Psychologia procesów poznawczych

Wykład 3. Spostrzeganie I.

1. Asocjacjonizm - strukturalizm

Problem ogólny - czy złożone procesy poznawcze budowane są poprzez składanie (np. sumowanie) procesów elementarnych. W klasycznej psychologii percepcji problem ten dotyczył związku między wrażeniami (zjawiska elementarne) a spostrzeżeniami (zjawiska złożone).

Przez wrażenie rozumiano odzwierciedlenie elementarnej właściwości przedmiotu. Właściwość ta była tak prosta, że nie można w jej obrębie wykryć jakiejkolwiek innej cechy. Gdy mamy do czynienia z wrażeniem czystej barwy czerwonej, to barwa ta nie ma kształtu.

Spostrzeżenie jest odzwierciedleniem wszystkich właściwości przedmiotu. Czerwień w przypadku spostrzeżenia róży nie może wystąpić bez kształtu i zapachu.

Zatem barwa czerwona jest jednym z wielu elementów składających się na spostrzeżenie róży

Polemika między atomizmem i strukturalizmem może być podsumowana w następujący sposób:

• Wrażenia są pierwotne, spostrzeżenia wtórne

• Prawa kojarzenia

• Wszystkie części jednakowo ważne

• Nieznane fizjologiczne podstawy wrażeń subiektywnie pierwotnych

• Spostrzeżenia są pierwotne, wrażenia wtórne

• Zasady Wertheimera

• Figura i tło

• Nieznane fizjologiczne podstawy wrażeń oraz ich „spoiwa”

Przykłady:

Prymat całości nad częściami

• Ten sam element w zależności od całości spostrzegany jest różnie. Gdy patrzymy na kolumnę, widzimy 13, gdy spoglądamy na wiersz, widzimy B.

• Gdyby - zgodnie z założeniami atomizmu wszystkie części były jednakowo ważne, to ten sam zbiór elementów winniśmy zawsze spostrzegać w identyczny sposób. O tym, że tak nie jest świadczy przykład sześcianu Neckera. Kulkę możemy widzieć jako położoną na przedniej lub bocznej ścianie tego sześcianu.

Figura i tło

• Ważniejsza część obrazu wybija się na plan pierwszy, natomiast reszta - mniej ważna, coraz się do tyłu, jest mniej wyraźna i staje się tłem. Na rysunku skonstruowanym przez duńskiego psychologa Edgara Rubina raz widzimy wazę, a raz dwie twarze zwrócone do siebie. Raz waza znajduje się na planie pierwszym, a raz twarze.

• Psychologowie postaci skonstruowali wiele figur wieloznacznych, które mogą być spostrzegane na dwa niezależne od siebie sposoby. Na rysunku obok widać zarówno twarz Indianina, jak i małego Eskimosa

• Wedle atomizmu wrażenia łączą się w spostrzeżenia na mocy praw kojarzenia

• 1. Styczność w przestrzeni

• 2. Styczność w czasie

• 3. Podobieństwo

• 4. Kontrast

Strukturalizm czyli psychologia postaci zakładał, że istnieją wrodzone skłonności do łączenia elementów całość. Max Wertheimer (1880-1943) stwierdził, że abstrakcyjne elementy (np. kropki) łączone są w całość niezależnie od uczenia. Wymienia on. in. następujące zasady:

Bliskość

Podobieństwo

Wspólna droga

Kontynuacja

Symetria

Małe rozmiary: łatwiej dostrzegamy te fragmenty, które zajmują proporcjonalnie mniej miejsca.

Kombinacja zasad na przykładzie figur Edgara Rubina: figura i tło, bliskość, tendencja do niejednakowego traktowania pól czarnych i białych. Na rysunku po prawej stronie trudno dostrzec słowo TIE, które złożone jest z białych liter.

2. Spostrzeganie - procesem wzajemnego dopasowania

• W czasie spostrzegania człowiek odbiera dane sensoryczne i próbuje je interpretować przez odniesienie ich do zawartości pamięci. Informacje w pamięci mają postać schematów. Można zilustrować to za pomocą schematu.

Dane sensoryczne (gwiazda) kodowane są przez detektory cech; dane pamięciowe (prostokąt) - poszukują kategorii najlepiej pasującej do danych percepcyjnych

3. Fazy procesu spostrzegania

Proces spostrzegania nie jest procesem natychmiastowym. Do powstania spostrzeżenia (które potrafimy zinterpretować) potrzeba około kilkuset milisekund. W procesie tym można wyróżnić następujące fazy:

• Rejestracja sensoryczna - narządy zmysłowe

• Ocena emocjonalna (lubię to) - wzgórze i ciało migdałowate

• Rozpoznanie (to jest róża chińska) - kora mózgu

• Ocena znaczenia metaforycznego (róża bez kolców?) - kora mózgu.

4. Wracamy do procesu dopasowania

Za rejestrację informacji sensorycznych odpowiedzialne są detektory cech. U poszczególnych gatunków zwierzęcych detektory wykazują daleko idącą specyfikę: np. u żaby spotykamy detektory kontrastu, cienia, krawędzi i małych poruszających się obiektów wypukłych (czyli owadów), natomiast pająk wrażliwy jest na drgania sieci, a sowa na różnice w czasie odbioru dźwięków docierających do prawego i lewego ucha.

I znowu pytanie:

• Czy badania nad detektorami cech dowodzą, że za pośrednictwem spostrzegania docieramy do rzeczywistych właściwości świata, czy też poznajemy tylko jego reprezentacje. Co różni nas od żaby, pająka i sowy???

5. Cykl percepcyjny Neissera

Ulric Neisser twierdzi, że spostrzeganie jest procesem cyklicznym, w którym nie tylko występuje poszukiwanie najlepszego dopasowania między danymi sensorycznymi i pamięciowymi, lecz także aktywne poszukiwanie informacji, sterowane przez schematy pamięciowe. To poszukiwanie (eksploracja) może przyjmować bardzo proste formy (np. przeszukiwanie otoczenia w celu znalezienia potrzebnego obiektu) albo też formy złożone (np. wnioskowanie o ukrytych cechach na podstawie obserwowalnych zachowań - o inteligencji wnioskuje się na podstawie sprawności rozwiązywania rozmaitych zadań, a o rzeczywistych motywach drugiej osoby na podstawie spójności jej zachowania w dłuższych odcinkach czasu). Sprawa się komplikuje, ponieważ koncepcja Neissera sugeruje istnienie 3 światów:

• świata zewnętrznego, będącego źródłem danych; dostępna jest tylko część danych;

• schematów, czyli uporządkowanych informacji o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym;

• świata działań poznawczych, modyfikujących nie tylko odbierane informacje, lecz także świat zewnętrzny. Jeśli modyfikujemy świat zewnętrzny, to efekty tej modyfikacji odbieramy za pomocą narządów zmysłów, a te z kolei są interpretowane przez schematy poznawcze, związane z procesem eksploracji. Można oczywiście świat będący wynikiem naszych działań poznawczych oceniać na podstawie zgodności z naszymi hipotezami: "Jeśli zrobiłem A, to w efekcie powinno pojawić się X". Ale: nie zawsze hipotezy nasze muszą być prawdziwe, i wtedy trzeba wracać do danych zmysłowych, których prawdziwość staraliśmy się wcześniej zweryfikować za pomocą eksploracji.

Jeszcze jedno pytanie...

• 
  
  Skoro świat zewnętrzny jest modyfikowany przez nasze działania poznawcze (eksploracja), to czy można mówić, że istnieje on poza nami i niezależnie od nas??? Najwyraźniej widać to w przypadku interakcji społecznych. To, co spostrzegamy odnosi w pewnym stopniu do rezultatów naszych działań jak i jakiegoś stanu rzeczy, istniejącego wcześniej.

dane sensoryczne (dynamiczne i zmienne)

schematy pamięciowe (uporządkowane i względnie stabilne)

proces dopasowania -- detektory cech i gotowość percepcyjna

informacja

schemat

eksploracja

modyfikuje

kieruje

dostarcza nowych danych

---