POCZĄTKI RZYMU

1. Pierwsze ludy Italii:

a) w II tys. p.n.e. do Italii dotarli Indoeuropejczycy (zwani Italikami; pod tą nazwą kryje się

wiele plemion ), podzieleni na dwie fale migracji:

• I fala: ludy grupy latyńsko-falijskiej

• II fala: ludy grupy umbryjsko-sabelskiej

b) jedno z plemion Italików tworzy kulturę zwaną „Villanova” (nazwa od miejscowości).

Cechy:

• palenie zwłok

• wyroby z żelaza

c) w VII w. p.n.e. najpotężniejszą cywilizacją Italii stają się Etruskowie:

• nie stworzyli jednolitego państwa, lecz związek 12 miast, ściśle ze sobą współpracujących

• na czele miasta król (lucumo), równouprawnienie kobiet

• 616-509 p.n.e. - królowie etruscy panują w Rzymie

• VI w. p.n.e. - sojusz z Kartaginą zapewnia im panowanie nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego

• VI w. p.n.e. zetknięcie z Grekami - rywalizacja

• 474 r. p.n.e. - bitwa morska pod Kemy - klęska Etrusków!

UWAGA: Kiedy Etruskowie ponosili klęskę w starciu z Grekami Rzym nie był już monarchią

(przyczyny jej upadku nie są zbyt jasne), ale republiką. Jednak nie podlegała mu jeszcze

cała Italia - jej podbój zakończy się dopiero w roku 264 p.n.e. podbiciem przez Rzymian

ostatniej twierdzy etruskiej - Volsini!

2. Etruskowie:

a) pochodzenie:

• wg Herodota z Halikarnasu przybyli do Italii z Azji Mniejszej

• wg Dionizjusza z Halikarnasu byli prastarą ludnością Italii (tj. autochtonami)

b) ETRUSCUS RITUS - etruski rytuał zakładania miasta (przejęty przez Rzymian!):

• po przeprowadzeniu wróżb z lotu ptaka augur (odpowiedzialny za wróżby kapłan) wyznaczał miejsce, na którym miało powstać miasto

• następnie wytyczał szlak głównej ulicy prowadzącej ze wschodu na zachód (łac. DECUMANUS) oraz prostopadłej do niej, wiodącej z północy na południe (łac. CARDO)

• na ich przecięciu zakładano forum

• założyciel dokonywał zaorania granicy (łac. POMERIUM) lemieszem z brązu

• na końcu wyznaczano od pomerium ulice równoległe do decumanus i cardo

c) religia (w dużej mierze przejęta przez Rzymian):

• najważniejsza trójka bóstw: Tinia, Uni, Menrwa (od nich wzięła się najważniejsza trójca bóstw rzymskich, tzw. trójca kapitolińska: Jowisz, Junona, Minerwa)

• duża rola przepowiedni:

- obserwacja zjawisk przyrody (np. uderzenie pioruna)

- wróżenie z wnętrzności zwierząt (łac. haruspicia)

- wróżenie z lotu ptaków (łac. auspicia)

• igrzyska ku czci zmarłych i ofiary z ludzi

UWAGA: z igrzysk ku czci zmarłych właśnie wyrosła później w Rzymie instytucja gladiatorów!!!

d) co Rzymianie zawdzięczają Etruskom?

• sama nazwa Rzymu (łac. Roma) pochodzi najprawdopodobniej od etruskiego rodu Ruma, nie zaś od imienia legendarnego założyciela Romulusa

• religia:

- wróżbiarstwo

- kult zmarłych

- kolegia kapłańskie

- trójca Kapitolińska

• gladiatorzy (patrz. wyżej)

• zapożyczenia niektórych terminów, zwłaszcza imion własnych

• sztuka: realizm w rzeźbie i malarstwie portretowym

• przepisy procedury sądowej

RZYM KRÓLEWSKI

(753-509 p.n.e.)

1. Wg Tytusa Liwiusza, autora dzieła „Dzieje Rzymu od założenia miasta” Rzym

powstał w roku 753 p.n.e. (3. rok, VI olimpiady - wg rachuby greckiej). Królestwo:

a) królowie legendarni z dynastii latyńsko-sabińskiej:

• Romulus

• Numa Pompiliusz

• Tullus Hostiliusz

• Ankus Marcjusz

b) królowie historyczni z dynastii etruskiej:

• Tarkwiniusz Starszy - budowa kanalizacji, tzw. „cloaca maxima”

• Serwiusz Tuliusz - podział obywateli na 5 klas majątkowych, reforma armii

• Tarkwiniusz Pyszny - w niejasnych okolicznościach wygnany

2. Ustrój Rzymu królewskiego opierał się na 3 organach:

a) król:

• zwierzchnik polityczny, wojskowy, religijny

• część funkcji sądowniczych (np. sądzenie za zbrodnie przeciw państwu)

• władza królewska nie była dziedziczna, lecz ściśle personalna (pełniła ją wybieralna osoba)

• wybierany przez senat, zatwierdzany przez komicje kurialne

b) senat:

• zgromadzenie ojców (łac. patres) możnych rodów (wg tradycji było ich 300)

• tworzył radę królewską

• kompetencje do końca nieokreślone, wiadomo, że były to sprawy najwyższej wagi, jak np. wypowiedzenie wojny

• po śmierci króla senat wybierał tzw. interrexa, który sprawował władzę regencką przez 5 dni, po których odchodzący interrex powoływał następnego interrexa - tak działo się dopóki nie wyłoniono prawowitego króla

c) komicje kurialne (zgromadzenie):

• każda z 3 części, na które podzielony był Rzym dzieliła się na 10 jednostek (kurii, łącznie 30)

• każda kuria dostarczała 100 piechurów (centuria), 10 jeźdźców (dekuria) i 10 „ojców” do senatu

- każda kuria miała własny kult, którym opiekował się kapłan (kurion)

• z kurii wywodzili się także członkowie zgromadzenia - komicji, nie wiadomo, kiedy dopuszczono do nich plebejuszy

• komicje zatwierdzały proponowanego przez senat króla

• decydowały o właściwym czasie prowadzenia wojny czy zawarcia pokoju

• doradzały w sprawach społecznych, religijnych, politycznych

UWAGA: historycy rzymscy datowali wszelkie wydarzenia „ab urbe condita” (z łac. „od założenia

miasta”), tj. licząc lata od powstania Rzymu!!!

SPOŁECZEŃSTWO RZYMSKIE

od

KRÓLESTWA

do

DOMINATU

1. Prawo rzymskie dzieliło obywateli na 4 kategorie:

• wolni

• niewolnicy

• wyzwoleńcy

• cudzoziemcy

2. Podział ludzi wolnych w czasach Królestwa:

• patrycjusze - członkowie rodów, których ojcowie zasiadali w senacie; warstwa uprzywilejowana

• plebejusze - obywatele, którzy nie uczestniczyli we wszystkich obrzędach kultowych i którym nie przysługiwały wszystkie prawa; Serwiusz Tuliusz dopuszcza ich do armii

3. Początki Republiki - walka plebejuszy o dostęp do władzy:

• 491 r. p.n.e. - wskutek manifestacji i zamieszek powołano urząd TRYBUNA LUDOWEGO, który pełnić mogli wyłącznie plebejusze w liczbie 2, a z czasem 10

• 449 r. p.n.e. - Prawo XII Tablic (karne oraz cywilne)

• 445 r. p.n.e. - prawo Kanulejusza (trybun), zezwalające na małżeństwa patrycjuszy z plebejuszami (łac. „ius conubii”)

• 367 r. p.n.e. - prawo Licyniusza i Sekstiusza (trybunowie), dopuszczające plebejuszy do konsulatu

• 320 r. p.n.e. - jeden z konsulów musi być plebejuszem

• 300 r. p.n.e. - prawo Ogulniuszów, dopuszczające plebejuszy do kolegiów kapłańskich

• 287 r. p.n.e. - Lex Hortensja (Prawo Hortensjusza - dyktatora), na mocy którego ustawy zgromadzenia ludowego stały się obowiązującymi na cały kraj bez konieczności zgody senatu

UWAGA: wskutek udostępnienia urzędów plebejuszom powstaje nowa grupa społeczna, do

której zalicza się zarówno patrycjuszy, jak i piastujących urzędy plebejuszy, tzw.

NOBILITAS, tj. nobilowie (arystokracja urzędnicza; najwyżsi z nich to

senatorowie, najniżsi to drobni urzędnicy kurulni).

4. Podział ludzi wolnych w czasach Republiki:

• nobilowie - pełniący urzędy

• ekwici - bogacze, ludzie interesu, bankierzy, często zrzeszeni w spółki, zajmujące się pracami publicznymi lub ściąganiem podatków w prowincjach, z czego część zatrzymywali - wówczas nazywani byli publikanami (gdyż wykonywali prace publiczne); bycie ekwitą nie oznaczało jednak bycia publikaninem i na odwrót, choć często tak właśnie bywało

• plebs - pozostali wolni obywatele, drobni kupcy, rzemieślnicy, nie pełniący urzędów i nie dysponujący wielkimi majątkami

UWAGA: taki podział społeczeństwa wolnych rodził wzajemne antagonizmy (uprzedzenia,

konflikty):

- między nobilami a ekwitami (choć oba te stany uchodziły za szlachtę)

- między szlachtą (nobilowie, ekwici) a plebsem

5. Podział ludzi wolnych we wczesnym cesarstwie:

a) honesteriores:

• senatorowie - cenzus majątkowy 1 mln sesterców

• ekwici - cenzus majątkowy 400 000 sesterców

- ekwici w tym czasie pełnią większość urzędów, nie są już tylko bogaczami czy

publikanami

- wiele przywilejów nadał im August

- za zgodą cesarza mogli zasiadać w senacie

b) humiliores - pozostali wolni obywatele

6. Podział ludzi wolnych w późnym cesarstwie:

• potężni (łac. „potentes”)

- senatorowie

- ekwici

- urzędnicy, bogacze

• plebs:

- miejski (łac. „plebs urbana”)

- wiejski (łac. „plebs rustica”)

UWAGA: w późnym cesarstwie mamy do czynienia z nową grupą - tzw. kolonami. Byli to wolni

pracownicy rolni, przypisani do ziemi pana, której nie mogli opuścić. Można określić ich

jako prekursorów chłopa pańszczyźnianego.

USTRÓJ POLITYCZNY REPUBLIKI

1. Trzy zgromadzenia w czasach republiki:

a) zgromadzenie ludowe - COMITIA CURIATA:

• w czasach republiki bardzo ograniczona rola

• nadawanie imperium urzędnikom wyłonionym przez zgromadzenie centurialne

b) zgromadzenie centurialne - COMITIA CENTURIATA:

• zorganizowane wg klas majątkowych - przewaga najbogatszych

• decydowało o wojnie i pokoju

• wybór najważniejszych urzędników - pretorów, konsulów, cenzorów

• na wniosek senatu - powoływanie dyktatora

c) zgromadzenie tribusowe - COMITIA TRIBUTA:

• zorganizowane wg podziału terytorialnego

• przewaga tribus wiejskich

• gł. organ ustawodawczy w państwie

• wybór niższych urzędników: edylów, kwestorów

• specjalne - concilia plebis (rady plebejskie) wybierały edylów plebejskich i trybunów plebejskich (ludowych)

2. Konsulowie:

• powoływano dwóch na rok; mieli tzw. „imperium maius” - władzę wyższą

• od ich imion nazywano rok, w którym urzędowali

• ich decyzje mogły zostać zawetowane przez trybunów ludowych lub przez odwołanie od wyroku ludu

• dowództwo armii i interpretacja wróżb

• władza niemal nieograniczona

• towarzyszyło im 12 liktorów (ochroniarzy:) z rózgami, w które poza miastem wtykano topór

• po złożeniu konsul otrzymywał z reguły namiestnictwo prowincji jako prokonsul

3. Pretorowie:

• dwóch na rok, mieli tzw. „imperium minus” - władzę niższą

• zajmowali się sądownictwem karnym i cywilnym, dbali o porządek w mieście

• towarzyszyło im 6 liktorów

4. Cenzorowie:

• dwóch co pięć lat na osiemnaście miesięcy

• spis majątku, podział obywateli na centurie i tribus

• ustalanie list do senatu (tzw. album)

• wyznaczanie prac publicznych

• ustalanie podatków i ceł

5. Edylowie: kurulni i plebejscy:

• tworzyli jednolite kolegium

• zaopatrzenie miasta, igrzyska na własny koszt

6. Kwestorzy:

• czterech na rok

• pomocnicy konsulów w sprawach finansowych

7. Trybunowie ludowi:

• dziesięciu na rok

• prawo weta, prawo łaski wobec skazanych na śmierć

• prawo aresztowania urzędnika

• zwoływanie zgromadzeń ludowych

• nietykalność osobista

8. Dyktator:

• powoływany w sytuacjach kryzysowych na 6 miesięcy

• posiadał władzę najwyższą - tzw. „summum imperium”

• ochraniało go 24 liktorów z toporami wetkniętymi nawet w mieście

9. Senat:

• senatorami zostawali byli urzędnicy - listę sporządzano zgodnie z rangą pełnionych przez nich funkcji

• pierwsze miejsce na liście zajmował z reguły były konsul i był to tzw. KONSULAR oraz „princeps senatus”

• konsular zabierał głos jako pierwszy w czasie debaty, a jego kadencja trwała 5 lat

• zwołać senat mógł: dyktator, konsul, pretor, trybun ludowy

• zwołujący wygłaszał na wstępie referat, a następnie wg rangi pytał o zdanie senatoró

• zajmowano się kultem, finansami, bezpieczeństwem państwa, polityką zagraniczną

10. CURSUS HONORUM - kolejność sprawowania urzędów:

• pretorem mógł być obywatel, który miał minimum 40 lat, odbył służbę wojskową i pełnił któryś z niższych urzędów (kwestor, edyl, trybun ludowy)

• po 3 latach mógł zostać konsulem (min. 43 lata)

• ponowić konsulat mógł dopiero po 10-letniej przerwie

11. Ustrój terytorialny Rzymu:

a) municypia:

• miasta italskie podbite przez Rzym

• ich mieszkańcy posiadali:

- ius commercii - prawo pełnego posiadania i nabywania ziemi

- ius conubii - prawo zawierania małżeństw z obywatelami rzymskimi

• ich mieszkańcy nie posiadali:

- ius suffragii - prawo głosowania

- ius honorum - prawo piastowania urzędów

• obowiązek służby wojskowej

• 338 r. p.n.e. - podział municypiów na:

- posiadające prawo głosowania

- nie posiadające prawa głosowania

• 90 r. p.n.e. - zrównanie praw wszystkich miast italskich

- nosiły one nazwę municypiów, Rzym zaś jak stolica nosił nazwę „urbs” i rządził się

osobnymi prawami

• 212 r. n.e. - na mocy edyktu Karakalli wszystkie miasta cesarstwa otrzymały status municypiów, co ograniczyło autonomię wielu ośrodków

• na czele municypiów kolegium czterech urzędników:

- dwaj zajmowali się sprawami administracyjnym

- dwaj pełnili funkcje sądownicze

b) kolonie:

• miasta zakładane od podstaw na terenach podbitych przez Rzymian

• rytuał zakładania miasta był taki sam jak u Etrusków - 2 linie krzyżujące się, granice i prostopadłe do nich drogi

• ustrój kolonii wzorowany był na ustroju miasta Rzymu

• 3 rodzaje kolonii:

- kolonie rzymskie:

• zakładane od podstaw

• ich celem było zapewnienie Rzymowi panowania w punktach strategicznych (pocz. w Italii, potem w prowincjach)

• ustrój wzorowany na rzymskim, obywatele posiadali pełnię praw

- kolonie latyńskie:

• zakładane w Italii na terenach zamieszkiwanych przez Latynów, do których czasem

dołączali Rzymianie, jednak tracili wówczas pełnię praw obywatelskich

• ich mieszkańcy posiadali prawo głosowania (ius suffragii) oraz nabywania ziemi (ius

comercii)

• nie posiadali prawa piastowania urzędów (ius honorum) oraz zawierania małżeństw z

Rzymianami (ius conubii)

- kolonie weteranów:

• powstały za konsulatu Mariusza, duży rozwój za Cezara

• były to podbite ziemie przyznawane oddziałom jako nagroda za walkę, (rozsiane po

całym imperium)

• duża rola w procesie romanizacji

c) prowincje:

• tereny podbite przez oddziały rzymskie i podporządkowane imperium

• republika:

- różne rodzaje miast:

• wolne i sfederowane cieszące się autonomią, prawem bicia monety, zwolnieniem

od podatku

• kolonie i municypia

• miasta podległe (otrzymywały od namiestnika własną konstytucję)

- kolonie konsularne lub pretorskie (na czele urzędnicy z tytułami prokonsulów lub

propretorów)

- namiestnik miał najwyższą władzę wojskową i sądowniczą, od której nie było odwołania

- obejmując prowincję ogłaszał zbiór zasady, obowiązujących w czasie jego urzędowania

- władza namiestnika trwała 1 rok

- namiestnikowi towarzyszyli: legaci, kwestor, oddziały wojska, służby pomocnicze, rodzina

- 149 r. p.n.e. - powołanie trybunałów do sądzenia nadużyć w prowincjach

- do ściągania podatków z prowincji często wynajmowano tzw. publikanów (byli to zwykle

ekwici); dopuszczali się z reguły poważnych wykroczeń

• cesarstwo:

- prowincje senatorskie:

• namiestnicy nosili tytuł prokonsulów (choć były to w większości prowincje pretorskie)

• obszary wewnątrz kraju, bez oddziałów wojska

- prowincje cesarskie:

• podlegały bezpośrednio cesarzowi, stacjonowało w nich wojsko

• w zależności od znaczenia można podzielić je na 3 kategorie:

• konsularne: namiestnik o władzy konsula, 3 legaci, kwestor, kilka legionów

• pretorskie: namiestnik o władzy pretora, 1 legat, kwestor, 1 legion

• prokuratorskie: na czele prokurator, prowincje ciężko asymilujące się

UWAGA: Egipt stanowił osobistą domenę cesarza, administrowaną przez prefekta Egiptu,

odpowiadającego bezpośrednio cesarzowi!

ARMIA RZYMSKA

od

KRÓLESTWA

do

DOMINATU

1. Królestwo:

a) armia pierwszych królów:

• w jej skład wchodzili patrycjusze i ich klienci

• każda kuria dostarczała 100 piechurów oraz 10 jeźdźców (łącznie, z 30 kurii: 3000 piechurów i 300 jeźdźców)

b) armia po reformie króla Serwiusza Tuliusza:

• podział wszystkich obywateli na klasy i centurie

• kawaleria składała się z 18 konnych centurii, tzw. centurii ekwitów (jeźdźców), którzy stanowili najzamożniejszą część społeczeństwa

• trzy pierwsze klasy stanowiły piechotę ciężką

• dwie następne piechotę lekką

• ostatnie centurie, nieobjęte w system klas ze względu na znikomość dochodów lub ich brak stanowili obsługę techniczną armii oraz orkiestrę

• służba trwała od 17 do 60 roku życia:

- juniores: 17-46 lat

- seniores: 46-70 lat (stacjonowali w Rzymie)

• legion składał się z ok. 4000 żołnierzy, walczono w szyku falangi złożonym z 6 rzędów

2. Republika:

a) reforma Kamillusa w IV w. p.n.e.:

• wprowadzenie żołdu - koniecznego wobec przedłużających się kampanii, trwających nie tylko w lecie

• jednostką taktyczną stał się MANIPUŁ - złożony ze 120 ciężkozbrojnych, zgromadzonych wokół sztandaru (signum) podzielonych na 2 centurie (po 60 każda) oraz 40 lekkozbrojnych sprzymierzeńców (velites)

• LEGION składał się z 30 manipułów

• w czasie walk legion podzielony był na 3 rzędy, każdy po 10 manipułów:

- pierwszy: najmłodsi (hastati), do 24 roku życia

- drugi: starsi (principes), 24-30 lat

- trzeci: najstarsi (triarii), pow. 30 lat

UWAGA: manipuł triarii liczył 60 żołnierzy!!!

• piechotę wspierała:

- kawaleria - 300 jeźdźców podzielonych na 10 szwadronów (turmae)

- wojska sprzymierzone (auxilia) - ok. 5000 piechurów i 600 jeźdźców:

• piechota galijska

• łucznicy kreteńscy

• procarze z Balearów

• jeźdźcy numidyjscy

• podsumowanie - legion składał się z 4500 żołnierzy:

- po 1200 hastati i triarii

- 600 triarii

- 1200 lekkozbrojnych sprzymierzeńców

- 300 jeźdźców

b) reforma Mariusza w II w. p.n.e.:

• stworzenie armii zawodowej

• dostęp do niej mieli także najbiedniejsi - brak cenzusu majątkowego

• służba trwała 16 lat, po których otrzymywali ziemię

• jednostką taktyczną stała się KOHORTA (600 żołnierzy), złożona z 3 MANIPUŁÓW (hastati, principes, triarii)

• LEGION złożony z 10 kohort oraz 1000 jeźdźców cudzoziemskich

• Walczono w 8 rzędach

• Stosowano 2 szyki bojowe - ofensywny i defensywny, różniące się ustawieniem

3. Cesarstwo:

a) reformy Augusta:

• wprowadzenie ponownie kawalerii legionowej

• możliwość wstąpienia do armii przez mieszkańców prowincji, którzy tym samym otrzymywali obywatelstwo

• służba wojskowa trwała 20 lat

• armia w wielkości 25-30 legionów - ok. 150 tys. żołnierzy plus oddziały pomocnicze w podobnej liczbie (służba w nich trwała 25 lat), w sumie: blisko 300 tys. służących w wojsku

• poza tym istniały oddziały pretorianów oraz straż miejska

b) reforma Antonina Piusa w II w. n.e.:

• barbaryzacja sił zbrojnych

• tworzenie wojsk posiłkowych - tzw. NUMERI (gł. jazda) ze słabo zromanizowanych prowincji

c) reforma Galiena w III w. n.e. - podział armii na 2 grupy:

• limitanei - stacjonujące przy granicy

• comitatenses - stacjonujące wewnątrz kraju

UWAGA: Oto jak Tacyt w swoich „Dziejach” charakteryzuje armię czasów Augusta:

…wojsko wielojęzyczne o różnych obyczajach, mieszali się tu obywatele, sojusznicy i

obcy.

Armię czasów Augusta można przyrównać do francuskiej Legii Cudzoziemskiej:

- złożona z żołnierzy różnej narodowości

- w zamian za przynależność - obywatelstwo

4. Hierarchia wojskowa:

a) Republika:

• zwierzchnicy sił zbrojnych - urzędnicy posiadający „imperium” (tj. „imperium maius” lub „imperium minus”, „władzę wyższą” lub „władzę niższą”) - przede wszystkim konsulowie

• naczelne dowództwo wojskowe - trybunowie wojskowi (1 legionem dowodziło kolejno 6 trybunów wybranych przez konsula, a od III w. p.n.e. przez komicje tribusowe)

• centurionowie (setnicy), którzy byli oficerami podkomendnymi

• podoficerowie

b) Cesarstwo:

• zwierzchnik sił zbrojnych - cesarz

• na czele legionu - legat legionu

• podkomendni legata

• trybun ludowy stał się tytułem honorowym

5. Obozy:

a) czasowe, zwane także letnimi (łac. castra aestiva)

• budowane tymczasowo, bywało że na jedną noc, a następnie niszczone, by nie wpadły w ręce wroga

• nie pozostały po nich istotne świadectwa archeologiczne, dlatego ich wygląd znamy ze źródeł literackich oraz przedstawień na Kolumnach Trajana i Marka Aureliusza

• powstawały zazwyczaj na zboczach, ułatwiających odpływ wody, wentylację i wypady na wroga

• po wyrównaniu terenu żołnierze kopali fosę i budowali wał

• szczególnie mocno ufortyfikowane były 4 bramy

• obóz stawiano na planie kwadratu podzielonego na trzy części:

- jedna - plac publiczny, namioty kwestora i dowódcy

- dwie pozostałe - przecięte ulicą (decumanus) przeznaczone dla żołnierzy

• układ obozu był określany przez mierniczego za pomocą specjalnego urządzenia (groma), ustawianego w centrum wyznaczonego terenu

• najważniejsze miejsce - namiot dowódcy, w jego pobliżu:

- składano ofiary bogom

- przeprowadzano obowiązkowe wróżby

- znajdowała się trybuna, której przemawiano lub przeprowadzano sądy

• w części przeznaczonej dla żołnierzy znajdowały się także:

- warsztat naprawiający broń

- szpital polowy

- punkt weterynaryjny

b) obozy stałe, zwane zimowymi (łac. castra stativa)

• podobnie do obozów czasowych: najpierw wybierano odpowiednie miejsce, kopano fosę i wznoszono wał, a także ogrodzenie - ale nie z drewna, lecz z cegieł i kamienia

• obok czterech bram często wieże

• wzorcowo założony obóz był praktycznie NIE DO ZDOBYCIA

• przy bramach i na całym obwałowaniu dniem i nocą czuwali żołnierze

• okolicę przeczesywały konne patrole

• nocną wartę (18.00-6.00) trzymały silne straże (vigiliae), zmieniane co 3 godziny

• obóz wznoszono na planie prostokąta, wnętrze przecinały pod kątem prostym dwie ulice (cardo i decumanus - podobnie jak przy zakładaniu miasta!!!)

• w sercu obozu usytuowane były principia:

- kaplica sztandarów wojskowych (Rzymianie darzyli ogromnym szacunkiem sztandary!!!)

- biura kwatermistrzowskie

- depozyt obowiązkowych oszczędności żołnierzy (odbieranych po zakończeniu służby)

- kantyna oficerska

- magazyn broni

• wzdłuż ulic znajdowały się domostwa oficerów i żołnierzy:

- najbardziej okazała kwatera dowódcy

- żołnierze ulokowani w koszarach

• obóz mógł pomieścić 5000 ludzi (wielkość miasta). Poza kwaterami znajdowały się w nim:

- łaźnie

- latryny

- szpital polowy

- spichrze

- warsztaty produkujące broń, cegły, dachówki

• wstęp do obozu mieli także cywile:

- kupcy

- rzemieślnicy

- prostytutki

• cywile mieszkali w bezpośrednim otoczeniu obozu, tworząc skupiska niemalże miejskie

• fortece stojące na granicach dały początek wielu nowożytnym miastom

6. Uzbrojenie:

a) ubiór i zbroja:

• podstawowym odzieniem każdego żołnierza była tunika, zakładana bezpośrednio na ciało

• przed chłodem chronił płaszcz (sagum) spinany broszą pod szyją lub na ramieniu

• obuwiem były skórzane sandały (calligae) z podeszwą podbitą ćwiekami i rzemieniami oplatającymi stopę

• głowę ochraniał hełm (galea) zrobiony ze skóry obitej blachą albo z kruszcu:

- hełm żołnierzy zdobił niewielki pióropusz

- hełm centuriona zdobiła kita lub pióropusz osadzony poprzecznie

- hełm pretorianów zdobił pęk czerwono-czarnych piór

• najpopularniejszym rodzajem zbroi była tzw. lorica segmenta wykonana z połączonych metalowych płyt

• dolną partię ciała ochraniał fartuszek, złożony z pionowych pasów skóry z metalowymi płytkami

• lewą nogę piechura chroniła nagolennica (metalowa, skórzana lub wełniana), a prawą tarcza

• tarcza:

- do V w. p.n.e. owalna

- później prostokątna, z drewna, okuta żelazem, o wys. 130 cm Na tarczy godła:

• błyskawice w wieńcach

• orły

• wieńce wawrzynu

b) broń:

• piechurzy:

- włócznie (pilium) mierzące 2 m z żelaznymi grotami - z czasem nieco krótsze

- miecz (gladius): rękojeść i pochwa zdobione, noszony przy lewym boku (przeciwnie do

Greków!)

- sztylet (pugio), zatknięty za pasem

• jeźdźcy:

- hełm

- pleciona tarcza w owalnym kształcie

- miecz - dłuższy niż noszony przez piechura

c) machiny wojenne:

• w skład armii wchodzili także wojskowi rzemieślnicy, budujący i obsługujący machiny wojenne

• Rzymianie opanowali sztukę budowania takich machin dzięki Grekom

• katapulty - wyrzucały pociski w odległości 600 m

• balisty - służące do przerzucania cięższych kamieni ponad wałami lub murami

• tarany

• ruchome wieże:

- wysokość do 20 m

- kilka połączonych schodami pięter

- na najniższym poziomie taran

- na najwyższym poziomie pomosty, opuszczane na mury

UWAGA: podczas walki na otwartym polu piechota formowała tzw. SZYK ŻÓŁWIA:

wykorzystując tarcze, żołnierze tworzyli wokół i nad oddziałem szczelną osłonę,

chroniącą przed grotami oszczepów i strzał.

RELIGIA RZYMIAN

1. Cechy religii rzymskiej:

• politeizm

• praktycyzm - wedle zasady „do, ut des” („daję, abyś mi dał”), tj. składanie ofiar w zamian za pomoc

• charakter państwowy i formalizm - dużo norm prawnych, brak przeżyć indywidualnych

• przeżytki starych wierzeń: - święto ku czci boga Sylwana (mogli uczestniczyć tylko faceci)

- święto ku czci Dobrej Bogini (wyłącznie dla kobiet)

• hellenizacja: duża popularność Apolla i Heraklesa

• w czasie wojny modlitwa do bóstw nieprzyjacielskich, aby opuściły wrogów i zamieszkały w Rzymie

2. Początkowo nie budowano świątyń, czcząc bogów pośród przyrody czy przed domowymi

ołtarzykami:

• 509 r. p.n.e. - początek republiki to także rok wybudowania świątyni Jowisza Kapitolińskiego!

• duża rola bóstw rolniczych - ogromna ilość, każde od innej czynności

• trzy grupy bóstw opiekujących się domem:

- Lary - bóstwa mieszkania

- Penaty - bóstwa spiżarni

- Many - duchy przodków

• ogromne znaczenie wróżb:

- auspicia - wróżby z lotu ptaków (opiekunowie: kolegium augurów)

- haruspicia - wróżby z wnętrzności zwierząt (opiekunowie: kolegium haruspików)

WOJNY PUNICKIE

1. Skąd się wzięła Kartagina?

• była to fenicka kolonia założona w 814 r. p.n.e. w płn. Afryce

• VII/VI p.n.e. po zjednoczeniu z innymi koloniami północnoafrykańskimi stała się niezależnym, silnym państwem morskim

• swą wielkość zawdzięczała pracy niewolników

• panował w niej ustrój oligarchiczny

UWAGA: w wojnie z królem Epiru Pyrrusem i Tarentem Kartagina walczyła u boku Rzymian.

Gdy jednak Rzymianie zajęli całą Italię, zapragnęli również przyłączenia do swego

państwa Sycylii. I właśnie rywalizacja o tę wyspy stała się główną przyczyną wojen!

2. I WOJNA PUNICKA (264-241 p.n.e.):

a) Rzymianie mieli przewagę na lądzie, a Kartagińczycy na morzu:

• 264 r. p.n.e. - zwycięskie oblężenie przez Rzymian sycylijskiego miasta Syrakuzy

b) Kolejne sukcesy Rzymianie zapewniają sobie dzięki zbudowaniu floty: 100 penter i 20 trier.

Nowością było użycie w walce morskiej pomostów (zwanych krukami), które służyły do

przerzucania wojaka na okręt wroga:

• 260 r. p.n.e. - zwycięstwo Rzymian pod Mylae

• 256 r. p.n.e. - zwycięstwo Rzymian u Przylądka Eknomos - RZYM ZYSKUJE PRZEWAGĘ NA MORZU!!!

• 241 r. p.n.e. - ostateczna klęska Kartaginy

c) warunki pokoju:

• Sycylia, Sardynia oraz Korsyka w panowanie rzymskie

• zwolnienie jeńców wojennych

• Kartagina zapłaci wielką kontrybucję w ciągu 10 lat (3200 talentów!!!)

3. II WOJNA PUNICKA (218-201 p.n.e.):

a) Przyczyną był sojusz Rzymu z hiszpańskim miastem Sagunt, a Kartagina od jakiegoś czasu

systematycznie podbijała Hiszpanię:

• wódz kartagiński Hannibal zdobywa i niszczy Sagunt

• z 60-tysięczną armią przeprawia się do Italii przez Pireneje i Alpy

b) 217 r. p.n.e. - wielka klęska Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim (15 tys. żołnierzy ginie)

• Rzymianie obierają taktykę wojny podjazdowej

• Hannibal niszczy pola uprawne wokół Rzymu

c) 216 r. p.n.e. - bitwa pod Kannami - niemal cała armia rzymska wybita

• Kartagińczycy zastosowali szyk w kształcie łuku wygiętego w stronę Rzymian

• Ocalał jedynie niewielki oddział młodego dowódcy Publiusza Korneliusza Scypiona

d) Rzym ogarnęła groza i przerażenie; maniakalne obrzędy religijne:

• na śmierć skazano dwie Westalki za złamanie ślubów czystości (by nie drażnić bogów!)

• żywcem zakopano dwie pary cudzoziemców: Galów i Greków (w myśl starego obyczaju)

• do wojska powołano wszystkich mężczyzn od 17 roku życia

• utworzono nawet dwa oddziały złożone z niewolników!

e) 205 r. p.n.e. - młody wódz Scypio (ten spod Kann) zostaje konsulem - rozpoczęcie

przygotowań do wyprawy afrykańskiej

• 202 r. p.n.e. - bitwa pod Zamą w Afryce

- po stronie Rzymu walczy władca Numidii Masynissa

- zwycięstwo Rzymian

• 201 r. p.n.e. - pokój:

- Kartagina traci wszystkie posiadłości poza Afryką

- traci na rzecz Rzymu całą flotę poza 10 okrętami strażniczymi

- kontrybucja w wysokości 10 tys. talentów

- zakaz działań zbrojnych bez zgody Rzymu

4. III WOJNA PUNICKA (149-146 p.n.e.)

a) Kartagina politycznie nie odgrywała już większej roli:

• rzymski polityk Kato kończąc każde przemówienie w senacie dodawał: „Poza tym uważam, że należy zniszczyć Kartaginę”

b) III wojna punicka była rozprawą potęgi, jaką stanowił wówczas Rzym z BEZBRONNYM

PAŃSTWEM:

• 3 lata trwało oblężenie, prowadzone przez syna Scypiona - Publiusza Korneliusza Scypiona Emilianusa, zwanego Młodszym

• Miasto wzięte głodem

• Na polecenie senatu Kartaginę zrównano z ziemią, którą poświęcono bogom

• Powstaje nowa prowincja - Afryka

UWAGA: rok 146 p.n.e. był wyjątkowo tragiczny. Z powierzchni ziemi zniknęły dwa niegdyś

potężne miasta: Kartagina (zmieciona przez rzymską armię) oraz Korynt (także z rąk

rzymskich, po tym, jak Grecy po raz ostatni usiłowali odzyskać niepodległość)!!!

REFORMY BRACI GRAKCHÓW

1. Sytuacja sprzed reform:

• wojny odrywają wieśniaków od pracy i przyczyniają się do ruiny ich gospodarstw

• często pozbywają się swoich ziem, by udać się do Rzymu i tam wegetować jako bezrobotni

• tragiczna sytuacja niewolników - najgorsza na Sycylii i płd. Italii:

- zwierzęta dostarczały im odzieży i pożywienia

- skrajne warunki egzystencji prowadzą do częstego dziczenia (ludzie przypominają coraz bardziej zwierzęta, dzięki którym udaje im się ledwo przetrwać)

• powstania niewolnicze przed reformami Grakchów:

- 136 r. p.n.e. - powstanie niewolników na Sycylii pod wodzą Eunusa:

• niewolnicy opanowują całą Sycylię i ogłaszają powstanie królestwa

• Eunus zostaje królem i przybiera imię Antiocha

• co ciekawe - NIE ZNOSZĄ NIEWOLNICTWA

• wolność otrzymują jedynie ci, którzy przystąpili do powstania

• przez kilka lat udaje im się odpierać ataki Rzymian

• 132 r. p.n.e. - pokonani, 20 tys. powstańców ginie na krzyżu,

• Eunus umiera w rzymskim więzieniu

- mniejsze powstania:

• powstanie niewolników w Pergamonie - szybko stłumione, Pergamon prowincją

• bunt na Delos - szybko opanowany

2. Trybunat Tyberiusza Grakcha:

a) domagał się reform - fascynowała go filozofia grecka i zasada prymatu ludu:

• projekt przygotowanej przez Tyberiusza ustawy zakładał, iż każdy bogacz mógł posiadać najwyżej 500 jugerów ziemi (tj. 125 ha), a w przypadku posiadania dwóch synów dalsze 500 jugerów - czyli łącznie 1000 jugerów

• z pozostałej ziemi biedocie miano wydzielić po 30 jugerów (7,5 ha) - dziedzicznych, z zakazem sprzedaży

• zgromadzenie ludowe przyjęło reformę Grakcha

• powołano 3-osobową komisję (Tyberiusz, jego brat - Gajusz oraz teść Tyberiusza - Appiusz Klaudiusz), która miała zająć się rozdziałem ziemi

• do zagospodarowania nadanych chłopom obszarów Tyberiusz chciał wykorzystać skarb króla Attalosa III (tego, który zapisał swe państwo w testamencie Rzymowi!)

b) za namową senatu jeden z trybunów - Marek Oktawiusz zgłosił weto wobec ustawy Grakcha:

• Tyberiusz za to złożył do zgromadzenia wniosek o odwołanie Oktawiusza i został on odwołany (co było niezgodne z prawem - bo trybunowie byli NIETYKALNI!)

• Tyberiusz planował nadać sprzymierzeńcom obywatelstwo, co wzbudziło powszechną niechęć

• ubiegał się o trybunat na następny rok, choć obowiązywał nakaz 10-letniej przerwy

• w dniu wyborów doszło do rozruchów, w wyniku których Tyberiusz wraz z trzystoma stronnikami stracił życie

UWAGA: Tak rozpoczął się okres 100-letnich walk wewnętrznych, które w rezultacie

doprowadziły do upadku republiki!!!

3. Trybunat Gajusza Grakcha:

a) 123 r. p.n.e. - zostaje trybunem ludowym

• pragnie ograniczyć rolę senatu

• w trybunałach do sądzenia nadużyć w prowincjach zamiast senatorów - ekwici

• ekwici zajmowali się także poborem danin z prowincji, z czego część zatrzymywali

• ustawa o tanim zbożu dla proletariuszy (bezrobotnych mieszkańców Rzymu) - straty dla chłopów

• ustawa wojskowa - ograniczenie władzy dowódców, od wyroku śmierci żołnierz mógł się odwołać do zgromadzenia

b) projekty, które wzbudziły wielki opór społeczny:

• projekt obywatelstw dla sprzymierzeńców - niechęć obywateli

• projekt kolonizacji zamorskiej - biedota nie chciała opuszczać Rzymu, by móc brać udział w zgromadzeniu

• projekt kolonizacji Kartaginy - miejsce to zostało przeklęte, Rzymianie obawiali się gniewu bogów

c) ponownie dochodzi do zamieszek - senat wprowadza stan wyjątkowy

• Gajusz nakazuje swemu niewolnikowi, aby ten go zabił (podobno po tym niewolnik sam popełnił samobójstwo)

UWAGA: wskutek reform Grakchów społeczeństwo podzieliło się na:

- optymatów - zwolenników senatu

- popularów - zwolenników ludu (tym samym przeciwników senatu)

4. Co po śmierci drugiego Grakcha?

• 119 r. p.n.e. - senat zawiesza działalność komisji, dokonującej podziału ziem

• 111 r. p.n.e. - zakaz parcelacji; cofnięcie dziedziczenia działek przydzielonych przez Grakchów

KRYZYS REPUBLIKI

1. Niespokojny przełom wieków II/I p.n.e:

• 113-101 p.n.e. - walki z Cymbrami i Teutonami (plemiona germańskie), którzy wdarli się do Galii

- rozgromieni przez Gajusza Mariusza

• 111-105 p.n.e. - wojna z królem Numidii Jugurtą (wnuk Masynissy - tego, który wspierał Rzymian w walce z Kartaginą)

- oddziałami rzymskimi dowodzą Gajusz Mariusz oraz Lucjusz Korneliusz Sulla

- po rozgromieniu Numidyjczyków, Jugurta przywieziony do Rzymu i prowadzony w

zwycięskim pochodzie

- następnie zamordowany w więzieniu

• 104-101 p.n.e. - drugie powstanie niewolników na Sycylii

- jak poprzednim razem - ogłaszają powstanie królestwa

- długo się bronią, ostatecznie zgniecieni liczebnie przez armię rzymską

• 90-88 p.n.e. - bunt sprzymierzeńców - wojna w Italii (tzw. wojna marsyjska, od nazwy plemienia Marsów, które przewodziło buntownikom w starciu z Rzymem)

- buntownicy ogłaszają nawet powstanie własnego państwa w Italii o ustroju

wzorowanym na rzymski: z senatem i dwoma konsulami

- Rzym oferuje obywatelstwo dla plemion, które nie przyłączyły się do buntu oraz dla

tych, które w ciągu 60 dni przejdą na jego stronę

- wkrótce Sulla opanował sytuację w Italii

- skutkiem wojny był wzrost liczby obywateli w Italii

2. Reforma armii autorstwa konsula Gajusza Mariusza (od 107 r. p.n.e. sprawował ten

urząd aż 6-krotnie, z przerwą na rok 105 p.n.e.):

• zaciąganie do wojska proletariatu - odstąpienie od zasady cenzusu majątkowego

• po 16-letniej służbie wojskowej żołnierze otrzymywali ziemię

• powstanie armii zawodowej

• podstawową jednostka taktyczną KOHORTA (3 manipuły - ok. 600 ludzi)

• w skład legionu 10 kohort + 1000 jeźdźców

3. Konflikt Mariusza z Sullą:

a) Mariusz reprezentował obóz popularów, Sulla natomiast optymatów - doszło między nimi do

konfliktu o to, kto ma prowadzić wojnę z Mitrydatesem VI (władcą Pontu)

• senat zlecił to Sulli

• zgromadzenie ludowe zleciło Mariuszowi

b) Sulla ze swą armią zdobył Rzym:

• Mariusz ucieka

• 10 tys. osób związanych z popularami zabitych

• reformy Sulli:

- ustawy zgromadzeń ludowych ważne tylko za zgodą senatu

- kompetencje ustawodawcze przeniesione ze zgromadzenia tribusowego na zgromadzenie

centurialne

c) Sulla rusza z armią na wschód - przeciw Mitrydatesowi VI:

• Rzym opanowuje Mariusz - zemsta na optymatach

• Po raz siódmy wybrany konsulem, wkrótce jednak umiera

• Jego następcą zostaje bliski współpracownik - popular Lucjusz Korneliusz Cynna

4. Walka z Mitrydatesem VI (88-85 p.n.e.):

• podczas gdy Rzymianie zajęci byli sprawami wewnętrznymi Italii, Mitrydates poszerzał swoje wpływy aż po Krym

• podbił również prowincję Azja, mordując poborców podatkowych kupców

• zamierzał podbić Morze egejskie, miał poparcie większej części Grecji

• Sulla ląduje w Grecji, do Grecji przybywają także siły wysłane przez Cynnę

• Mitrydates bojąc się dwóch nacierających na niego armii podpisuje w 85 r. p.n.e. pokój z Sullą, który tym samym staje się panem Azji!

5. Dyktatura Sulli (82-79 p.n.e.)

• po powrocie do Italii, Sulla rozpoczął prześladowania popularów - pomagali mu w tym senat oraz Pompejusz (ten od triumwiratu!)

• mianowany dożywotnim dyktatorem

• sporządził tzw. LISTY PROSKRYPCYJNE - znajdowali się na nich ludzie, którym miano skonfiskować majątki

• wielu przeciwników Sulli zgładzonych

• wzmocnienie roli senatu:

- ich liczba wzrasta do 600

- konsulowie i pretorzy przez rok mieli przebywać w Rzymie, a następnie obejmować w

zarząd prowincję jako prokonsulowi i propretorzy

• 79 r. p.n.e. - Sulla nieoczekiwanie rezygnuje z urzędu dyktatora

• 78 r. p.n.e. - umiera w swojej posiadłości

6. Powstanie Spartakusa (73-71 p.n.e.)

• spowodowane wciąż straszną sytuacją niewolników

• w jednej ze szkół gladiatorów w Kapui (region Italii) związuje się spisek, na czele którego stoi Spartakus (niewolnik, kiedyś żołnierz, pochodził z Tracji)

• pod jego dowództwem niewolnicy zbiegli z Kapui i ukryli się na zboczach Wezuwiusza

• ich szeregi zasilają niewolnicy z innych regionów

• przyłączają się także proletariusze, co wyróżnia to powstanie spośród innych

• Spartakus planował przebić się do Sycylii, by połączyć siły z tamtejszymi niewolnikami

• z powodu braku jedności (oddzielenia się kilku grup) - powstanie upada!

• 71 r. p.n.e. - Marek Krassus pokonuje powstańców w bitwie pod Brundizjum

UWAGA: w tym samym roku (71 p.n.e.) Pompejusz rozgromił w Hiszpanii zbiegłych z Rzymu

popularów, którzy usiłowali założyć tam swoje państwo o ustroju zbliżonym do

rzymskiego. Przewodził im Sertoriusz.

7. Obalenie reform Sulli:

a) popularzy, którzy zaczęli odgrywać coraz większą rolę, domagali się anulowania jego reform:

• Marek Krassus (najbogatszy człowiek w Rzymie) i Gnejusz Pompejusz (największy wódz w Rzymie) ubiegali się o konsulat

• w zamian za poparcie, obiecali wycofać ustawy Sulli

• Otrzymali konsulat na rok 70. p.n.e.

b) zniesienie wszystkich ograniczeń Sulli:

• trybunowie zyskują inicjatywe ustawodawczą

• reforma sądownictwa - w trybunałach przedstawiciele 3 stanów:

- senatorskiego

- ekwitów

- tribuni aerarii - nie wiemy dokładnie kto przynależał do tej grupy, prawdopodobnie był to

niższy stan od ekwitów

UPADEK REPUBLIKI

1. W I w. p.n.e. kryzys ogarnął zarówno Italię jak i prowincje:

• prowincje były wyzyskiwane na wszystkie możliwe sposoby przez wszystkich, którzy w nich się znaleźli

• w Rzymie biedota sprzedaje swoje głosy, które rozstrzygają o sprawach wagi państwowej

2. Spisek Katyliny (65-62 p.n.e.):

• wraz z byłymi stronnikami Sulli, Katylina - niegdyś bliski współpracownik dyktatora (wsławił się sumienną egzekucją list proskrypcyjnych) chciał obalić istniejący porządek

• ciche poparcie Juliusza Cezara oraz Marka Krassusa, którzy obawiali się zbytniej potęgi Pompejusza

• gł. przeciwnikiem Katyliny - Cyceron

• 62 p.n.e. - Katylina ginie, stojąc na czele zgromadzonej przez siebie armii

3. Pierwszy triumwirat (60 r. p.n.e.)

a) po powrocie Pompejusza ze wschodu senat nieprzychylny jego poczynaniom:

• nie chciał uznać dokonań Pompejusza

• odmówił zaopatrzenia jego wojska

• w tym samym czasie wraca z Hiszpanii (propretor) Cezar z zamiarem objęcia konsulatu

b) zawarł porozumienie z Krassusem i Pompejuszem PZRECIW SENATOWI. Cezara wybrano

konsulem roku 59 p.n.e.:

• przeprowadził na zgromadzeniu uchwałę o uznaniu poczynań Pompejusza na wschodzie i zaopatrzeniu jego wojska

• nałożył surowe kary na namiestników prowincji dopuszczających się wyzysku

• nakaz protokołowania i publikowania posiedzeń senatu i zgromadzenia

• po upływie konsulatu miał dostać Galię Przedalpejską i Ilirię na 5 lat oraz 3 legiony

• na wniosek Pompejusza otrzymał także Galię Narbońską i czwarty legion

4. Odnowienie triumwiratu:

a) w 56 r. p.n.e. odbył się zjazd triumwirów w Luce:

• konsulami roku 55 p.n.e. mieli zostać Pompejusz i Krassus

• po odbyciu konsulatu mieli otrzymać: Pompejusz Hiszpanię a Krassus Syrię

• na 5 lat przedłużono również Cezarowi namiestnictwo w Galii

b) aby otrzymać urząd konsulów sterroryzowali Rzym, a następnie uchwalili postanowienia ze

spotkania w Luce:

• Krassus wyruszył do Syrii, aby walczyć z Partami - tam ginie

• Partowie byli pośrednikami między Azją a światem śródziemnomorskim

• Eufrat na 700 lat stał się granicą imperium na wschodzie (do podboju przez Arabów w VII w. n.e.)

c) Cezar umacnia swą pozycję w Galii

• walczy z plemionami celtyckimi, które zjednoczyły się pod wodzą Wercyngetoryksa - IDEA ZJEDNOCZONEGO PAŃSTWA CELTYCKIEGO

• 52 r. p.n.e. - oblężenie twierdzy celtyckiej - Alezji; Celtowie wzięci głodem

• Wercyngetoryks pojmany, idzie wśród jeńców podczas triumfu Cezara ulicami Rzymu

5. Konflikt Cezara z Pompejuszem:

• ze względu na zamieszki wywołane walką trybunów, wśród których był słynny Klodiusz (typowy populista a`la Lepper:) i chaos, jaki następnie zapanował w Rzymie, senat powierzył władzę w ręce Pompejusza (można go uważać za pierwszego przedstawiciela PRYNCYPATU)

• nie chciał być dyktatorem, lecz jedynym konsulem roku 52 p.n.e.

• do Rzymu dochodzą wieści o stale rosnącej potędze Cezara, który odnosi kolejne zwycięstwa

• wzbudza to opór optymatów - senat pragnie pozbawić Cezara namiestnictwa i legionów, pomaga mu w tym Pompejusz:

- Pompejusz przeprowadza ustawy zabraniające przedłużenia Cezarowi namiestnictwa

- senat domaga się złożenia przez Cezara urzędu w terminie, tj. w roku 50 p.n.e.

- gdyby Cezar przystał na żądania senatu, straciłby wszelkie polityczne wpływy

• na początku 49 r. p.n.e. przekracza z wojskiem Rubikon, będący granicą Galii z Italią, wypowiadając słynne: „Alea iacta est” („Kości zostały rzucone”) rozpoczynając tym samym wojnę domową

• senat w panice ucieka z Rzymu do Thesalonik (obecne Saloniki w Grecji), Pompejusz obrońcą republiki

• 48 r. p.n.e. - bitwa pod Farsalos - zwycięstwo Cezara nad Pompejuszem

- ucieka do Egiptu, gdzie ginie z rozkazu Ptolemeusza XIII

• zabijając Pompejusza faraon chciał zyskać przychylność Cezara w sporze dynastycznym, jaki rozgorzał między Ptolemeuszem XIII a jego siostrą Kleopatrą VII

• 47 r. p.n.e. - Cezar staje po stronie Kleopatry, pokonując wojska Ptolemeusza

• 47 r. p.n.e. - bitwa pod Zelą w Poncie - Cezar pokonuje zbuntowanego syna Mitrydatesa, Farnacesa

- pokonał go w ciągu 5 dni, wypowiadając po błyskawicznym zwycięstwie „Veni, vidi, vici”

(„Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”)

• 46 r. p.n.e. - bitwa pod Tapsus - Cezar zwycięża niedobitki Pompejusza w Afryce, gdzie otrzymały wsparcie króla Numidii - Juby (powstaje nowa prowincja - Africa Nova)

6. Dyktatura Cezara:

a) chronologia dyktatury:

• 48 r. p.n.e. - po bitwie pod Farsalos Cezar obwołany został dyktatorem

• 46 r. p.n.e. - po bitwie pod Tapsus dyktatura przedłużona o 10 lat

• 44 r. p.n.e. - dożywotni dyktator

b) w odróżnieniu od Mariusza, Sulli czy Cynny, Cezar nie wszczyna prześladowań, czyniąc

łaskawość i wybaczenie filarem swej propagandy. Podejmuje szereg decyzji:

• o ponad połowę zmniejsza liczbę osób uprawnionych do darmowego zboża (z 320 tys. do 150 tys.) - zaprzeczenie bycia popularem!

• ziemia dla żołnierzy

• masowe przesiedlenia obywateli do kolonii

• obywatelstwo dla mieszkańców prowincji

• przejmowanie przez państwo z rąk pośredników poboru podatków z prowincji

• reforma kalendarza na wzór egipski - nowy kalendarz od 1. stycznia 45 r. p.n.e.

• liczba senatorów zwiększona do 900

c) tytuły i uprawnienia Cezara:

• dziedziczny tytuł imperatora

• dożywotni dyktator (łac. dictator perpetuus)

• Ojciec Ojczyzny (łac. Pater Patriae)

• Wyzwoliciel (łac. Liberator)

• miesiąc Quinctilis (lipiec) przemianowany na Iulius, by uczcić przypadające w nim urodziny Cezara

• wzniesiono świątynię łaskawości Cezara - kapłanem wyznaczono Antoniusza

d) 15 marca (tzw. idy marcowe) 44 r. p.n.e. - Cezar zamordowany w senacie:

• 23 pchnięcia nożem

• wśród wielu zabójców - bliski współpracownik: Decimus Brutus oraz Marek Brutus (do jednego z Brutusów Cezar miał rzec: „Et tu, Brute, contra me!” - „I ty, Brutusie, przeciw mnie!”),a także Kasjusz Longinus

7. II triumwirat (43 r. p.n.e.):

a) Antoniusz wyprawia Cezarowi uroczysty pogrzeb

• odczytuje testament Cezara - duże sumy zapisane wojsku i ludowi

• wpływa to na wzrost poparcia stronników nieżyjącego dyktatora

• na plan pierwszy - poza Antoniuszem - wysuwa się Oktawiusz (wnuk siostry Cezara przezeń adoptowany)

b) 43 r. p.n.e. - powstanie II triumwiratu (oficjalnie, nie jak I triumwirat)

• Oktawian, Marek Antoniusz oraz Marek Lepidus dzielą między siebie ziemie imperium

• postanawiają walczyć z zabójcami Cezara

• 42 r. p.n.e. - zwycięstwo triumwirów pod Filippi

c) 40 r. p.n.e. - nowy podział imperium:

• Oktawian - zachód

• Antoniusz - wschód

• Lepidus - Afryka

d) wkrótce Lepidus odsunięty przez Oktawiana - walka o władzę z Antoniuszem:

• Marek Antoniusz sprzymierza się z Kleopatrą VII, chciał stworzyć monarchię hellenistyczną z centrum w Egipcie

• 31 r. p.n.e. - bitwa morska pod Akcjum - okręty Oktawiana zwyciężają flotę Kleopatry i Antoniusza (oni zaś popełniają samobójstwo)

• 30 r. p.n.e. -Egipt prowincją - UPADEK OSTATNIEJ MONARCHII HELLENISTYCZNEJ -

- KONIEC EPOKI, ZWANEJ HELLENIZMEM

UWAGA: rok 30. p.n.e. przyniósł kres epoki hellenistycznej, której symbolicznym końcem stało się

przemianowanie Egiptu przez Oktawiana na prowincję cesarstwa rzymskiego.

PRYNCYPAT

RZĄDY OKTAWIANA AUGUSTA

1. Oktawian wprowadził rządy jedynowładcze, rządy tzw. princepsa (łac. „pierwszy”):

• 28 r. p.n.e. - senat nadaje mu tytuł „pierwszego obywatela” (łac. „princeps civium”)

• 27 r. p.n.e. - rezygnuje z wszystkich uprawnień na rzecz senat. Senat błaga go o zatrzymanie władzy, ostatecznie Oktawian godzi się na podzielenie kompetencjami z senatem. W podzięce za to otrzymuje:

- stanowisko prokonsula - zarząd prowincjami przygranicznymi i tymi, gdzie stacjonowały

oddziały wojska. Pozostałe prowincje pod opieką senatu.

- tytuł „Augusta Wzniosłego”; nazywał się odtąd: Imperator Caesar Augustus Divi Filus -

Imperator Cezar August, syn Boskiego (Juliusza)

UWAGA: system ten można również nazwać z gr. DYARCHIĄ - tj. rządy princepsa i senatu (choć

rzeczywista władza spoczywała w rękach tego pierwszego).

• 23 r. p.n.e. - rozszerzenie władzy prokonsularnej o „imperium maius” , dające Augustowi zwierzchność wojskową nad wszystkimi prowincjami oraz całą armią

• prawo trybuńskie do zwoływania senatu oraz zgromadzeń i pierwszeństwo w składaniu wniosków lub weta podczas obrad obu instytucji

• 12 r. p.n.e. - pontifex maximus („najwyższy kapłan”)

• prawo wysuwania kandydatów na najważniejsze urzędy

• troska o zaopatrzenie w zboże

• tytuł imperatora i wyłączne prawo do triumfów

• gwardia przyboczna pricepsa - pretorianie

UWAGA: rządy Oktawiana nazywane są często przez historyków „komedią republiki”, gdyż

zachowując pozory dawnego ustroju zgromadził pełnię władzy w swoich rękach.

2. Społeczeństwo w czasach Oktawiana:

a) senat:

• liczba członków ponownie do 600

• cenzus majątkowy - 1 mln sesterców dochodu

• zarząd podległymi senatowi prowincjami jako prokonsulowie

b) ekwici:

• stanowią odrębny stan - cenzus majątkowy 400 sesterców

• zarząd mniejszymi prowincjami jako prokuratorzy (w przeciwieństwie do prefektów czy też legatów, którzy rządzili w imieniu Augusta podległymi mu prowincjami)

c) plebs:

• tradycja staje się rozdawnictwo pieniędzy z okazji świąt i igrzysk

d) ludność prowincji podzielona na grupy:

• peregrini - mieszkańcy miast greckich, częściowo wolni

• dediticii - dosł. „poddani”, całkowicie podporządkowani

3. Organizacja państwa za Augusta:

a) prowincje:

• princepsa - na czele legaci (prefekci)

• duże - podległe senatowi, na czele prokonsulowie

• małe - ekwici jako prokuratorzy

• Egipt - osobista domena princepsa

b) siły zbrojne:

• regularna, zawodowa armia

• ok. 150 tys. żołnierzy, podzielonych na 25 legionów

• ok. 150 tys. tzw. auxilia (tj. „sprzymierzeńców”), którzy stacjonowali tylko w prowincjach

• służba ok. 20-25 lat, następnie gospodarstwo w którejś z prowincji

• służba pretorianów - do 16 lat, lepiej opłacani niż zwykli żołnierze

c) granice

• August pragnął oprzeć granice imperium o naturalne zapory - Eufrat, Dunaj i pustynie na południu

• 9 r. n.e. - bitwa w Lesie Teutoburskim - nieudany podbój Germanii

- 3 legiony pod wodzą Warusa giną w walce z Arminiuszem, wodzem Germanów

UWAGA: w V w. n.e. to właśnie z Germanii ruszą siły, które zgładzą imperium

rzymskie!!!

DYNASTIA JULIJSKO KLAUDYJSKA

(14-68 n.e.)

1. Oktawian nie posiadał męskiego potomka, dlatego wydawał za mąż jedyną córkę -

Julię, za kolejnych potencjalnych kandydatów do godności cesarskiej.

• pierwszym mężem Julii został siostrzeniec Oktawiana - Marcellus, który jednak szybko umarł

• następnym Marek Agryppa, przyjaciel Augusta, ale krótko po ślubie również traci życie

• zdążył jednak Agryppa spłodzić dwóch synów: Gajusza i Lucjusza, z którymi August wiązał ogromne nadzieje

• niestety obaj tragiczne giną

• pozostają więc pasierbowie Oktawiana (dwaj synowie jego żony Liwii z poprzedniego małżeństwa): Druzus i Tyberiusz

- Druzus ginie w walce z Germanami

- pozostaje Tyberiusz, którego August nie darzył wielką sympatią

- bierze ślub z Julią i po śmierci Oktawiana przejmuje władzę

2. Tyberiusz (14-37 n.e.)

• przekazanie części swych uprawnień senatowi (poglądy prorepublikańskie)

• duży wpływ na cesarza wywierał dowódca pretorianów - Sejan

• 27 r. n.e. - rozgoryczony przenosi się na Capri, pozostawiając władzę Sejanowi

• wkrótce karze Sejana zamordować

• wg Tacyta Tyberiusz został uduszony przez następcę Sejana, imieniem Makron

3. Kaligula (37-41 n.e.)

• był synem bratanka Tyberiusza, imieniem Germanik, który zginął podczas walk na Wschodzie

• przydomek „Kaligula” tłumaczy się jako „bucik”, gdyż żołnierze ojca w dzieciństwie zakładali mu zbyt wielkie sandały (był maskotką armii)

• od 31 r. n.e. przebywał na Capri u boku Tyberiusza, będąc świadkiem dworskich intryg

• zawiązał porozumienie z dowódcą armii Makronem przeciw Tyberiuszowi

• będąc już władcą zmusił Makrona do samobójstwa

• chciał wprowadzić monarchię absolutną na wzór hellenistyczny

• prawdopodobnie zapadł na ciężką chorobę psychiczną, stąd konfiskaty, terror, ośmieszanie senatu, przez wprowadzenie do gmachu obrad konia

• obcował seksualnie ze swymi siostrami podczas uczt

• ogłasza się bogiem

• 41 r. p.n.e. - zamordowany

4. Klaudiusz (41-54 n.e.)

• po śmierci Kaliguli senat rozważał opcję przywrócenia ustroju republikańskiego, ale pretorianie wybrali nowym cesarzem stryja Kaliguli, żyjącego dotąd na uboczu - Klaudiusza

• był naukowcem, miał ogromne kłopoty z wymową ze względu na silne jąkanie

• pozostawał pod silnym wpływem żony Messaliny, a następnie Agrypiny

• biurokratyzacja - urzędnikami zostają wyzwoleńcy, próba uniezależnienia się od arystokracji

• nowe urzędy:

- zarząd majątków cesarskich

- kancelaria cesarska

- biuro zarządzeń cesarza

• wprowadza do senatu przedstawicieli prowincji

• pod naciskiem adoptuje jej syna z pierwszego małżeństwa - Ahenobarbusa, zwanego Neronem, któremu miała przypaść władza po śmierci Klaudiusza, mimo iż posiadał syna - Brytanika

• otruty przez Agrypinę

5. Neron (54-68 n.e.)

• cesarzem został mając 17 lat

• dążenie do absolutyzmu - zabicie matki oraz Brytanika

• konfiskaty majątków

• niesłusznie przypisuje się mu pożar Rzymu - oskarża o to chrześcijan

- prześladowania, ale tylko w mieście Rzym

• bunt pretorianów - cesarz ucieka z miasta, popełnia samobójstwo

ROK CZTERECH CESARZY

*

DYNASTIA FLAWIUSZÓW

(68-96 n.e.)

1. 68 n.e. - rok czterech cesarzy:

a) po śmierci Nerona dochodzi do buntów wielu zakątkach imperium, m.in. w Hiszpanii:

• tamtejszy namiestnik - Galba obwołany zostaje cesarzem

• uzyskuje poparcie pretorianów i senatu

• nie wypłaca żołnierzom obiecanej premii

• jego bliski współpracownik Otho buntuje przeciw władcy gwardię - Galba zamordowany

b) cesarzem zostaje Otho:

• dochodzi do ponownego buntu wojska

• żołnierze obwołują cesarzem Witeliusza

• wojska Ottona i Witeliusza ścierają się pod Bedriacum - klęska Othona (samobójstwo)

c) Witeliusz cesarzem:

• wojska stacjonujące w Aleksandrii obwołują cesarzem Wespazjana

• dochodzi do konfliktu między konkurentami - klęska Witeliusza

• Wespazjan cesarzem

UWAGA: rok 68 n.e. pokazał jak wielką rolę przy wyborze cesarza odgrywa wojsko, zwłaszcza

prowincjonalne!!!

2. Wespazjan (69-79 n.e.)

• reprezentacje w senacie zyskują mieszkańcy wszystkich prowincji

• wypędzenie z Rzymu wrogich mu filozofów i astrologów greckich

• jego rządy to czas wyczekiwanej stabilizacji

• zniesienie ulg podatkowych i wprowadzenie nowych podatków

3. Tytus (79-81 n.e.)

• syn Wespazjana, utalentowany wódz (kiedy jeszcze nie był cesarzem, wsławił się zdobyciem Jerozolimy w 70 r. n.e., gdzie stanął łuk Tytusa)

• 79 r. n.e. - wybuch Wezuwiusza:, 3 miasta Pompeje, Herkulanum i Stabia pod popiołem

4. Domicjan (81-96 n.e.)

• dążenie do absolutyzmu

• prześladowania senatu

• jako pierwszy używa tytułu: „dominus et deus” („pan i bóg”)

• zamordowany i skazany na niepamięć (tzw. „damnatio memoriae”)

• jego posągi zniszczone

DYNASTIA ANTONINÓW

- ZŁOTY WIEK CESARSTWA

(96-192 n.e.)

1. Nerwa (96-98 n.e.)

• przywrócenie harmonii między cesarzem a senatem

• złoty wiek; upragniona wolność - łac. LIBERTAS

2. Trajan (98-117 n.e.)

• podbój Dacji - nowa prowincja

• uporządkował finanse państwa

• umocnienie granic, powstanie tzw. LIMES - murów obronnych

• okrzyknięty OPTIMUS PRINCEPS (z łac. „najlepszy władca”)

3. Hadrian (117-138 n.e.)

• umacnianie limesów i podróże po cesarstwie (m.in. budowa tzw. „Wału Hadriana” w Brytanii

• utworzenie konkurencyjnego dla senatu organu - rady przybocznej cesarza, w skład w której weszli gł. prawnicy

• na zlecenie władcy prawnik Salwiusz Julianus wybiera istniejące przepisy i wydaje „edykt wieczysty”

• podział Italii na 4 okręgi

• wola panującego obowiązującym PRAWEM

4. Antoninus Pius (138-161 n.e.)

• PAX ROMANA - pokój rzymski, brak działań zbrojnych

• Barbaryzacja sił zbrojnych - tworzenie wojsk posiłkowych, tzw. NUMERI ze słabo romanizowanych prowincji

5. Marek Aureliusz (161-180 n.e.)

• dobrał sobie współrządcę - Lucjusza Werusa (Aureliusz nosił tytuł „Augusta starszego”)

• długie walki z Markomanami, Kwadami i Sarmatami - nowe prowincje: Markomania i Sarmacja

• nazywany „filozofem na tronie” ze względu za umiłowanie filozofii stoickiej (napisał dzieło „Rozmyślania”)

6. Kommodus (180-192 n.e.)

• pokój z Germanami i Sarmatami, wycofanie poza Dunaj, pozycja obronna

• władza absolutna, odbieranie czci boskiej, spiski, powstania w prowincjach

• domagał się czci boskiej, uważając się za wcielenie Herkulesa

• w Rzymie wznosi wiele budowli, urządza igrzyska, na których sam walczy na arenie

• zamordowany w wyniku spisku

KONIEC DYNASTII ANTONINÓW!

DYNASTIA SEWERÓW

(193-235 n.e.)

1. Walka o tron i rządy Septymiusza Sewera (193-211 n.e.)

a) po śmierci Kommodusa wojsko obwołuje cesarzem Pertinaksa - zamordowany przez

pretorianów:

• wojsko wybiera Didiusza Juliana

b) protest wojsk prowincjonalnych:

• wojska stacjonujące w Panonii obwołują Septymiusza Sewera

• wojska stacjonujące w Syrii - Pesceniusza Nigra

• wojska stacjonujące w Brytanii - Klodiusza Albina

c) Sewer rusza na Rzym:

• śmierć Didiusza

• Sewer zawiera sojusz Albinem

• Pokonanie Pesceniusza Nigra

• bunt Albina przeciw sojusznikowi

• 197 r. n.e. - bitwa pod Lugdunum, zwycięstwo Sewera

d) rządy Septymiusza Sewera:

• podwyższenie żołdu

• zniesienie przywilejów dla pretorianów

• dużo ekwitów na wysokich urzędach

• wspieranie kultury, gł. za sprawą żony - Julii Domny

• ginie podczas wyprawy do Szkocji; następcy dwaj synowie:

- Karakalla

- Geta

2. Karakalla (211-217 n.e.)

• z jego rozkazu Geta zamordowany

• 10% podatek od spadków

• 212 r. n.e. - tzw. edykt Karakalli: OBYWATELSTWO DLA WOLNYCH MIESZKAŃCÓW IMPERIUM, POWSTANIE JEDNOLITEGO SPOŁECZEŃSTWA

3. Aleksander Sewer (222-225)

• nadawanie żołnierzom dziedzicznej ziemi pod warunkiem, że ich synowie będą służyć w armii

OKRES ANARCHII WOJSKOWEJ

(235-268 n.e.)

1. Po zamordowaniu Aleksandra Sewera, wojsko obwołuje nowym cesarzem

Maksyminusa Traka (235-238 n.e.):

• karierę rozpoczynał jako prosty żołnierz, pochodził z trackiej wsi

• całkowicie ignoruje senat

• wyrazem ogólnego niezadowolenia z władcy był wybuch powstania w Afryce

- buntownicy ogłaszają starego urzędnika Gordiana i jego syna Gordiana II cesarzami

- na te wieści senat detronizuje Maksyminusa

- wierne cesarzowi wojska, stacjonujące w Afryce mordują Gordianów

- Maksyminus wraz z synem zamordowany przez swoje wojska w Italii

- senat powołuje na cesarzy dwóch senatorów: Pupienusa i Balbinusa

- zamordowani i wywleczeni na ulice przez żołnierzy

- ostatecznie cesarzem obwołano wnuka Gordiana I, 14-letniego Gordiana III (zamordowany

w 244 r. n.e.)

2. Filip Arab (244-249 n.e.)

• dowódca wojsk armii za czasów Gordiana III, którego zamordował

• pochodził z prowincjonalnej wsi, wybrany cesarzem przez wojsko

• za jego panowania odbywają się obchody 1000-lecia państwa Rzymu (752 p.n.e.-248 n.e.)

3. Decjusz (249-251 n.e.)

• nakaz złożenia przez wszystkich obywateli ofiar bóstwom państwowym (co stało w sprzeczności z zasadami wiary chrześcijan)

4. Walerian (253-259 n.e.)

• konfiskata dóbr chrześcijan

5. Gallien (253-268 n.e.)

• podział armii na 2 grupy:

- LIMITANEI - stacjonujące przy granicach

- COMITATENSES - stacjonujące wewnątrz kraju

• zamknięcie senatorom drogi do kariery wojskowej

• przyjęcie do wojska Germanów w celu obrony atakowanego w różnych zakątkach państwa

• 260 r. n.e. - edykt TOLERANCYJNY - zakaz prześladowania chrześcijan

CESARZE ILIRYJSCY

(268-284 n.e.)

1. Klaudiusz II Gocki (268-270 n.e.)

• żołnierz pochodzenia iliryjskiego; brał udział w spisku przeciw Gallienowi

• 269 r. n.e. - bitwa pod Naissus, pokonanie 320 tys. Gotów (stąd przydomek!)

• umiera na dżumę, cesarzem zostaje jego brat Kwintyllus, ale w 17. dniu rządów zamordowany

• cesarzem zostaje dowódca armii - Aurelian

2. Aurelian (270-275 n.e.)

• kult cesarza, tytuły: „dominus et deus noster” („pan i bóg nasz”) i „Sol Invictus” („Słońce Niezwyciężone”)

• senat pozbawiony prawa bicia monety (stopniowe ograniczanie jego roli)

• następca Aureliana, Karus pozbawia senat prawa zatwierdzania wyboru nowego cesarza

UWAGA: wskutek stopniowego pozbawiania uprawnień przez kolejnych władców, wreszcie - po

decyzji Karusa o odebraniu prawa zatwierdzania cesarzy, senat, po wielu stuleciach

kreowania losów imperium i jego obywateli, staje się tylko RADĄ MIEJSKĄ MIASTA

RZYMU!!

DOMINAT

TETRARCHIA

(284-310 n.e.)

1. Dioklecjan (284-305 n.e.)

a) był dowódcą, wyniesionym do godności cesarskiej przez swych żołnierzy po śmierci ostatniego

z cesarzy iliryjskich - Karusa. W 285 r. n.e. wskazał współrządcę w osobie Maksymianusa:

• 286 r. n.e. - Maksymianus otrzymuje tytuł „Augusta”, taki sam, jaki nosi Dioklecjan

b) 293 r. n.e. - Augustowie powołują dwóch współrządców, którzy otrzymują tytuły „Cezarów”:

• Konstancjusz Chlorus

• Galeriusz

c) Czterej władcy, z których najważniejszym był Dioklecjan, rezydowali w różnych częściach

imperium, biorąc za swą część odpowiedzialność. Stolice władców:

• Dioklecjan - Nikomedia

• Maksymianus - Mediolan

• Konstancjusz Chlorus - Trewir

• Galeriusz - Sirmium

UWAGA: tetrarchia, czyli „rządy czterech” była ustrojem, który można nazwać

MERYTOKRACJĄ, tj. otrzymywaniem władzy na podstawie zasług!

c) reformy Dioklecjana:

• reforma administracyjna:

- zwiększenie ilości prowincji z 50 do 100

- prowincje zgrupowane w 12 diecezji - na czele wikariusze podlegli bezpośrednio cesarzowi

• ujednolicenie systemu podatkowego i administracji

• 301 r. n.e. - „edykt o cenach maksymalnych”, wydany w celu zmniejszenia inflacji, nie przynosi oczekiwanych rezultatów, szybko odwołany

• reforma armii

d) prześladowania chrześcijan:

• 303 r. n.e. - zajęcie budynków i dóbr chrześcijan

• 304 r. n.e. - więzienie dla chrześcijan

• 305 r. n.e. - amnestia dla tych, którzy złożą ofiarę państwowym bóstwom

• do 310 r. n.e. - trwają prześladowania, najcięższe w Azji Mniejszej (tam rezydował Dioklecjan)

e) 305 r. n.e. Dioklecjan abdykuje:

• powody nie są do końca znane

- być może w jego zamyśle tetrarchia powinna polegać na zmianie augustów po 20 latach

rządów, których miejsca zajęliby dotychczasowi cezarowie, ich miejsca natomiast

nowopowołani współrządcy

- namawia do rezygnacji Maksymianusa, który mimo niechęci godzi się odejść

• nowymi augustami zostają dotychczasowi cezarowie, nowymi cezarami zaś:

- Flawiusz Sewerus

- Maksyminus Daja

f) dochodzi jednak do walk o władzę, której domagają się:

• Maksencjusz - syn Maksymianusa

• Konstantyn - syn Konstancjusza Chlorusa

g) 308 r. n.e. - zjazd w Carnuntun pierwszych tetrarchów:

• debata o sytuacji

• brak rezultatów

h) 312 r. n.e. - bitwa przy moście Mulwijskim - Konstantyn pokonuje Maksencjusza

• do 324 r. n.e. - rządzi z Licyniuszem, potem samodzielnie

• pozostali tetrarchowie albo zmarli z powodu starości, albo wskutek walk o władzę

• 330 r. n.e. - założenie Konstantynopola na miejscu dawnego Bizancjum

DYNASTIA KONSTANTYŃSKA

(325-363 n.e.)

1. Konstantyn, nazwany Wielkim do prostszego odróżnienia go od syna, który nosił to

samo imię, dzieli imperium między trzech potomków:

• Konstantyna II - część zachodnia

• Konstansa - część środkowa z Italią

• Konstancjusza - część wschodnia

2. Dochodzi do walk między braćmi:

• Konstans usuwa Konstantyna i zagarnia jego część

• Magnencjusz, wódz germański na służbie Konstansa, zabija i podporządkowuje sobie jego ziemie

• 352 r. n.e. - Konstancjusz pokonuje Magnencjusza i pod swoją wodzą jednoczy państwo

• obronę części wschodniej imperium Konstancjusz zleca swemu kuzynowi - Julianowi

- po nagłej śmierci cesarza, nowym władcą Julian

3. Julian Apostata (361-363 n.e.)

• powrót do pogaństwa, cesarz najwyższym kapłanem

• ginie w walkach z Persami, jego decyzje dotyczące religii odwołane

DYNASTIA WALENTYŃSKA

(364-385 n.e.)

1. Walentynian I ( 364-375 n.e.)

• współrządcą, władającym wschodnią częścią imperium zostaje jego brat Walens

• na zachodzie wraz z Walentynianem rządzi syn Gracjan

• na granice cesarstwa nacierają plemiona Gotów uciekających przed Hunami

2. 378 r. n.e. - bitwa pod Adrianopolem - wielka klęska Rzymu

• ginie Walens i najlepsze rzymskie oddziały

• bitwa o ogromnym znaczeniu, po tej klęsce Rzym już nigdy nie odbuduje swojej armii, a do obrony będzie zmuszony opłacać armie najemne (Appian porównywał tę bitwę do starcia pod Kannami!)

• Gracjan do współrządów bierze swego 4-letmniego brata Walentyniana II

• od 379 r. n.e. wschodnią częścią rządzi mianowany przez Gracjana augustem wódz Teodozjusz

3. Teodozjusz (sam: 392-395 n.e.)

• ostatni władca panujący nad całym imperium

• związuje układ z Wizygotami - jako sprzymierzeńcy otrzymują ziemię wewnątrz imperium, dokąd przybywają całymi plemionami, co w przyszłości zaowocuje powstaniem państw germańskich!

• 391 r. n.e. - religia CHRZEŚCIJAŃSKA PANUJĄCA

• 395 r. n.e. - podział cesarstwa między synów:

- Honoriusz - zachód, stolica w Rawennie

- Arkadiusz - wschód, stolica w Konstantynopolu

DOMINAT

- CHARAKTERYSTYKA

1. Od III w. n.e. społeczeństwo dzieli się na dwie zasadnicze grupy:

• HONESTERIORES - senatorowie, wojskowi, urzędnicy

• HUMILIORES - pozostała wolna część ludności

2. Gospodarka:

a) nowy system podatkowy - naturalny:

• annona - podstawowa ilość żywności do wyżywienia jednego żołnierza

• capitum - pasza potrzebna do wyżywienia konia

b) Konstantyn i następcy - przywiązanie chłopa do ziemi:

• tak narodził się średniowieczny feudalizm

• wielcy właściciele ziemscy przekształcają swe wille w warowne twierdze, utrzymują prywatne wojsko najemne

c) przymus pracy:

• koloni przywiązani do ziemi

• zawód stawał się dziedziczny

• urzędnicy również byli przywiązani do swych urzędów

3. Władza ma charakter absolutny:

a) sakralizacja władcy na wzór perski. Najbardziej rozwinięta za Dioklecjana:

• sacrum consistorium - rada cesarska

• praepositus sacri cubiculli - marszałek dworu cesarskiego

• comes rerum privatarum - zarządca majątków cesarskich

• magister officiorum - naczelnik gwardii cesarskiej

• quaestor sacri palati - sekretarz kancelarii

b) podział administracyjny w V w. n.e.:

• 120 prowincji

• 14 diecezji

• 4 prefektury:

- Wschód - Italia i Afryka

- Bałkany - Zachód

c) armia:

• 312 r. n.e. - po zwycięstwie z Maksencjuszem Konstantyn likwiduje instytucję pretorianów

• wojsko w liczbie ok. 500 tys. podzielone na

- limitanei - oddziały przygraniczne

- comitatenses - oddziały wewnątrz kraju

• na czele armii:

- magister peditum - dowódca piechoty

- magister equitum - dowódca jazdy

- magister utriusque militiae - dowódca piechoty i jazdy

4. Kultura:

a) chrześcijaństwo:

• pod wpływem prześladowań wielu chrześcijan składa ofiary bóstwom państwowym, otrzymując specjalne zaświadczenie

• 313 r. n.e. - edykt mediolański, równouprawnienie religii

b) filozofia:

• neoplatonizm Plotyna - zbliżenie do Boga przez ekstazę

CHRZEŚCIJAŃSTWO

1. Jezus jest postacią historyczną, nie ma wątpliwości co do Jego istnienia.

• urodził się w Betlejem za rządów Augusta w 7/6 r. p.n.e., kiedy Judeą rządził król Herod Wielki

• mylnie utożsamia się początek naszej ery z Jego narodzeniem, a wynika to z błędu w rachunkach, jaki popełnił w VI w. n.e. mnich Dionizjusz Mały, ustalając początek ery chrześcijańskiej

• działalność publiczna Jezusa trwała niecałe 2 lata i przypadła na okres 28-30 r. n.e.

• nauczał w Galilei, później w Jerozolimie

• śmierć Jezusa musiała nastąpić przed 36 r. n.e., kiedy namiestnictwo w Judei zakończył Poncjusz Piłat

• Jego nauka i dążenie do zreformowania judaizmu spowodowały konflikt z Sanhedrynem

• jako polityczny buntownik został ukrzyżowany na mocy wyroku prokuratora, gdyby zaś Żydzi uznali Go za przestępcę religijnego, musiałby zostać przez nich ukamienowany

• pierwsi wyznawcy nadali Jezusowi drugie imię - Chrystus (z gr. „namaszczony”, „pomazaniec”), uznając Go za Mesjasza

• od tego imienia powstała w Antiochii, a potem rozpowszechniła się w innych zakątkach imperium, nazwa dla wyznawców nowej religii - chrześcijanie

2. Pierwsi chrześcijanie:

• 50 r. n.e. - tzw. Sobór Jerozolimski

- z inicjatywy apostoła Pawła chrześcijaninem mógł zostać każdy - bez względu na

narodowość

- apostołowie uzgadniają zasady obowiązujące osoby pochodzenia nieżydowskiego

• 64-68 n.e. - prześladowania chrześcijan za Nerona po pożarze Rzymu

- cesarz winą obarcza chrześcijan, do których lud rzymski żywił dużą niechęć

- w wyniku prześladowań ponoszą śmierć apostołowie - Piotr i Paweł (obaj w Rzymie)

• 70 r. n.e. - zburzenie świątyni jerozolimskiej przez Tytusa

- rozproszenie chrześcijan

- nowym ważnym ośrodkiem Pella w Transjordanii

• kult:

- uproszczono znacznie formy kultu, by stały się łatwe do przyjęcia przez inne ludy

- zamiast ofiar ze zwierząt święcono chleb i wino

- wskutek silniejszego rozwoju chrześcijaństwa we wschodniej części Imperium, językiem,

którym posługiwali się pierwsi wyznawcy była greka:

• po grecku spisano cały Nowy Testament

• po grecku odprawiano nabożeństwa

• greką posługiwano się do wymiany listów między gminami w różnych częściach

Imperium

• organizacja:

- episkopos (biskup) - stał na czele gminy (najważniejsze to: Antiochia, Efez, Aleksandria,

Rzym)

- prezbiterzy (kapłani) - sprawowanie kultu

- diakoni - pomocnicy kapłanów

3. Stosunek władz rzymskich do chrześcijan:

a) początkowo uznawani byli za jedną z sekt żydowskich:

• cieszyli się wówczas przywilejami udzielonymi Żydom

b) po wyraźnym oddzieleniu się od judaizmu sami Żydzi występowali do władz przeciw

chrześcijanom:

• ich tajemniczy tryb życia, niechęć do uczestniczenia w publicznych świętach i podejrzenia o dokonywanie rytualnych zbrodni wzbudzały niechęć wśród ludności

• prześladowania miały zwykle zasięg lokalny - rzadziej wypływały od cesarzy; częściej dokonywali ich za to namiestnicy - powody:

- chcieli przypodobać się społeczeństwu

- w przypadku powszechnych klęsk obarczali winą chrześcijan, bu uspokoić nastroje tłumu

c) prześladowania miały charakter RELIGIJNY, nie zaś polityczny, jak dawniej uważano.

Powody:

• Rzymianie traktowali chrześcijaństwo jak zabobon, zagrażający państwowej religii, którą uważali za najświętszą

• tolerowali religię Żydów, gdyż miała ona długą NARODOWĄ tradycję, podobnie do religii rzymskiej

• odmawianie przez chrześcijan uczestniczenia w państwowym kulcie i składania ofiar bogom mogło - w pojęciu Rzymian - ściągnąć na kraj straszliwe klęski

• dlatego głównym oskarżeniem, jakie przeciw chrześcijanom wysuwano, była bezbożność, tj. ATEIZM

• nieliczne prześladowania w I i II w. n.e. miały miejsce zwykle pod naciskiem społeczeństwa

4. Stosunek wybranych cesarzy do chrześcijaństwa:

a) Marek Aureliusz:

• 177 r. n.e. - w czasie wojen markomańskich wybuchła zaraza

• z rozkazu cesarza w Lugdunum stracono 50 chrześcijan

• cesarz odnosił się z pogardą do nadgorliwości, z jaką często sami chrześcijanie domagali się męczeńskiej śmierci

UWAGA: zdarzały się przypadki, że chrześcijanie sami zwracali się do władz rzymskich z prośbą o

męczeńską śmierć, którą uważali, za najmilszą Bogu!!!

b) Septymiusz Sewer:

• 202 r. n.e. - chrześcijanie odmawiają uczestniczenia w obchodach dziesięciolecia rządów cesarza, które uważają za pogańskie

• dochodzi do prześladowań - ale nie mają one charakteru ogólnopaństwowego, występują LOKALNIE (Egipt, Kartagina)

c) Aleksander Sewer:

• pełna tolerancja dla Żydów i chrześcijan

• w cesarskiej kapliczce wśród innych „mężów Bożych” miał się znaleźć wizerunek Chrystusa

• cesarz był przekonany, że światem rządzi jeden najwyższy bóg (łac. „summus deus”), łączący atrybuty wszystkich uznanych bóstw

• władca dążył do synkretyzmu (połączenia) religijnego, który miał zapewnić państwu jedność

• wielu senatorów i ekwitów zostaje chrześcijanami

d) Decjusz:

• 250 r. n.e. - edykt nakazujący wszystkim mieszkańcom Imperium złożenie ofiar rzymskim bogom, za co każdy otrzymać miał zaświadczenie (łac. „libellus”)

• cesarz nie dążył do wyniszczenia chrześcijan, ale do uczynienia z nich lojalnych obywateli

• edykt miał ukazać jedność państwa w obliczu zagrożenia ze strony najeźdźców

e) Walerian:

• 257 r. n.e. - edykt: - zabraniający chrześcijańskiego kultu

- zabraniający zgromadzeń na cmentarzach

- nakazujący zamknięcie kościołów

- zmuszający kapłanów do złożenia ofiar bóstwom państwowym

• 258 r. n. e. - drugi edykt: - egzekucja kapłanów, którzy nie złożyli ofiar

- konfiskata majątków chrześcijan

f) Galienus:

• 260 r. n.e. - tolerancja wobec chrześcijan, zezwolenie na sprawowanie kultu

- chrześcijanie biorą udział w różnych zadaniach i funkcjach państwa

- rozpoczęcie okresu nazywanego „Małym Pokojem Kościoła”, trwającym ok. 40

lat, aż do brutalnych prześladowań za Dioklecjana

- wzrost liczby chrześcijan i powiększenie się majątków kościelnych

g) Dioklecjan:

• 303 r. n.e. - edykt nakazujący zniszczenie miejsc i przedmiotów kultu oraz zakazujący

zgromadzeń

- niektórzy, by ominąć nakaz, niszczą księgi, ale heretyckie, inni podporządkowują

się

• 304 r. n. e. - edykt nakazujący pod groźbą kary śmierci złożenie ofiar bogom państwowym

- w wyniku prześladowań Kościół zyskuje wielu męczenników

- kiedy prześladowania ustają, problemem dla Kościoła stają się ci, którzy

podporządkowali się edyktowi- niektórzy biskupi popierają pomysł ciężkiej

pokuty dla tych, którzy zdradzili swą wiarę, inni woleliby ich całkowicie

wykluczyć ze wspólnoty

h) Galeriusz:

• 311 r. n.e. - edykt nakazujący tolerancję religijną

- wydany na łożu śmierci; wcześniej cesarz wytrwale tępił chrześcijan w swojej

części imperium

i) Maksyminus Daja:

• próby odrodzenia starych kultów pogańskich

• ośmieszanie religii chrześcijan, dowodzenie ich dwulicowości,

• fałszowanie dokumentów, przedstawiających negatywnie Chrystusa (tzw. „Akta Piłata”)

j) Konstantyn Wielki:

• 312 r. n.e. - nawrócenie Konstantyna po bitwie przy Moście Mulwijskim

• 313 r. n.e. - spotkanie z Licyniuszem (współrządcą) w Mediolanie, gdzie omówili zasady

polityki religijnej

- wydanie postanowienia, mylnie nazywanego edyktem mediolańskim,

potwierdzającego edykt Galeriusza z 311 r. n.e., ponadto gwarantującego ZWROT

skonfiskowanych majątków kościelnych

- jego treść jest znana z listu okólnego (tj. będącego w drodze, przekazywanego z

miejsca do miejsca) opublikowanego na murach Nikomedii przez Licyniusza

• cesarz nie przestał być najwyższym kapłanem kultu państwowego (łac. „pontifex maximus”)

• chrzest przyjął na łożu śmierci (337 r. n.e.), co było częste u ludzi, którzy nawrócili się w wieku dojrzałym

• uznał siebie za wybrańca Boga chrześcijańskiego - pośrednika między Bogiem a ludźmi

• jurysdykcja (wymiar sprawiedliwości) biskupów otrzymała moc prawną, a kapłani szereg przywilejów

• powstanie wielu świątyń chrześcijańskich (np. Palestyna, Konstantynopol, Rzym)

• nurty rozbijające jedność Kościoła:

- DONATYZM:

• narodził się w Afryce, gdzie doszło do sporu między Cecylianem a Donatem o stanowisko biskupa Kartaginy

• synod w Arelate, któremu przewodził Konstantyn poparł Cecyliana

• zwolennicy Donata utworzyli swój Kościół w Afryce, stąd nazwa - donatyści

• z czasem doszło wskutek tych podziałów do walk zbrojnych

- ARIANIZM:

• narodził się w Aleksandrii na gruncie myśli egipsko-hellenistycznej

• jego twórcą był prezbiter aleksandryjski Ariusz, który usiłował RACJONALNIE

wytłumaczyć dogmat Trójcy Świętej

• wg niego wieczny był tylko Bóg-Ojciec, jego tworem był syn Logos

• syn nie był współistotny Ojcu, a tylko do Niego podobny

• arianizm zyskał wielu zwolenników w różnych częściach imperium

• 325 r. n.e. - sobór powszechny w NICEI

- potępienie arianizmu; Ariusz skazany na wygnanie

• mimo postanowień soborowych arianizm rozwija się

• popularny wśród plemion barbarzyńskich - biskup ariański Wulfila przekłada Biblię

na język Gotów

• Konstantyn pod koniec życia sprzyja arianizmowi

k) Walens:

• sprzyja arianom

• tolerancja religijna

l) Julian Apostata (dosł. „Odstępca”):

• stare kulty najdłużej utrzymały się na wsiach, stąd nazwa poganie (od łac. „pagus” - wieś)

• najważniejszą grupą popierającą stare kulty była arystokracja senatorska Rzymu

• nakazuje zwrot państwu budynków kościelnych i zakazuje chrześcijanom prowadzenia szkół

• zezwala na powrót wygnanych biskupów i heretyków, licząc na wewnętrzne spory, mające osłabić Kościół

• chciał zorganizować pogaństwo na wzór wspólnoty chrześcijan - CENTRALIZACJA:

- głową miał być cesarz z tytułem „pontifex maximus”

- podlegli mu arcykapłani z tytułem „archiereus” mieli zarządzać sprawami religijnymi w

danej prowincji

- arcykapłanom podlegaliby zamieszkujący prowincję kapłani

- cesarz chciał otoczyć opieką biednych na wzór Kościoła chrześcijańskiego

- powrót do ofiar ze zwierząt - sam władca z zapałem je składał

• Julian był FANATYKIEM, ale rządził zbyt krótko (2 lata), by zniweczyć 50-letnią tradycję Kościoła chrześcijańskiego

ł) Gracjan:

• jako pierwszy rezygnuje z tytułu „pontifex maximus”

• 382 r. n.e. - na jego rozkaz wyniesiono z sali posiedzeń senatu ołtarz bogini Wiktorii

• pozbawienie westalek i rzymskich kapłanów wszelkich przywilejów i dochodów

• chrześcijaństwo religia panującą

m) Teodozjusz Wielki:

• nie przyjął godności „pontifexa maximusa”

• 381 r. n.e. - zwołuje do Konstantynopola synod biskupów, na którym potępiono arianizm

• chrześcijaństwo niszczy wszelkie ślady dawnej religii:

- zburzenie świątyni Serapisa w Aleksandrii

- na ruinach świątyń pogańskich wyrastają kościoły chrześcijańskie

- zniszczeń dokonują mnisi kierujący sfanatyzowanym tłumem

- III i IV w. to czas rozpowszechniania się życia w odosobnieniu - pierwowzory

tworzą mnisi egipscy (np. św. Antonii), asceza ze względu na głoszenie ubóstwa i prostoty

staje się popularna wśród warstw niższych

- 2. poł. IV w. - tzw. „Złoty wiek Ojców Kościoła” - rozkwit literatury teologicznej i kultury

chrześcijańskiej (np. twórczość św. Augustyna czy św. Ambrożego)

• 392 r. n.e. - na Zachodzie wojsko wynosi na tron retora Eugeniusza, który przywrócił w senacie ołtarz Wiktorii i jako ostatni władca usiłował oprzeć swą władzę na starej religii

- 394 r. n.e. - pokonany przez Teodozjusza i stracony

• 392 r. n.e. - ustawa zakazująca wszelkich form religii pogańskiej, także kultów domowych (Lary, Penaty)

• 393 r. n.e. - zniesienie igrzysk olimpijskich

• 396 r. n.e. - zniesienie misteriów eleuzyjskich

UWAGA: uwieńczeniem procesu likwidacji wszelkich instytucji niechrześcijańskich było zamknięcie

w 529 r. n.e. z rozkazu cesarza Justyniana Wielkiego, Akademii Platońskiej, która była

ostatnią placówką pogańskiej filozofii.

Nazwy fal migracji pochodzą od nazw plemion.

Prawdopodobnie byli to Wenetowie.

O powstaniu Spartakusa będzie mowa w późniejszych rozdziałach, gdyż wybuchło ono ok. 50 lat po śmierci drugiego z Grakchów, a zatem z reformami braci nie miało nic wspólnego.

Wnuk Scypiona Afrykańskiego Starszego. Matka Grakchów była córką Scypiona.

Była o tym mowa w rozdziale „Hellenizm”.

Na konfiskacie dorobił się Marek Licyniusz Krassus, który po pewnym czasie stał się najbogatszym człowiekiem w Rzymie!

Łacińskie „imperator” znaczy dosłownie „zwycięzca”.

Anegdota, ukazująca Wespazjana jako wielkiego skąpca, mówi o podatku od… toalet. Stąd łacińskie powiedzenie „Pecunia non olet” - dosł. „Pieniądz nie śmierdzi”.

UWAGA: Jednym z najważniejszych dzieł kinowych, ukazujących mentalność oraz ducha Rzymu w czasach dynastii Antoninów jest film Ridleya Scotta „Gladiator” z Russellem Crowem w roli głównej. Kommodus przedstawiony został jako okrutny władca, rozmiłowany w sadystycznych zabawach i dworskich intrygach. Film nie jest jednak kalką wydarzeń rzeczywistych - wg twórców Kommodus udusił swego ojca, Marka Aureliusza, co w żaden sposób nie pokrywa się z rzeczywistymi faktami, gdyż Aureliusz zmarł na zarazę w Windobonie (obecny Wiedeń!). W ostatnich scenach filmu Kommodus sam wchodzi na arenę, by stoczyć bój ze znienawidzonym Maksyminusem (Russell Crowe), kiedyś wiernym generałem „filozofa na tronie”, obecnie niezwyciężonym gladiatorem. I tu ginie od ciosów Maksyminusa, który w taki sposób pomścił śmierć żony i synka, zamordowanych przed laty z rozkazu Kommodusa.

UWAGA: wymieniono tylko ważniejszych cesarzy. Pełna lista władców w tabeli.

Iliria to kraina położna na wschodnim wybrzeżu Morza Adriatyckiego. W 380 r. p.n.e. stała się samodzielnym

państwem, podbitym przez Rzym w roku 168 p.n.e. (od tej pory stała się prowincją imperium).

Jak w przypadku poprzedniego rozdziału, wymieniono jedynie najważniejszych władców.

Legenda głosi, iż w noc przed bitwą przyśnił się Konstantynowi Chrystus, który obiecał, że jeśli każe

namalować żołnierzom na tarczach chryzmę (znak Chrystusa - przekreślone dwa razy duże „P”), to zwycięży

i tak się stało.

UWAGA: niesłusznie nazywany edyktem, był to zaledwie mandat wydany przez Licyniusza w imieniu obu

cesarzy.

---