1. Ossowski: „O strukturze społecznej”

1. Pojęcie struktury społecznej:

• str. społ. ma nieprzestrzenny aspekt (przestrzenny ma struktura ekologiczna),

• str. społ. w sensie statystycznym to podział wedle kategorii „społecznych” (dobór kategorii zależy od badacza i od charakteru badanej społeczności),

• str. społ. to nie tylko skład kategorii społ., ale określony układ stosunków między tymi kategoriami:

1) stosunków zależności wzajemnych (wynikających z podziału pracy, funkcji),

2) stosunków zależności jednostronnych (wynikających z przywilejów posiadania środków przymusu),

3) stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych.

• str. społ. to głównie system stosunków nie pomiędzy jednostkami, ale pomiędzy grupami społecznymi (często jest to system zależności wielostopniowych),

• stosunki międzygrupowe występują albo między grupami równorzędnymi, albo ustratyfikowanymi. Takie stosunki jednostronne stanowią najważniejszy typ stosunków w tej strukturze, ponieważ stanowią podłoże, na którym kształtuje się system więzi i antagonizmów społ. najbardziej doniosłych dla życia społ.,

• współistnienie jednocześnie systemu wzajemnych zależności (podział pracy) i wzajemnych antagonizmów (środki przymusu) umożliwia trwanie takiego społeczeństwa (w odróżnieniu od społeczeństwa z grupami równorzędnymi).

2. Stratyfikacja społeczna:

• jest to układ pionowy warstw obecny już w mitach religijnych,

• wyższość/niższość można rozważyć na poziomie jednostek albo na poziomie grup:

1) poziom ról społecznych - trzy rodzaje przywilejów:

• przywileje środków konsumpcji i usług (hierarchia płac, ale też przywileje i usługi dostarczone nie w postaci pieniężnej),

• przywileje władzy (władza rozumiana osobowo lub streficznie; bezpośrednio - rozkazy wykonania lub pośrednio - powstrzymanie od oporu, narzucenie postawy biernej; władza to nie przemoc - rozumiana jako przełamanie aktów oporu; władza opiera się albo na nawyku posłuszeństwa - odruchy warunkowe, albo na zagrożeniu; władza wiąże się z dysponowaniem środkami przemocy),

• przywileje prestiżu (prawo do szacunku związane z rolą społ., przywilej odbierania zewnętrznych oznak szacunku; mają efekt społ.: podnoszą znaczenie danej jednostki, wzmagają jej wpływ i władzę w najdoskonalszej postaci --odruchów warunkowych),

• współzależność różnych kategorii przywilejów (środki konsumpcji przekształcające się w narzędzia władzy i na odwrót, szacunek wzmacniający władzę i na odwrót, złożona współzależność między konsumpcją a prestiżem - conspicuous consumption a pogarda dla bogactw).

2) poziom grup społecznych:

• stosunki zależności między grupami mogą dotyczyć:

a) zależności pomiędzy ich członkami (grupa pojmowana dystrybutywnie), uwarunkowane przez:

- masowość zjawiska wytwarzająca określony wzór kulturowy stosunków,

- sankcjonowanie jej przez ogół członków klasy panującej i akcje zbiorowe,

- istnienie i formy państwa.

b) zależności pomiędzy grupami jako całościami (grupa pojmowana kolektywnie), wspierana indywidualnymi stosunkami zależności, ale wzmagają ją:

- wszelkie działania zbiorowe,

- istnienie klasowych organizacji i klasowej ideologii.

• subiektywne obrazy stosunków między grupami jako całościami kształtują postawy psychiczne i ideologię członków tych grup, w ten sposób wpływając na charakter indywidualnych stosunków pomiędzy nimi,

Podsumowanie:

Stratyfikację społ. charakteryzują:

• rodzaj i stopień przywilejów,

• typ zależności pomiędzy członkami różnych warstw,

ale też:

• stopień ostrości i przenikliwości granic,

• struktura poszczególnych warstw (zróżnicowanie ról społ., zróżnicowanie grup z tego samego piętra),

• istnienie grup społ. krzyżujących się z układem warstw (np. grupy wyznaniowe).

Między tymi czynnikami zachodzą wielorakie korelacje.

Paretowska klapa bezpieczeństwa: duża przenikliwość górnej granicy warstwy upośledzonej umożliwia odpływ jej co aktywniejszych jednostek do warstwy uprzywilejowanej (zabezpiecza przed rewolucją).

2. Ossowski

• Schemat dychotomiczny

3 aspekty dychotomii:

• rządzący i rządzeni (klasy panujące, klasy podporządkowane);

• bogaci i biedni (klasy posiadające i klasy nieposiadające);

• ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują (klasy eksploatujące, klasy eksploatowane).

Dychotomiczna koncepcja struktury społecznej to uogólnienie na całe społeczeństwo stosunku dwuczłonowego asymetrycznego, gdzie jedna strona jest uprzywilejowana kosztem drugiej. Społeczeństwo w tej koncepcji rozpada się na dwie klasy korelatywne i przeciwstawne w ten sposób, że każdą z nich charakteryzuje stosunek każdego jej członka do osobników klasy przeciwstawnej. Klasy korelatywne - klasy tak związane ze sobą, że nie możemy opisać jednej klasy, nie przeciwstawiając jej drugiej. Aspekt bogaci-biedni - tu mamy do czynienia nie z korelatywnymi klasami, ale z gradacją mienia.

• Schemat gradacji - wieloczłonowy - koncepcja klas pośrednich

Marks: zasadniczymi klasami są klasy skrajne.

Arystoteles: zasadniczą klasą jest klasa średnia.

Społeczeństwo przedstawia się tutaj w postaci warstwowego układu trzech lub większej liczby klas, z których każda jest pod takim samym względem wyższa lub niższa od innych. Tutaj także każda klasa jest określona przez swój stosunek do innych klas, ale stosunek ten nie jest pojmowany jako stosunek zależności, tylko jako stosunek porządkujący.

1. Gradacja prosta

To taki aspekt struktury społecznej, gdzie system wyższych i niższych klas jest oparty na stopniowaniu jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy (tylko jedno kryterium np. kryterium ekonomiczne).

2. Gradacja syntetyczna

O pozycji społecznej decyduje jednocześnie kilka czynników (prestiż, władza, bogactwo, wykształcenie) i mogą się one w pewnych przynajmniej granicach kompensować.

Pozycja społeczna jednostki zależy nie tylko od każdego czynnika z osobna , czynnikiem pozycji społecznej jest również stopień zharmonizowania tych czynników prestiżu.

• Schemat funkcjonalny - problem podziału pracy

Społeczeństwo podzielone na pewną liczbę klas różniących się funkcjami, jakie pełnią w życiu społecznym. Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie wzajemnie potrzebne. Ze względu na odrębne funkcje interesy klas mogą być w niezgodzie. W schemacie funkcjonalnym - splot zależności wzajemnych.

Przywileje mienia w gradacji syntetycznej - w dwojaki sposób warunkują pozycję klasową:

• ze względu na „timokratyczną” funkcję pieniądza (stopień zamożności jako bezpośredni czynnik prestiżu społecznego);

• ze względu na to, że odpowiednia wysokość dochodu jest niezbędnym warunkiem stylu życia „na odpowiednim poziomie”.

Typy interpretowania struktury społecznej

Stosunki, ze względu na które możemy mówić o systemie klas, są dwojakiego rodzaju:

• stosunki porządkujące

• stosunki zależności

Dwu kategoriom stosunków odpowiadają dwie zasadnicze interpretacje klasy społecznej:

1. Podział klasowy pojmuje się jako podział na grupy wyodrębnione ze względu na stopień, w jakim przysługuje im cecha stanowiąca kryterium podziału, np. wysokość dochodu (struktura klasowa znaczy tu tyle co stratyfikacja klasowa).

2. Klasy społeczne stanowią system ze względu na zachodzące między nimi stosunki zależności jednostronnej lub zależności wzajemnej, rozumianej jako zależność oparta na związkach przyczynowych.

Zależność jednostronna (przeciwstawne atrybuty) - podleganie czyjejś władzy

Zależność wzajemna (różność atrybutów) - 2 aspekty:

• zależność „organiczna”: grupy są sobie wzajemnie potrzebne, gdyż każda wypełnia inne zadania,

• negatywna zależność interesów: sukcesy jednej klasy są niepowodzeniami drugiej.

3. Marks - Manifest

1. Wstęp do manifestu, zasadnicza teza - komunizm przez wszystkie potęgi europejskie uznawany za potęgę, czas więc, by komuniści przedstawili światu swoje racje i dążenia

2. „Burżua a Proletariusze”:

1. dzieje społeczeństw historią jawnej bądź ukrytej walki klasowej - zmagań ciemiężonych z ciemięzcami

2. wcześniejsze epoki - wielostopniowa hierarchia klas, nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne - również klasowe, ale następuje wyraźny rozłam na dwa wrogie obozy

3. rozwój burżuazji - począwszy od czasów średniowiecznych wraz z rozwojem handlu, przemysłu, transportu rosła ona w siłę, stopniowo zmniejszając rolę innych klas

4. rola rewolucyjna burżuazji - zburzyła stosunki feudalne, a wraz z nimi dawne patriarchalne więzi, podporządkowując wszystko sile pieniądza; tym samym zastąpiła wyzysk osłonięty złudzeniami religijnymi i politycznymi wyzyskiem nagim

5. dawne klasy wyzyskiwaczy - dążyły do utrzymania istniejącego status quo, natomiast burżuazji zależy na ciągłych zmianach i niepewności

6. ekspansywność burżuazji - podporządkowuje wieś miastu, kraje zacofane państwom rozwiniętym, likwiduje rozproszenie i wprowadza centralizację

7. burżuazyjne stosunki własności - powstały dzięki siłom wytwórczym, które powstały w okresie feudalizmu i go przerosły; teraz z kolei są zbyt ciasne by ogarnąć bogactwo, które same wytworzyły

8. powstanie klasy proletariuszy - nowoczesnych robotników; wskutek rozpowszechnienia maszyn i podziału pracy ich praca wymaga coraz mniejszych kwalifikacji, wskutek czego dochodzi do następujących procesów:

• praca przestaje dawać satysfakcję

• coraz więcej pracy, przy coraz niższych płacach

• robotnicy stają się niewolnikami: maszyn, nadzorców, burżuazji, państwa

• różnice płci i wieku tracą w stos. do klasy robotniczej znaczenie społeczne

klasa średnia - przegrywa w konkurencji z wielkim kapitałem i zasila szeregi proletariatu

jednoczenie się proletariuszy wynikające z:

• postępującego podobieństwa ich sytuacji

• coraz dotkliwszego wyzysku

• rozwoju nowoczesnych środków komunikacji

• proletariat jedyną siłą prawdziwie rewolucyjną (drobnomieszczaństwo - konserwatywne, lumpenproletariat - sprzedajny)

• nieunikniona rewolucja i zwycięstwo komunizmu:

• o ile w dotychczasowych społ. wyzyskujący zapewniali wyzyskiwanym warunki bytu i szanse awansu, o tyle burżuazja nie spełnia w stosunku do proletariatu tych funkcji; zatem nie może ona dłużej istnieć jako klasa panująca

• warunkiem istnienia kapitału praca najemna, której istotą jest konkurencja, natomiast postęp przemysłu prowadzi do jednoczenia się robotników

Ocena teorii Marksa (na podstawie Rewolucji Kapitalistycznej Petera L. Bergera)

Co do czego Marks się mylił?

• konflikt klasowy w społeczeństwach zachodnich miast zaogniać się uległ złagodzeniu i instytucjonalizacji

• wraz z dalszym rozwojem kapitalizmu nierówności w rozdziale dochodów nie wzrosły, lecz zmalały

• klasa średnia w społ. kapitalistycznych miast zaniknąć znacznie się rozrosła i obecnie stanowi trzon społ. zachodnich

• klasa robotnicza nie uległa skrajnej pauperyzacji; jej warunki życia stopniowo poprawiły się

...a co do czego miał rację?

• kapitalizm generuje ogromne i bezprzykładne moce produkcyjne i kreatywne - rewolucja naukowo-techniczna dokonała się w ramach rozwijającego się kapitalizmu

• kapitalizm zniszczył inne typy stratyfikacji społecznej i zastąpił je systemem klasowym

• konflikt ma miejsce przede wszystkim między dwoma rywalizującymi w danym okresie historycznym grupami

• kapitalizm prowadzi do atomizacji społeczeństwa

• klasy tworzą specyficzną dla siebie kulturę klasową

4. Marks - Osiemnasty brumaire'a

Dzieło należy do cyklu prac Marksa i Engelsa poświęconych Wiośnie Ludów, stanowiących analizę wydarzeń historycznych w kategoriach walki klasowej. W tejże rozprawie Karol Marks przeprowadza analizę sytuacji klasowej, dzięki której postać pokroju Ludwika Napoleona mogła zdobyć na drodze zamachu stanu władzę we Francji.

Tło historyczne: W wyniku tzw. rewolucji lutowej 22-23 II 1848 r. abdykował król Francji Ludwik Filip I. 24 II Rząd Tymczasowy zdominowany przez republikanów i socjalistów proklamował II Rep. Francuską z demokratyczną konstytucją, jednakże był zbyt słaby by przeprowadzić skuteczne reformy. Burżuazja wycofała się z obietnic danych robotnikom, co było przyczyną tzw. dni czerwcowych, kiedy to doszło do krwawego stłumienia protestów robotniczych. W grudniu 1848 prezydentem został wybrany Ludwik Napoleon Bonaparte, który w 1851 dokonał zamachu stanu, a w rok później koronował się na cesarza.

Zasadnicze tezy dotyczące rewolucji:

1. Rewolucja socjalna musi pozbyć się wiary w przeszłość i realizować jedynie wizję przyszłości

b) Cechą nieodłączną rewolucji burżuazyjnych jest ich krótki żywot przy wielkim entuzjazmie, w przeciwieństwie do proletariackich, które starannie i metodycznie dokonują przemian, aż dojdą do miejsca, z którego nie ma odwrotu

Marksowska interpretacja wydarzeń we Francji:

1. stopniowo ruch rewolucyjny stracił impet, gdyż skupił się na działaniach na rzecz prywatnego wyzwolenia, a nie obalenia starego świata

2. rola „dni czerwcowych” - udowodniły, że prawdziwy konflikt w Europie nie przebiega na linii republika - monarchia, lecz burżuazja - proletariat; republika burżuazyjna to nieograniczone panowanie jednej klasy

3. dynamika rewolucji 1848 - każda partia spychała partię prącą naprzód, opierając się o partię prącą wstecz - rewolucja poruszała się po linii zstępującej

4. rywalizacja partii politycznych - wg Marksa to tylko fasada przesłaniająca walkę klasową danego okresu

„partia porządku” - reprezentowała interesy burżuazji przemysłowej i wielkiej własności ziemskiej, frakcje orleanistów i Legitymistów

„Góra” - demokraci reprezentujący drobnomieszczaństwo- klasę przejściową

proletariat - po dniach czerwcowych odpada z gry

5. fundament rządów Bonapartego - zacofane, konserwatywne drobne chłopstwo, które, miast współdziałać z proletariuszami, usiłuje wywalczyć sobie przywileje w ramach starego porządku; chłopi ci nie posiadają świadomości klasowej - Marks przyrównuje ich do „worka kartofli”

6. polityka Bonapartego - próbuje uchodzić za dobroczyńcę wszystkich klas, ale dając coś jednej musi odebrać drugiej - dlatego wprowadza chaos w gospodarkę burżuazyjną i ośmiesza machinę państwową, zohydzając ją zarazem; ta „komedia cesarstwa” stanowi podatny grunt dla przyszłej rewolucji

Podsumowanie roli poszczególnych klas w wydarzeniach 1848 - 51:

burżuazja - to przede wszystkim jej interesom służył ustrój republikański, jej najbogatsza część skupiona była wraz z wielkimi właścicielami ziemskimi w tzw. „partii porządku”; to burżuazja doprowadziła w pewnym momencie do władzy lumpenproletariat, jednocześnie strasząc „czerwoną anarchią; klasa ta zniweczyła wszystkie osiągnięcia rewolucji, a po dojściu Bonapartego do władzy nie mając wyboru poparła go.

drobnomieszczaństwo - skupiało się w tzw. „Górze”, jego główne ugrupowania to Partia Demokratyczna i Socjaldemokratyczna, którym wydawało się, że reprezentują lud, a reprezentowały klasę przejściową.

chłopstwo - zacofane, konserwatywne, bez świadomości klasowej („worek kartofli”), dąży do zapewnienia sobie przywilejów w ramach starego porządku, tradycyjnie bonapartystyczne stanowi zaplecze dla Ludwika Napoleona.

proletariat - jedyna siła prawdziwie rewolucyjna, odsunięty od władzy po „dniach czerwcowych”, po zamachu stanu, zarówno z przyczyn taktycznych, jak i w wyniku przebiegłej polityki Bonapartego, nie wyszedł na ulice.

5. Remer

1. koncepcja neomarksowska:

- dotyczy ekonomicznych podziałów klasowych i podziałów pracy

- bardziej realistyczna wizja, w porównaniu do uproszczonej marksowskiej

- relacjonalny i antagonistyczny aspekt klas

2. eksploatacja

- istota relacji społecznych pom. poszczególnymi kategoriami społ.

- korzyści ekonomiczne klasy dominującej z upośledzeniem klasy podporządkowanej

- prywatna własność środków produkcji podstawą funkcjonowania społ.

kapitalistycznego- kapitaliści dysponują środkami produkcji a robotnicy pracą

- współdziałanie w procesie pracy (relacja przymusu ekonomicznego) ale kapitaliści, o

większych walorach wytwórczych, przywłaszczają sobie część pracy robotników (relacja wyzysku)

- transfer wartości pracy pomiędzy kategoriami

- różne typy eksploatacji krystalizują klasy i siły społeczne

• trzy wymiary eksploatacji (przywłaszczenia)

1. stosunek do własności środków produkcji (najważniejszy) - burżuazja przywłaszcza sobie część wartości drobnych pracodawców, ci część wartości samodzielnych wytwórców, a ci część wartości robotników…(tworzy podziały klasowe)

2. stosunki władzy występujące w procesie pracy (wtórne do a) - personel menedżersko-kierowniczy przechwytuje część wartości pracy zatrudnionych

3. stosunki kształtowane przez kwalifikacje (wtórne do a) - kombinację tytułów zawodowych, wykształcenia i autonomii pracy; osoby o wyższych kwalifikacjach mają większe wypłaty, więc też przywłaszczają (tworzy podziały zawodowe, ale są one zależne od klasowych)

• siły klasowe powstają na bazie:

1. przeciwnych interesów klasowych - eksploatacji, konfliktów ekonom.

2. tożsamości grupowej - wspólne doświadczenia pracy -> identyfikacja z klasą

3. aktywności zorganizowanych stowarzyszeń - reprezentujących ich interesy

kombinacja tych 3 czynników powoduje powstanie 3 głównych sił klasowych:

1. burżuazja, menedżerzy specjaliści i specjaliści

2. robotnicy, pracownicy wyspecjalizowani i kierownicy

3. klasy średnie

jest to proces autonomiczny (a wg. Innych neomarksistów bardziej spontaniczny)

4. dominacyjna teoria struktury klasowej

zgodnie z nią podział klasowy i zawodowy podział pracy są niezależne od siebie

5. krytyka teorii

- zróżnicowanie dochodów kategorii o różnych kwalifikacjach / władzy nie \

wynika z wyzysku, ale z większej efektywność / wkładu pracy osób o wyższych

kwalifik. / władzy (Wright tłumaczy to transferem wartości pracy pomiędzy

kategoriami - ci wyżej przechwytują tą nadwyżkę wartości pracy)

- Wright przesadza mówiąc o udziale klas średnich w procesach formowania się sił

społecznych, bo jest polaryzacja: wielki biznes kontra proletariat (Wright jednak

twierdzi że klasy średnie są siłą polityczną)

6. redukcja pracy złożonej do prostej w zawodach klas średnich:

- wzrost zróżnicowania ogólnego podziału pracy - pojawienie się nowych

sektorów gospodarki, nowych sfer działalności, nowych ról zawodowych o

wysokiej kompleksowości i szerokiej autonomii obowiązków służbowych

- wzrost zróżnicowania szczegółowego podziału pracy - pojawienie się nowych

odmian, typów, działalności w danym sektorze więc i zajęć o niskiej

kompleksowości i autonomii pracy

7. Szwecja / USA - wniosek:

O specyfice podziałów społ. w poszczeg. krajach decyduje kształt instytucji

Władzy oraz anatomia organizacji życia publicznego

6. Weber - Klasy ,stany, partie

Przez władzę rozumiemy szansę jednej lub większej liczby osób na przeprowadzenie jej lub ich własnej woli w działaniu opartym na poczuciu wspólnoty, nawet jeśli inni uczestniczący będą stawiać opór.

Władza a godność społeczna:

• podstawą godności społ. nie jest tylko władza

• godność(prestiż) społ. może być podstawą władzy ekonomicznej

• ład prawny to gwarant władzy i godności(ład- czynnik zwiększający szanse ich posiadania)

„Ład społeczny”- sposób ,w jaki danej społeczności rozdziela się godność społeczną między typowe grupy w niej uczestniczące.

Ład społeczny ≠ Ład ekonomiczny

•uwarunkowany przez ł.ekonomiczny • sposób rozdziału i użycia dóbr i świadczeń

oraz sam na niego oddziałuje ekonomicznych

Klasy, stany ,partie- zjawiska polegające na podziale władzy w obrębie wspólnoty.

1.O klasie mówimy ,gdy:

• pewnej liczbie osób wspólne są pewne typowe czynniki przyczynowe ich szans życiowych

• czynniki te dotyczą ich ekonomicznego interesu

• posiadanie dóbr i dochodu w warunkach rynku towarów lub pracy(„położenie klasowe”)

Dysponowanie własnością materialną stwarza określone szanse życiowe. Wyznacza stosunki „posiadający- nieposiadający”, które są podstawowymi kategoriami położenia klasowego.

Typ własności obróconej w dochód i oferowane na rynku świadczenia różnicują położenie kl. posiadających ,jak i „sens”, który nadają swoim własnością. Wspólne jest to ,że rodzaj szans na rynku stanowi instancję warunkującą to, co wspólne losom jednostek. Tu „położenie klasowe”= „położeniu rynkowemu”

Stosunek wierzyciel-dłużnik stają się podwaliną położenia klasowego(szczególnie w miastach na gruncie tzw. „rynku kredytowego”). Ludzie ,których losu nie określają możliwości osobistego spieniężania dóbr lub pracy na rynku(np. niewolnicy) NIE stanowią klasy!(tylko stan)

Tu klasę tworzą interesy ekonomiczne, związane z istnieniem rynku.

Działanie oparte na poczuciu wspólnoty(zrodzone z poczucia wzajemnej więzi, wspólnej przynależności) i działanie właściwe zrzeszaniu się (umotywowane dostosowaniem interesów)jako następstwo wspólnego położenia klasowego NIE jest zjawiskiem uniwersalnym, często działanie wynikające z poczucia wspólnoty jest amorficzne.

Warunki kulturowe(głownie natura intelektualna) + natężenie kontrastów(przejrzystość związku przyczyn i skutków położenia kl.) = wyznacza w jakim stopniu z działania masowego powstaje działanie oparte na poczuci wspólnoty, a w końcu „zrzeszenie się”. Dopiero wtedy różnice szans odczuwane są jako wynik: podziału własności i typu struktury określonego ładu ekonomicznego.► POŁOŻENIE KLASOWE PIERWSZEJ KATEGORII

POŁOŻENIE KLASOWE DRUGIEJ KATEGORII (np. położenie współczesnego proletariatu)

Tu działania klasowe przybierają niezliczona ilość form, a podłoże tych działań stanowi klasa(ale nie zawsze) Klasa sama nigdy nie jest wspólnotą ,jednak jej położenie kształtuje się na gruncie zawiązanej wspólnoty i jest to działanie wzajemne członków różnych klas.

Obecnie walka, w której urzeczywistnia się położenie klasowe, przybierając na sile zmienia się z walki o kredyt konsumpcyjny początkowo w konkurencyjną walkę na rynku towarowym, a następnie w wojnę cen na rynku pracy.

Uwarunkowane położeniem rynkowym przeciwieństwa klasowe najostrzej występowały pomiędzy przeciwnikami bezpośrednimi. Fakt ten często decyduje o roli położenia klasowego w kształtowaniu partii politycznych.

2. Stany -są zazwyczaj wspólnotami (często o nieukształtowanym charakterze).

„Położenie stanowe”- to typowe składniki losów ludzkich uwarunkowane przez ocenę „godności” społ.(pozyt. lub negat.) ,wiążącej się z cechą wspólną szerszej liczbie osób.

Godność ta może wiązać się z położeniem klasowym , które nakłada się w rozmaitych konfiguracjach na różnice stanowe.

ALE godność stanowa nie musi wiązać się z położeniem klasowym, pozostaje raczej w ostrej sprzeczności z roszczeniami czystego posiadania. Do tego samego stanu mogą należeć zarówno posiadający jak i nieposiadający.

Wyrazem godności stanowej jest określony styl życia . „Stan” utrzymuje się wówczas ,gdy działanie płynie z poczucia wspólnoty, a nie jest jedynie indywidualnym naśladowaniem obcego stylu życia.

Tam, gdzie doprowadza się do konsekwencji skrajnych, stan przeradza się w kastę. Oznacza to, że oprócz konwencjonalnych i prawnych gwarancji podziału stanowego występują jeszcze gwarancje rytualne tzn. fizyczny kontakt z członkiem kasty „niższej” jest dla osoby z kasty „wyższej” skaza jako rytualna nieczystość i wymaga religijnej pokuty.

Kasta-forma, w jakiej żyją wspólnoty etniczne, przekonane o łączących je więzach krwi i wykluczające zewnętrzne małżeństwa i stosunki społeczne(np. pariasi najbardziej znani to Żydzi)

Powstające zrzeszenie spaja odrębne wspólnoty etniczne w swoistym wspólnym działaniu politycznym.

O kształtowaniu się stanów decyduje:

-przynależność polityczna

-położenie klasowe

-cechy osobiste

Zasady konwencji stanowych wykazują pewne cechy typowe, szczególnie w warstwach najwyżej uprzywilejowanych. Zjawiskiem powszechnym w tych grupach jest dyskwalifikacja zwykłej pracy fizycznej, wykonywanej w celach zarobkowych.

Ta dyskwalifikacja „pracujących zawodowo” jest bezpośrednim następstwem stanowej zasady ładu społecznego i jej opozycji wobec rynkowej regulacji podziału władzy.

Ogólny rezultat podziału stanowego to moment zahamowania swobodnego rozwoju rynku.

PORÓWNANIE:

A)Podział na: klasy-następstwo stosunku do produkcji i nabywania dóbr

stany-następstwo zasad konsumpcji dóbr w postaci „stylów życia”

B)Ekonomiczne warunki przewagi podziału stanowego-sprzyja mu stabilność zasad nabywania i podziału dóbr, natomiast wstrząs i przewrót techniczno-ekonomiczny zagraża i wysuwa na pierwszy plan „sytuację klasową”

C)Żywioł klas to „ład gospodarczy”, stanów „ład społeczny”(sfera rozdziału godności)

3.Partie -ich działanie jest kierowane ku władzy społecznej, ma wpływ na działanie oparte na poczuciu wspólnoty.

Działanie partyjne zakłada zawsze pewne celowe zrzeszenie, gdyż jest ono nastawione na osiągnięcie zaplanowanego celu rzeczowego lub osobistego.

Partie występują jedynie w obrębie wspólnot o charakterze zrzeszenia(racjonalny porządek+ aparat utrzymywania w gotowości char.wspólnoty)

Celem partii jest wpłynięcie na ten aparat i zmontowanie go ze stronników partyjnych.

Partie mogą być i stanowe i klasowe, mogą stanowić twory efemeryczne lub trwałe, środki służące partii do osiągnięcia władzy mogą być najrozmaitsze.

Partia jest tworem walczącym o władzę, często bywa rygorystycznie zorganizowana na zasadzie zależności „zwierzchnich”

Klasy, stany, partie:

→warunkiem koniecznym jest łączące je zrzeszenie, szczególnie polityczne oparte na poczuciu wspólnoty

→celem takich zrzeszeń niekoniecznie jest powołanie nowego panowania, lecz głównie wywarcie wpływu na już istniejące formy.

7. Weber - Stany i klasy

1. „Położeniem klasowym” nazywamy typową szansę :
- zaopatrzenia w dobra ,
- zewnętrznej pozycji życiowej ,
- wewnętrznego losu życiowego ,
wynikającą z :
* rodzajów i rozmiarów prawa ,

* zdolności doświadczeń ( lub ich braku)
* możliwości spożytkowania dóbr względem dochodu lub przychodu

2. „Klasą” nazywamy każdą grupę ludzi znajdującą się w jednakowym położeniu klasowym
Klasa posiadania - Tu położenie klasowe określają głównie różnice posiadania
Klasa zarobkowa- Tu położenie klasowe określają głównie szanse rynkowego spożytkowania
dóbr lub świadczeń
Klasa społeczna - To wszystkie położenia klasowe , między którymi przechodzenie
- osobiste i - w kolejnych pokoleniach , jest całkowicie możliwe i
zwykle występuje

Te trzy kategorie klas mogą być podstawą stosunków stowarzyszenia , ale nie musi tak być , gdyż położenie klasowe lub klasa określają wyłącznie fakt jednakowej (lub podobnej) typowej konstelacji interesów , właściwej danej jednostce i wielu innym osobom .
Przechodzenie między klasami jest możliwe w bardzo różnym i zmieniającym się stopniu .

I Zasadnicze znaczenie pozytywnie uprzywilejowanej klasy posiadania polega na:
a) monopolizowaniu drugiego zaopatrzenia w dobra użytkowe , w przypadku kupna

b) pozycji monopolisty i możliwości planowej polityki monopol.w przypadku sprzedaży
c)monopolizacji szansy gromadzenia majątku za sprawą niezużytkowania nadwyżek
d)monopolizacji szans tworzenia kapitału dzięki oszczędnościom

e)stanowych przywilejach

Pozytywne uprzywilejowanie klasy posiadania składa się , w typowych przypadkach z rentierów, ich dochody mogą się wywodzić m.in. z ludzi, ziemi ,kopalni, statków, z tego, że są wierzycielami(np. papierów wartościowych)

Negatywnie uprzywilejowane klasy posiadania składają się w typowych przypadkach z :
obiektów posiadania , zdeklasowanych , zadłużonych , „biednych”

Między nimi występują „klasy stanu średniego”- warstwy dysponujące posiadaniem lub odpowiednim wychowaniem , stanowiącym źródło ich zarobków .Wyróżnia się tu klasy „zarobkowe”.
Czysty podział na klasy posiadania nie jest „dynamiczny” , nie prowadzi nieuchronnie do walk i rewolucji klasowych .

Do rewolucji może doprowadzić tylko przeciwieństwo następujących klas posiadania:
-> czerpiących dochody z rent gruntowych zdeklasowanych ,
-> wierzycieli - dłużników

II Zasadnicze znaczenie pozytywnie uprzywilejowane klasy zarobkowej polega na :
a) monopolizowaniu kierowania dostarczaniem dóbr przez członków danej klasy , sprzyjającemu ich interesom zarobkowym
b) gospodarowaniu ich szans zarobkowych za pośrednictwem wpływa na politykę gospodarczą związków politycznych i innych .

Pozytywnie uprzywilejowane klasy zarobkowe skł. w typowych przypadkach z przedsiębiorców m.in: kupcy , armatorzy , przedsiębiorcy rolni , bankierzy , finansiści , „wolne zawody” tj. lekarze , adwokaci
Negatywnie uprzywilejowane klasy zarobkowe składające się w typ. przyp. z. robotników :
- wykwalifikowanych

- przyuczonych

- niewykwalifikowanych
Tu „klasy średnie” to samodzielni chłopi i rzemieślnicy , urzędnicy , wolnozawodowi, robotnicy z monopolistycznymi kwalifikacjami.

III Klasami społecznymi są :
a) robotnicy jako całość
b) drobnomieszczaństwo
c) nieposiadająca inteligencja oraz fachowcy
d) klasy posiadających i uprzywilejowanych za sprawą wykształcenia

Do stowarzyszonego działania klasowego najłatwiej można doprowadzić

• sprzeciw bezpośredniemu wrogowi , którego interesy są przeciwstawne
  - tylko w przypadku typowego masowego podobieństwa położenia klasowego
  - gdy istnieje techniczna możliwość skupienia , szczególnie jeśli chodzi o pracujących w jednym miejscu

• wyłącznie przy kierowaniu ku jasnym celom ( są z reguły narzucane przez osoby nie należące do danej klasy)

Położenie stanowe to pozytywne lub negatywne uprzywilejowane w domenie szacunku społecznego , uzasadnione przez :
- rodzaj sposobu życia ( formalne wychowanie tj. empiryczna lub racjonalna nauka + przestrzeganie odpowiednich życia )

• prestiż pochodzenia lub prestiż zawodowy

W praktyce położenie stanowe wyraża się przede wszystkim w :

* conubium ??
* komensalizmie

* monopolistycznym zawłaszczaniu uprzywilejowanych szans zarobkowych lub pogardzaniu pewnymi rodzajami zarobkowania

* stanowych tradycjach .

Położenie stanowe może opierać się na położeniu klasowym , może także samo warunkować lub współwarunkować położenie klasowe nie będąc jednak z nim tożsame .

Stanem nazywamy zbiór ludzi , którzy w ramach pewnego związku skutecznie roszczą sobie prawo do szacunku stanowego i szczególnych stanowych monopoli .

Stany mogą powstawać:
1) PIERWOTNIE , w rezultacie własnego stanowego sposobu życia jednostek
w tym szczególnie rodzaju zawodu ( stany sposobu życia , stany zawodowe)
2) WTÓRNE , za sprawą charyzmy dziedzicznej , przez skuteczne roszczenie do prestiżu na mocy stanowego pochodzenia ( stany urodzenia )
3) Dzięki stanowemu zawłaszczeniu , jego monopolów , politycznych lub hierokratycznych uprawnień pana ( stany polityczne lub hierokratyczne)


Każde trwałe zawłaszczenie szans prowadzi zwykle do tworzenia stanów .
Każde tworzenie stanów prowadzi zwykle do monopolistycznego zawłaszczania uprawnień pana i szans zarobkowych .

Podłożem klas zarobkowych jest gospodarka rynkowa , a podłożem stanów
monopolistyczno - liturgiczne lub feudalne , albo też stanowo-patrymonialne zaspokojenie potrzeb przez związki.
Z „ klas” najbliższa jest „stanowi” klasa „społeczna” , a najdalsza „klasa zarobkowa” .
Ośrodkiem tworzenia stanów są często klasy posiadania .

Społeczeństwo stanowe jest uporządkowane konwencjonalnie, przez reguły sposobu życia , tworzy ekonomiczne irracjonalne warunki konsumpcji = monopolistyczne zawłaszczenia+ wyłączenie swobodnego rozporządzania własnymi zdolnościami zarobkowymi , co przeszkadza w tworzeniu się wolnego rynku

8. Wasilewski

Z reguły każdy problem socjologiczny wymaga co najmniej pośrednich odniesień do zagadnień struktury społecznej. Problematyka pomiaru pozycji społecznej zawiera szereg istotnych zagadnień, dają się one sprowadzić jednak do 2 podstawowych kwestii:

1. teoria struktury społecznej- przyjęte rozwiązanie teoretyczne określa przedmiot pomiaru- odpowiedź na pytanie „co mierzymy?”

2. zespół pytań metodologicznych. Chodzi tu o operacjonalizację pojęć, dobór wskaźników, problematykę budowy skal - odpowiedź na pytanie „jak mierzymy?”

Zmienne opisujące położenie w strukturze społecznej w badaniach mogą pełnić zarówno funkcję zmiennych niezależnych jak i zależnych. Zróżnicowanie ról pełnionych przez zmienne strukturalne w procesie badawczym różnicuje wymogi stawiane pomiarowi zmiennych. Socjolog nie-specjalista zainteresowany jest przede wszystkim uniwersalną, prosta i syntetyczną miara położenia społecznego, godząc się z faktem ze nie wszystkie lecz tylko najistotniejsze składniki położenia społecznego zostaną wzięte pod uwagę- ta perspektywa zostaje przyjęta w tej pracy.

Podstawowe rozróżnienia pojęciowe, konieczne aby nadać jednoznaczny sens problematyce:

• „zróżnicowanie społeczne”- 1)stan odzwierciedlający fakt wyodrębnienia na podstawie danego kryterium (cechy) różnych kategorii, 2)proces prowadzący do tego stanu. Zróżnicowanie społeczne jest „społeczne” bo dotyczy członków grup społecznych i zbiorowości, a po drugie kryteria zróżnicowania mają społeczne pochodzenia

• „Cechą położenia społecznego” nazywamy usytuowanie jednostki w systemie zróżnicowań społecznych. Występowanie zróżnicowania nie oznacza istnienia nierówności społecznych

• „nierówności społeczne”- powstają gdy zróżnicowanie zostaje poddane ocenie w kategoriach „nadrzędności- podrzędności”. Podstawowa relacją zróżnicowania jest relacja różności, nierówności- relacja wyprzedzania

• „ranga jednostki” w danym układzie to jej położenie w danym układzie nierówności

• „status społeczny”- pojęcie z zakresu świadomości społecznej, odnoszące się do położenia jednostki w różnych społecznych wymiarach, podlegających hierarchicznej ocenie. Pojecie to ma charakter syntetyczny, oznacza określony układ rang danej jednostki. Jest to cecha (zmienna) wielowymiarowa. Pojecie to jest pojęciem z zakresu świadomości społecznej, o tym co będzie ocenione jako lepsze i gorsze decyduje obowiązujący w danej społeczności system wartości

• „stratyfikacja społeczna”- względnie trwały system szeregowania jednostek /ról społecznych, rodzin, grup/ na podstawie ich statusu.

Uszeregowanie podstawowych pojęć na podstawie typu relacji niezbędnych do ich określenia i liczby branych pod uwagę wymiarów:

-na poziomie jednostkowym: cecha położenia społecznego → ranga społeczna → pozycja społeczna /używana zamiennie ze statusem/

- na poziomie zbiorowości zróżnicowanie społeczne → nierówności społeczne → stratyfikacja społeczna

Mówiąc o pomiarze statusu społecznego przyjmujemy rozszerzona koncepcję pomiaru, akceptując stanowisko według którego mierzalność jest cecha podlegającą stopniowaniu. Zgodnie z tą koncepcją wyróżniamy skale słabsze i mocniejsze, w naukach społecznych częściej są stosowane skale nominalne i porządkowe, rzadziej interwałowe i ilorazowe. Rozpatrywanie zagadnienia statusu stratyfikacji, które ma świadomościowy charakter wymaga relatywizacji do danego ,względnie izolowanego systemu społecznego o specyficznym systemie wartości

Podstawowe pytania metodologiczne:

- pytanie o wymiary/ kryteria/ zróżnicowań podlegających hierarchicznym ocenom- jakie/pojedyncze/systemy rangowe składają się na system stratyfikacyjny - pytanie o składowe elementy systemu stratyfikacyjnego. Mogą to być na przykład rasa dochód, wykształcenie, pochodzenie etniczne etc.

- jakie jest relatywne znaczenie poszczególnych wymiarów /systemów rangowych/- w jaki sposób systemy rangowe tworzą system stratyfikacyjny - pytanie o strukturę systemu stratyfikacyjnego

W odpowiedzi na te pytania powinniśmy się kierować trzema typami informacji:

1. Wymogi teoretyczne mogą dostarczyć nam wskazówek, które rangi /zmienne/ uwzględnić przy konstrukcji miary pozycji społecznej

2. Empiryczne związki zachodzące między rangami - mogą dostarczyć informacji które zmienne wyeliminować

3. Zastosowanie zmiennej zewnętrznej jako niezależnego kryterium statusu - gdy dysponujemy mierzalną / na poziomie co najmniej interwałowym/ zmienną wyrażającą status. Najczęściej nie stosuje się jej jako bezpośredni wskaźnik statusu, ale w celu określenia wpływu/wagi/innych zmiennych/ rang, będących zazwyczaj przyczynami lub skutkami pozycji społecznej.

Dwie główne strategie postępowania w zakresie pomiaru zmiennych:

1. strategia globalna - najpierw wyodrębniamy hierarchicznie traktowane kategorie struktury społecznej, później analizujemy ich wewnętrzna spójność i zewnętrzną odrębność. Jest to dedukcyjna strategia budowania teorii, nie przywiązująca w pierwszej fazie wagi do ścisłej kontroli porządku rangowego. Np. podział aktywnej zawodowo grupy ludzi na „fizycznych” i „umysłowych” i traktowanie tych pierwszych jako zajmujących niższa pozycje

2. strategia analityczna - żmudna kontrole rang pod kątem charakteru i siły wzajemnych związków. Wyróżniona tym sposobem hierarchia społecznych kategorii zgodna jest z empirycznym wzorem relacji między rangami. Jest to indukcyjna strategia budowania teorii, przywiązująca wielką wagę do ścisłości pomiaru. Na przykład- badania Warnera lub skala statusu socjoekonomicznego Duncana

Dwa istotne metodologicznie problemy:

1. dylemat „agregat jednostek czy grupa społeczna?”

2. pytanie „hierarchia klas czy continuum pozycji społecznych?”

Strategia globalna prowadzi zazwyczaj do ujęć które wprowadzają międzyklasowe granice, strategia analityczna nie przesądza odpowiedzi na dylemat „continuum pozycji czy hierarchia klas”. We współczesnych badaniach dominuje podejście analityczne i traktowanie systemu stratyfikacyjnego jako continuum pozycji społecznych.

We współczesnych społeczeństwach industrialnych dominacja statusu osiąganego. Stosunkowo najlepszym pojedynczym wskaźnikiem pozycji społecznej jest zawód /pozycja zawodowa/. Zawód, wyznaczany przez posiadanie pewnego poziomu określonych kwalifikacji, określa stopień materialnych gratyfikacji, zakres sprawowanej władzy, jest podstawowym elementem decydującym o prestiżu jednostki. Znajomość zawodu pozwala z większym lub mniejszym, lecz zawsze znacznym prawdopodobieństwem wnioskować o natężeniu innych cech.

Dwa ograniczenia dla stosowania zawodu jako wskaźnika statusu w społeczeństwie polskim:

1. w badaniu statusu chłopów- nie całkiem wykrystalizowana rola zawodowa rolnika, gospodarstwa małoobszarowe pozbawione określonego profilu produkcji, brak rozdzielenia roli zawodowej od innych ról, czasu pracy od czasu wolnego. Rolnictwo w Polsce ciągle nie ma w pełni pieniężno - rynkowego charakteru, nie można więc często określić dochodów rolników, w związku z czym ludność rolnicza często była w badaniach struktury społecznej pomijana lub ujmowana w odrębnym modelu.

2. wśród pełniących role związane ze sprawowaniem władzy- przez `zawodowców'

- dyrektorów i kierowników, druga kategoria ludzi pełniących role społeczne związane ze sprawowaniem władzy wykonuje różne zawody, często w ogóle nie związane z kierownictwem. Źródłem ich wpływu jest uczestnictwo w rozmaitych organizacjach społecznych, politycznych , związkowych etc, na skutek tego zawód nie jest głównym czynnikiem decydującym o położeniu jednostki w systemie stratyfikacyjnym, funkcje ta przejmuje aktywność pozazawodowa

Szereg prób przydatnej dla badań społecznych klasyfikacji zawodów:

Klasyfikacja A.M.Edwardsa- 6wielkich grup zawodów !.specjaliści, 2. właściciele i kierownicy, 3. urzędnicy i zawody pokrewne 4. mistrzowie i robotnicy wykwalifikowani, 5. robotnicy półwykwalifikowani 6. robotnicy niewykwalifikowani

W literaturze polskiej najpełniejsza klasyfikacja dokonana przez Pohoskiego i Słomczyńskiego- Społeczna Klasyfikacja Zawodów - 367 wąskich kategorii zawodowych składających się z podobnych zawodów i specjalności , zgrupowano następnie na podstawie w 75małych grup, 29średnich grup i 9 wielkich grup. Każda z kategorii wyróżniona na podstawie 6 kryteriów:

1. Rodzaj wykonywanych czynności / typ i treść pracy/

2.Charakter pracy /fizyczna, umysłowa/

3. Poziom kwalifikacji

4. Funkcja w organizacji pracy /rodzaj zajmowanego stanowiska/

5. Rodzaj zakłady pracy /gospodarka uspołeczniona i nieuspołeczniona/

6. Stosunek do środków produkcji /pracownicy najemni, samodzielni i pomagający im członkowie rodzin/

Problemem jest fakt że status oznacza hierarchiczny układ rang danej jednostki, pojęcie zawodu nie ma porządkowego charakteru. Podejmowane próby konstrukcji skal zawodów na podstawie ich prestiżu

Prestiż zawodów- dwa metodologicznie ujęcia:

• jako jedna z licznych cech charakteryzujących zawód, a poprzez niego jednostki i grupy społeczne, zmienna analityczna ,równorzędna i uzupełniająca inne zmienne opisujące zawód, tj. wykształcenie, dochód etc

• jako zmienna syntetyczna będąca wskaźnikiem statusu społecznego jednostek wykonujących dany zawód. Podejście to zakłada, ze dokonując oceny prestiżowe danego zawodu, ludzie biorą pod uwagę postrzegane przez siebie i zarazem obiektywnie istniejące cechy tego zawodu, tj. wymagane kwalifikacje, wykształcenie, odpowiedzialność, uciążliwość pracy, wysokość dochodu. Ocena prestiżowa przekazana badaczowi jest wypadkowa ocen przypisanych przez respondenta tym cechom. Zarówno to jakie cechy respondent weźmie pod uwagę i jak je oceni zależy od systemu wartości obowiązującego w danej grupie/społeczeństwie/.

Badania nad prestiżem są prowadzone najczęściej metoda „Listy zawodów”- respondentów prosi się o ocenę każdego z wymienionych na wręczonej mu liście zawodów pod względem prestiżu. Najczęściej stosuje się 5-punktowa skalę ocen - „bardzo wysoki prestiż”, ”wysoki”, ”średni”, ”niski” ,”b. niski”. Zbiorowego przedstawienia wyników można dokonać:

- sumując odsetek osób przypisujących danemu zawodowi oceny „bardzo wysoki” i „wysoki” prestiż

- poprzez arbitralne przyporządkowanie każdej z ocen określonej liczby punktów, a następnie obliczenie średniej punktacji dla danego zawodu- przekształca to skalę porządkową w silniejszą - można tak postępować tylko w przemyślany i kontrolowany sposób

„Fenomen prestiżu” - zjawisko polegające na wysokiej stabilności i relatywnej niezmienności ocen prestiżowych. Hauser i Featherman:

- zawody oceniane są tak samo przez pryzmat położenia społecznego, szacunku czy wymaganej inteligencji

- zróżnicowani pod względem wielu cech, tj. płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie i zawód oceniają podobnie prestiż danych zawodów - choć zazwyczaj próby poddane badaniom w poszczególnych krajach nie były zbyt liczne i rzadko reprezentatywne. Podobieństwo ocen może wynikać z podobnego wśród różnych kategorii społecznych zakresu aspiracji - pewne zawody umożliwiające realizację tych aspiracji wysoko oceniane

- od 1925roku struktura prestiżu pozostaje w dużej mierze stała, jednak poszczególne zawody mogą się na niej przemieszczać

- stałości czasowej towarzyszy stałość geograficzna- Treiman `Międzynarodowa Standardowa Skala Prestiżu'

Otis D.Duncan- Indeks statusu ekonomicznego (SEI)

- pozycja społeczna jednostki zdeterminowana w dużej mierze jej pozycją zawodowa /założenie teoretyczne/

- wskaźnikiem pozycji zawodowej jest prestiż zawodu

- prestiż zawodów ma głównie socjoekonomiczny charakter - respondenci oceniając prestiż zawodów kierują się dwoma cechami: wymaganymi kwalifikacjami /wykształceniem/ i dochodami. Cechy te odzwierciedlają status społeczno-ekonomiczny osób wykonujących dany zawód i mogą służyć jako wskaźnik tego statusu

- rozkład ocen prestiżowych znany jest tylko dla ograniczonej liczby zawodów. Traktując je jako reprezentatywne dla ogółu możemy posłużyć się punktacją prestiżu jako zmienną będąca zewnętrznym kryterium statusu społeczno-ekonomicznego

- znając trzy cechy zawodów-reprezentantów : punktacje prestiżu, rozkład wykształcenia i dochodów można scharakteryzować związek, jaki zachodzi miedzy ocenami prestiżowymi z jednej strony a wykształceniem i dochodem z drugiej

Równanie regresji: P= 0,59D+ 0,55W- 6,0 pozwala poznać strukturę systemu prestiżu

• P- prestiż zawodu wyrażony odsetkiem ocen ”wysoki” i „bardzo wysoki”

• D- odsetek mężczyzn w zawodzie zarabiających co najmniej 3500dolarów

• W- odsetek mężczyzn w zawodzie z wykształceniem nie mniejszym niż 4klasy szkoły średniej

Łączne oddziaływanie dochodu i wykształcenia wyjaśnia ok. 83% zróżnicowania ocen prestiżowych- potwierdzenie twierdzenia o socjoekonomicznej naturze prestiżu

- skala zawodów utworzona przez Duncana klasyfikuje 446 zawodów i specjalności

W.Lloyd Warner

- czynnik ekonomiczny niewystarczający dla określenia pozycji klasowej- bogactwo nie zapewnia najwyższych pozycji społecznych

- wielość klasowych wymiarów i traktowanie ich ze „współczynnikiem humanistycznym”

- klasy to „dwie lub więcej grypy ludzi, którzy sami uważają że są i rzeczywiście są przez wszystkich członków zbiorowości umiejscawiani na społecznie wyższych i niższych pozycjach”- przynależność do danej klasy wymaga akceptacji przez jej członków

- podstawowa procedura badawcza: metoda „oceniającej partycypacji”- umożliwia odkrycie istniejącej struktury klasowej i identyfikację poszczególnych jednostek/ rodzin/ z grupami klasowymi- 6 technik odpowiadających różnym sposobom przeprowadzenia wywiadu. W drodze intensywnych wywiadów indywidualnych rekonstruuje się strukturę klasową.

- dominujący układ klas w społeczeństwie amerykańskim: wyższa-wyższa, niższa-wyższa, wyższa-średnia, niższa-średnia, wyższa-niższa, niższa- niższa

-następnie za pomocą innych technik E.P. badacze dążyli do identyfikacji klasowej członków społeczeństwa.

„Procedura uczestniczącej partycypacji” jest adekwatna wobec teorii, nie przyjmuje z góry określonego układu klasowego lecz prowadzi do jego odtworzenia w postaci w jakiej istnieje w świadomości uczestników danej zbiorowości. Wymaga ona jednak żmudnej pracy i wykwalifikowanej ekipy badawczej

- druga metoda - indeks cech statusowych- celem dobór takich cech statusowych, których podstawie możliwe przewidywanie przynależności klasowej. Indeks cech statusowych tworzą 4 zmienne: zawód, źródło dochodu, typ domu, dzielnica zamieszkania we wzajemnym układzie wyróżnionym przez równanie regresji:

Y/EP/=0,84Z + 0,64D + 0,56TD + 0,43DZ - 1,14

Y/EP/-przynależność klasowa wyrażona na 15-punktowej skali na podstawie E.P.- w ramach każdej klasy trzy poziomy wewnątrzklasowej pozycji- wysoka/silna/, środkowa /solidna/, i słaba /niska/- w miasteczku Jonosvillo gdzie Warner ilustrował metodę wyróżniono 5 klas

Z - zawód, skala 7-punktowa1. specjaliści właściciele wielkiego biznesu, 2. Wyspecjalizowani pracownicy umysłowi i niżsi przedstawiciele wielkiego biznesu, 3.Urzędnicy i zawody pokrewne, 4. Robotnicy wykwalifikowani, 5.Właściciele drobnych przedsiębiorstw i zakładów usługowych, 6. Robotnicy półwykwalifikowani i pracownicy usług, 7. Robotnicy niewykwalifikowani , D- dochód, skala 7-punktowa- od majątku odziedziczonego do pozostającego na utrzymaniu publicznym, TD - typ domu, skala 7-punktowa- od doskonałego po bardzo zły, DZ- dzielnica zamieszkania od bardzo dobrej do bardzo zlej, skala 7punktowa

I.S.C.= 4Z + 3D + 3TD + 2DZ im niższa pozycja na skali I.S.C. tym wyższa poziom statusu

Miary statusu stworzone przez Warnera i Duncana są konkurencyjne wobec siebie. Miara Duncana ujmuje strukturę jako continuum pozycji społecznych zajmowanych przez abstrakcyjne jednostki, posiadające określone cechy - dobra do analizy międzyzawodowych dystansów społecznych. Miara Warnera ujmuje strukturę jako hierarchiczny układ grup społecznych; cechy są przypisywane jednostkom traktowanym jako członkowie grup i uczestnicy społecznych interakcji

9. Domański i Sawiński

1. O czym piszą Domański i Sawiński?

Autorzy opisują wskaźnik pozycji klasowo-warstwowej (EGP) umożliwiający porównanie położenia społecznego jednostek w różnych krajach, a także prezentują możliwości jego wykorzystywania przez badaczy polskich.

2. Jak porównywać miejsce w strukturze społecznej -,jakie cechy brac pod uwagę?

Dwa rodzaje wskaźników społecznego statusu:

• Klasyfikacje zawodów - wskaźniki określające przynależność jednostki do warstwy, klasy czy grupy społeczno-zawodowej

• Skale zawodów - zestawy kategorii zawodowych z przypisanymi wielkościami liczbowymi określającymi wartości prestiżu, złożoności pracy i społeczno - ekonomicznego statusu, np.;

• skala społeczno - ekonomicznego statusu zawodów dla społeczeństwa amerykańskiego (Duncan)

• Międzynarodowa Standardowa Skala Społeczno-Ekonomicznego Statusu ISEI

• Międzynarodowa Standardowa Skala Prestiżu Zawodów SIOPS (Treiman)

Stosowane w poszczególnych krajach do poszczególnych badań klasyfikacje różnią się między sobą. Należy stworzyć standardowe narzędzie - jeden wskażnik określający pozycję społeczno zawodową jednostki we wszystkich badanych krajach wybór EGP

3. EGP - opis wskaźnika.

• Stworzony przez Johna Goldthorpa, który opierał się na koncepcji podziałów klasowych Webera, uznając rynek pracy za kluczową płaszczyznę formowania się różnic i nierówności.

• Kryteria grupowania zawodów:

• miejsce w techniczno - organizacyjnym podziale pracy

• sytuacja pracy (miejsce w układzie stosunków dominacji i podporządkowania)

• pozycja rynkowa (wyraz zasobów oraz korzyści, które można uzyskać w zamian za określone zasoby)

• Brak ujednoliconej wersji schematu podziałów społecznych autorzy prezentują jedną z wielu wersji, w której zostało wyróżnionych 10 kategorii:

Nr	Nazwa kategorii	Cechy kategorii
1.	Wyższe kadry kierownicze w administracji państwowej i biznesie, specjaliści, właściciele dużych firm	Pracownicy umysłowi wyższego szczebla - wysoka autonomia i niska podległość władzy
2.	Niższe kadry kierownicze w administracji państwowej i biznesie, specjaliści średniego szczebla	Pracownicy umysłowi wyższego szczebla - mniejsza autonomia i większa podległość władzy
3.	Pracownicy biurowi, sprzedawcy, wykwalifikowany personel placówek usługowych	Pracownicy umysłowi niższego szczebla -zagrożenie utratą pracy, niskie zarobki
4.	Prywatni przedsiębiorcy zatrudniający pracowników	Pozycja pośrednia - duży zakres autonomii i władzy, większe zasoby kapitałowe
5.	Prywatni przedsiębiorcy nie zatrudniający pracowników	Pozycja pośrednia - mniejsze zakres autonomii podatki i związki zawodowe, mniejsze zasoby kapitałowe
6.	Brygadziści i technicy nadzoru pracowników fizycznych	Pozycja pośrednia - praca fizyczna ale duży zakres władzy (funkcje kierownicze) i wysokie zarobki
7.	Robotnicy wykwalifikowani	Specjalistyczne kwalifikacje większa autonomia i zarobki
8.	Robotnicy do prac prostych	Brak kwalifikacji mniejsza autonomia i zarobki
9.	Rolnicy	Specyficzny charakter prac związanych z produkcją rolną
10.	Robotnicy rolni

4. Czy powyższy schemat odzwierciedla istotne płaszczyzny podziałów społecznych w Polsce?

• Argumenty „za”:

• Polska jako kraj kapitalistyczny funkcjonuje w oparciu o pewne zasady podziału pracy przesądzające o ramifikacji zawodowej i wynikających z tego konsekwencjach dla strukturalizacji dystansów społecznych.

• Argumenty „przeciw”:

• Brak kategorii wyróżniającej środowisko inteligencji, środowisko kadry menedżerskiej i elity administracyjno - politycznej o najwyższym zakresie autonomii i władzy;

• Brak wyodrębnienia wewnątrz kategorii pracowników umysłowych niższego szczebla grup zawodowych o profilu technicznym oraz pracowników biurowych o niskim poziomie zarobków oraz niskiej złożoności zadań (sekretarze/ki, maszyniści/stki).

• Odpowiedz:

• analiza układu dystansów między kategoriami EGP ze względu na zawód ojca oraz współmałżonka potwierdzenie przydatności klasyfikacji EGP w warunkach polskich

• analiza stosunków korelacyjnych dla wybranych cech położenia społecznego oraz opinii i przekonań ze względu na kategorie klasyfikacji EGP oraz Polskiej Socjologicznej Klasyfikacji Zawodów PSKZ-95 klasyfikacja EGP odtwarza zróżnicowanie cech stratyfikacyjnych i wybranych poglądów z podobną siłą, co klasyfikacja przystosowana do warunków polskich

5. Co jest potrzebne, by zastosować EGP we własnych analizach?

• Zbiór informacji dotyczących trzech cech respondentów, na podstawie których zalicza się badanych do poszczególnych kategorii:

• Dane dotyczące wykonywania zawodu

• Informacje o liczbie podwładnych (wskaźnik stanowiska w hierarchii organizacyjnej)

• Informacja o tym, czy badany prowadzi własną firmę, czy jest pracownikiem najemnym

• Kodowanie danych dotyczących zawodu poprzez Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Zawodów ISCO-88

• Posiadanie standardowego systemu kodowania informacji tych informacji

10. Davis i Moore

FUNKCJONALNA KONIECZNOŚĆ UWARSTWIENIA

1. Uwarstwienie jest powszechne, konieczne i funkcjonalnie pozytywne. Wynika z potrzeby rozmieszczenia jednostek w strukturze społecznej na określonych pozycjach i umotywowania ich do objęcia tych pozycji i wykonywania związanych z nimi obowiązków.

System rywalizujący kładzie nacisk na motywację osiągania pozycji

System nierywalizujący - na motywację wykonywania obowiązków

2. Bodźcem motywującym do objęcia określonych pozycji są związane z nimi nagrody.

Rodzaje nagród:

• przyczyniające się do życia i wygody

• służące dobremu nastrojowi i rozrywce

• wpływające na samoocenę i rozwój ego

Nagrody są niejako wbudowane w pozycje i stanowią prawa i korzyści. Jako, że są nierówne dla różnych pozycji - społeczeństwo musi być rozwarstwione. Uwarstwienie stanowi sposób, dzięki któremu społeczeństwa zapewniają sobie staranną obsadę najważniejszych pozycji przez najlepiej przygotowane osoby- gdyż nie jest bez znaczenia kto jakie pozycje zajmuje, bo niektóre wymagają specjalnych uzdolnień i przygotowania.

W każdym społeczeństwie mamy do czynienia z jednakowym rozkładem prestiżu zasadniczych pozycji społecznych

DWIE DETERMINANTY RANGI POZYCJI

Najwyższą rangę mają te pozycje, które;

1. Są funkcjonalnie najważniejsze w danym społeczeństwie

Funkcjonalna ważność pozycji jest określana przez:

• jej zastępowalność przez inne pozycje, które mogłyby zadowalająco spełniać jej funkcje

• zależność innych pozycji od tej, o którą nam chodzi

Funkcjonalna ważność stanowi warunek konieczny, ale nie wystarczający by pozycji przypisano wysoką rangę;

Jeśli pozycja jest ważna, ale łatwa do obsadzenia - nie musi być wysoko wynagradzana, a dostarczać nagród wystarczających do zapewnienia obsadzenia jej przez osobę kompetentną.

Jeśli jest ważna i trudna do obsadzenia - musi być wynagradzana wysoko.

2. Wymagają największego przygotowania czy zdolności, z czym wiąże się tzw. „szczupłość kadr” - gdyż niektóre pozycje wymagają takich uzdolnień, czy predyspozycji, które posiada niewielu ludzi. Dwa sposoby uzyskania kwalifikacji - wrodzone zdolności i szkolenie. Gdy brak osób o wymaganych umiejętnościach, a kształcenie trudne, kosztowne i wymagające wyrzeczeń - pozycja, jeśli jest ważna funkcjonalnie, musi zapewniać wysoki prestiż i inne atrakcyjne korzyści, by zachęcić osoby uzdolnione do podejmowania żmudnego kształcenia.

W różnych społeczeństwach różne pozycje są różnie oceniane - te, które w jednych są ważne, nie muszą takie być w innych. Te uzdolnienia, które w jednych są konieczne, w innych mogą być niepotrzebne.

UWARSTWIENIE A PODSTAWOWE FUNKCJE SPOŁECZNE

1. Religia; umożliwia działanie społeczeństwa jako systemu dzięki wspólnocie ostatecznych wartości i celów, integruje na gruncie uczuć, wierzeń i obrzędów, narzędzie kontrolo społecznej. Czynności religijne pozostają w pieczy specjalnych osób, które dzięki temu cieszą się większymi nagrodami niż zwyczajni członkowie społeczeństwa. I większym prestiżem - jako osoby wchodzące w kontakt z siłami nadprzyrodzonymi, z bogami - i przez to same stają się w oczach zwykłych ludzi na poły święte. W historii b. często pozycje religijne były w ścisłym związku z najwyższymi pozycjami władzy - zwłaszcza w średniowieczu. W społeczeństwach najwyżej rozwiniętych pozycje religijne tracą na prestiżu, gdyż społ. te się laicyzują.

2. Rząd; organizuje społeczeństwo w oparciu o prawo i władzę zwierzchnią. Jako, że działanie polityczne na mocy definicji zakłada władzę zwierzchnią, rozwarstwienie tkwi w naturze stosunków politycznych - urzędnik wydaje rozkazy bo dysponuje władzą zwierzchnią, obywatel musi się podporządkować, bo jest podmiotem tej władzy.

Ale - władza polityczna ma swoje ograniczenia:

Liczba osób na najwyższych stanowiskach jest mała, a rządzący z konieczności reprezentują raczej interes grupowy niż własny (!) i ograniczeni są przez to różnymi regułami i nakazami obyczajowymi. Osoba na stanowisku ma władzę tylko i wyłącznie dzięki temu stanowisku.

3. Bogactwo, władza i praca; nierówne zyski ekonomiczne są sposobem kontroli społeczeństwa nad obejmowaniem pozycji przez jednostki i stanowią zachętę do wykonywania obowiązków. Każda pozycja, by zapewnić środki do życia musi być wynagradzana ekonomicznie - stąd aspekt ekonomiczny mają też pozycje, których główna funkcja nie ma ekonomicznego charakteru. Pozycja nie dlatego daje władzę i prestiż, że płyną z niej wysokie dochody - wysokie dochody płyną z niej dlatego, że jest funkcjonalnie ważna, a będąca do dyspozycji kadra nieliczna. Ekonomicznym źródłem władzy i prestiżu nie jest dochód, a własność dóbr kapitałowych ( w odróżnieniu do konsumpcyjnych), a więc środków produkcji, w tym prawo do dysponowania pracą innych. Wysokość przymusu ekonomicznego jest więc głównym wskaźnikiem pozycji i statusu, a nie przyczyną, za wyjątkiem przypadku tzw. własności czystej ( czyli dziedziczonej).

4. Wiedza techniczna; pozycje wymagające dużych umiejętności technicznych zapewniają wysokie nagrody, by przyciągnąć i umotywować kształcenie osób uzdolnionych. Pozycje techniczne rzadko jednak zapewniają najwyższy dochód, gdyż wiedza techniczna nie jest nigdy tak ważna dla społeczeństwa jak religia, polityka czy ekonomia. Do obniżenia dochodowości i prestiżu pozycji technicznych może też się przyczyniać nadmiar ekspertów, podobnie jak postępująca specjalizacja - gdyż generuje masę specjalistów wykształconych pobieżnie i nie posiadających wysokich umiejętności

ODMIANY SYSTEMÓW UWARSTWIENIA

Wyróżnione ze względu na następujące różnice:

• stopień specjalizacji ( oddziałuje na gradację władzy i prestiżu) - typy skrajne: wyspecjalizowany/ nie wyspecjalizowany

• nacisk funkcjonalny - typy: rodzinny ( podstawą organizacji jest struktura pokrewieństwa), autorytarny ( teokratyczny, totalitarny), kapitalistyczny. Gdy nacisk na f. Religijne - słabnie waga f. Świeckich - i odwrotnie

• rozpiętość dystansów społecznych - typy skrajne: egalitarny/ nieegalitarny

• zakres szans: ruchliwe (otwarte)/ stabilne ( zamknięte) - zależy od typu struktury społecznej - czy sztywna, czy elastyczna

• stopień solidarności warstwowej ( czyli występowania specyficznych organizacji dla popierania interesów klasowych)- typy skrajne: klasy zorganizowane / klasy nie zorganizowane

Dany system uwarstwienia zależy też od warunków zewnętrznych, do których należą:

• stadium rozwoju kulturowego - im bogatsze dziedzictwo kulturowe tym konieczniejsze specjalizacje, co powoduje natężenie ruchliwości, spadek solidarności warstwowej i zmiany nacisku funkcjonalnego

• stosunki z innymi społeczeństwami - konfliktowe bądź partnerskie, wymiana handlowa, kulturalna. Powodują zmiany nacisku funkcjonalnego - np. gdy wojna to nacisk na f. militarne

• liczebność społeczeństwa

11. Tumin

1. Ważność funkcjonalna pozycji + wymóg szczególnych przygotowań do jej objęcia:

Nie da się precyzyjnie określić co jest mniej, a co bardziej ważne funkcjonalnie dla „zdolności przetrwania” struktury społecznej ( czyli nie można stwierdzić, że praca menedżera w jakiejś firmie jest funkcjonalnie bardziej ważna od pracy pani, która w tej firmie sprząta). Panujący system bodźców i nagród jest tylko jednym z wielu możliwych systemów motywacji do podjęcia przygotowań do objęcia danej pozycji.

2. Posiadanie talentów umożliwiających zajęcie pozycji ważnych funkcjonalnie posiada ograniczona liczba osób:

Trudno stwierdzić faktyczną liczbę osób uzdolnionych, a im sztywniejszy system uwarstwienia danego społeczeństwa, tym mniejsze ma ono szanse na stwierdzenie nowych faktów dotyczących uzdolnień jego członków - np. dlatego, że elity dążą do uzyskania swego rodzaju monopolu na dostęp do kształcenia i warstwy biedniejsze są takiej szansy pozbawione. Liczbę osób uzdolnionych dałoby się stwierdzić jedynie w systemie który byłby doskonale egalitarny - a takiego nie ma.

3. Przetworzenie talentów w umiejętności wymaga okresu kształcenia i wyrzeczeń:

Poważniejsze wyrzeczenia to rezygnacja z pracy zarobkowej i koszty nauki. Koszty nauki zazwyczaj ponoszą rodzice, a nie sami uczniowie. Jest wysoce wątpliwe czy dochód na głowę robotnika jest wyższy od dochodu uczącego się, a nawet jeśli, to różnica w dochodach przez resztę życia wypada na korzyść uczącego się,

Brak uwzględnienia psychicznych i duchowych nagród wypływających z kształcenia takich jak: wyższy prestiż uczących się od ich pracujących rówieśników, większe możliwości samo rozwoju, komfort psychiczny związany z opóźnieniem podjęcia zobowiązań dorosłego, swoboda i dostęp do rozrywek - na które zmęczony robotnik nie ma już siły.

4. Cenne nagrody jako bodźce służące skłonieniu osób utalentowanych do podjęcia kształcenia i związanych z nim wyrzeczeń:

Istnieją alternatywne schematy motywacji, takie jak radość, czy wewnętrzna satysfakcja z pracy, i nie ma przeszkód by uznać instytucjonalizację takich motywów za możliwą

5. Klasyfikacja nagród wiążących się z pozycjami:

Generalnie Tumin się zgadza z klasyfikacją Davisa i Moore'a , ALE - pytanie, czy każdy system uwarstwienia by sprawnie funkcjonować musi przyznawać wszystkie 3 typy nagród w jednakowej ilości, i które z tych nagród są najbardziej skuteczne jako bodźce motywujące?

Nie da się stwierdzić, że wszystkie 3 typy nagród muszą być w proporcjonalnych ilościach wbudowanie w pozycję, jeśli ma być ona atrakcyjna, tak jak nie można wyróżnić jednego typu motywacji na niekorzyść innych. Społeczeństwa różnią się rodzajami akcentowanych nagród - są takie, w których dobra materialne nie mają aż tak wielkiego znaczenia i wręcz manifestowanie ich posiadania jest w „złym guście” ( ale to nie u nas )

6. Nierówność dostępu do nagród związanych z różnymi pozycjami powoduje zróżnicowanie prestiżu i szacunku przysługującego różnym warstwom i ustanawia stratyfikację:

Społeczeństwa różnią się znacznie pod względem akcentowanych nagród, co oznacza, iż nie da się udowodnić konieczności związku prestiżu i szacunku z pozycjami, które rozporządzają nagrodami w postaci władzy i posiadania.

Konieczne natomiast jest, by szczególny prestiż przysługiwał tym, którzy przestrzegają porządku normatywnego w przeciwieństwie do tych, którzy zachowują się w sposób uznany za niemoralny i szkodliwy, gdyż od ciągłości i stabilności porządku normatywnego zależy ciągłość społeczeństwa. Takie zróżnicowanie prestiżu nie pokrywa się ze zróżnicowaniem warstwowym. Konieczne jest także, żeby osoby starsze i bardziej doświadczone miały większą władzę od młodzieży, co z kolei niekoniecznie musi wytworzyć różnie oceniane warstwy.

7. Nierówność społeczna rozdziału rzadkich i pożądanych dóbr oraz prestiżu i szacunku - jest funkcjonalnie pozytywna i niezbędna w każdym społeczeństwie:

Konieczny jest nierówny rozdział władzy i posiadania niezbędnych do wykonywania różnych zadań, jeśli jednak kulturowo definiuje się je jako środki a nie nagrody, to nie jest konieczne zróżnicowanie prestiżu i szacunku - choć fakty historyczne wskazują, że najczęściej zróżnicowanie władzy i posiadania pociąga za sobą zróżnicowanie prestiżu i szacunku. Ale jest też faktem, że nie podejmowano wysiłków by upowszechnić przekonanie, że każdy człowiek jest społecznie wartościowy tak samo jak inni, jeśli dobrze wykonuje swoją pracę.

Dysfunkcje uwarstwienia:

1. Ograniczenie możliwości odkrycia pełnej skali uzdolnień w danym społeczeństwie

2. Ograniczenie możliwości zwiększenia rezerw produkcyjnych w stosunku do tego, co jest możliwe w warunkach większej równości szans

3. Konserwatyzm wynikający z wyposażenia elit we władzę, która umożliwia przyjęcie ideologii racjonalizującej status quo jako właściwego, bez względu na to jaki on jest naprawdę

4. Ograniczenie rozwoju twórczego potencjału tkwiącego w człowieku poprzez nierówny rozkład wizji samego siebie w całym społeczeństwie

5. Ograniczenie możliwości szerokiej integracji społecznej poprzez wzmaganie wrogości między warstwami nieuprzywilejowanymi i uprzywilejowanymi

6. Przyczynianie się do nierównego rozkładu wśród ludności poczucia doniosłego uczestnictwa, skoro doniosłość ma zależeć od miejsca w hierarchii prestiżu

7. Przyczynianie się do nierównego rozkładu lojalności wobec społeczeństwa, w stopniu w jakim lojalność zależy od poczucia doniosłego uczestnictwa

8. Przyczynianie się do nierównego rozkładu motywacji uczestnictwa w społeczeństwie, w stopniu w jakim uczestnictwo i apatia zależą od poczucia doniosłego uczestnictwa

Te twierdzenia poddają w wątpliwość przekonanie, że stratyfikacja pełni funkcjonalną rolę gwaranta, że najważniejsze pozycje w społeczeństwie zajmą najbardziej kompetentne osoby, a zadania będą wykonywane w sposób najlepszy z możliwych.

13. Słomczyński, Janicka, Mach

• Definicje :

Klasy społeczne to grupy osób pozostających w podobnych stosunkach kontroli nad produkcją i dystrybucją.

Społeczną stratyfikację charakteryzują takie zmienne jak wykształcenie, status zawodowy czy dochód.

• Główne zagadnienia :

Związek między przynależnością klasową jednostek a ich położeniem w systemie stratyfikacji.

Pozycja rynkowa - nowa konceptualizacja zróżnicowania społecznego.

• Pozycja stratyfikacyjna

Dla danych z 1978 i 1992 roku stworzono modele pomiarowe, w których położenie społeczne jest rozumiane jako konstrukt nadrzędny, a konstruktami podstawowymi są wykształcenie, status zawodowy i dochód. Dla danych z 1978 status zawodowy wyrażony jest na Polskiej Skali Prestiżu i Międzynarodowej Skali Prestiżu, a dla danych z 1992 użyto skali pozycji społeczno-ekonomicznej. W modelu z 1978 dochód był mierzony za pomocą podstawowego wynagrodzenia z pracy głównej oraz całkowitego dochodu z pracy. W modelu z 1992 wskaźnikiem są ogólne zarobki respondenta.

Autorzy proponują, by pomiar pozycji stratyfikacyjnej rozpatrywać w kontekście oceny stopnia rozbieżności czynników statusu, czyli zająć się drugim wymiarem analizy głównych składowych, który mierzy niewertykalny aspekt zróżnicowania społecznego.

W okresie od 1978 do 1992, w przypadku mężczyzn rola wykształcenia w wymiarze zbieżności czynników statusu nieco wrosła, rola zaś statusu zawodowego i zarobków nieco zmalała. W wymiarze rozbieżności czynników statusu zaobserwowano pewna zmianę w porządku wag poszczególnych elementów. Rola statusu zawodowego stała się ważniejsza od roli wykształcenia , jednak zarówno w 1978 jak i w 1992 dominującą zmienną w tym wymiarze są zarobki. Największą rozbieżność czynników statusu wykazują te osoby, które odznaczają się najwyższym wykształceniem i statusem zawodowym, a jednocześnie najniższymi zarobkami.

W okresie lat 80 korelacja między wykształceniem a zarobkami uległa osłabieniu w porównaniu z latami 70tymi.

Jeśli definiujemy klasy społeczne poprzez stosunki kontroli nad produkcją i dystrybucją dóbr i usług, co związane jest przede wszystkim z procesem pracy i jego organizacja, to struktura klasowa w Polsce powinna być ujęta w innych kategoriach w 1978, a w innych w 1992. Kategorie te powinny być adekwatne do różnych systemów polityczno-ekonomicznych i9 powinny odzwierciedlać specyfikę każdego z nich. W Polsce analizy globalnej struktury społeczeństwa kapitalistycznego wpłynęły na teoretyczne konceptualizację klas społecznych i ich roli w okresie realnego socjalizmu. Większość nowych koncepcji opierała się na współnym założeniu, że we wczesnym stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego struktura klasowa jest w pewnym stopniu dziedziczona z poprzedniej epoki, w pewnym zaś zleży od specyficznych cech gospodarki centralnie planowanej. Oba procesy starali się autorzy w swej konceptualizacji uwzględnić.

Autorzy skupili się na kryteriach podziału ludności na klasy społeczne w miastach, pomijając sytuację rolników.

Według autorów koncepcje dychotomiczne nie uwzględniają kryteriów klasowych, które wynikały ze społecznej organizacji produkcji i dystrybucji dóbr i usług w społeczeństwie państwowego socjalizmu. Proponując nowy schemat podziałów klasowych, wzięli pod uwagę 2 cechy tej organizacji: centralne planowanie i kontrola procesów ekonomicznych. Schemat ten opiera się na 5 kryteriach:

1)kontroli nad uruchamianiem i wykorzystywaniem środków produkcji,

2)bezpośredniej kontroli nad praca

3)wysiłku umysłowego

4) pracy produkcyjnej

5)stosunków własności i środków produkcji i dystrybucji

• Konceptualizacja klas społecznych: lata 1978-1992

1978 :

1)Dysponenci uspołecznionych środków produkcji: centralny aparat kierowniczy, „góra” hierarchii zakładów pracy.

2)Wykonawczy pracownicy umysłowi : specjaliści, technicy, pracownicy biurowi z średnim lub wyższym wykształceniem.

3)Bezpośredni kontrolerzy pracy: kierownicy zespołów roboczych od 2 do 25 osób.

4)Prywatna inicjatywa: właściciele niewielkich zakładów produkcyjnych i usługowych oraz członkowie ich rodzin.

5)Produkcyjni robotnicy zakładów przemysłowych - bez względu na specjalność i kwalifikacje.

6)Pracownicy fizyczni poza produkcją - również pracownicy bezpośrednich usług dla ludności.

Dokonujące się przemiany systemu spowodowały trojakiego rodzaju przekształcenia w strukturze klasowej:

• pewne segmenty struktury klasowej zmieniają swoje znaczenie i swoja rolę w systemie produkcji i podziału dóbr.

• Niektóre podziały klasowe tracą na znaczeniu i faktycznie zanikają, gdyż były charakterystyczne tylko dla pewnego etapu upaństwowionej gospodarki centralnie zarządzanej

• Wyłaniają się nowe podziały klasowe

1992 :

W związku z postępującą prywatyzacją legalna własność środków produkcji staje się centralnym kryterium klasowym.

1)Kadry kierownicze - pełniący ważne funkcje w administracji i gospodarce, kierownicy mający min. 24 podwładnych, menadżerowie posiadający co najmniej jednego podwładnego - kierownika.

2)Eksperci - pracownicy najemni wykonujący pracę w zawodach wymagających kwalifikacji profesjonalnych na poziomie szkoły wyższej, niekierownicy.

3)Bezpośredni kontrolerzy pracy - nadzorujący pracę od 2 do 25 osób.

4)Właściciele - posiadający środki produkcji, zatrudniający min. 3 osoby nie będące członkami ich rodzin.

5)Pracownicy umysłowi niższego szczebla - nie pełniący żadnych funkcji kierowniczych.

6)Samodzielni - posiadający środki produkcji i zatrudniający max. 2 osoby spoza rodziny oraz członkowie rodzin osób posiadających własne warsztaty pracy.

7)Pracownicy fizyczni

(Oba podziały klasowe, tzn. z 1978 i 1992, zostały przeze mnie podane powyżej w kolejności zgodnej z siłą związku ze zmiennymi charakteryzującymi stratyfikację społeczną - Grażyna Caputa )

• Pozycja rynkowa

Autorzy dokonali oceny położenia jednostek we współczesnym społeczeństwie polskim ze względu na wymagania stawiane przez kształtujący się w tym społeczeństwie rynek dóbr i usług.

Podstawowymi elementami zmiennej „pozycja rynkowa” są umiejętności i kwalifikacje jednostki mierzone poziomem wykształcenia, a także stopień uwikłania jednostki w następujące procesy strukturotwórcze:

• względnie trwałe eliminowanie dużych segmentów siły roboczej z puli aktywnych zawodowo

• utrwalanie się form zatrudnienia niepełnego i zastępczego

• różnicowanie się warunków zatrudnienia pełnego, dyktowanych przez pracodawcę w zależności od jego sytuacji ekonomiczno-prawnej

• narastanie dysproporcji szans na uzyskanie pracy

Schemat konstrukcji sześciu kategorii tej zmiennej został skonstruowany tak, by we współczesnym społeczeństwie polskim wyodrębnić grupy negatywnie i pozytywnie uprzywilejowane oraz pozostające w sytuacji neutralnej.

• Pozytywne uprzywilejowanie skrajne

• Pozytywne uprzywilejowanie umiarkowane

• Neutralność korzystna

• Neutralność niekorzystna

• Negatywne uprzywilejowanie umiarkowane

• Negatywne uprzywilejowanie skrajne

Wnioski

• Formalne wykształcenie, status zawodowy i zarobki stanowiły w latach 1978 i 1992 dobre wskaźniki pozycji stratyfikacyjnej w Polsce. Porównując te modele z analogicznymi modelami z krajów zachodnich stwierdzono, że związki między elementami pozycji stratyfikacyjnej wynikają z logiki procesu industrializacji i w małym stopniu zależą od systemu ekonomiczno - politycznego.

• Między 19978 a 1992 rokiem ogólna rozbieżność czynników statusu wzrosła w Polsce minimalnie. W 1992 roku zaobserwowano wyższy niż w 1978 stopień niedopasowania poziomu zarobków z pracy do poziomu wykształcenia i statusu zawodowego.

• Przemianom uległa struktura klasowa. Pewne podziały klasowe straciły swe pierwotne znaczenie, inne się wyłoniły, a jeszcze inne zmieniły swoją rolę.

• Struktura klasowa w Polsce w 1992 roku wyraźnie odbiega od tej, jaka występuje w rozwiniętych krajach kapitalizmu. W Polsce występuje niedoreprezentacja pracowników umysłowych niższego szczebla i nadreprezentacja pracowników fizycznych. Niedoreprezentowana jest też kategoria właścicieli i samodzielnych.

• W obu momentach związek położenia klasowego jednostki z jej pozycją stratyfikacyjną jest silny.

14. Wesołowski

1. Postulaty dyskursu o klasach - zakreślają obszar rozważań o klasach:

1. Podział klasowy społeczeństwa - to nierówny i konfliktogenny rozkład zasobów (bogactwa, władzy i wiedzy) w systemie sp.nym; mogą być autonomiczne lub kumulatywne; w systemach klasowych istnieją sposoby konwersji jednego w drugie (bogactwo daje władzę itd.)

2. Podziały klasowe występują na poziomie makrosystemu

3. Nierówny udział w zasobach, który charakteryzuje klasy, może odnosić się do:

1. Różnego stopnia udziału w zasobach (to opisują teorie dystrybutywnego konfliktu)

2. Dychotomii udział/wykluczenie (teorie eksploatacji)

4. Konflikt klasowy jako szczególna forma międzygrupowej interakcji, chodzi w nim o zmianę rozkładu zasobów

5. Członkowie klas wytwarzają tożsamość indywidualną i grupową (tworzą autoidentyfikacje), przede wszystkim przez odniesienie do innych klas

6. Klasy są zjawiskiem wielopokoleniowym (mówi o długim trwaniu klas) co prowadzi do wytworzenia wzorów zachowań (etosu) charakterystycznego dla danej klasy

7. W systemie demokratycznym konflikty klasowe przekładają się na system polityczny (klasy stają się świadome)

2. Zjawisko przyciągania się bogactwa, władzy i wiedzy = magnetyzm; najsilniejsze w socjalistycznej EurWsch

3. Aspekty dynamiczne struktur klasowych - da się je obserwować podczas przemian ustrojowych. Współzależność pomiędzy zmianami klas a systemami gospodarczymi, politycznymi i kulturowymi.

Procesy występujące przy transformacji:

• Nowy rozkład bogactwa/władzy/wiedzy

• Nowe formy konfliktu pom. klasami i eksploatacji

• Zmiany tożsamości klas i ich członków

• Zmiany etosów

• Zmiany świadomości politycznej klas

4. Ważny jest również aspekt indywidualny - osobowościowe zasoby (siła życiowa, oryginalność, talent, motywacje). Bez aktywizacji jednostek nie będzie przemian klasowych.

5. Klasy społeczne Webera (jego nazwy są kursywą) a społ. Polskie - przemiany w obrębie struktury:

/generalnie zbliżenie ku EurZach zamiast realnego socjalizmu/

• Ponowny rozwój `klasy uprzywilejowanej dzięki własności i edukacji'

• Przeobrażenia nie posiadającej własności inteligencji

• Szybszy wzrost drobnej burżuazji + wzrost znaczenia

• Zmniejszenie ilości robotników + spadek ich znaczenia

• Przemiany w klasie chłopskiej (Weber ich pominął)

6. Rodowody wyłaniającej się klasy kapitalistów (podkreśla duże zróżnicowanie!):

1. Ludzie o przeszłości w nomenklaturze

2. `self-made-men' - budujący firmy w oparciu o energię osobistą

3. `eksperci' w gospodarce państwowej

4. wynalazcy tworzący firmy dzięki własnemu geniuszowi (ja nie wiem skąd on taką kategorię wytrzasnął)

5. rozwój firmy małej, istniejącej jeszcze za komunizmu (`prywatna inicjatywa') w większą obecną

6. kategoria pogranicza - kapitalistów-inteligentów: nowi dyrektorzy firm państwowych

7. Przyszłe przemiany i problemy:

• Problem integracji przedsiębiorców, krystalizacji typu kapitalisty

• Tożsamość polskiego przedsiębiorcy - 3 typy:

1. Technokrata - funkcje menedżerskie + silny związek z państwem

2. Obywatel - silny związek ze społ. lokalną

3. Modernizator - `misja cywilizacyjna'

• Brak jednej orientacji politycznej

• Problem związków pomiędzy gospodarką a polityką (dotyczy konwersji zasobów)

• Problem trwałości polskiej demokracji - mamy słaby system i słabe społeczeństwo ale silne elity gospodarcze niebezpieczna rzecz

14. Wesołowski

Postulaty dyskursu o klasach (odróżnienie od dyskursu o strukturze społecznej):

1. Immanentny podział klasowy, oparty na klasycznych kryteriach: a) bogactwo; b) wiedza; c) władza. Rozkład tych zasobów w strukturze jest nierówny i konfliktogenny. Poszczególny typ zasobów może ulec konwersji na inny. Suma tych zasobów wyznacza miejsce jednostki w strukturze klasowej.

2. Podziały klasowe występują na poziomie makrosystemu. Aktywność nie musi dotyczyć wszystkich członków klas - wystarczy, że wykonywana jest przez część wyartykułowaną i zorganizowaną.

3. Nierówny udział w zasobach można rozumieć dwojako: a) jako dychotomia udział/wykluczenie (teorie eksploatacji); b) jako stopień partycypacji w danym zasobie (teorie dystrybutywnego konfliktu).

4. Konflikt klasowy jest szczególnym rodzajem interakcji międzygrupowej. Może dotyczyć, bądź rozkładu zasobów, bądź sposobu wykorzystania zasobów w systemie społecznym. Konflikt klasowy przybiera rozmaite formy: zorganizowany/żywiołowy; skryty/jawny; permanentny/efemeryczny. Konflikt jest immanentnym elementem struktury klasowej.

5. Członkowie klas wytwarzają poczucie tożsamości indywidualnej i grupowej. Ważnym elementem w konstytuowaniu tożsamości klasy jest odniesienie do innych klas.

6. Długie trwanie klas powoduje wytworzenie typowych dla danej klasy wzorów zachowań. Weber nazywa to etosem. Etos może ulegać modyfikacjom w zależności od historycznie motywowanych okoliczności.

7. Konflikty istniejące w systemie społecznym znajdują odzwierciedlenie w systemie politycznym (demokratycznym). 1. Wytwarzają się wówczas oddolne, trwale podtrzymywane procesy artykulacji interesów 2. Następuje krystalizacja świadomości politycznej klas.

Uniwersalne lub partykularne powiązania bogactwa, władzy, wiedzy. W rozmaitych systemach społecznych istnieje tendencja do zbieżności między niniejszymi zasobami. Co ciekawe, wg Wesołowskiego najwyższy stopień zespolenia zasobów (z wyjątkiem wiedzy) występuje w społeczeństwie socjalistycznym.

Dynamiczne aspekty struktur klasowych. Wesołowski jest apologetą ujęcia, które uwzględnia dynamikę zachodzącą w społeczeństwie. Proponuje wyróżnienie kilku procesów ważkich z punktu widzenia ruchliwości i modyfikacji systemu społecznego: a) sposób zorganizowania i kierunki wzajemnej konwersji zasobów; b) identyfikacja nowych pól i form konfliktu; c) przekształcenia tożsamości społecznej klas; d) przekształcenia etosu; e) nowe formy i treści politycznej świadomości.

Rola osobowościowych zasobów. Jednostka ludzka jest rezyduum zasobów autonomicznych wobec pozostałych. Posiada indywidualne predyspozycje niezależne od systemu: oryginalność, specyfika motywacji, energia. Zasoby te są szczególnie ważkie w sytuacjach transformacji, które charakteryzują się pewnym „otwarciem” możliwości. Należy zaznaczyć, że w celu uruchomienia tych zasobów są potrzebne minimalne warunki strukturalne (inne zasoby).

Podstawowe elementy struktury klasowej. Definicja Webera - klasami społecznymi są: a) klasa robotnicza; b) drobna burżuazja; c) nie posiadająca własności inteligencja i specjaliści; d) klasy uprzywilejowane. Wesołowski zwraca uwagę na brak wyróżnienia klasy chłopskiej. Diagnoza zmian w wyżej naszkicowanej strukturze: a) restytucja klasy uprzywilejowanej dzięki własności i edukacji; b) przeobrażenia inteligencji (np. pod wpływem wolnego rynku); c) akceleracja liczbowego rozwoju drobnej burżuazji; d) restrukturyzacja i zmniejszenie liczebności klasy robotniczej; e) przemiany gospodarstw chłopskich. Tego rodzaju przemiany zbliżają polską strukturę społeczną do zachodnioeuropejskiej.

Wyłanianie się klasy kapitalistów. Teza Wesołowskiego: obserwujemy wyłanianie się klasy kapitalistów w Polsce. Wyróżnia pięć grup zasobów: a) „nomenklaturowa” przeszłość (szczególny przykład konwersji władzy w bogactwo); b) szybkie kreowanie firmy w oparciu o energię osobistą; c) obejmowanie funkcji protokapitaklistycznych z nominacji państwowej; d) ustanowienie firmy w oparciu o myśl wynalazczą; e) organiczny rozwój małej firmy. Wesołowski zwraca uwagę na zróżnicowanie zasobów, które ulegają transformacji w kapitalistyczną formę. Dalsza część artykułu to idiografia, genealogia, tło historyczne.

15. Mokrzycki

- panuje przeświadczenie, że jesteśmy świadkami tworzenia nowej klasy średniej; wynika ono z postrzegania nowej klasy średniej zgodnie z koncepcją Marksa

- w Polsce rozwój nowoczesnej klasy średniej związany jest z metamorfozą inteligencji, a nie z rozwojem drobnej i średniej własności

Nadejście nowej klasy średniej:

- nowa klasa średnia w oczach polskich noeliberałów: wraz z rozwojem klasy średniej nastąpi odrodzenie społeczeństwa, a sama klasa średnia powstanie poprzez zabiegi selekcyjne spośród różnych kręgów społeczeństwa postsocjalistycznego dzięki odblokowaniu mechanizmów rynkowych

- w żadnym kraju postkomunistycznym uwolnienie gospodarki nie spowodowało radykalnego zwrotu w myśleniu społeczeństw

- opór przeciwko reformom jest najsilniejszy tam, gdzie spadek realnych dochodów jest tylko jednym ze wskaźników degradacji społecznej np. chłopi, robotnicy; prowadzi to do rewolucji bez społecznego podmiotu i ideologii, jest to reforma odgórna, ponieważ „doły” akceptują abstrakcyjne i dalekosiężne cele, ale odrzucają cele bezpośrednie i konkretne

Co to jest klasa średnia?

- standardowa definicja: klasa zajmująca środkową przestrzeń w zhierarchizowanym społeczeństwie

- w praktyce pojęcie klasy średniej jest pojęciem historycznym odnoszącym się do współczesnych społeczeństw kapitalistycznych

- kariera tego pojęcia jest związana ze sporem teoretycznym od czasów Marksa

- nowa klasa średnia nie jest klasą średnią ze względu na swoje podobieństwo do drobnej burżuazji, ale przez swoje miejsce w nowoczesnym kapitalizmie, co więcej znaczenie drobnej burżuazji systematycznie maleje

- nowa klasa średnia rozwija się w kierunku knowledge class, jest to zmiana symptomatyczna, bo w tym kierunku dąży rozwój kapitalizmu, staje się ona fundamentem ładu społecznego i politycznego

Nowa klasa średnia?

- w Europie Wschodniej w specyficzny sposób rozumie się pojęcie klasy średniej: ma ona powstać z odrodzenia drobnych posiadaczy, czemu miały służyć procesy prywatyzacji i reprywatyzacji, miano robotnikom umożliwić przejście do klasy średniej

- nowa klasa średnia ma być klasą drobnych właścicieli, ale dziwne jest to, że w tych kategoriach nie bierze się pod uwagę chłopów i inteligencji

Ideologiczny gestalt switch:

- Dlaczego inteligencja i chłopi nie wchodzą w skład nowej klasy średniej?- wynika to ze specyfiki neoliberlanego myślenia; stawia ona na pierwszym miejscu nie zasady indywidualnej wolności, ale model kapitalistycznej gospodarki

- w rozumieniu wschodnioeuropejskim następuje budowa kapitalistycznej gospodarki i nowoczesnego, liberalno-demokratycznego społeczeństwa od podstaw, nowa klasa średnia jest kluczem do przyszłości, utożsamia się ją z klasą nowych właścicieli i przedsiębiorców

- nowa klasa średnia nie jest warstwą nowego społeczeństwa pomiędzy innymi warstwami, jest ona sama w sobie „nowym społeczeństwem rekrutowanym ze społecznej masy upadłościowej przeszłości”; z tego powodu ani chłopi ani inteligencja nie wchodzą w skład nowej klasy średniej, są one tylko terenem indywidualnej rekrutacji

Upadek inteligencji:

- tradycyjna inteligencja wschodnioeuropejska jest przedmiotem szokowej terapii dostosowawczej np. nauka i szkolnictwo wyższe

- następuje zanik tej części inteligencji, która pasuje do zachodniego pojęcia knowledge class, dodatkowo jest to ta część inteligencji, dzięki której następuje jej społeczna reprodukcja

Demontaż komunizmu i demontaż historii;

- reformy wschodnioeuropejskie widzi się z reguły jako „demontaż komunizmu” i „powrót do Europy”, jest to jednak zarazem demontaż przed komunistycznej historii społecznej regionu

- jest to kolejny etap pogoni Wschodu za Zachodem, pociąga to za sobą rewolucyjną destrukcję części tkanki społecznej, reforma godzi nie tylko w interesy ukształtowane w czasie realnego komunizmu, ale sięgające znacznie głębiej w historię kraju:

* chłopi: ich cywilizacyjny rozwój został zamrożony na poziomie wsi zachodniej w XIX i XX wieku, socjalizm stanowił niszę, poza którą polscy chłopi nie mieliby szans przetrwania

* inteligencja zniosła to lepiej, bo jest zawodowo mobilna i łatwiej się przekwalifikuje

„Nowa klasa średnia” w świetle faktów:

- nowa klasa średnia w sensie wschodnioeuropejskim jest klasą średnią nie ze względu na miejsce zajmowane w istniejącej strukturze społeczeństwa, lecz ze względu na rolę, jaką ma spełnić w kreowaniu nowego społeczeństwa

- nowa klasa średnia jest wewnętrznie zróżnicowana, występują tu reprezentanci wszystkich klas z czasów realnego socjalizmu, ale oto trzy główne:

1. inicjatywa prywatna- sektor ten był integralną częścią socjalistycznej gospodarki, nie staje się on trzonem, wokół którego buduje się nowa klasa średnia, tylko część prywatnej inicjatywy potrafiła się dostosować do nowych warunków

2. nomenklatura- grupa z otoczki władzy komunistycznej, solidarnościowej i postsolidarnościowej; przeszli miękko w elitę władzy jako postkomunistyczna klasa wyższa

3. zdeklasowana inteligencja- ma największą szansę na stworzenie zalążka przyszłej klasy średniej w sensie zachodnim; jako, że upadają ich dotychczasowe miejsca pracy, potrafią się przekwalifikować

Klasa czy ideologiczny artefakt?

- duża heterogeniczność, duża rozpiętość między niewykształconym właścicielem a byłym profesorem uniwersytetu

- w zaledwie kilku wymiarach nowa klasa średnia ma jakiś własny profil (dochód, stosunek do reformy ekonomicznej, syndrom postaw, który można nazwać optymizmem życiowym)

- nie ma podstaw do przypisywania klasie średniej szczególnego upodobania liberalnych poglądów

Inteligencja a klasa średnia:

- wschodnioeuropejska nowa klasa średnia jest bardziej ideologicznym artefaktem niż rzeczywistością

- jeżeli za trzon nowej klasy średniej uznamy grupę właścicieli, to knowledge class staje się mało istotna

- ideologia, wiedza i zaangażowanie społeczne mają udział w kształtowaniu stosunku inteligencji do reformy, ale nie wiemy, czy ten stosunek byłby taki sam, gdyby nie spora mobilność i elastyczność indywidualna, która stwarza inteligencji świetne warunki wyjściowe

- tradycyjne zwody inteligenckie, w przeciwieństwie do chłopskich i robotniczych są przestrzenią społecznie nie bronioną, z niej będą się rekrutować przyszli członkowie klasy średniej

Wnioski:

- istnieje związek między liberalną reformą ekonomiczną a powstaniem klasy średniej, ale są wątpliwości na temat wschodnioeuropejskiego podejścia do tego związku

1. myślenie o klasie średniej w kategoriach wiosny ludów jest anachronizmem, ponieważ straciła ona swoje podstawowe cechy wraz z pojawieniem się nowoczesnego kapitalizmu

2. nieporozumienie, jakim jest pomysł promowania klasy średniej i stymulowania jej rozwoju w celu wsparcia reformy rynkowej, gdyż klasa średnia nie jest twórcą rynku, ale jego tworem

3. sama idea kreowania klasy może być pojęta tylko w ramach paradygmatu, który u nas do niedawna był obowiązujący

4. klasa posiadaczy w Europie nie wykazuje socjologicznych cech klasy

5. częścią klasy średniej zawsze będą ludzie wykształceni

- znaczenie nowej klasy średniej w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach zbliża się do tradycyjnej wschodnioeuropejskiej definicji inteligencji

- inteligencja jako produkt wschodnioeuropejskiego zacofania może objąć miejsce i rolę nowej klasy średniej

16. Domański

Tytuł jest nawiązaniem do dzieła Webera Etyka protestancka i duch kapitalizmu. Domański nie szuka w katolickiej Polsce etyki protestanckiej, tylko sprawdza, na ile można w Polsce zaobserwować wybrane aspekty tego etosu związane z mentalnością kapitalistyczną.

Dla Webera kapitalizm to nie tylko system gospodarczy, ale także system etyczny i styl życia. W badaniach przeprowadzonych w roku 1998 pytano o skłonność do wyrzeczeń i samodyscypliny w dążeniu do zysku.

I Wybrane aspekty etyki protestantyzmu:

Aż 76% respondentów deklaruje, że nawet, gdyby mieli wystarczające pieniądze, by żyć wygodnie do końca życia, nie zrezygnowali by z pracy. Powody?

1. satysfakcja z pracy (20,8%)

2. praca jako sens życia (18,2%)

3. trzeba coś w życiu robić (17,2%)

4. życie bez pracy jest nudne i nie do zniesienia (16,3)

5. poza tym troska o zdrowie psychiczne, obawa przed demoralizacją, przyzwyczajenie

Co więcej, jedynie 4,5% uznało pieniądze za główną motywację do pracy, a dla 2,6% pieniądze nic nie dają bez pracy.

Generalnie: polskie społeczeństwo opowiedziało się za systematycznym awansem, samodyscypliną w dziedzinie wydatków, stałą kumulacją zysków i inwestycjami.

II Preferencje wydatkowania kwoty 300tys. zł:

Generalnie: suma wydana na inwestycje i zakup akcji o 46tys przekroczyłaby wydatki na przyjemności. Nie jest niespodzianką, że największe inwestycje poczyniliby managerowie i przedsiębiorcy. Natomiast inteligencja nietechniczna wydałaby najwięcej na przyjemności.

Obraz polskiego społeczeństwa wyłaniający się z tych badań, jest zadziwiająco bliski weberowskim ascetycznym pionierom kapitalizmu. Nie wiadomo jednak, czy postawa taka nie wynika z ogólnego ubóstwa i konieczności liczenia się z każdym groszem. Świadczyć o tym może fakt, iż ludzie naprawdę zamożni na tle reszty badanych wyglądają na rozrzutnych.

Trzeba pamiętać, że badano tylko deklaracje, w społeczeństwie, w którym do 20% ankietowanych więcej przyznaje się do udziału w wyborach niż rzeczywiście głosowało.

17. Gorlach

Na wstępie chcę przedstawić krótką charakterystykę tekstu: zatem jest on wyzwaniem dla masochistów. Jest on próbą uchwycenia zarówno kierunków, jak i tempa procesów dezintegracji klasy chłopskiej w Polsce. Jest to zbiór tez bazujących na wnioskach wyciągniętych na podstawie bardzo bogatego materiału empirycznego. A raczej jest to przede wszystkim materiał empiryczny udekorowany wnioskami i tezami (w tej kolejności). Zatem przyjdzie czytelnikowi przedrzeć się przez gąszcz procentów, zmiennych, rang, wskaźników, grup kategoryzujązych i ok 40 tabelek (co jest wynikiem całkiem niezłym jeśli zauważyć, że tekst ma 45 stron). A więc konkludując: odłożyłbym go na sam koniec na liście lektur do przeczytania, gdyż pomimo swej bezsprzecznej wartości naukowej, potrafi szybko zniechęcić do dalszej lektury czegokolwiek co ma coś wspólnego z „makro”.

Słowo właściwe

Postawiony problem: zakres i tempo zaniku klasy chłopskiej w Polsce, tzw „ostatnich chłopów w Europie”.

Punktem wyjścia rozważań dotyczących dezintegracji klasowej chłopstwa (chodzi tu o dychotomie: chłop - farmer) jest założenie wiążące ten proces z oddziaływaniem gospodarki rynkowej na funkcjonowanie rodzinnych gospodarstw rolnych.

W celu ujawnienia zróżnicowanych sytuacji klasowych właścicieli gospodarstw rolnych autor odwołuje się do poniżej podanych kwestii:

1. zakres i intensywność „odrodzinnienia” - im większy, tym silniej gospodarstwa są uwikłane w ekonomiczne i społeczne mechnizamy gospodarki rynkowej,

2. pozycja rynkowa badanych gospodarstw - wyrażana poprzez wskazanie na wyposażenie godpodarstw w kapitał ekonomiczny i kapitał kulturowy (obiektywna charakterystyka),

3. świadomość klasowa badanych właścicieli - zmiany zachodzące w sposobie myślenia.

Wszystkie wyniki badań, na bazie których autor zbudował swoje tezy, dotyczą dwóch kompleksowych badań przeprowadzonych w 1994 r. i w 1999 r. Wnioskuje on o kierunkach zmian i ich tempie analizując dane pobrane w tych dwu okresach.

Ad. 1.

Odchodzenie od typowego modelu rodzinnego polega na wzrastającej penetracji w samym gospodarstwie czy w relacjach między rodziną i gospodarstwem i wreszcie w samej rodzinie rozmaitych elementów kapitalistycznej gospodarki rynkowej.

Model rodzinnego gospodarstwa rolnego składa się z kilku wymiarów, w których autor znajduje potwierdzenie tendencji do wykształcenia się modelu nowoczesnego gospodarstwa rodzinnego:

(wymiar - wyniki badań i opis)

1. Struktura własnościowa - zakres dzierżawy ziemi, który powinien być coraz większy zgodnie z logiką procesów oddziaływania gospodarki rynkowej, uległ powiększeniu. Choć wciąż mamy do czynienia z dominującą sytuacją użytkownika, który jest jednocześnie właścicielem całej uprawianej ziemi, to jednak już 20% aktualnych użytkowników gospodarstw wykorzystuje większy obszar ziemi aniżeli będący w jego posiadaniu.

2. Zewnętrzne żródła finansowania - zwiększa się odsetek korzystających z kredytów. Czyli zwiększone wykorzystanie zewnętrznego kapitału do funkcjonowania gospodarstw świadczy o działaniu zgodnym z logiką gospodarki rynkowej. Nie pobieranie kredytu bierze się w głównej mierze z obawy przed trudnościami z jego spłatą.

3. Siła robocza (wykorzystywana w rodzinnych gosp.) - nie zaszły istotne zmiany w obsadzie badanych gospodarstw. Zaszły natomiast zmiany dotyczące angażowania siły roboczej tj. zwiększył się zakres użycia najemnej siły roboczej. Choć trzeba zaznaczyć, że stanowi ona nadal jedynie uzupełnienie podstawowych rodzinnych zasobów (ogranicza się do prac typowo sezonowych). Wg autora należy ją traktować jako ważny wskaźnik poziomu penetracji stosunków międzyludzkich w rodzinnych gospodarstwach rolnych przez kapitalistyczną gospodarke rynkową. Niewielki (choć wzrastający) relatywnie udział nejmnej siły roboczej jest efektem oddziaływania swoistej tradycji kulturowej, wedle której pracownik zatrudniony u gospodarza był zawsze widziany jako ktoś gorszy, o niskim prestiżu społecznym. Z jednej strony praca ta jest postrzegana jako źródło uzupełnienia dochodów, z drugiej jako sytuacja podległości i uzależnienia od pracodawcy.

4. Sposób przejęcia gospodarstwa przez aktualnego użytkownika - w 1994r. 75 % właścicieli przejęło gosp. po rodzicach, czyli w sposób tradycyjny dla rodzinnego modelu gosp. Kupno i dzierżawa, czyli sposoby przejmowania charakterystyczne dla modelu kapitalistycznej gospodarki wynosiły 11,5% by spaść do 5% w roku 1999. Rodzinny, międzygeneracyjny wzór transferu gosp. w 1999 wyniósł 80%. Choć autor tu milczy, wnioskować należy, że akurat w tym przypadku wpływ wolnego rynku kapitałowego jest praktycznie żaden.

Ad. 2.

Rynkowa pozycja gospodarstwa, jako zmienna syntetyczna, jest najistotniejszym czynnikiem strukturalizującym szanse życiowe właściciela i jego rodziny, czyli wyznaczkiem jego pozycji klasowej. Czynniki wyznaczjące tą pozycję lokalizowane są w dwóch obszarach. Z jednej jest to 1) kapitał ekonomiczny z drugiej 2) kapitał kulturowy.

1. Kapitał ekonomiczny - na tą zmienną składają się: obszar gospodarstwa oraz poziom jego wyposażenia w urządzenia do produkcji roślinnej oraz do hodowli. Autor wyróżnia te dwa ostatnie ze względu na fakt, że obszar ziemi w coraz mniejszym stopniu staje się czynnikiem towarowości gospodarstwa - tym samym - wyznacza jego pozycję rynkową. Przypisał on określone rangi wartościom poszczególnych zmiennych. W ten sposób zmienna „kapitał ekonomiczny” jest zmienną konstruowaną w oparciu o trzy komponenty: a) „obszar gospodarstwa” - przybierający trzy wartości, tj. „mały”, „średni”, „duży”; b) „poziom mechanizacji I” (dotyczy wyposażenia w maszyny do prac polowych), przybierający trzy wartości, tj. „brak”, „ciągnik”, „kombajn” oraz c) „poziom mechanizacji II” (dotyczy wyposażenia w urządzenia do prowadzenia hodowli), przybierający także trzy wartości, tj. „brak”, „mechanizacja” i „automatyzacja”.

Oczywiste jest, iż im większe gospodarstwo tym wyższa jego pozycja rynkowa. Tak samo kolejne poziomy mechanizacji zwiększają wartość majątku gospodarstwa oraz stwarzają szanse na uzyskiwanie dodatkowych dochodów.

2. Kapitał kulturowy - jest to kolejna złożona zmienna, którą konstruujemy w oparciu o trzy komponenty: a) „typ racjonalności” - przybierający trzy wartości, tj. „racjonalność farmerska”, „racjonalność mieszana” i „racjonalność chłopska”; b) wykształcenie - przybierające trzy wartości, tj. „przynajmniej średnie”, „zasadnicze”, „podstawowe”; c) „wiek” - przybierający dwie wartości, tj. „młody” i „stary”.

Gospodarz wykazujący się „racjonalnością farmerską” stanowi o tym, że gospodarstwo znajdzie się na wyższej pozycji rynkowej niż to, którego właściciel posiada „racjonalność chłopską”. „Typ racjonalności” określony został poprzez trzy zmienne pierwotne: opinii na temat dzierżawy, opinii na temat wyposażenia gospodartswa w maszyny i urządzenia do produkcji rolnej oraz sposobu definiowania roli właściciela gospodarstwa.

„Wykształcenie” - im wyższe tym wyższa pozycja gospodarstwa.

W przypadku wieku, „młodość” jest traktowana jako czynnik podnoszący poziom kapitału rynkowego, gdyż sprzyja aktywnej i ekspansywnej postawie wobec gospodarstwa. „Starość” zaś - dokładnie odwrotnie.

Jak wcześniej napisałem, obie zmienne konstruowane są jedynie instrumentem do utworzenia podstawowej zmiennej syntetycznej obrazującej pozycję gospodarstwa na rynku i jednocześnie pozycję klasową właściciela. Po ich zestawieniu otrzymujemy trzy rodzaje gospodarstw o: „negatywnie uprzywilejowanej pozycji rynkowej”, „średnio uprzywilejowanej pozycji rynkowej” i „pozytywnie uprzywilejowanej pozycji rynkowej”. W okresie 1994-1999 relatywnie zmniejszyła się liczba gospodarstw o niskim oraz średnim poziomie kapitału, na korzyść tych o wysokim poziomie kapitału („niski” poziom wyposażenia w kapitał ekon. i kult. stanowilo w 1999 ok 46% gosp., „średni” 42%, a wysoki 12%). Zatem zachodzi proces eliminacji gospodarstw charakteryzującymi się słabymi lub ograniczonymi możliwościami przystosowania do sytuacji rynkowej. Ukazuje to jednak tylko końcowy efekt zachodzących zmian społeczno-ekonomicznych (zanikają te grupy gosp. ale nie wiadomo jakie procesy mają miejsce w wypadku tych, które przetrwały - jaki jest transfer, „ruch” pomiędzy poszczególnymi grupami?). Dlatego też autor podejmuje próbę bardziej wnikliwego przyjrzenia się mechanizmom, decydującym o tych procesach.

Zajmuje się zatem zmianami pozycji rynkowych poszczególnych gospodarstw w przeciągu pięciolecia. (685 gosp., które przetrwały ten okres czasu. Jednostką analizy jest gosp., zaś zmiana głównego użytkownika została potraktowana jako zmiana w wymiarze kapitału kulturowego).

Wyniki badań i wnioski

• Wynika z badań, iż mamy do czynienia z procesem rozwartwienia gosp., co może być traktowane jako wskaźnik dezintegracji klasy chłopskiej. W obu skrajnych zbiorowościach, tj. gosp. o małych możliwościach przystosowania do sytuacji rynkowej oraz o dużych możliwościach przystosowania do niej, nastąpił wzrost odsetka, podczas gdy w kategorii pośredniej - spadek (jest to tzw. „proces zanikającego środka”). 25% negatywnie uprzywilejowanych gosp. awansowało; 50% średnio uprzywilejowanych gosp. uległo procesowi degradacji lub awansu; 35% pozytwnie uprzywilejowanych gosp. uległo procesowi degradacji. Polaryzacja ma tu w takim razie miejsce.

• 64% gosp. utrzymało swoją pozycję rynkową, zaś 36% uległo procesowi awansu lub degradacji (w zbliżonym natężeniu: 19% i 17%).

• Procesy ruchliwości w poszczególnych kategoriach: w przypadku gosp. legitymizujących się pozycją negatywnie uprzywilejowaną 75% nie zdołało poprawić swojej sytuacji, 19% awansowało do kategorii pośredniej, 6% do najwyższej. W kategorii gosp. średnio uprzywilejowanych procesy degradacji były silniejsze niż procesy awansu (30% / 20%). W najwyższej kategorii 63% utrzymało swoją pozycje (mniej niż w negatywnie uprzywilejowanej stąd wniosek, że stabilizacja na poziomie pozytywnie uprzywilejowanych jest bardziej zagrożona niż na poziomie gosp. negatywnie uprzywilejowanych) Dwie trzecie gosp. doświadczających degradacji doznało jej w umiarkowanym rozmiarze, zaś jedna trzecia spadła aż do negatywnie uprzywilejowanych. Tak więc dwa razy więcej, w sensie statystycznym, gosp. dokonało wielkiego upadku niż wielkiego skoku (6% skok / 12% spadek - są to procenty z poszczególnych grup, które nie są równoliczne, więc należy to traktować jako pewne tendencje).

Ad. 3.

Czy w świetle wypowiedzi badanych rolników można wnioskować, że pojawiające się w zbiorowości właścicieli rodzinnych gospodarstw rolnych kategorie przybierają w jakimś przynajmniej wymiarze charakter klas społecznych? Aby odpowiedzieć na to pytanie autor zwraca uwagę na kilka wymiarów świadomości badanych rolników.

Zasadniczym elementem świadomości klasowej jest kwestia tożsamości klasy, którą należy rekonstruować poprzez określenie tożsamości jej członków. Jednocześnie tożsamość winna być rekonstruowana w dwóch wymiarach, tj.:

1. poprzez określenie rozumienia podstawowej wartości, jaka wyznacza sytuację określonej kategorii społecznej - tu odwołano się do idei własności gospodarstwa rolnego

2. w perspektywie relacyjnej, tj. poprzez odniesienie ich sytuacji do przedstawicieli innych kategorii - sięgnięto do a) układu odniesień właścicieli rodzinnych gospodarstw rolnych porównujących swoją sytuację z właścicielami innych przedsiębiorstw, a także odwołano się do b) relacji pomiędzy właścicielem a pracownikiem, zakładając fundamentalne znaczenie tej relacji w gospodarce rynkowej i funkcjonującym na tej podstawie społeczeństwie klasowym. Pamiętając o tym, że wszelkie kolektywne działania wyrastające na bazie wspólnoty interesu klasowego stanowią istotne uzupełnienie charakterystki uczestników życia społecznego zdecydowano się wziąść pod uwage c) sposoby postrzegania rozmaitych organizacji reprezentujących interesy rolników.

Ad 1) Analiza dowiodła, że doświadczenia w zmaganiu się z rynkiem i działania na rzecz zachowania pozycji gospodarstwa w obliczu surowych reguł gospodarki kapitalistycznej znalazły odzwierciedlenie w zmianach sposobu definiowania własności przez badanych rolników. A dokładnie wzrósł odsetek właścicieli postrzegających swoją sytuację w kategoriach zmarginalizowania, tj. wskazanie na posiadanie gospodarstwa jako na swoisty przymus, konieczność, obciążenie itp. (wzrost z 26% do 41% !) Jednocześnie sposób postrzegania roli właściciela jako przedsiębiorcy (poczucie niezależności, praca na własny rachunek, stwarzanie sobie warunków do rozwoju itp.) w 1994 był bliski 40% badanych właścicieli, zaś pięc lat później już tylko 29%. (czyli role sie zamieniły i dominować zaczął ten pierwszy pojmowania roli właściciela). Oczywiście to użytkownicy gosp. zajmujący pozycję klasową pozytywnie uprzywilejowaną w zdecydowanej większości definiują własność gospodarstwa przez pryzmat roli przedsiębiorcy, natomiast ci, których sytuację klasową można określić mianem negatywnego uprzywillejowania, przywołują w pierwszym rzędzie wizję posiadacza (kontynuacja ojcowizny, dziedziczenia, zamiłowania) (1994) lub wizję marginalizacji (1999). Tendencje te zdaniem autorów należy traktować jako wskaźnik traumatyczności doświadczeń, jakie stały się udziałem właścicieli rodzinnych gosp. rolnych w latach 1994-1999.

Ad 2) Postrzeganie swojej pozycji/sytuacji w kontekście pozycji/sytuacji właścicieli prywatnych przedsiębiorstw. W tym wypadku autor odwołuje się do pojęcia „sprzecznego położenia klasowego” - niejednoznaczna świadomość klasowa, zawierająca zarówno komponenty „właścicielskie”, jak i „pracownicze”. Z badań wynika, że wzrósł odsetek badanych wskazujących na brak podobieństw pomiędzy sytuacją rolników a innego typu właścicielami oraz odsetek tych, którzy wskazują na poczucie upośledzenia z uwagi na sytuację materialną właścicieli gosp. rolnych. Zmalały natomiast odsetki badanych wskazujące na specyfikę pracy rolnika oraz swoisty „kompleks chłopskości”. Zatem poczucie deprywacji wśród rolników jest rezultatem nie tyle tego kompleksu, czy ze specyfiki pracy w rolnictwie (także stereotypów), ile postrzegania jako gorszych warunków prowadzenia działalności gospodarczej w rolnictwie w porównaniu z innymi działami gospodarki. Podobieństwa częściej widzą ci właściciele, którzy zajmują pozycje pozytywnie uprzywilejowaną.

Następną kwestią jest są wizje dotyczące różnych aspektów relacji pomiędzy właścicielami a pracownikami. Dwukrotnie w tym okresie zmalała liczba niezdecydowanych i nastąpiła polaryzacja opinii w sprawie decydowania o losach przedsiębiorstw. Pozytywnie uprzywilejowani stają się bardziej prowłaścicielscy, chociaż należałoby może powiedzieć - mniej antypracowniczy, jako że wszystkie trzy kategorie właścicieli w tym względzie lokują się bliżej propracowniczego (antywłaścicielskiego) końca skali. Wyniki badań potwierdzają hipotezę o postępującej polaryzacji także w wymiarze świadomości.

Kolejnym istotnym elementem świadomości klasowej jest miejsce w niej organizacji reprezentujących interesy danej kategorii społecznej. Odsetek rolników wskazujących na rozmaite organizacje, które bronią ich interesów wzrósł (13% do 41%). Pozytywnie uprzywilejowani częściej aniżeli negatywnie uprzyw. wskazują PSL i związek zawodowy „Samoobrona” jako organizacje broniące grupowych interesów rolników. Znaczy to, że obie organizacje stają sie reprezentantami rolników aktywnie działających w gospodarce rynkowej, nie zaś reprezentantami marginalizowanej biedoty. Badania potwierdzają tezę o aktywności w obronie swoich interesów wśród zajmujących pozycję pozytywnie uprzyw. oraz o wycofaniu się z aktywnej obrony interesów przez marginalizującą się grupę właścicieli (negatywnie uprzyw.).

Stwierdzono także brak istotnych zależności wiedzy i rozeznania badanych od ich pozycji klasowej w sprawie, potwierdza generalnie niski poziom wiedzy naszych rolników na temat różnych aspektów integracji Polski z Unią Europejską. Wpływ pozycji klasowej więc obserwujemy nie gdy idzie o wiedze, lecz o oczekiwania - będące jakimś rodzajem projekcji dotyczącym własnej sytuacji badanych. Pozytywnie uprzyw. częściej wskazują konieczność stosowania wzorowanych właśnie na Unii typowych mechanizmów polityki interwencyjnej.

Podsumowanie

Zarysowuje się proces dezintegracji zbiorowości właścicieli rodzinnych gospodarstw rolnych w naszym kraju.

Zasadniczym czynnikiem dezintegracji klasy chłopskiej, jest proces ich „odrodzinnienia” (właściciel jedynym użytkownikiem posiadanej przez siebie ziemi - sytuacja wciąż dominuje ale zmniejsza sie odsetek takich właścicieli; zaciąganie kredytów - zwiększa się odsetek; zwiększa się zakres użycia najemnej siły roboczej) lecz transfer własności dokonuje się wciąż w obrębie rodziny.

Silna obecność czynników, które spowalniają proces odchodzenia od modelu rodzinnego gosp. Ciągle jeszcze przynajmniej 50% badanych nie byłoby w stanie - wedle własnych deklaracji - zaakceptować członków własnej rodziny w roli pracowników najemnych u innych rolników. W blansie siły roboczej gospodarstw wciąż spore miejsce zajmuje tradycyjny system sąsiedzkiego odrobku. Zatem i w tym wymiarze proces różnicowania sytuacji rodzinnych gospodarstw w Polsce, choć wyraźny, jest jeszcze względnie słabo zaawansowany.

Mamy do czynienia z procesami rozwarstwienia się klasowego zbiorowści chłopskiej w Polsce (świadczą o tym zarówno obiektywne charakterystyki pozycji użytkowników gospodarstw, jak i różnicujący ich sposób myślenia). W okresie lat 1994-1999 zmniejszyła sie przede wszystkim kategoria określana mianem „średnio uprzywilejowanych”. Ponadto okazało się, że różnic dotyczące sposobów widzenia relacji pomiędzy właścicielem a pracownikiem, jak również sposoby postrzegania organizacji broniących interesów rolników, preferowanych metod walki o swoje interesy, czy wreszcie ujęcia różnych aspektów procesu integracji naszego kraju z Unią Europejską są już w takim stopniu widoczne, że stwierdzenie o różnych klasach chłopskich nie jest formułowaną na wyrost tezą ideologiczną, lecz odzwierciedleniem obserwowalnych aktualnie w naszym społeczeństwie procesów.

18. Gardawski - Przyzwolenie

Tezy dotyczące klasy robotniczej:

1. zanik rewolucyjności zachodniej klasy robotniczej

2. akceptacja przez nią systemów wartości klas dominujących

3. ukształtowanie się postaw specyficznie ambiwalentnych

Problem klasy robotniczej na Zachodzie przypomina kwestię, dlaczego polscy robotnicy przestali silnie identyfikować się z socjaldemokratycznym (egalitarnym i wspólnotowym) etosem pierwszej Solidarności i zaakceptowali do pewnego stopnia gospodarkę rynkową, silnie różnicującą społeczeństwo i degradującą robotników.

Brak rewolucyjności i konserwatyzm klasy robotniczej wynika z (2 odpowiedzi zachodniej socjologii):

1. segmentacja klas, pojawianie się w niej wielu kategorii o odmiennych interesach, odmiennych sposobach postrzegania zjawisk społ. itd.

2. proces wchłaniania (inkorporacji) klasy robotniczej przez klasy wyższe, przyjęcia przez robotników wartości klas dominujących

SEGMENTACJA KLASY ROBOTNICZEJ:

- od początku klasa robotnicza nie stanowiła grupy jednorodnej wewnętrznie, zróżnicowanie pod względem cech położenia społecznego i świadomości

- wiek XIX do pocz. XX wieku - różnice między ogółem robotników a arystokracją robotniczą: na rynku pracy wysoko wykwalifikowani fachowy nie konkurowali z robotnikami, funkcjonowali w odrębnych obszarach rynku pracy; mieli inne poglądy na społeczeństwo, byli mniej radykalni, bardziej skłonni do akceptacji społ nierówności; wg marksistów odpowiedzialni za dezintegrację klasy robotniczej i za słabość jej działań zbiorowych

- po II wojnie światowej powstanie nowoczesnego społeczeństwa konsumpcyjnego owocowało ukształtowaniem się nowej klasy robotniczej

- 3 czynniki prowadzące do podziału klasy robotniczej na segmenty nowe i stare (J. Kulpińska): wzrost zamożności i zmiany stylu życia, nowa technika (zwł automatyzacja), zmiany ustrojowe

- propozycje rozumienia nowej klasy robotniczej:

1) Brytyjska koncepcja instrumentalnej mentalności robotników zamożnych:

- The Affluent Worker, Goldthrope i in.

- wraz z podnoszeniem się standardu życia robotnicy w coraz wyższym stopniu identyfikują się z panującym ładem politycznym i tracą dawny radykalizm

- konsekwencją rozwoju produkcji masowej i społeczeństwa konsumpcyjnego jest pojawienie się różnicy między robotnikami zamożnymi a tradycyjnymi

- robotnicy zamożni: sprywatyzowanie poglądów na rzeczywistość społ, polegające na instrumentalnym traktowaniu pracy, utracie solidarności klasowej, nie podtrzymywaniu więzów klasowych z innymi robotnikami, skupienie zainteresowania na najbliższej rodzinie

- robotnicy tradycyjni: silna identyfikacja z pracą, zacieśnianie więzi z kolegami z pracy, przenoszenie ich na wolny czas itd.

- dopóki warunki pracy i cechy środowiska społ nowej klasy robotniczej będą sprzyjały mentalności sprywatyzowanej, instrumentalnej, dopóty cele robotników nie zradykalizują się, sprywatyzowany styl życia kieruje aspiracje wyłącznie ku większej konsumpcji, a praca zawodowa nie jest celem, lecz środkiem, stąd kontrola nad procesem pracy nie może się stać istotnym dążeniem robotników

2) Francuska koncepcja radykalizmu nowej klasy robotniczej:

- S. Mallet, A. Gorz, A. Touraine

- nowa klasa robotnicza - pracownicy zatrudnieni w najbardziej zaawansowanych przemysłach o nowoczesnej technologii, silnie zaangażowani w funkcjonowanie przedsiębiorstw, zdobywający faktyczną władzę nad procesem produkcji

- jest to klasa społecznie i politycznie radykalna: zatrudnieni przy kierowaniu procesami technologicznymi, ale pozbawieni wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem, łatwiej sobie zdają sprawę ze sprzeczności gospodarki kapitalistycznej

3) Spór o postawy pracowników obsługujących produkcję zautomatyzowaną:

- automatyzacja zwiększa identyfikację pracowników z przedsiębiorstwami (pogląd podzielany przez wszystkich)

- badania R. Blaunera i H. Bravermana: pracownicy zatrudnieni przy nowoczesnych procesach technologicznych nie posiadają ani większej władzy ani kontroli nad produkcją niż robotnicy tradycyjni

- badania amerykańskie: starzy fachowcy (craftsmen) zatrudnieni w tradycyjnych przemysłach zdobywali większą kontrolę nad technologią niż nowocześni robotnicy zatrudnieni przy produkcji zautomatyzowanej

- Braverman: nowoczesny przemysł nie wyzwolił się z tayloryzmu (fragmentacja i symplifikacja pracy)

4) Nowa klasa robotnicza. Radykalizm czy akceptacja?

- różnice między brytyjską a francuską koncepcją wynikały z odmiennych założeń i odmiennej sytuacji badawczej; J. Kulpińska: spory te wynikają w większym stopniu z przyjmowanych a priori przesłanek teoretycznych niż danych empirycznych

- z badań porównawczych wynikało, że teza o wzroście identyfikacji robotników zamożnych z panującym ładem politycznym i o zaniku wśród nich radykalizmu nie tyczyła krajów o autorytarnych systemach polit ani krajów wkraczających dopiero na drogę industrializacji - tu najbardziej radykalną grupą byli właśnie robotnicy zamożni, wyżej wykształceni, dodatkowo utrzymywały się i pogłębiały bariery utrudniające ruchliwość międzygrupową, ta rosnąca względna deprywacja była szczególnie boleśnie odczuwana przez robotników o wyższym statusie

5) Teza o burżuazyjnieniu klasy robotniczej:

- głoszona w USA w latach 60-tych - zachodni industrializm wytworzył rozległą klasę średnią obejmującą także wyższe warstwy robotników: podwyższanie płac robotników, zbliżanie się ich do poziomu płac klasy średniej, zmiany w fizycznym i społecznym środowisku pracy, zmiany w sposobie spędzania czasu wolnego

- podważona przez badania Brytyjczyków - wyżej wymienione zmiany nie wpłynęły jednak istotnie na sytuację robotników i nie zniwelowały różnic między nimi a klasą średnią: robotnicy nadal zdobywają środki do życia wykonując pracę w pełni dyspozycyjną, podporządkowaną pracodawcom i są opłacani godzinowo lub dniówkowo, osiąganie wyższych zarobków odbywa się najczęściej kosztem dodatkowych zajęć podejmowanych w nadgodzinach; rozwój technologii polepsza warunki pracy lecz nowe formy organizacji tworzą specyficzne formy napięć i upośledzeń, które nie redukują wcale różnic i podziałów klasowych; zwiększanie produkcji i jej racjonalizacja powodują rozczłonkowanie procesu technologicznego (fragmentację pracy), zmniejszają możliwości awansu i prowadzą do uproszczenia pracy (obniża się poziom wiedzy niezbędnej do jej wykonania);

styl życia zamożnych robotników różni się od stylu kultywowanego w tradycyjnych lokalnych społecznościach robotniczych, ale nie oznacza to przejmowania wzorów cechujących klasę średnią (niechęć do nich)

- Goldthrope i in. - normatywna konwergencja między pracownikami fizycznymi a umysłowymi: białe kołnierzyki tracą w pewnym zakresie swój tradycyjny indywidualizm i zaczynają korzystać z kolektywnych form dążenia do celów ekonomicznych, robotnicy zaś rezygnują z tradycyjnych form życia w ramach wspólnot lokalnych i skupiają się w wąskim kręgu rodzinnym, ponadto odrzucają swoją wcześniejszą orientację solidarystyczną również w sferze zawodowej

6) Koncepcje podklasy:

- pracownicy fizyczni zatrudnieni w sektorze peryferyjnym, w małych firmach dających niskie zarobki, w których nie ma związków zawodowych reprezentujących ich interesy, łamie się ich prawa, praca nie jest stała, fizyczne warunki pracy są szczególnie złe itp.; w zasadzie nie mają żadnej siły politycznej

- specyficzny typ pracowników: mniejszości etniczne, nielegalni imigranci, osoby bez wykształcenia, kobiety

- termin ten odnosi się też do bezrobotnych w warunkach wysokiej konkurencji na rynku pracy, żyjących na peryferiach społeczeństwa dobrobytu

7) Teza o konserwatyzmie klasy robotniczej i jej autorytaryzmie:

- wyjaśnienia konserwatyzmu klasy robotniczej: 1) burżuazyjnienie klasy robotniczej; 2) następstwo fałszywej świadomości - rezultat narzucenia robotnikom ideologii klasy panującej; 3) pragmatyzm myślenia robotników dodatnio oceniających politykę konserwatystów; 4) nowa hipoteza: istnienie specyficznego typu robotników uległych, których położenie zawodowe, a także społ wytwarza skłonność do szacunku wobec klasy panującej;

- autorytaryzm: w porównaniu z przedstawicielami klas średnich i wyższych członkowie klasy robotniczej są zazwyczaj bardziej lewicowi w kwestiach ekonomicznych, ale mniej tolerancyjni i bardziej autorytarni w kwestiach politycznych, społecznych

- w krajach autorytarnych, inaczej niż w demokracjach, wyższe warstwy robotników skłaniały się ku politycznemu radykalizmowi, a nie konserwatyzmowi, manifestowały poparcie dla idei demokratycznych

8) Teza o ambiwalentnych orientacjach robotników:

- badania wykazują, iż nastawienia ambiwalentne występują w mentalności wszystkich grup społ

- robotnicy: akceptacja po pewnymi względami ładu kapitalistycznego i właściwych mu zróżnicowań społ, a jednocześnie pod innymi względami niechęć ku tym zróżnicowaniom; zarazem akceptacja i negacja treści składających się na dominujący system aksjologiczny

- marksizm i neomarksizm: źródłem jednych opinii są wartości klasy dominującej, drugie wiążą się z wartościami i normami tradycyjnego środowiska robotniczego (klasy podporządkowanej)

- Domański: współwystępowanie sprzecznych postaw nie wywołuje zazwyczaj konfliktu, gdyż pojawia się normatywny kompromis i w określonych sytuacjach dochodzi do głosu jeden lub drugi typ treści

- H. Rodman: przedstawiciele klasy niższej nie mogą długo angażować się w te wartości klasy średniej, które są dla nich nieosiągalne, uciekając przed frustracją „przykrawają na swoją miarę” system wartości dominujących

TYPOLOGIA DAVIDA LOCKWOODA SEGMENTÓW KLASY ROBOTNICZEJ:

• dążył do uchwycenia w jednym teoretycznym schemacie zarówno czynników świadomościowych (subiektywnych samookreśleń klasowych, wizji systemu nierówności społ, stopnia akceptacji przez robotników ich podporządkowanej pozycji społ itd.), jak i wielorakich obiektywnych cech położenia społeczno - zawodowego (branża przemysłu, typ społeczności lokalnej itd.)

• posłużył się metodą typów idealnych, co pozwoliło mu na połączenie danych empirycznych z założeniami teoretycznymi

• robotnicy: generalnie jako całość mają cechy różniące ich od klasy średniej, mają skłonność do postrzegania struktury klasowej w kategoriach dychotomicznych, związanych z siłą i władzą, podczas gdy klasa średnia unika prostych dychotomii, a kryterium różnicującym są dla niej takie wymiary, jak prestiż czy status; ale klasa robotnicza jest też wewnętrznie zróżnicowana

Typy robotników:

• kryterium różnicujące było związane z sytuacjami pracy i strukturami komunikacyjnymi, odpowiedzialnymi za różnice w poglądach

• tradycjonalizm - obejmuje typ proletariacki i uległy; ma pewne cechy inwariantne (archaiczność sytuacji kreujących i podtrzymujących tradycjonalizm); istnieje w przemysłach zacofanych; naturalnym gruntem są zanikające społeczności lokalne (enklawy klasy robotniczej w niewielkich miastach i osadach przemysłowych)

• robotnicy tradycjonaliści - niechęć do zmian ustalonych wzorów zachowań, zamknięci w systemach społecznych, które dostarczają im niewielu alternatywnych pojęć o tym, co jest możliwe do osiągnięcia; skłonność do postrzegania społeczeństwa jako zbioru dobrze zdefiniowanych grup, warstwy, klasy czy grupy statusowe są traktowane jako aktywni aktorzy społeczni, a nie jako stosunkowo luźne zbiory jednostek; wyższy stopień identyfikacji z pracą niż robotników sprywatyzowanych (tu podejście instrumentalne)

• a) typ tradycyjny proletariacki: związany z przemysłami koncentrującymi robotników i względnie ich izolującymi od wpływów społeczności zewn. (górnictwo, przemysł stoczniowy); wysoki stopień identyfikacji z pracą, dumni z „męskiego zajęcia”, silna więź z własnymi grupami zawodowymi (grupą odniesienia - własny zawód); czas wolny spędzają w silnie zintegrowanych grupach pierwotnych, złożonych ze współtowarzyszy pracy, przyjaciół, krewnych; specyficzna subkultura zawodowa: służenie sobie pomocą w życiu codziennym, zrytualizowane wzory spędzania wspólnego czasu, niechęć do wyróżniania się, wysokie standardy moralne;

proletariacka świadomość społ - tworzona przez lokalne społeczności tradycyjnie proletariackie, izolowane i endogeniczne, o jednoklasowym składzie i niskim poziomie mobilności, główny wyróżnik: podział świata społ na „nas” i „ich” (kryterium: posiadanie władzy)

• b) typ tradycyjny uległy: mało zbadany; ulegający klasie dominującej i żywiący wobec niej szacunek; uznaje społ i polit przywództwo klas wyższych za naturalne, wierzy, że elity kierują krajem w imię interesu ogólnego, w ich wysoki poziom moralny i profesjonalny, nie muszą jednak akceptować każdej grupy rządzącej, o przywódcach nieautentycznych, nie spełniających powyższych kryteriów mogą myśleć w kategoriach uzurpatorów; akceptują swoje podporządkowanie; negatywną grupą odniesienia są dla nich robotnicy nieulegli, buntujący się przeciwko naturalnej władzy i porządkowi społ (czynnik destrukcji społ); postrzeganie struktury społ jako wieloszczeblowej, opartej na hierarchii statusów i prestiżu;

najczęściej są to pracownicy starzy, kobiety, osoby o niskich dochodach, mieszkający w małych miejscowościach; czynnikiem sprzyjającym uległości jest bezpośredni wpływ klasy średniej (np. kontakty z pracodawcami) i wyizolowanie robotników z własnego środowiska pracowniczego, względnie zamknięte społeczności, zwłaszcza te, które mają stabilne, utrwalone struktury zawodowe i stabilną populację; zatrudnieni w usługach, w małych firmach rodzinnych, w rolnictwie i w zawodach związanych z oddziaływaniem władzy paternalistycznej;

• c) typ sprywatyzowany: robotnicy zatrudnieni w dużych fabrykach nastawionych na produkcją masową, skłonni są traktować swoją pracę instrumentalnie, nie dążą do bliższych kontaktów ze współpracownikami, nie tworzą z nimi spójnych grup ani w pracy ani w czasie wolnym, pozbawieni bliższego sąsiedztwa innych robotników, zamykają się w kręgach rodzinnych, jedynym sposobem potwierdzenia własnej pozycji jest dla nich konkurencja w sferze konsumpcji; traktują związki zawodowe instrumentalnie jako sposób osiągnięcia wyższego standardu życia; rzeczywistość społ postrzegają jako model oparty na pieniądzu, jedynym istotnym czynnikiem jest dochód i posiadanie dóbr materialnych, władza postrzegana jest jako szansa zdobywania rzeczy, wykształcenie kojarzy się z wyższymi zarobkami; poza klasą centralną, do której zaliczają siebie i tych, którzy nie mają bardzo wysokich dochodów, wyróżniają nieostro zarysowaną klasę wyższą;

TYPOLOGIA FRANKA PARKINA

Głównym przedmiotem zainteresowania były systemy wartości obecne w świadomości klasy podporządkowanej, zwłaszcza w jakim stopniu wartości i znaczenia tworzone przez klasę dominującą przenikają do klasy podporządkowanej.

Typologia Parkina:

- ma charakter typu idealnego

- jednostkami analizy były systemy wartości cechujące „klasę dominującą” i „klasę podporządkowaną”, ich analityczną osią była moralna interpretacja nierówności klasowych

- rozstrzygała relacje między systemami wartości

- istnieją 3 główne systemy znaczeń, z których każdy ma odmienną genezę społ i daje inną moralną interpretację nierówności:

1) System wartości dominujących:

- gdy klasa podporządkowana internalizuje system wartości klasy dominującej np. indyjski system kastowy

- do pewnego stopnia występuje w Wielkiej Brytanii

- wyjaśnienia: a) istnienie specyficznego klimatu zgody społ, powszechnego poparcia porządku społ wolnego od konfliktu klasowego ; b) klasa dominująca odniosła sukces w narzucaniu grupom mniej uprzywilejowanym swych własnych definicji rzeczywistości

- 2 modele postrzegania rzeczywistości społ przez klasę podporządkowaną akceptującą dominujący system wartości: a) model oparty na szacunku i uległości - traktowanie systemu nierówności jako organicznej jedności, w której każda jednostka ma do odegrania społecznie ważną rolę, nawet skromną, nierówności są nieuniknione i sprawiedliwe; typ tradycyjny uległy Lockwooda b) aspiracyjny model rzeczywistości - popiera istniejące nierówności klas i grup statusowych, lecz jest względnie otwarty, człowiek zdolny i pracowity może wyjść poza swoje dotychczasowe środowisko; osoby z większych miast, zawody związane z pewnym zakresem władzy, ale nie należące do klasy dominującej (pracownicy niższego nadzoru, policjanci)

2) System wartości podporządkowanych:

- środowiskiem sprzyjającym lokalne społeczności robotnicze; Lockwooda typ tradycyjne proletariacki, ale Parkin podaje inną interpretację poglądów tej grupy;

- tendencje przystosowawcze, unikanie skrajności czyli pełnego odrzucenia lub pełnej akceptacji norm klasy dominującej, poszukiwanie różnych sposobów adaptacji do sytuacji narzuconej przez dominujący system wartości (kształtowanie się świadomości ambiwalentnej), negocjują lub modyfikują dominujące wartości z perspektywy warunków własnej egzystencji

- 2 odmienne poziomy odniesień normatywnych: A) system wartości dominujących; B) system wartości podporządkowanych; determinowane są sytuacyjnie: ad. A) wartościowanie w kategoriach ogólnych, ad. B) wartościowanie w sytuacjach konkretnych; np. w WB krytyka związków przez robotników, jednocześnie nie przeciwstawianie się akcjom organizowanym przez związkowców - bo członkowie społeczeństwa globalnego i zarazem środowisk lokalnych;

- nacisk na podziały i konflikty, postrzeganie społeczeństwa w kategoriach dystansu między „nami” a „nimi”, nierówności międzygrupowe uznane za naganne, ale brak alternatywy dla dominującego porządku; brak radykalizmu polit, jedynie dążenie do poprawy sytuacji w ramach istniejącego ładu społ

3) System wartości radykalnych:

- postuluje walkę z nierównościami społ

- Parkin skłonny usuwać go na obrzeża klasy podporządkowanej, gdyż nosicielem nie lokalne społeczności robotnicze, ale partie polityczne; radykał przynależy do partii i ma świadomość klasową (świadomość zróżnicowań i konfliktów klasowych oraz wizje alternatywnych stosunków społ)

- dostarcza robotnikom poczucia osobistej godności i wysokiej wartości moralnej, wyróżnia godność pracy, daje satysfakcjonującą identyfikację społ

- partia dostarcza klasie podporządkowanej określonego obrazu struktury społ, wizji społeczeństwa harmonijnego, argumentów dających się wykorzystać w sporach z dominującym systemem wartości; zanik radykalizmu może istotnie wpływać na zanik radykalizmu klasy podporządkowanej;

ROBOTNICY W EPOCE SUPERINDUSTRIALIZMU:

- superindustrializm obejmuje pewne zjawiska postindustrialne (rozwój usług, ograniczenie liczby pracowników przemysłowych itp.), ale też związany z globalizacją gospodarki światowej, co tworzy nowe zagrożenia

- efektem konkurencji w skali globalnej jest restrukturyzacja i automatyzacja przemysłu, co pociąga za sobą obniżenie zarobków pracowników fizycznych i pogłębiające się podziały na rynku pracy, redukcję świadczeń socjalnych, obniżenie poziomu konsumpcji zbiorowej, wzrost poziomu bezrobocie i liczebności podklas społ; konsekwencją jest osłabienie pozycji organizacji pracowniczych i zmniejszenie się liczebności członków związków zawodowych; wzmocnienie pozycji pracodawców (łatwość przeniesienia produkcji do krajów słabo rozwiniętych z tańszą siłą roboczą, bez związków zawodowych).

19. Gardawski - Robotnicy przemysłowi

Robotnicy zachodni:

Fordyzm -> sfera kulturowa: produktywizm i konsumeryzm

sfera polityczna: państwo dobrobytu (Keynes) i neokorporatyzm

Model idealny to socjaldemokratyczne państwo dobrobytu z rozwiniętą biurokracją, korporacyjnymi instytucjami rozwiązywania sprzeczności klasowych i silnej pozycji branżowych związków zawodowych. Stabilność i bezpieczeństwo.

Gospodarka i klasa robotnicza podzielona na 2 części:

- wielki fabryki z licznymi załogami i produkcją taśmową. Wykwalifikowani robotnicy fizyczni, dobrze sytuowani materialnie, główni żywiciele rodzin, należący do związków zawodowych.

- przedsiębiorstwa peryferyjne, małe i średnie firmy. Robotnicy nie wykwalifikowani, kobiety, osoby starsze. Pozbawieni ochrony związkowej, łatwo zastępowalni, pierwsze ofiary spadku koniunktury.

Trzy typy robotników wg Lockwooda (USA, UK):

- tradycyjny proletariacki - zamieszkujący osobne osiedla, społecznie izolowany, z własną subkulturą, solidaryzm kolektywistyczny, konfliktowa wizja społeczeństwa (my i oni, stosunki społeczne jako relacje dominacji i podporządkowania), duma z własnej pracy, skłonni do radykalnych postaw, brak identyfikacji ze społeczeństwem kapitalistycznym.

- tradycyjny uległy - małe firmy o niskiej technologii, w których panowały stosunki paternalistyczne, uległość wobec właścicieli i przejmowanie ich definicji społeczeństwa, brak więzi klasowej.

- sprywatyzowany - związany z produkcją taśmową, instrumentalne nastawienie do pracy, brak solidarności klasowej - kolektywizm instrumentalny, czyli udział w szerszych akcjach tylko dla własnego interesu, zamożni, zaliczali się do klasy średniej.

Nowa klasa robotnicza (Francja) efekt strajków robotniczych lat 60. Wąska elita wysoko wykształconych robotników, kierujących nowoczesnymi procesami produkcji. Postulowali demokratyzację stosunków przemysłowych, samorządność, partycypacja w decyzjach dotyczących produkcji.

Postfordyzm -> elastyczność, innowacyjność, zbliżenie procesów projektowania i wykonywania, reforma struktur organizacyjnych, działalność gospodarcza nastawiona na podaż, na kreowanie potrzeb, postęp technologiczny, regionalizacja, rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw.

Robotnik ma być elastyczny, wzrost autonomii w pracy a przez to i odpowiedzialności.

Wzrost konkurencji na wewnętrznym rynku pracy oraz indywidualne rozliczanie z pracy (nie na poziomie załóg) powodują zanik integracji robotniczej i roli związków zawodowych.

Zarządzanie poprzez stres - zwiększenie odpowiedzialności nie idzie w parze ze zwiększeniem udziału w zarządzaniu zakładem.

Polska:

autorytarny socjalizm:

Okres stalinizmu do lat 50: ciężka sytuacja materialna, ale „przywilej kontestacyjny” (L. Gilejko).

Lata 50. i 60. to napływ nowej siły robotniczej, głównie ze wsi i problemy z jej adaptacją do starych środowisk robotniczych (tradycyjny proletariat Lockwooda). Powodem jest nacisk na ilość a nie jakość - spadek prestiżu rzetelnych, tradycyjnych robotników, rozwój technologii - zanika zindywidualizowany typ rzemieślnika.

Pojawia się robotnik-bumelant.

W zakładach pracy brak konfliktów między robotnikami a przełożonymi - to raczej wyraziciele interesów robotników niż kontrolerzy pracy. Zarządzanie przez integrację i solidarność.

T. Żukowski i M. Fedorowicz - przedsiębiorstwo przemysłowe jako „organizacja-urząd” realizujące wiele funkcji pozaprodukcyjnych, politycznych oraz socjalno-opiekuńczych.

W przedsiębiorstwie zachwiano zasady racjonalnej organizacji. Pojawiają się regulacje „nieformalno-swojskie”, a system taki można nazwać „administracyjno-swojskim” czyli:

- nieformalne przetargi i wymiana świadczeń

- dysponowanie poza formalnymi uprawnieniami zasobami przedsiębiorstw

- „fuchy” - prywatne roboty przy wykorzystaniu fabrycznych urządzeń i materiału

- wynikający z tego bałagan organizacyjny

To powodowało dewaluację wartości pracy.

Epoka Gierkowska - wzrasta materialny status robotników głownie wykwalifikowanych i zatrudnionych w przemyśle wydobywczym i ciężkim- umocnienie wielkoprzemysłowego segmentu klasy robotniczej przy degeneracji budżetówki (służba zdrowia, edukacja). W 1980 przeciętne płace robotników przekraczają poziom płac pracowników umysłowych. Robotnicy zatrudnieni w przemyśle lekkim, spożywczym w małych przedsiębiorstwach i robotnicy niewykwalifikowani zostają za burtą.

Zróżnicowanie dochodów pracowniczych było w sumie społecznie akceptowane. W 1987 w hierarchii prestiżu zawodów na pierwszym miejscu był profesor, a na drugim robotnik - nawet przed lekarzem.

Pomimo awansu klasy robotniczej nadal pozostawała ona pod wieloma względami pozycje niższe niż inteligencja. Spowodowane to było złymi warunkami pracy, sytuacją zdrowotną (duży zasięg chorób zawodowych, absencji chorobowej, rosnąca liczba zgonów w czasie pracy oraz wzrost wskaźnika umieralności mężczyzn w wieku produkcyjnymi) i mieszkaniową robotników (mniejsze mieszkania dla rodzin robotniczych przy większej ilości osób w rodzinie niż innych grup społecznych).

Związki między uwarstwieniem i podziałem klasowo-warstwowym a orientacjami społecznymi. Po wojnie nastąpiło względne zatarcie granic między klasami i warstwami i unifikacja, czego przejawem była powszechna akceptacja wartości wynikających z socjalizmu, zwłaszcza egalitaryzm. Jednakże robotnicy wyróżniali się:

- wyższym poziomem dogmatyzmu myślenia i niższy poziom elastyczności intelektualnej

- niski poziom lęku

- wiara w „kolektywny rozum” własnej klasy

- względnie niska ksenofobia

L. Gilejko zwraca uwagę na prosamorządową orientację klasy robotniczej (podobna do francuskiej nowej klasy robotniczej). Wiara w to, że samorządność zwiększy efektywność gospodarowania. Powstaje też, „etosowa grupa samorządowa” składająca się z techników, inżynierów i robotników wykwalifikowanych. Byli przeciwko swojskim układom w przedsiębiorstwach i za racjonalizacją.

Dwa wymiary postaw ówczesnych robotników:

- postawa instrumentalna, pragmatyczna i wątpliwa etycznie. Robienie „fuch”, „zaradne indywidualne „prywatyzowanie” zasobów przedsiębiorstw, słaba identyfikacja z zakładem pracy. Aczkolwiek istniała świadomość patologii danej sytuacji.

- godnościowa. Poczucie indywidualnej i kolektywnej wartości, manifestowanie solidarności, samorządności, wiara w skuteczne zarządzanie przez demokratycznie wybrane samorządy załóg. Wizja egalitarnego społeczeństwa, opartego na zasadach sprawiedliwości społecznej.

gospodarka rynkowa:

Przywrócenie rynku i racjonalizacja gospodarki spowodowały pogłębienie dystansu między pracownikami fizycznymi a umysłowymi - klasa robotnicza i chłopstwo to wielcy przegrani transformacji. Liczyć się zaczęła rzeczywista rynkowa wartość pracy oraz kwalifikacje.

Postępuje proces polaryzacji sytuacji społeczno-zawodowej, czyli zarysowuje się podział między pracą fizyczną a umysłową. Wyodrębnianie klasy robotniczej ma głębsze uzasadnienie teraz niż w latach 80.

Przemiany gospodarcze - dekoncentracja przedsiębiorstw, zmniejszenie roli wielkich zakładów powoduje zwężenie się wielkoprzemysłowej klasy robotniczej. Postępuje prywatyzacja, wzrasta rola małych i średnich firm więc i więcej takich robotników.

Nowy schemat podziału klasy robotniczej wg K. Janickiej:

Podział gospodarki na sektor państwowy, niepaństwowy (sprywatyzowana własność państwowa) i prywatny. Plus podział na robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych.

Proces przekształceń klasy robotniczej:

- wzrasta odsetek robotników z wykształcenie średnim zawodowym i wyższym, maleje odsetek z wykształceniem podstawowym i zasadniczym.

- wrasta poziom korelacji między wykształceniem a zarobkami (aczkolwiek stary ład jest konserwowany w przedsiębiorstwach państwowych)

- w przedsiębiorstwach prywatnych średnia płaca jest mniejsza niż w państwowych, przy czym najlepiej opłacani są najlepiej wykształceni

- robotnicy dalej wolą pracować w zakładach państwowych.

- spada poziom pewności robotników

- zanika robotnicza solidarność - rozwija się kolektywizm instrumentalny i postawa sprywatyzowana (Lockwood).

Integracja robotników z ustrojem.

Gospodarka rynkowa została zaakceptowana - w latach 80. robotnicy deklarowali przychylne nastawienie do konkurencji. Powstaje „mit rynku”.

W latach 90. istnieją dwie skrajne grupy - nastawiona tradycjonalnie, etatystycznie i egalitarnie oraz otwarta i liberalna. Jednak większość akceptuje wolny rynek jednak zwykle z pewnymi zastrzeżeniami. Popierali rynek, konkurencję, prywatyzację, zwalczanie nieefektywnych sposobów zarządzania, bankructwa, lecz nie akceptowali bezrobocia i sprzedaży polskich przedsiębiorstw zagranicznemu kapitałowi.

Dysonans prywatyzacyjny - zgoda na prywatyzację w wymiarze makroekonomicznym, przy niechęci do pracy w przedsiębiorstwach prywatnych.

Można mówić o szerszym zjawisku. Schemat „tak i nie” czyli deklarowano poparcie dla kapitalizmu w kwestiach ogólnych jednak, gdy schodzono na poziom jednostki, poparcie to obwarowywano wieloma zastrzeżeniami. Akceptacja ogólnych zasad ustrojowych przy odrzuceniu ich konsekwencji - to zauważono też w UK w latach 70.

Ogólnie robotnicy to zwolennicy gospodarki rynkowej przy pewnych fluktuacjach - 91-93 wzrost obaw, 94-96 obawy maleją, 97-98 znowu rosną.

Funkcjonalność postaw wobec gospodarki rynkowej - klasa robotnicza generalnie odznaczająca się przewagą postaw autorytarnych jest psychologicznie upośledzona. Uwzględnić trzeba fakt, że u wykwalifikowanych robotników autorytaryzm spada, natomiast u inteligencji rośnie. Zmniejsza się dystans dzielący obie grupy.

Wyższe natężenie deklarowanego indywidualizmu w trzonie klasy robotniczej (wykształcenie średnie i zasadnicze) niż u robotników niewykwalifikowanych i inżynierów.

Postawy szkodliwe w systemie fordowskim - skłonność do ułatwiania sobie pracy, „kombinowania”, specyficzna innowacyjność - mogą się przydać w nowych postfordowskich warunkach pracy.

20. Wesołowski i Mach

Tekst rozpoczyna się od konstatacji, iż we współczesnych teoriach relacyjnej struktury społecznej teoretycy wciąż nawiązują do Marksa i Webera.

Autorzy omawiają koncepcje ruchliwości Giddensa i Parkina.

Wedle Giddensa nie można traktować struktury społecznej jako istniejącej niezależnie od procesów ruchliwości społecznej. Nawiązuje on tutaj do swojej koncepcji „strukturacji” (tłumaczone też jako „strukturalizacja”). Ruchliwość nie jest cechą już istniejącej gotowej struktury społecznej.

Jednym z procesów, na które zwraca uwagę Giddens jest przekształcenie się ludzi o podobnych szansach na rynku w realne ugrupowania społeczne, zdolne do podejmowania zbiorowych działań. Szanse na rynku są wyznaczane przez atuty rynkowe, czyli środki produkcji, kwalifikacje lub siła robocza. Jeśli szanse na zmianę tych atutów z generacji na generację są niewielkie, to następuje mobility closure (zamkniecie kanałów ruchliwości). Im większy stopień mobility closure tym większa szansa na uformowanie się łatwo wyróżnialnych klas. W tym kontekście Weber pisał, iż klasa społeczna to takie położenia klasowe między którymi wewnątrz- i miedzy- pokoleniowa aktywność jest łatwa i typowa.

Parkin z kolei omawia pojęcia „wyłączenia” i „solidarności”, które są wedle niego przejawami „społecznego zamknięcia”, które za Weberem określa jako „proces, poprzez który społeczne zbiorowości dążą do maksymalizacji własnych korzyści drogą ograniczenia dostępu do tych korzyści i możliwości, rezerwując je dla ograniczonego kręgu ludzi uprawnionych”.

Elementy struktury społecznej mogą więc być wyróżniane ze względu na rodzaj „zamknięcia” jakie stosują. Podobnie jak u Giddensa strukturę charakteryzują charakterystyki procesów formowania się klas a nie statyczne stosunki. Najbardziej spektakularnym wyrazem działania obu mechanizmów zamknięcia (wyłączenia i solidarności) jest istnienie społecznej i kulturowej strefy buforowej pomiędzy grupą szeroko pojętych zawodów umysłowych i fizycznych.

U obu autorów widać silne wpływy Webera. U obu podstawową relacja konstytuującą strukturę społeczną jest relacja eksploatacji, której autorzy jednak nie omawiają.

Problemem ruchliwości zajmował się również Goldthorpe na podstawie empirycznych analiz społeczeństwa brytyjskiego. Rozpatruje on ruchliwość w trzech płaszczyznach:

Pierwszą z nich jest ruchliwość jako element formowania się klas w sensie demograficznym,

Drugą - ruchliwość jako element stabilizujący strukturę społeczną

Trzecią - gdy ruchliwość jest elementem destabilizującym strukturę.

W dystrybucyjnej koncepcji struktury społecznej ruchliwości społecznej przyznaje się rolę bierną, natomiast w koncepcjach Giddensa i Parkina ruchliwości przyznaje się rolę aktywną.

Autorzy wyodrębniają trzy powiązane ze sobą zespoły zjawisk:

1. stosunki społeczne definicyjne wobec struktury

2. grupy społeczne zdolne do zainicjowania wspólnych działań lub tylko do podtrzymania określonych wzorów zachowań

3. systemu regulującego mobilności, będącego odbiciem zinstytucjonalizowanych norm społecznych.

Te trzy element tworzą układ dynamicznej równowagi, wzajemnie na siebie oddziałując. Wzory ruchliwości mogą być zdaniem autorów traktowane jako dynamiczne wyznaczniki miejsc, które przysługują zbiorowościom w strukturze. Pełna charakterystyka struktury musi zawierać również charakterystyczne wzory ruchliwości (reguły wchodzenia, pozostawania oraz wypadania osób ze stosunków społecznych). Mobilność jest elementem ciągłego procesu formowania się struktur.

Można abstrakcyjnie odróżnić:

1. proces prostego odnawiania składu grupy poprzez wchodzenie jednostek na określone pozycje w ramach tych samych stosunków i według takiego samego wzoru ruchliwości (czyli taka reprodukcja doskonała)

2. proces takiego odnawiania, w trakcie którego ulega zmianie wzór ruchliwości i stosunki społeczne

Tak naprawdę występuje tylko ten drugi - pierwszy to tylko teoretyczny przypadek, bo takie społeczeństwo byłoby doskonale stabilne.

Parkin zwraca uwagę na jeden rodzaj transformacji - gdy między dwoma zbiorowościami mobilność staje się powszechna i dwustronna, to powstają miedzy nimi nowe stosunki społeczne. Obie grupy stają się coraz słabiej odróżnialne jako odrębne elementy struktury.

Jako podsumowanie tej części autorzy cytują Przybosia „świat nie jest, świat zawsze się zaczyna” - wedle autorów tak właśnie jest ze struktura społeczną - nigdy nie jest, zaś zawsze się zaczyna.

W ujęciu marksistowskim procesy strukturalizacji to przejawy formowania się klas. „Zamkniecie”, o którym pisze Parkin, to element ogólnej klasy zjawisk strukturalizacji - wyłanianie się struktury obejmuje szereg procesów gospodarczych, politycznych, ideologicznych i kulturowych. Jednym przykładem może być powstanie kapitalizmu - tworzenie się stosunku wyzysku.

Innego rodzaju przykładem może być powstawanie „nowej klasy średniej” (warstwy najemnych pracowników umysłowych). Jest to klasa „niepodstawowa” (chyba w odróżnieniu od np. robotników i burżuazji). Jej powstanie odbywa się w ramach jednej formacji.

Autorzy omawiają jeszcze kilka zjawisk, związanych z problemem tworzenia się stosunków społecznych.

• Unionizacja - jest to tworzenie się związków do walki o grupowe interesy. Ma ona aspekt zewnętrzny, związany ze stosunkami z pracodawcami, państwem itp., jak również aspekt wewnętrzny. Charakterystycznym przykładem są związki zawodowe, ale też np. związki pracodawców.

• Monopolizacja (Weber znowu) - działania (spontaniczne lub intencjonalne) mające na celu wyłączność posiadania i używania dóbr, stanowisk i umiejętności. Giddens i Parkin definiują to tak: „ograniczanie przez grupę dostępu innym grupom do dóbr i w wartości za pomocą różnorodnych zasad wyłączności”. Należy odróżnić monopolizację środków produkcji od monopolizacji kwalifikacji - przykładem tego ostatniego mogą być prawnicy czy lekarze. Dla marksisty będzie to szczególne miejsce w podziale dóbr społecznych, dla Parkina - kontrola kanałów wejścia do zawodów.

Takie pojęcie monopolizacji jest jednak bardzo szerokie i należałoby je zawęzić. Autorzy sugerują, aby odróżnić monopolizację jako monopolizacje środków produkcji, środków przemocy oraz informacji od monopolizacji kwalifikacji, kompetencji i ezoterycznej wiedzy. To drugie rozumienie jest zbliżone do problematyki profesjonalizacji

• profesjonalizacja - strategia stosowana przez pracowników umysłowych. Jest ona słabsza niż monopolizacja, co jest związane z mniejszą siła tych klas. Jest dążeniem do zagwarantowania zawodowi specjalnego, prawnie zagwarantowanego statusu. Cechy, jakie wyróżniają „profesje” to: oparcie praktyki na wiedzy teoretycznej, specjalny system kształcenia, kontrola formalnej organizacji zawodowej nad rekrutacją i programem kształcenia oraz kontrola tej organizacji nad wykonywaniem zawodu. Skrajnym przypadkiem profesjonalizacji jest monopolizacja kwalifikacji - np. lekarze. Mogą istnieć też słabsze stopnie profesjonalizacji (semi-professions), np. nauczyciele - mają oni słabą kontrole nad dostępem do zawodu.

Unionizacja, profesjonalizacja i monopolizacja są tworzone i podtrzymywane w celu ochrony interesów grupowych. Są one również strategiami kontroli przepływu jednostek miedzy grupami, przy czym monopolizacja ustanawia najtrudniejsze, a unionizacja najłatwiejsze przeszkody. Wszystkie te trzy strategie służą również łagodzeniu konkurencji wewnątrz zawodowej - przy czym znowu eliminacja tej konkurencji jest najsilniejsza w zawodach zmonopolizowanych, zaś najsłabsza (jedynie łagodzona) w zawodach zunionizowanych.

Typ wykonywanego zawodu ma wpływ również na ideologie wynagrodzenia. W zawodach zmonopolizowanych mamy do czynienia z ideą „honorarium” - odpowiada osobistemu prestiżowi; w zawodach sprofesjonalizowanych mamy do czynienia z ideologia wykształcenia i kwalifikacji, generalnie kryteriów merytokratycznych. Natomiast w zawodach zunionizowanych kładzie się nacisk na użyteczność pracy.

Na koniec autorzy stawiają hipotezę, iż przynależność do jednego z tych typów zawodów może się wiązać również z innymi „subiektywnymi korelatami ruchliwości”.

21. Domański

Tekst Domańskiego stanowi omówienie zmian, jakie nastąpiły w strukturze społecznej w Polsce po zmianie ustroju politycznego.

Zmiany struktury zawodowej

Rozwój ekonomiczny wymaga, aby zwiększała się pula nowych zawodów. Wzrasta zapotrzebowanie na usługi wysoko wykwalifikowanych specjalistów w wyniku konieczności zastępowania prac prostych złożonymi.

Przebadano, jak w latach 1982-1999 zmieniały się liczebności warstw społeczno - zawodowych.

Wzrosła liczebność inteligencji nietechnicznej (prawnicy, lekarze, pracownicy naukowi, nauczyciele szkół wyższych, ekonomiści, twórcy ze świata kultury).

Zmniejsza się odsetek wyższych kierowników i inżynierów.

Głównym ośrodkiem zmian w ramach struktury społ.-zawod. była sfera biznesu. Czterokrotnie wzrósł odsetek prywatnych przedsiębiorców.

Znacznie wzrósł też odsetek pracowników placówek handlowo- usługowych.

Najliczniejsze kategorie:

1. robotnicy wykwalifikowani

2. właściciele gospodarstw rolnych

3. pracownicy administracyjno-biurowi

W przypadku Polski interesujący wydaje się być ciągły, choć nie bardzo dynamiczny wzrost liczby robotników niewykwalifikowanych w produkcji i usługach , mimo że przez teorie modernizacji zostali oni skazani na wyginięcie , aby zrobić miejsce dla zawodów idących z duchem czasu.

Zmiana systemu politycznego nie spowodowała w Polsce szybkiego rozwoju nowoczesnych technologii, biurokratyzacji przedsiębiorstw oraz zastępowania prostych i niewykwalifikowanych ról przez ekspertów, menedżerów i administratorów. Nadal odczuwamy brak licznej kadry menedżerskiej i specjalistów w zawodach technicznych.

Ruchliwość międzypokoleniowa

Charakterystyczna dla współczesnych społeczeństw jest tendencja do wzrostu ruchliwości społecznej. Pozycje zawodowe obsadzane są przez ludzi o odpowiednich kwalifikacjach, osłabiony jest wpływ barier pochodzeniowych. Niższe pozycje zawodowe zastępowane są przez wyższe.

W Polsce jednak inteligencja nie charakteryzuje się zwiększonym do niej napływem z warstw robotniczej i chłopskiej. Zwiększył się natomiast napływ z kategorii biznesu. Również przemieszczenia w drugą stronę (z inteligencji do biznesu) zaczęły być powszechniejsze. ( w latach 1998-99 wśród właścicieli firm znajdowało się ponad 18% synów inteligentów i prawie 15% synów pracowników umysłowych, a w 1987 odsetki te kształtowały na poziomie 5%).

Ogólnie rzecz biorąc, odsetek mężczyzn , którzy sytuują się w innych kategoriach niż ich ojcowie , zmniejszył się w 1998-99 w porównaniu z rokiem 1987.

To, że ruchliwość międzypokoleniowa zmniejszyła się, nie jest jednak według Domańskiego powodem do niepokoju, po pierwsze z tego względu, że zmiany te nie są duże, po drugie - badania obejmują dosyć krótki okres czasu , a bardziej trwałe tendencje zmian są wykrywalne dopiero w kilkudziesięcioletnich przedziałach czasu. Po trzecie, należy wziąć pod uwagę czynnik historyczny. W latach 40. zostały zapoczątkowane reformy ustrojowe, które miały znieść niezasłużone przywileje pochodzenia. Nie było miejsca dla klas wyższych, natomiast otworzyły się kanały społecznego awansu dla klasy robotniczej i chłopstwa . Co ciekawe, według badań, pozycja społeczna jednostek w PRL słabiej zależała od pochodzenia ojca niż w Stanach Zjednoczonych.

Pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia

Jeśli chodzi o ogólne tendencje, to wzrósł nieznacznie współczynnik korelacji pomiędzy poziomem wykształcenia a kategorią zawodową ojca (co może świadczyć, że wpływ pochodzenia na nierówności edukacyjne wzrasta).

Wzrosła liczba osób z wyższym wykształceniem, a zmalał odsetek osób z wykształceniem podstawowym.

W badaniu nierówności w dostępie do oświaty porównać można, ile osób z danej kategorii pochodzenia społecznego kończy naukę na danym poziomie. Wynika stąd, że pochodzenie społeczne odgrywa coraz mniejszą rolę w dostępie do wykształcenia podstawowego. Również zmniejszały się bariery w dostępie do szkoły średniej. Skutkiem tego, że wykształcenie średnie uzyskuje coraz więcej osób, jest zmniejszenie się prestiżu takiego wykształcenia i spadek jago wartości na rynku pracy.

Jeśli chodzi o dostęp do wykształcenia wyższego, to wzrasta w tym względzie przewaga osób o pochodzeniu inteligenckim. W latach 1998-99 ponad 50% uzyskujących wykształcenie wyższe stanowiły osoby wywodzące się z inteligencji. Drugą pozycję zajmowały osoby pochodzące z rodzin pracowników umysłowych, ale odsetek ten wynosił tylko 17%. Jeśli chodzi o rodziny rolnicze, to tylko 2,7% uzyskiwało w latach 1998-99 wyższe wykształcenie.

Zmiany w dostępie do wyższego wykształcenia mogą świadczyć o tym, że zyskuje ono na wartości, a inteligencja ma środki, aby zapewnić sobie dostęp do studiów. Ważnym czynnikiem w dostępie do wykształcenia wyższego zaczyna być więc bariera finansowa. Wyższe wykształcenie traktowane jest jako atrybut inteligenckiego statusu, więc inteligenci muszą się kształcić, aby nie stanąć przed wizją degradacji. Osoby wywodzące się z niższych klas , nie kształcąc się, znacznie mniej tracą.

Nierówności ekonomiczne.

Dwa główne zjawiska: powiększenie się nierówności dochodów oraz krystalizacja systemu uwarstwienia, polegająca na dopasowywaniu poziomu dochodów do wykształcenia jednostek i ich pozycji zawodowej.

Wzory dystrybucji dochodów żywiej reagują na impulsy przeobrażeń systemowych niż bariery ruchliwości międzypokoleniowej czy nierówności edukacyjne.

Badania nad zależnością zarobków od: pochodzenia społecznego, płci, wieku, wielkości miejsca zamieszkania, zatrudnienia w określonym sektorze i dziale gospodarki, zajmowania kierowniczego stanowiska, a także wykształcenia i pozycji zawodowej, pozwoliły wyróżnić 6 głównych tendencji:

• znacznie wzrasta wpływ wykształcenia i pozycji zawodowej na zarobki

• od połowy lat 90. wyżej premiowane są pozycje kierowników

• zmniejszają się nierówności ze względu na płeć , kobiety finansowo mniej tracą

• istotnym wyznacznikiem zarobków pozostaje pozycja zawodowa ojca, ale cechy przypisane znaczą mniej niż reguły merytokracji

• niezależnie od jednostek, ich dochody są różnicowane ze względu na fakt zatrudnienia w określonym dziale i sektorze gospodarki

• wielkość miejsca zamieszkania różnicuje zarobki coraz silniej

Hierarchia wykształcenia kreuje coraz większe nierówności. Od 1982r. wyższe wykształcenie przekładało się na coraz wyższe zarobki. W 1998r. osoby z wyższym wykształcenie mają zarobki wyższe o 25% niż osoby z wykształceniem policealnym. Rośnie także cena rynkowa stanowisk kierowniczych.

Zmiany w hierarchii dochodów:

W I połowie lat 90. nastąpił materialny awans inteligencji i kadr kierowniczych najwyższego szczebla. W dół na drabinie hierarchii przesunęli się ludzie biznesu.

- Kto zyskał, a kto stracił na zmianie ustroju?

Zyskały głównie wyższe kadry kierownicze.

Radykalna zmiana miała miejsce w sferze biznesu. Nastąpił natychmiastowy awans właścicieli, związany z ogromnym popytem na usługi sektora prywatnego (najlepszy okres rok 1991). Nagły wzrost opłacalności biznesu stał się jednak przyczyną równie szybkiego pogorszenia jego rentowności. Biznes uległ rozwarstwieniu w wyniku rozrastania się kategorii właścicieli małych firm, pracujących na własny rachunek domokrążców i ulicznych handlarzy o niskich dochodach. Jeśli chodzi o rekrutację do polskiego biznesu, to z badań z 1994r. wynika, że 22% właścicieli wykonywało wcześniej niewykwalifikowaną pracę fizyczną, a 28% napłynęło z kategorii robotników wykwalifikowanych. Z inteligencji wywodziło się jedynie 7% właścicieli.

W środkowych partiach hierarchii sytuują się 3 wielkie kategorie- technicy, pracownicy administracyjni średniego szczebla i pracownicy biurowi. Najniższe dochody charakteryzują robotników niewykwalifikowanych, robotników rolnych i chłopów.

V. Ubóstwo w hierarchii społecznej, problem underclass

- Pojęcie underclass :wprowadzone w 1963 r. przez Myrdala dla oznaczenia jednostek charakteryzujących się deprywacją warunków materialnych i marginalizacją w ramach stosunków społecznych. Charakterystyczną cechą underclass jest pozostawanie poza rynkiem pracy i nieuczestniczenie w życiu publicznym. Nie można tej kategorii umieścić względem innych klas na jednej płaszczyźnie, określonej przez takie wyznaczniki jak: posiadanie środków produkcji, kapitał wiedzy, kwalifikacji, siły roboczej, czy kontrakt z pracodawcą.

- W Polsce do przyszłej underclass zaliczone zostały osoby, które nie pracowały zawodowo, a dochód ich rodzin kształtował się poniżej poziomu 50% średniej na osobę. Odsetek osób należących do tej kategorii wynosił 22,2%

- pod względem liczby ukończonych klas szkolnych osoby należące do kategorii ludzi ubogich nie sytuują się na samym dole hierarchii. Ich kariera edukacyjna kończy się na tym samym poziomie , co członków kategorii rolniczych

- wyznacznikiem przynależności do underclass może być w Polsce fakt bycia zadłużonym: w kategorii ludzi ubogich sytuuje się najwyższy odsetek dłużników. Innym wyznacznikiem może być bezrobocie: w kategorii ludzi ubogich osoby bezrobotne stanowią 56%.

Jednak ogólnie rzecz biorąc, analizując pozycję kategorii predestynowanej do odegrania roli underclass na tle inteligencji, robotników, właścicieli i innych segmentów nie można znaleźć mocnych dowodów zajmowania przez nią odrębnej pozycji. Ludzie biedni sytuują się w bezpośrednim sąsiedztwie klasy chłopskiej i robotników, jako jeden z segmentów szerokiej zbiorowości utożsamianej tradycyjnie z lower class.

22. Dahrendorf - teoria konfliktu

W historii myśli społecznej istnieje tradycyjny konflikt między dwoma sposobami widzenia społeczeństwa. Różnica zasadza się w odpowiedzi na pytanie: „Jak to się dzieje, że społeczeństwa ludzkie stanowią spójne całości?”

1. Utopiści - „porządek społeczny wynika z ogólnej zgody co do wartości” - konsensus jako założenie ugruntowujące światopogląd.

2. Racjonaliści - spójności i porządek w społeczeństwie opiera się na sile i przymusie, na dominacji jednych i podległości innych”- konflikt.

Owe nie do pogodzenia (w swej zasadniczej, czystej postaci) założenia wyewoluowały, tworząc długą historię szczególnego dialogu - dysputy o problemie porządku społecznego. Sprzeczność tych sposobów widzenia stała się podstawą wyborów w zakresie wiedzy, decyzji moralnych, orientacji politycznej.

We współczesnej socjologii należy wymienić dwie meta-teorie (które wzajemnie się wykluczają):

1. Integracyjna teoria społeczeństwa - struktura społeczna jako zintegrowany system, utrzymywany w równowadze przez pewne ustalone i powtarzające się procesy.

2. Koercyjna teoria społeczeństwa - postrzega strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez siłę i przymus i ciągle wybiegającej „poza siebie”, tzn. kształtowane przez niż siły utrzymują ją w niekończącym się procesie zmiany.

I. Założenia integracyjnej teorii społeczeństwa:

1. każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą elementów;

2. każde społeczeństwo jest dobrze zintegrowana strukturą elementów

3. każdy element jest społecznie funkcjonalny, tzn. przyczynia się do utrzymania społeczeństwa jako systemu.

4. każda istniejąca struktura społeczna opiera się na zgodnym podzielaniu wartości przez jej członków.

II. Założenia koercyjnej teorii społeczeństwa:

1. każde społeczeństwo w każdym momencie podlega zmianom - procesy zmiany są wszechobecne;

2. w każdym społeczeństwie, w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt. Konflikt społeczny jest wszechobecny.

3. każdy element społeczeństwa przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany

4. każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.

Teza o dwóch obliczach struktury społecznej nie wymaga rewizji aparatu pojęciowego. Takie kategorie jak rola, instytucja, norma, struktura, funkcja są użyteczne zarówno w terminach modelu przymusu, jak i dla analizy integracji społecznej.

Władza i zwierzchnictwo:

Dahrendorf stosuje tutaj terminologię weberowską.

Władza jest stosunkiem rzeczowym (niekoniecznie prawomocnym) - factual.

Zwierzchnictwo - prawomocny stosunek nadrzędności i podporządkowania.

Władza prawomocna - legitimate.

• Na gruncie teorii integracyjnej, jednostkami analizy socjologicznej są dobrowolne związki ludzi, którzy podzielają pewne wartości i tworzą instytucje dla zapewnienia współpracy.

• Z punktu widzenia teorii koercyjnej, jednostką analizy socjologicznej jest narzucony przymus, jako czynnik spójności organizacji społecznej.

• W każdej organizacji społecznej pewne pozycje związane są ze sprawowaniem kontroli nad innymi pozycjami (władzy), dla zapewnienia skutecznego przymusu.

• Dystrybucja władzy i zwierzchnictwa jest zróżnicowana. Podobnie jak u Marksa, Dahrendorf przyjmuje, że zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się w sposób niezmienny czynnikiem determinującym stały konflikt społeczny typu zbliżonego do konfliktu klasowego w tradycyjnym (marksowskim) społeczeństwie.

• Strukturalnym źródłem tego konfliktu jest układ ról społecznych i związanych z nim oczekiwań dotyczących dominacji i podległości.

• Identyfikacja różnie wyposażonych ról w hierarchii zwierzchnictwa jest podstawowym zadaniem przy analizie konfliktu, wszystkie pozostałe etapy analizy wynikają z rozkładu władzy i zwierzchnictwa.

• Zwierzchnictwo może być określone jako władza prawomocna (w rozumieniu weberowskim). Stosunki zwierzchnictwa stanowią część struktury społecznej, pozwalając więc na systematyczne wyprowadzanie konfliktów grupowych z organizacji społeczeństw globalnych i związków istniejących w ich ramach.

• Stosunki zwierzchnictwa pojawiają się zawsze, gdziekolwiek tyko sprawowana jest władza zwierzchnia - występują zatem we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich warunkach historycznych.

1. Stosunki zwierzchnictwa są zawsze stosunkami nad - i podrzędności.

2. Tam, gdzie występują stosunki zwierzchnictwa, element nadrzędny w myśl oczekiwań społecznych kontroluje za pomocą poleceń, rozkazów, ostrzeżeń i zakazów; zachowanie elementu podrzędnego.

3. Oczekiwana takie wiążą się ze względnie trwałymi pozycjami społecznymi a nie z cechami charakteru jednostki. W konsekwencji określają one zawsze wyraźnie osoby, które podlegają kontroli i sfery, w których kontrola jest dozwolona . W odróżnieniu od władzy, nie jest stosunkiem zgeneralizowanej kontroli nad innymi.

4. Skoro zwierzchnictwo jest stosunkiem prawomocnym, brak posłuszeństwa wobec poleceń może być karalny. System prawny jako funkcja podtrzymywania zwierzchnictwa.

• Na zasadzie analogii, jednostką organizacji społecznej jaką dla teorii integracyjnej był system społeczny, Dahrendorf proponuje kategorię weberowską - Herrschaftsverband → związek oparty na panowaniu (imperatively coordinated association).

Grupy konfliktu:

Przy analizie konfliktu, zajmujemy się tworzeniem grup konfliktu w rezultacie stosunków zwierzchnictwa związanych z istnieniem związku opartego na panowaniu. Ponieważ zwierzchnictwo jest typem relacji możliwych w każdej organizacji społecznej, wystarczy po prostu określić takie organizacje jako związki.

• Jeśli rozpatrujemy organizacje społeczną nie w kategoriach integracji i spójności, lecz w aspekcie jej struktury przymusu, to postrzegamy ją jako (oparty na panowaniu) związek, a nie jako system społeczny. Ponieważ organizacje społeczne są także związkami, rodzą one konflikt interesów i stają się źródłem konfliktów społecznych (grupowych).

• Dominacja w jednym związku nie pociąga automatycznie dominacji w innych, do których jednostka należy tzn. podległość w jednym związku nie oznacza podległości we wszystkich. Nie jest to jednak zależność konieczna. Czasami występuje pewna korelacja pozycji jednostek w różnych układach. Jest to kwestia analizy konkretnych społeczeństw.

Proces formowania się grup konfliktu:

Intensywne jawne i utajone:

Jest to model analityczny, bazuje na założeniu, że konflikt grup wynika z dychotomicznej dystrybucji władzy zwierzchniej w związkach opartych na panowaniu.

• Zróżnicowanie pod względem władzy zwierzchniej związanej z poszczególnymi pozycjami rodzi sprzeczność interesów osób zajmujących te pozycje. Pewne interesy osób zajmujących pozycje dominacji oraz osób zajmujących pozycje podległości z tej racji sprzeczne co do istoty i kierunku. Dahrendorf proponuje tutaj kategorie interesu.

• Model formowania się grup konfliktu zawiera twierdzenie, że dwu zbiorów pozycji, które wyróżnić można w każdym związku, jedne - pozycje dominacji-charakteryzuje interes polegający na utrzymaniu struktury społecznej zapewniającej im władze, natomiast pozycje podległości - interes polegający na zmianie warunków społecznych, pozbawiających władzy zajmujące te pozycje. Oba te interesy pozostają w konflikcie.

• Jeżeli występuje konflikt utajony, to nawet władza prawomocna w rozumieniu weberowskim pozostaje niepewna i narażona na możliwość obalenia. Zawsze występuje zbiór pozycji, w których zajmujący je osobnicy wyrażają zinstytucjonalizowaną wątpliwość, co do prawomocności istniejącego podziału władzy zwierzchniej. W każdym związku interesy grupy panującej wyrażają wartości stanowiące ideologie, która nadaje prawomocność ich panowaniu, podczas gdy interesy grupy podległej stanowią zagrożenie dla tej ideologii, i stosunków społecznych, które ona sankcjonuje.

• Można to tłumaczyć regułą przyjemności, ale tylko w ograniczonym zakresie sytuacji. Nadużywanie tego sprowadzić może obiektywne interesy do rzeczywistości psychologicznej.

• Dla celów formułowania teorii formowania się grup konfliktowych, Dahrendorf zastępuje pojęcie interesów związanych z rolą, pojęciem interesów utajonych. Interesy związane z rolą są z punktu widzenia pełniącego rolę, interesami utajonymi - ukrytym nurtem jego zachowania z góry narzuconym mu na czas pełnienia danej roli, niezależnym od jego świadomej orientacji. W określonych warunkach , mogą one stać się interesami jawnymi.

• Interesy jawne - w odróżnieniu od interesów utajonych , stanowią rzeczywistość psychologiczną - ukazują fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki skierowane są ku jakiemuś celowi. Konkretna treść interesów jawnych może być określona tylko w odniesieniu do danych warunków społecznych - określają one przedmioty strukturalnie uwarunkowanego konfliktu grup. W tym sensie interesy jawne składają się na program zorganizowanej grupy.

Quasi-grupy i grupy interesu:

Grupy konfliktowe są zbiorowościami rzeczywistymi, nie zaś zjawiskami normatywnymi. Stanowią część podłoża społecznego. Zasadniczymi kategoriami opisu tych zbiorowości są pojęcia quasi-grup i grup interesu.

• Z pozycjami zwierzchnimi wiążą się oczekiwane interesy; osoby zajmujące te pozycje mają co najmniej jeden atrybut wspólny. Osoby zajmujące pozycje identyczne - albo dominacji, albo podległości - znajdują się we wspólnej sytuacji.

• Czynnikiem konstytuującym grupę jest poczucie przynależności i minimum zorganizowania. Żaden z tych elementów nie jest potrzebny, by mówić o interesie utajonym. Zbiorowości osobników zajmujących pozycje o identycznych interesach związanych z rolą stanowią co najwyżej grupę potencjalną - quasi-grupe. Jest to wspólnota utajonych interesów. Wg. Ginsberga, quasi-grupami są klasy społeczne, które nie będąc grupami stanowią obszar rekrutacji do grup i których członkowie mają pewne wspólne wzory zachowań. Jest to wspólnota utajonych interesów. Quasi-grupy są tworem teoretycznym.

• Grupy interesu są rzeczywistymi grupami społecznymi. Mają strukturę, formę organizacji, program lub cel oraz personel złożony z jej członków. Jest nią każda grupa wtórna - drużyna piłkarska, klub szachowy, związek zawodowy itd. Z empirycznego punktu widzenia, są zawsze węższe niż quasi-grupy z których się rekrutują.

Geneza grup interesu:

• W każdym związku opartym na panowaniu można wyróżnić dwie quasi-grupy zjednoczone wspólnym interesem utajonym. Ukierunkowywanie tych interesów określa posiadanie, bądź nieposiadanie władzy zwierzchniej. Z tych quasi-grup rekrutują się grupy interesu - ich działanie znajduje odzwierciedlenie w programach, które podważają lub bronią prawomocności istniejącej struktury zwierzchnictwa. W każdym związku opartym na władzy formują się dwie takie grupy.

• Istnieją warunki powstania grupy interesu - karta (zasada naczelna) i personel, pewne normy działania, środki materialne, stałe powtarzalne działania itp. Dahrendorf określa jako techniczne warunki organizacji. Oprócz tego są jeszcze warunki polityczne i społeczne.

Zmienność konfliktu:

Grupy konfliktowe po osiągnięciu pewnego stadium organizacji angażują się w konflikty, których wynikiem są zmiany strukturalne.

Natężenie konfliktu - stopień wydatkowania energii i uwikłania stron w konflikcie. Im większą wagę przypisuje poszczególny uczestnik do kwestii związanych z konfliktem i do jego istoty, tym większe natężenie ma konflikt. Konflikt ma wysokie natężenie wtedy, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla zaangażowanych stron wysoki.

Gwałtowność konfliktu - jest to problem środków zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenia swej wrogości. Gwałtowność jest niezależna od stopnia uwikłania stron.

Pluralizm a nakładanie się konfliktów:

Nakładanie się konfliktów to silna korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej, a różnymi aspektami statusu społeczno - ekonomicznego. Nakładanie się tych aspektów powoduje wzrost natężenia konfliktu klasowego.

Pluralizm konfliktów to rozproszenie konfliktów i tym samym ich osłabienie. Występuje tutaj słaba korelacja między pozycja w hierarchii władzy zwierzchniej, a czynnikami statusu ekonomiczno - społecznego. Nie zawsze jest tak, że z prestiżem związane są jakieś większe gratyfikacje społeczne. W przypadku pluralizmu każda jednostka uczestniczy w różnych grupach społecznych i czerpie z nich różne gratyfikacje, jak również partycypuje w rolach społ. określających pewne konflikty. Im mniejsza jest część osobowości uczestnicząca w każdym z konfliktów, tym mniej się w nie jednostka angażuje. Pluralizm przyczynia się zatem do osłabienia natężenia konfliktów klasowych.

Konflikt grupowy z zmiana struktury:

W wyniku konfliktu klasowego zachodzą zmiany strukturalne. Trzy typy zmian:

1. całkowita lub prawie całkowita wymiana osób zajmujących pozycje dominacji w związku. Jest to najbardziej raptowna zmiana (zmiana rewolucyjna)

2. częściowa wymiana osób zajmujących pozycje dominacji. Jest to raczej ewolucyjna zmiana.

3. brak zmian personalnych, zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy podległej, bez przeniknięcia któregokolwiek z jej członków do grupy dominującej.

23. Adamski

Adamski opisuje charakter głównego nurtu konfliktu społecznego w Polsce przed i po 1989 r., w dużym stopniu opierając się na badaniach „POLACY 1980”. Według Adamskiego upadek socjalizmu i przebudowa ustrojowa w Polsce to wypadkowa konfliktogennych interesów grupowych ukształtowanych w strukturze społecznej socjalizmuy państwowego. Narzucona odgórnie i zaprojektowana ideologicznie struktura determinowała do 1989 r. podziały społeczne, przekładające się na prowadzącą do konfliktów świadomość przeciwstawnych interesów. Dodatkowym impulsem konfliktogennym było to, że potrzeby i aspiracje społeczne poszczególnych kategorii ludzi w konfrontacji z malejącą efektywnością gospodarki i systemu politycznego nie miały szans na urzeczywistnienie. Adamski wskazuje na robotników i inteligencję jako grupy, które ze względu na przeszkody jakie napotykały w realizowaniu swoich interesów w ramach systemu stały się podmiotami konfliktu, uświadamiając sobie swoje niekorzystne w strukturze położenie. Powołuje się na teorie podmiotowości społecznej wskazując że w tym przypadku mamy do czynienia z podmiotowością kontestacyjną- a więc grupy uświadamiające sobie swoje złe położenie i kwestionujące istniejący porządek stają się ogniskiem zapalnym konfliktu społecznego. W teoriach konfliktu konflikt w strukturze utożsamiany jest z jej zmianą. Ważną rolę spełnia też „pokolenie wstępujące”, czyli młoda generacja nieobarczona zmianami w mózgu w wyniku tkwienia przez lata w komunistycznym systemie i mogąca być narzędziem zmian kulturowych i społecznych. Wg Adamskiego jednak główną siłą proreformatorską ze względu na duże aspiracje społeczne i polityczne była klasa robotnicza, teoretycznie w socjalizmie najbardziej uprzywilejowana, bo na niej ideologicznie opierał się ten system. W praktyce jednak nomenklatura nie respektując robotniczych aspiracji nakręcała poczucie niesprawiedliwości systemu i wzmacniała podział my-oni (robotnicy-władza). „Solidarność”, która fenomenalnie zjednoczyła robotników i inteligencję stała się na początku lat 80-tych dominującym ruchem społecznym, ale nie miało to żadnego przełożenia na władzę. To stanowiło dodatkowy element wzmacniający konflikt. Obalenie komunizmu i idące z nim przeobrażenia w strukturze społecznej (głównie kształtowanie się nowej klasy przedsiębiorców) a także procesy demokratyzacji zmieniły charakter głównych konfliktów w polskiej strukturze społecznej. Adamski wskazuje na kilka aspektów:

• Okrągły Stół odblokował możliwość swobodnego wyrażania interesów grupowych w polityce

• Zakończył się sojusz inteligencji i robotników, bo zabrakło wspólnoty interesów po zmianie ustroju politycznego

• Transformacja wytworzyła podziały w samej klasie robotniczej na tych, którym się po 1989r. udało bądź nie; satysfakcję ze zmiany systemu mają tylko ci, którym udało się zrealizować swoje aspiracje takie jak praca na własny rachunek czy po prostu stałe zarobkowe zajęcie i możliwośc wpływu na swoje życie zawodowe. Według badań przywołanych przez Adamskiego za najbardziej atrakcyjny model jest uznawane posiadanie własnego prywatnego przedsiębiorstwa, następnie praca na państwowej posadzie, najniżej zaś praca u innego prywatnego właściciela

• Zarysowuje się tradycyjny w kapitalizmie konflikt między robotnikami a kategorią specjalistów z wyższym wykształceniem

• W nowej strukturze społecznej również szanse dostępu do uprzywilejowanych pozycji społ. okazały się być nierówne i powiązane zarówno z układami sprzed 1989 r. jak i powstałymi już w nowym systemie

W porównaniu z latami 80-tymi nastąpił masowy zanik przynależności do partii politycznych (do „Solidarności” należało ok 10 mln ludzi, największa partia III RP jaką było SLD w szczytowym okresie liczyła ok 180 tys. członków). Adamski twierdzi, że jedynie ruch związkowy nosi ślady solidarnościowego zaangażowania, tyle że jest on bardzo wyraźnie podzielony. Podział na OPZZ i NSZZ „Solidarność” nie przekłada się jednak na wcześniejsze rozróżnienie „my-oni”, ale jest wynikiem rozbieżnych interesów politycznych i preferencji ideologicznych. Adamski nie znajduje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie jaki jest obecnie konflikt społeczny w Polsce - czy chodzi w nim o ideologię i wartości czy też o interesy polityczne i ekonomiczne. Wiadomo jednak, że jedno i drugie to drugoplanowy aspekt konfliktu, w którym przede wszystkim chodzi o władzę. Adamski twierdzi, że związki zawodowe ukształtowane przez konfliktowy model struktury społecznej socjalizmu to teraz podstawowe struktury uczestniczące w politycznej grze wypowiadania przeciwstawnych interesów. Według niego to właśnie związki wypełniają lukę po masowym odpływie ludzi ze świata polityki i być może staną się one w Polsce zalążkiem systemu dwupartyjnego. Wydaje mi się, że to teza trochę na wyrost, ale zdaje się że w szkole nie za bardzo ostatnio liczy sie to co nam się wydaje, tylko to co mądre głowy napisały, więc to by było na tyle.

25. Domański - Ubóstwo

I.Trwałość ubóstwa.

1.Trwałość przynależności do underclass odnajdujemy w specyficznych postawach ludzi, którzy przynależą do tej kategorii:

- nie dokonują oni bilansu swych celów życiowych w terminach zysków i strat

- nie myślą kategoriami sukcesu

- ich aspiracje nie wykraczają poza poziom bezpiecznej egzystencji

- utrzymują się z dorywczych prac i zasiłków z opieki społecznej.

2.Obiektywne i świadomościowe czynniki przynależności do undeclass:

• dziedzicznie przekazywana postawa bierności

• izolacja od wpływu dominującej kultury

• segregacja przestrzenna

• „dziedziczenie” braku szans na zdobycie kwalifikacji i stałego zawodu.

Mechanizmy te są generatorami procesu nazwanego „zaklętym kręgiem ubóstwa” i wyłączenia ze stosunków rynkowych.

Pogląd o dziedziczeniu postaw jest przez niektórych badaczy kwestionowany (np. badania Marshalla, Robertsa, Burgoyne'a i Whelana), przez innych zaś udowadniany (np. badania Buckinghama).

3.Dziedziczenie - siła zależności między położeniem społecznym jednostek w kolejnych punktach ich biografii życiowej.

Ubóstwo traktowane jako wypadkowa trzech cech (głodu, braku ciepłego płaszcza, braku drugiej pary butów) zostało zmierzone dla Bułgarii, Rumunii, Węgier, Polski, Rosji i Słowacji:

• korelacja między tak rozumianym ubóstwem w wieku 14 lat, w 1988 i 2000 roku jest zdecydowanie najwyższa w Polsce, znacznie mniejsza w Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech, praktycznie nie występująca w Rosji

• kontrasty społeczne na przestrzeni lat zaostrzyły się we wszystkich tych państwach, z wyjątkiem Rumunii

• tendencje te występują najsilniej w Polsce i na Słowacji (do 1988 dwukierunkowa wymiana w hierarchii dzielącej społeczeństwo na ludzi ubogich i „żyjących normalnie”, po 1988 zaczęły działać mechanizmy odtwarzania się biedy).

4.”Dziedziczenie” przynależności do podstawowych segmentów struktury społecznej i kategorii ludzi ubogich:

• rekrutacja do underclass dokonuje się pod naciskiem okoliczności i wypadków losowych

• argument na rzecz samorekrutacji underclass (stwierdzenie, że co najmniej połowa osób należących do ludzi ubogich sytuowała się w tej kategorii w poprzednim okresie) nie spełnia się w żadnym z badanych krajów

• największy napływ z zewnątrz do kategorii ludzi ubogich miał miejsce w Słowacji, a najmniejszy w Bułgarii, w Polsce wynosił 87,8%

• główne kierunki napływu to: osoby niepracujące, klasa robotnicza (zwłaszcza robotnicy niewykwalifikowani)

• w Rumunii, na Węgrzech, w Polsce i w Rosji wystąpiło zjawisko ruchliwości długodystansowej w dół (r. d. - przemieszczenia dokonujące się między kategoriami oddzielonymi w hierarchii społecznej znaczącym dystansem).

5. Underclass w społeczeństwach postkomunistycznych.

Według Maxa Webera klasę społeczną definiuje:

• wspólnota szans życiowych jej członków - kluczową informacją na temat siły tej wspólnoty jest wewnętrzna zwartość tych grup w postaci trwania jej członków na tych samych pozycjach

• mechanizm ten kreuje dystanse społeczne i jest charakterystyką odrębnego usytuowania danej grupy względem innych grup, klas czy też warstw zawodowych.

Podstawy teorii wpływu ruchliwości na strukturę społeczną (Sorokin, Social Mobility, 1927):

• większe przemieszczenia między kategoriami sprzyjają zacieraniu się barier społecznych

• spadek ruchliwości i wzrost dziedziczenia są czynnikami zamykania się kategorii i krystalizacji systemu uwarstwienia w postaci układu odrębnych segmentów.

Brak znaczących oznak formowania się underclass w społeczeństwach postkomunistycznych:

• w latach dziewięćdziesiątych wysoka fluktuacja kategorii ludzi ubogich w porównaniu ze stabilnością inteligencji, pracowników umysłowych, właścicieli robotników i kategorii obejmujących właścicieli gospodarstw i robotników rolnych ( w Polsce najwyższym odsetkiem dziedziczenia charakteryzowali się rolnicy)

• w Polsce, Słowacji, na Węgrzech i w Rosji ludzie biedni charakteryzują się jeszcze większą ruchliwością niż właściciele firm.

II. Przyczyny ubóstwa.

Dwa rodzaje teoretycznych interpretacji sformułowane w stosunku do krajów zachodnich:

1.Teza o dominującej roli subiektywnego czynnika związanego z oddziaływaniem tzw. kultury ubóstwa (orientacja utożsamiana z konserwatywnym spojrzeniem na świat, przedstawicielem Charles Murray) - przekonanie, że konsekwencją liberalnej polityki welfare state jest utrwalenie się postaw wyuczonej bezradności, co uruchamia syndrom zachowań i postaw nazwanych kulturą ubóstwa. Objawia się ona na tym, że

• życie w nędzy stawia ludzi w szczególnej sytuacji, niemającej odpowiednika w życiu innych środowisk

• ludzie ci przystosowują się do trudnych warunków, kreując styl i strategie adaptacji, które są skutkiem funkcjonowania w zamkniętym kokonie wartości

• osoby te nie mogą znaleźć pracy lub tego nie chcą bo wiedzą, że nie będzie ona spełniała ich aspiracji pod względem zarobków i samooceny

• rezultatem tej dobrowolnej adaptacji jest formowanie się odrębnego systemu orientacji i postaw, składających się na subkulturę ubóstwa (niskie aspiracje edukacyjne, skrócone dzieciństwo, fakt dezorganizacji rodzin, niska samoocena, poczucie bezsilności, marginalizacja, fatalizm, świadomość wyłączenia ze świata „równych”).

Determinizm i dziedziczenie, czyli tendencja do przekazywania dzieciom wyuczonych nawyków znamionujących kulturę ubóstwa („socjalizacja do biedy”) są wbudowane w logikę kulturalistycznego podejścia. Wśród pojęć używanych przez zwolenników tego podejścia znaczącą rolę odgrywa także „zawiniona bieda”, obejmuje ona tych przedstawicieli kultury ubóstwa, którzy swym zachowaniem utrwalają niekorzystne dla siebie status quo, chociaż mogliby się zeń wydobyć.

Krytyka nurtu kulturalistycznego:

• ludzie biedni niekoniecznie odrzucają dominujący system wartości,

• niewykluczone, że zachowania tych ludzi nie wynikają z jakichś odrębnych i głęboko zakorzenionych przekonań, a np. z predyspozycji mentalnych (pogląd o biologicznym uwarunkowaniu ubóstwa - H. Spencer, G. Sumner,)

• przynależność do underclass nie jest związana z negatywnym stosunkiem do pracy.

2.Teza o strukturalnych czynnikach warunkujących ubóstwo.

Różnice w porównaniu z teorią kultury ubóstwa:

• odwoływania się do zestawu makrosystemowych czynników związanych z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej

• wykazywanie, że uwarunkowania strukturalne, będące immanentnym atrybutem współczesnego kapitalizmu stanowią ogniwo pierwotne i są odpowiedzialne za zachowania i postawy zaliczane do syndromu „ kultury ubóstwa” (jednostki traktowane są jako ofiary systemu i bezosobowych sił, nad którymi nie mają kontroli).

Strukturalne mechanizmy przyczyniające się do zjawiska biedy:

występowanie kryzysów (okresowych załamań gospodarki, z którymi związany jest wzrost bezrobocia), po tzw. szoku naftowym słabnące tempo rozwoju wykreowało mechanizm wykluczania z rynków pracy członków rozległej kategorii, przechodzących w szeregi underclass,

segmentacja rynku pracy - podział na dwa sektory: „peryferyjny” i „kluczowy” , osoby z niskimi kwalifikacjami, nie mogący zatrudnić się nawet w tych gorszych segmentach, stali się potencjalnymi kandydatami do underclass,

występowanie tzw. kieszeni ubóstwa - enklaw zamieszkanych przez ludzi „wyłączonych” z rynku pracy na stałe, w wyniku działania zewnętrznych sił, nad którymi nie mają kontroli,

przesunięcie głównej dziedziny wytwórczości z przemysłu do usług - stopniowy zanik kategorii charakteryzujących się niską złożonością wykonywanych działań, związanych z pracą fizyczną, zajęcia związane z wykonywaniem „prac brudnych” i niebezpiecznych dla zdrowia stają się pomostem degradacji w hierarchii społecznej.

III.Wnioski.

Zjawiska dotyczące underclass występujące zarówno w krajach „klasy średniej”, jak i w Polsce:

brak zainteresowania polityką i życiem publicznym, które traktuje się jako przejaw ogólniejszego syndromu wyłączenia się ze spraw ogółu

postawy samowycofywania się (mogą być one przejawem odrzucenia dominującego systemu wartości lub racjonalnym wyborem wynikającym z pragmatycznego przystosowania się do istniejących warunków bytowych)

strukturalne uwarunkowania: bezrobocie, regionalizacja biedy (np. popegeerowskie wsie)

W Polsce nie występują oznaki masowego zanikania pozycji zawodowych, związanych z wykonywaniem tzw. brudnych prac, na których w krajach zachodnich sytuują się reprezentanci kategorii o najniższym statusie. Następuje obsadzanie tych ról przez obywateli Ukrainy, Białorusi i Rosji, którzy wracając do kraju nie zasilają szeregów potencjalnej underclass, lecz awansują na wyższe stopnie hierarchii społecznej.

25. Domański - Ubóstwo

Domański opisuje koncepcję underclass w kontekście badań przeprowadzanych w kilku krajach postkomunistycznych Europy Środkowej i Wschodniej. Najważniejsze aspekty przynależności do underclass to wg niego:

-dziedziczenie biedy i odtwarzanie się cech underclass w kolejnych pokoleniach; zalicza do nich: przekazywanie bierności, izolacja kulturowa i segregacja przestrzenna, brak szans na zdobycie kwalifikacji umożlilwiających zmianę położenia- wszystko to razem nazywa zaklętym kręgiem ubóstwa

-trwałość bycia poza strukturą

- brak zainteresowania polityką i życiem publicznym , wyłączanie się w ogóle z tego wymiaru, samowycofanie ze spraw publicznych

Tabelki z dokładnymi wynikami badań można znaleźć w tekście Domańskiego- uznałam , że nie ma sensu ich wszystkich podawać, więc tylko kilka jak mi się wydaje ważnych wniosków.

W Polsce mamy do czynienia ze szczególnie dużym stopniem dziedziczenia przynależności do najniższej klasy (???), które Domański rozumie jako siłę zależności między położeniem społecznym jednostek w kolejnych punktach biografii, czego konsekwencją są ostre podziały społeczne i bariery w strukturze. Polska to również jeden z krajów największych kontrastów między najniższymi a najwyższymi klasami. Równocześnie jednak można mówić o długodystansowej ruchliwości, czyli stosunkowo dużym stopniu przechodzenia z klasy najwyższej do najniższej (ale już nie odwrotnie). Samą klasę definuje Domański za Weberem jako wspólnotę szans życiowych. W przypadku underclass podzielają je głównie niepracujący (największa rekrutacja), niewykwalifikowani robotnicy oraz chłopi i rolnicy.

W teorii można się spotkać z dwiema koncepcjami wyjaśniającymi charakter underclass w strukturze:

przynależność do underclass oparta na czynnikach subiektywnych- głównie socjalizacji w kulturze ubóstwa determinującej wykształcanie cech takich jak niskie aspiracje edukacyjne, niska samoocena, fatalizm czy brak poczucia stablilności życiowej

underclass jako wynik mechanizmów struktury, głównie rozwiniętego ze strony państwa parasola socjalnego, który umacnia istniejący stan rzeczy. Do głównych aspektów tego podejścia należy postrzeganie jednostek jako ofiar systemu, ale też wskazywanie na takie metody polepszania sytuacji jak konsekwentna walka z bezrobociem .

Domański wskazuje na to, że w Polsce tak jak w krajach zachodnich zaczyna powstawać underclass cudzoziemców- głównie Białorusinów i Ukraińców których liczbę szacuje na około 250 tys. , pracujących za niższe niż Polacy stawki i pozbawionych większości praw socjalnych ze względu na nielegalność pobytu. Podkreśla też, że mamy w ostatnich latach do czynienia z regionalizacją biedy, a więc tworzeniem może jeszcze nie gett jak w amerykańskich miastach, ale enklaw zamieszkanych przez ludzi, jakich zalicza do underclass.

39

---