (1977). Stres nieokiełznany. Warszawa: PIW
Strelau, J. (1974). Koncepcja temperamentu jako poziomu energetycznego i charakterystyki czasowej zachowania. [w:] J. Strelau (red), Rola cech temperamentalnych w działaniu. Wrocław: Ossolineum
Strelau, J. (1978). Rola temperamentu w rozwoju psychicznym. Warszawa: WSiP.
Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: PWN.
Strelau, J. (1992). Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza, zastosowanie. Warszawa: Ossolineum
Strelau, J. (1998). Psychologia Temperamentu. Warszawa: PWN.
Strelau, J., Zawadzki, B. (1995). Podstawy teoretyczne, konstrukcja i własności psychometryczne inwentarza „Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu”. Studia Psychologiczne, 33, 49-96.
Strelau, J., Zawadzki, B. (1997). Formalna charakterystyka zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Warszawa: Pracowania Testów Psychologicznych PTP
T. Tomaszewski (red), Psychologia. Warszawa: PWN
Terelak, J. F. (1999). Źródła stresu. Teoria i badania. Warszawa: Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej
Terelak, J. F. (2001). Psychologia stresu. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta
Terelak, J. F.(1997). Studia z psychologii stresu. Warszawa: Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej
Zawadzki, B. (1991). Temperament: Selekcja czy kompensacja? [w:] T. Tyszka (red.), Psychologia i sport. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego s. 85-112.
1
34
M
N
0
Strefa błędów
Strefa błędów
Strefa niezawodności
Maksymalizacja
obciążeń
Strefa działania człowieka
Minimalizacja
obciążeń
Przedział deprywacji sensorycznej
Przedział warunków ekstremalnych
(głodu sensorycznego)
Przedział warunków optymalnych
Przedział warunków ekstremalnych
(przeciążeń)
Przedział nadmiernych przeciążeń
Wyszukiwarka