Prof. dr hab. Mariusz Jędrzejko, Uniwersytet w Białymstoku

Mgr Krystyna Stańdo, Fundacja Pedagogium

Dziecko krzywdzone - zjawisko, charakterystyka, zagrożenia

Media coraz częściej donoszą o przypadkach maltretowania dzieci przez rodziców. Zazwyczaj są to drastyczne relacje, w których ofiarami są małe dzieci niezdolne do obrony oraz wołania o pomoc. Z pewnością przemoc wobec dzieci nie jest zjawiskiem nowym, choć przez długi czas była prawnie i obyczajowo sankcjonowana. Przez wieki dzieci stanowiły prawie materialny element rodziny patriarchalnej. O trwającej jeszcze stosunkowo niedawno społecznej bezradności wobec faktu maltretowania dzieci świadczy historia ośmioletniej Mary-Ellen Wilson. Pod koniec XIX w. w USA ujawniono, że była ona systematycznie katowana przez swoją opiekunkę, ale lokalna społeczność nie potrafiła skutecznie interweniować. Dokonali tego dopiero działacze Towarzystwa Ochrony Zwierząt Przed Okrucieństwem. To oni wytoczyli opiekunce proces sądowy, gdyż nie istniała wówczas żadna organizacja zajmująca się dziećmi będącymi ofiarami przemocy w rodzinie. Badania nad przemocą w rodzinie i przemocą wobec dzieci zaczęły się gwałtownie rozwijać dopiero od roku 1962, kiedy to Henry Kempe opublikował w amerykańskim czasopiśmie medycznym wyniki swoich badań nad skutkami fizycznej przemocy wobec dziecka i nazwał je syndromem dziecka maltretowanego (Pospiszyl, 1998).

Problematyka zapobiegania przemocy wobec dzieci nie ma długiej tradycji, dopiero w roku 1924 Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów określiło prawa dziecka w Deklaracji Genewskiej (Szymańczak, 1999). Trzeba było kolejnych 50. lat aby zaczęły powstawać pierwsze organizacje zajmujące się pomaganiem ofiarom przemocy w rodzinie (Browne i Herbert, 1999). Około lat 80. XX wieku przemoc w rodzinie przestała być sprawą prywatną, choć nadal funkcjonują utrwalone społecznie stereotypy, które sankcjonują to zjawisko. Należy do nich rozpowszechnione przekonanie, że bicie dzieci i fizyczne wymuszanie posłuszeństwa jest skuteczną metodą wychowawczą. Nie bez znaczenia jest także fakt, że ostatnie dwie dekady przyniosły wiele informacji na temat psychicznego maltretowania, których negatywne skutki psychologiczne trudno przecenić (Lachewicz, 1998).

Uprawniona wydaje się teza, że w ostatnich latach wzrasta poziom świadomości społecznej w zakresie identyfikowania różnych form przemocy oraz ewoluują postawy wobec tego zjawiska. W sondażu przeprowadzonym w Warszawie przez Centrum Badania Opinii Społecznej w roku 2004 prawie 65 % respondentów uznało, że z przemocą mamy do czynienia nie tylko wtedy gdy występują ślady pobicia, a 72% badanych zgodziło się, że żadne okoliczności nie usprawiedliwiają przemocy w rodzinie (Kurza, 2004). Niebagatelną rolę w procesie zmiany postaw społecznych wobec przemocy odgrywają organizacje pozarządowe. Realizują one kampanie społeczne, których celem jest edukacja, informacja i zmiana stereotypów dotyczących przemocy w rodzinie. Nadal jednak 80 % dorosłych Polaków bije swoje dzieci, a tylko w pierwszej połowie 2007 roku na policję zgłoszono 15442 przypadki przemocy wobec dzieci do 13. roku życia (Marczak i Tekień, 2008). Same dzieci także dostrzegają, że dorośli nie przestrzegają ich praw. W badaniach przeprowadzonych przez Kmiecik - Baran (1999) na pytanie, przed kim lub przed czym prawo powinno chronić dzieci, większość uczniów w wieku 14-15 lat wymieniła bicie, przemoc i osoby, które chcą je skrzywdzić. Ci sami badani określili dziecko jako kogoś, kto zasługuje na miłość, ma swoje prawa i potrzebuje wsparcia.

Prezentując problematykę przemocy wobec dzieci wyszliśmy założenia, że ze względu na zakres opracowania możemy podjąć tylko wątki najważniejsze. Stąd obok - z konieczności ogólnej - diagnozy zjawiska prezentujemy aspekty praktyczne, które pedagogom i psychologom mogą pomóc w praktyczny diagnozowaniu tego problemu.

1. Przemoc jako problem społeczny i psychologiczny. Kwestie definicyjne

We współczesnej literaturze pedagogicznej i psychologicznej nie udało się sformułować wyczerpującej i uniwersalnej definicji przemocy, chociaż wielu badaczy podejmowało takie próby. Wydaje się, że główna trudność w jednoznacznym ustaleniu, co jest przemocą, a co nią nie jest, polega na społecznym i prawnym przyzwoleniu na pewne formy krępowania swobody jednostki (Pospiszyl, 1998). Na poziomie państwa jest to stosowanie represji wobec osób, które naruszają prawo, a na poziomie rodziny funkcjonowanie różnych modeli „twardego” wychowania, wśród których model oparty na stosowaniu kar fizycznych ma wielowiekową tradycję, często wspieraną instytucjonalnie (np. przez kościół). Pierwsza naukowa definicja przemocy dotyczyła jedynie fizycznego krzywdzenia dziecka, a z upływem czasu powstawały kolejne, obejmujące przemoc psychiczną i seksualną. W diagnozie definicyjnej podkreśla się charakterystyczną dla przemocy relację nierówności między sprawcą i ofiarą. Sprawca może naruszać prawa i dobra osobiste dziecka dzięki temu, że posiada nad nim pewną przewagę i władzę (Mellibruda, 2000). Dodajmy w tym miejscu, że ofiary przemocy nie zawsze są świadome szkody, jaka jest im wyrządzana. Dotyczy to szczególnie dzieci, które zazwyczaj mają bardzo silną potrzebę zachowania idealistycznego obrazu rodziców. Aby podtrzymać przekonanie o ich miłości dzieci są skłonne obwiniać siebie za złe zachowanie i usprawiedliwiać w ten sposób przemoc, którą stosują wobec nich rodzice (Zmarzlik, 2001). Warto także zaznaczyć, że nie każda forma przemocy jest według prawa przestępstwem. Jest to jednym z powodów, dla którego statystyki sądowe i policyjne nie odzwierciedlają skali omawianego przez nas zjawiska.

1. 1. U źródeł stosowania przemocy w relacjach rodzinnych

Poszukując przyczyn przemocy wobec dzieci niektórzy badacze koncentrują się na osobie sprawcy oraz jego charakterystyce psychologicznej, a inni na czynnikach makrospołecznych i uwarunkowaniach kulturowych. Kmiecik-Baran (1999) podkreśla częste występowanie przemocy w życiu społeczno-politycznym i ekonomicznym. Zdobywanie przywilejów poprzez manipulację, nieuczciwy lobbing, korupcja, omijanie prawa, wywieranie różnego rodzaju presji w celu uzyskania doraźnych korzyści - to zachowania, które coraz częściej zastępują dialog społeczny i są uznawane za normalny sposób osiągania pozycji i prestiżu lub ochrony własnych interesów. Ze względu na skalę stają się one społecznie akceptowanym wzorcem Z kolei Mellibruda (2000) wyróżniając przemoc gorącą i chłodną - przypisuje każdej z nich inne przyczyny. Przemoc gorąca ma swoje źródło w narastających emocjach. Złość, wściekłość, gniew lub frustracja wywołują furię i znajdują ujście w aktach bezpośredniej fizycznej i psychicznej agresji. Przemoc chłodna jest natomiast wpisana w kulturowe wzorce i stereotypy. Jej sprawca nie postrzega swoich zachowań w kategoriach przemocy.

Rys. 1. Problematyka przemocy w ujęciu I. Pospiszyl (1998)

Istotnym czynnikiem ryzyka jest samotne macierzyństwo oraz trudny przebieg ciąży i porodu - zwiększają one prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy, gdyż mogą negatywnie wpłynąć na kształtowanie się więzi między matką i dzieckiem (Lipowska-Teutsch, 1995).

1.2. Sprawcy przemocy - od mitów do faktów. Typologia przemocy

Przemoc wobec dzieci jest potocznie umiejscawiana w rodzinach patologicznych, np. z problemem alkoholowym, przestępczym, prostytucyjnym. W takich rodzinach dzieci są szczególnie narażone na agresję i przemoc (Pospiszyl, 1998). Nadużywanie alkoholu prowadzi bowiem do zachowań, które powodują narastanie problemów, zamiast ich rozwiązywania, czego rezultatem jest kumulowanie napięć i frustracji. Jak zauważa Mellibruda (2000) alkohol osłabia samokontrolę i sprawia, że osoba uzależniona rozładowuje swoje negatywne uczucia poprzez zachowania agresywne. Inni naukowcy wskazują, że zachowania agresywne i przemoc występują w rodzinach o różnym statusie socjoekonomicznym. Jednak im wyższy jest status rodziny tym trudniej jest badać ten problem z uwagi na hermetyczność środowiska (Pospiszyl, 1998). Przyczyn maltretowania dzieci upatruje się także w zaburzeniach psychicznych sprawców. Badania wskazują jednak, że tylko niewielki procent rodziców krzywdzących dzieci wykazuje objawy takich zaburzeń. Można natomiast wyróżnić pewne wspólne cechy u rodziców, którzy znęcają się fizycznie nad swoimi dziećmi:

• trudności w kontrolowaniu swoich reakcji;

• brak umiejętności radzenia sobie ze stresem;

• doświadczanie przemocy w dzieciństwie ze strony własnych rodziców.

Warto jednak zaznaczyć, że duża grupa rodziców, którzy w dzieciństwie byli krzywdzeni wychowuje własne dzieci w atmosferze wolnej od wszelkich przejawów przemocy (Pospiszyl, 1998). Wyróżniane w literaturze rodzaje przemocy prezentuje poniższa grafika.

Rys. 2. Rodzaje przemocy

Dla pełniejszego zrozumienia tej problematyki za Browne (Browne, Herbert, 1999) prezentujemy klasyfikację przemocy w rodzinie wraz z jej konkretnymi formami.

	Przemoc fizyczna	Przemoc psychiczna	Przemoc seksualna
Aktywne nadużycia	Obrażenia, które nie są skutkiem wypadku. Zniewolenie z użyciem siły i uwięzienie.	Poniżanie. Nadużycia emocjonalne. Pozbawienie środków materialnych.	Kazirodztwo. Napad i gwałt.
Zaniedbanie	Brak opieki zdrowotnej. Fizyczne zaniedbanie.	Nieokazywanie uczuć. Lekceważenie emocjonalne. Lekceważenie potrzeb materialnych.	Brak należytej opieki. Prostytucja.

1.3. Zaniedbywanie dziecka, jako problem przemocowy

Zwykło się uważać (błędnie), że przemoc wobec dziecka ma charakter określonych czynów. Tymczasem kryteria przemocy spełniają także zaniechania działania. Jak wiadomo zaniedbywanie dziecka może dotyczyć jego potrzeb fizycznych, zdrowotnych, edukacyjnych, materialnych, wychowawczych lub emocjonalnych (Pospiszyl, 1998). W klasyfikacji Browne i Herberta (1999) zaniedbanie jest przedstawione jako przemoc pasywna, która może być formą przemocy fizycznej, psychicznej, lub seksualnej. Zaniedbywanie dziecka może się zacząć już w fazie jego życia płodowego, jeżeli matka stosuje używki lub prowadzi niehigieniczny tryb życia (Lipowska - Teutsch, 1995).

Podkreślmy zatem, że zaniedbanie to sytuacja, w której nie wydarza się coś, co powinno się wydarzyć i dziecko ponosi wskutek tego szkodę, której konsekwencje nie zawsze są oczywiste, a czasami stają się widoczne dopiero w odległej przyszłości. Chociaż naukowa wiedza o rozwoju dziecka i jego potrzebach na poszczególnych etapach rozwoju jest dosyć obszerna, nie jest ona przedmiotem zainteresowania wszystkich rodziców. Bez wahania uznamy za zaniedbane dziecko, które chodzi głodne, nieodpowiednio ubrane, brudne. Wyrazem braku troski rodziców o dziecko będą również takie oznaki jak próchnica zębów, owrzodzenia na skórze, pasożyty, wszawica (por. Kątna, 2002). Znacznie trudniej będzie natomiast dostrzec, że dziecko jest zaniedbywane pod względem emocjonalnym. Podejmowany tu problem ma wyraźne konteksty etyczno-moralne, bowiem rodzące się dziecko już w chwili narodziny dysponuje niezbywalnymi atrybutami (Mellody, 1995).

Rys. 3. Atrybuty dziecka w kontekście jego relacji z rodzicami

Dlaczego kwestie te uznajemy za ważne. Otóż dowiedziono wielokrotnie, że zaniedbywanie emocjonalnych i poznawczych potrzeb dziecka może prowadzić nie tylko do poważnych deficytów w tych sferach, ale także do zachorowań i zgonów (Lipowska - Teutsch, 1995). Z kolei Pospiszyl (1998) zwraca uwagę, że zaniedbywanie dzieci w niektórych przypadkach może wynikać z ubóstwa lub niekompetencji rodziców, a nie intencjonalnego zaniechania. Zaspokajanie potrzeb dziecka wymaga bowiem zarówno posiadania środków, które temu służą, jak i wiedzy o jego potrzebach w sferach biologicznej, psychicznej i emocjonalnej. Zaniedbywanie potrzeb psychicznych i emocjonalnych dziecka przez rodziców bywa powodowane ich własną niedojrzałością, brakiem kompetencji rodzicielskich lub niezdolnością do empatii (Mazur, 2002, Lipowska - Teutsch, 1995).

Dziecko zaniedbywane kształtuje w sobie poczucie inności, które idzie w parze z odczuwaniem wstydu oraz utrudnia nawiązywanie kontaktów z otoczeniem. Być może dlatego dzieci zaniedbywane fizycznie i emocjonalnie przez rodziców przystępują do grup rówieśniczych o destruktywnym charakterze. Poprzez przynależność do takich grup mogą zaspokajać swoje potrzeby, w tym potrzeby emocjonalne i społeczne (Kmiecik - Baran, 1999).

Z podjętym tu problemem wiąże się także kwestia nowego i rosnącego zjawiska określanego w socjologii i pedagogice jako „dzieci ulicy”. Spotykamy je na parkingach supermarketów, w galeriach handlowych, przed miejscami częstego ruchu ludzi (dworce, metro, skrzyżowania), gdzie oferują odprowadzenie wózka, myją szyb naszych samochodów na skrzyżowaniach, żebrzą na ulicach, dokonują różnych przestępstw. Dla wielu zaniedbanych dzieci ulica jest ich „domem” i szkołą życia, nawet jeżeli utrzymują kontakt z rodziną i wracają na noc do miejsca zamieszkania. Szacuje się, że w samej Warszawie jest ok. 15 tysięcy dzieci ulicy (Staszewska, 2003, Kurzępa, 2006). Dowiedziono np., że w tej grupie dzieci odsetek praktycznego doświadczania krzywdzenia fizycznego przez rodziców jest bardzo wysoki.

Dodajmy w tym miejscu, że do odległych konsekwencji zaniedbania zalicza się nieprawidłowy rozwój fizyczny i choroby psychosomatyczne, ale także poczucie krzywdy i poczucie winy, niskie poczucie własnej wartości oraz zwiększone ryzyko zaniedbywania własnych dzieci (Kmiecik-Baran, 1999).

2. Przemoc fizyczna

Przemoc fizyczna kojarzy się zazwyczaj z biciem, kopaniem, policzkowaniem oraz innymi formami naruszania fizycznych granic drugiej osoby. Pospiszyl (1998) rozszerza ten katalog, wyróżniając przemoc fizyczną czynną i bierną. Przemoc czynna (np. oparzenia, duszenie, bicie, zadawanie ran ciętych i szarpanych, kopanie) pozostawia ślady na ciele dziecka, choć czasami trudno je dostrzec lub są krótkotrwałe (policzkowanie, klapsy, popychanie). Przemoc bierna polega natomiast na ograniczaniu swobody dziecka różnymi zakazami. Należy do nich popularny „areszt domowy”, ale także zakaz odzywania się lub załatwiania potrzeb fizjologicznych. Kołakowska (2004) dodaje do przejawów przemocy fizycznej głodzenie dziecka oraz niektóre sytuacje zmuszania go do jedzenia.

2.1. Kara a przemoc fizyczna

Wiemy już, że właśnie podczas wymierzania kary dzieci doznają najczęściej poważnych obrażeń, których skutki nierzadko bywają nieodwracalne (Pospiszyl, 1998). Często owemu wymierzaniu towarzyszą zachowania pozbawione kontroli np. uderzanie dziecka z siła adekwatna dla osoby dorosłej, używanie przedmiotów. Ich efekty mają nie tylko wymiar fizyczny (sińce, złamania, trwałe urazy), ale także silnie odzwierciedlają się na psychice. Kary tego typu są traktowane jako metoda wychowawcza, która ma na celu powstrzymywanie dziecka od niepożądanych zachowań. Tymczasem z naukowego punktu widzenia wynika jednoznacznie, że kara, aby być skuteczną i rzeczywiście zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania, musi spełnić kilka warunków, co opisali Walters i Grusec (Zimbardo, 1999):

Rys. 4. Warunki efektywności wychowawczej kary

Kara, która nie spełnia w.w. wymogów często przynosi skutki odwrotne do zamierzonych, utrwalając niepożądane zachowanie. Może rodzić agresję jak i wzmagać zachowania niepożądane. Dla ukazania tego problemu przytoczmy badania Mendeckiej (1998) nad karami stosowanymi przez rodziców w percepcji dzieci 8- i 9-letnich. Zauważyła ona, że najczęściej stosowaną karą wobec badanych dzieci było bicie, a zaraz po nim krzyk i wyzwiska. Często oba rodzaje kar występowały równocześnie. Rodzice nie zadawali sobie trudu, aby wysłuchać dziecko przed wymierzeniem kary, nie dawali sobie także czasu aby ochłonąć z gniewu zanim przejdą do działania. Badane dzieci poproszono o narysowanie swoich rodziców i siebie w czasie wymierzania kary - wiele z nich przedstawiało ojca z pasem w dłoni, a matkę bijącą dziecko rękami po głowie. Autorka konkluduje, że taki sposób karania dziecka obniża jego samoocenę, budzi lęk i pragnienie odwetu, a jednocześnie uczy dziecko agresywnych zachowań, które będzie mogło zastosować wobec słabszych. Czy zatem jest to jeszcze kara czy już przemoc?

2.2. Oznaki stosowania wobec dziecka przemocy fizycznej

Następujące oznaki w zachowaniu i wyglądzie dziecka mogą wskazywać na stosowanie wobec niego przemocy fizycznej (Pospiszyl, 1998, Kątna, 2002, Kmiecik-Baran, 1999, Kołakowska, 2004). Poniżej prezentujemy ich zestawienie.

Rys. 5. Objawy stosowania kar

Podkreślenia wymaga, że wiele z w.w. objawów nasila się po weekendach i okresach nieobecności dziecka w szkole.

3. Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna godzi przede wszystkim w poczucie własnej wartości dziecka. Każda przemoc fizyczna posiada znamiona przemocy psychicznej (Pospiszyl, 1998), bo bicie i maltretowanie dziecka jest wysyłanym w jego stronę komunikatem, że ma ono mniejszą wartość, nie zasługuje na uwagę i szacunek, nie ma prawa do wyrażania własnych potrzeb i uczuć.

Młodzież licealna zapytana przez Buczyńską (2000) czym jest przemoc psychiczna wymieniła bardzo szeroki katalog zachowań należących do tej kategorii, m.in.: szantaż emocjonalny, deprecjonowanie opinii, uczuć i osiągnięć, ośmieszanie, zawstydzanie, sarkazm, wygłaszanie kazań, dyktowanie rozwiązań, bagatelizowanie czyichś problemów, narzucanie swojego zdania. Badani stwierdzili, że to indywidualna wrażliwość człowieka decyduje o tym, czy dane zachowanie będzie przemocą czy też nie. Dla uczniów przemocą psychiczną jest bowiem to wszystko, co wywołuje psychiczne cierpienie. W takim ujęciu to samo zachowanie wobec dwóch różnych osób może zostać uznane za akt przemocy lub nie, w zależności od skutków, które wywołuje. Młodzież jest także świadoma tego, że wrażliwość na przemoc własną i cudzą może ulec stępieniu pod wpływem różnych doświadczeń.

Stosują ją np. rodzice, którzy stawiają przed dzieckiem zbyt wysokie, nieadekwatne do jego wieku i możliwości wymagania dotyczące wyników w nauce (Pospiszyl, 1998). Rozpowszechnione jest straszenie małych dzieci (np. oddaniem do domu dziecka lub oddaniem obcej osobie) w celu wymuszenia posłuszeństwa (Kołakowska, 2004).

Jest to także forma przemocy psychicznej i rzadko kto zastanawia się co czuje dziecko zagrożone utratą miłości i poczucia bezpieczeństwa.

3.1. Przemoc psychiczna a kształtowanie postawy ofiary

Dziecko wychowywane w atmosferze wymuszanego przemocą bezwzględnego posłuszeństwa wobec rodziców staje się podatne na przyjmowanie roli ofiary w relacjach z innymi ludźmi. Postawa uległości i lęku może zostać tak silnie utrwalona, że nawet w życiu dorosłym taka osoba będzie poszukiwała sytuacji umożliwiających jej odgrywanie roli ofiary (Ketterman, 2004, Mellibruda, 2000).

Rys. 6. Działania sprzyjające budowaniu u dziecka poczucia bezradności (za Sztander, 2000)

3.2. Oznaki stosowania przemocy psychicznej wobec dziecka

Dziecko krzywdzone psychicznie zazwyczaj ma niską samoocenę, może cierpieć na depresję i różne dolegliwości psychosomatyczne. Następujące zachowania dziecka mogą świadczyć o stosowaniu wobec niego przemocy psychicznej (Kątna, 2002, Kołakowska, 2004, Kmiecik-Baran, 1999) m.in. pseudo - dojrzałość (zachowania „dorosłe” np. opieka nad rodzeństwem), zachowania ekstremalne (agresja, uległość), nadmierna. Pełen pakiet problemów prezentuje poniższa grafika.

4. Wykorzystywanie seksualne dzieci

Trudno oszacować prawdziwą liczbę przypadków seksualnego wykorzystywania dzieci. Jest to temat delikatny, wstydliwy, objęty tabu, ujawniany częściej w gabinetach psychoterapeutów niż na policji i w prokuraturze. Interwencją prawną objęte są głównie najbardziej drastyczne przypadki, które nie odzwierciedlają rozmiarów całego zjawiska (Pospiszyl, 1998).

Wykorzystywanie seksualne dzieci obejmuje szereg konkretnych zachowań, które można umieścić na pewnym kontinuum pod względem ich intensywności i potencjalnych negatywnych skutków dla ofiary. Finkelhor (za: Sajkowska, 2002) dzieli zachowania seksualne angażujące dziecko na dwie kategorie:

• Bez kontaktu fizycznego (np. ekshibicjonizm, podglądanie, molestowanie werbalne);

• Obejmujące kontakt fizyczny (kontakt bez penetracji polegający na dotykaniu i całowaniu intymnych części ciała dziecka lub penetracja pochwowa, analna, oralna).

Z wielu badań wynika, że najczęstsze formy wykorzystywania seksualnego to dotykanie i całowanie narządów płciowych dziecka oraz nakłanianie dziecka do dotykania lub całowania narządów płciowych dorosłego. Na drugim miejscu pod względem częstości znalazły się różne formy penetracji (Sobolewska, 2002, Pospiszyl, 1998).

Polskie przepisy prawne nie wyszczególniają konkretnych zachowań, które można uznać za wykorzystywanie seksualne, zamiast tego operują określeniami o dużym pojęciu ogólności (np. „obcowanie płciowe”, „czyn lubieżny”, „czynność seksualna”). Minimalny wiek dziecka, poniżej którego relacje seksualne z nim są karalne wynosi w Polsce 15 lat (Filar, 2002). Warto zwrócić uwagę jak definiuje wykorzystywanie seksualne dzieci Światowa Organizacja Zdrowia (za: Sajkowska, 2002, s. 7):

„Wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeżeli te osoby ze względy na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy.

Rys. 7. Aktywność seksualna sprawców

Definicja powyższa reguluje kilka istotnych kwestii często podnoszonych w kontekście wykorzystywania seksualnego dzieci (Wyżyńska, 2007):

• Sprawcami przemocy seksualnej wobec dzieci mogą być nie tylko dorośli, ale także inne dzieci;

• Dorosły wykorzystuje seksualnie dziecko nie tylko i nie zawsze w celu zaspokojenia swoich potrzeb seksualnych. Często ważniejsze są dla niego potrzeby pozaseksualne - jak poczucie siły i władzy;

• Dziecko wykorzystywane seksualnie może odczuwać przyjemność zmysłową, ale nie zwalnia to sprawcy z odpowiedzialności ani nie uzasadnia obarczania dziecka winą za przeżywane odczucia.

4.1. Sprawcy wykorzystywania seksualnego dzieci

Statystyki podają, że sprawcami wykorzystywania seksualnego dzieci są najczęściej żonaci mężczyźni w wieku 25-35 lat. Należą oni do różnych warstw społecznych i wykonują różne zawody. Są wśród nich zarówno przedstawiciele tzw. marginesu społecznego jak i szanowani obywatele. Większość z nich to osoby znane dziecku (krewni, znajomi rodziny, pracownicy różnych instytucji). Rzadko stwierdza się u nich choroby psychiczne jako przyczynę molestowania dzieci. Większość sprawców prowadzi normalne życie seksualne z dorosłymi a pomimo to molestuje dzieci (por. Chaffin i in., 2002, Wyżyńska, 2007).

Sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci można podzielić na dwie grupy: przestępców fiksacyjnych i regresyjnych (Groth za: Pospiszyl, 1998). Dla przestępcy fiksacyjnego (klasycznego pedofila) dziecko jako takie jest atrakcyjnym obiektem seksualnym. Zazwyczaj wybiera on na ofiarę chłopca. Przestępcy fiksacyjni najczęściej nie pozostają w żadnym związku z kobietą. Natomiast przestępcy regresyjni zazwyczaj utrzymują kontakty seksualne z dorosłymi kobietami, a aktów seksualnego molestowania dzieci dopuszczają się pod wpływem stresu, w sytuacjach gdy przeżywają silne emocje. Ich ofiarami są zazwyczaj dziewczynki.

4.2. Ofiary

Każde dziecko może stać się ofiarą wykorzystania seksualnego, ale badania wskazują, że w niektórych wypadkach ryzyko to wzrasta i dotyczy w szczególności (por. Wyżyńska, 2007):

• dzieci niepełnosprawnych, upośledzonych intelektualnie lub fizycznie,

• dzieci maltretowanych i zaniedbywanych, pozbawionych bezpiecznych i ciepłych relacji z rodzicami,

• dzieci ofiar molestowania seksualnego

• dzieci adoptowanych lub wychowywanych przez ojczyma albo macochę

• dzieci z niepełnych rodzin

• dzieci nieśmiałych.

Warto podkreślić, że dzieci, które choć raz zostały wykorzystane seksualnie są szczególnie narażone na ponowne wykorzystanie. Przemoc, której doznały czyni je bardziej podatnymi na przyjmowanie w przyszłości roli ofiary.

Dziewczynki są częściej wykorzystywane seksualnie niż chłopcy. Niektóre źródła podają, że najczęściej krzywdzone są dzieci w wieku 7-12 oraz 13-18 lat. (Sobolewska, 2002), ale nie wszystkie badania potwierdzają te dane, wskazując, że najbardziej zagrożone są dzieci w okresie dorastania oraz dzieci do 6 roku życia (Pospiszyl, 1998).

4.3. Strategie sprawców

Przemoc seksualna nie zawsze przybiera formę gwałtu i często jest poprzedzona „urabianiem” ofiary. Polega to na manipulowaniu dzieckiem w celu stworzenia bliskiej więzi psychicznej, stopniowym oswajaniu go z przejawami erotycznej czułości oraz kreowaniu atmosfery tajemnicy. Gdy sprawca dostrzega, że ma nad ofiarą wystarczającą władzę przechodzi do czynności seksualnych (Wyżyńska, 2007).

„Urabianie” ofiary może się odbywać pod przykrywką zabawy lub edukacji seksualnej. Jeżeli sprawcą jest rodzic, może on wykorzystywać swoją władzę w celu stopniowego przełamywania poczucia wstydu u dorastającego dziecka (wchodząc do łazienki podczas kąpieli syna lub córki, nie pozwalając na zamykanie drzwi do pokoju, prowadząc z dzieckiem zbyt intymne rozmowy). Dokonuje w ten sposób poważnej ingerencji w poczucie autonomii i tożsamości dziecka pomimo tego, że fizycznie dziecko pozostaje nienaruszone (Kołakowska, 2004).

Patologiczna zazdrość w relacjach ojciec - córka, nadmierne kontrolowanie i ograniczanie kontaktów społecznych dziecka oraz ingerowanie w jego autonomię często towarzyszą relacji kazirodczej (Pospiszyl, 1998).

4.4. Sekret

Sprawcy stosują wobec ofiar różnorodne strategie mające na celu utrzymanie tajemnicy. Prezentuje je kolejna grafika.

Poczucie wstydu i winy, lęk przed rozpadem rodziny, obawa utraty miłości rodzica oraz przemoc fizyczna to inne czynniki sprzyjające utrzymywaniu tajemnicy przez molestowane seksualnie dziecko. Nie bez znaczenia jest ponadto fakt, że małe dziecko może nie zdawać sobie sprawy z tego, że dzieje się coś złego, gdyż naturalne przejawy miłości rodzicielskiej także polegają na przytulaniu i całowaniu (Pospiszyl, 1998).

W wielu środowiskach ujawnienie molestowania seksualnego jest równoznaczne z kompromitacją rodziny. Ujawnianiu takich wydarzeń nie służy również przekonanie o niskiej skuteczności interwencji prawnej oraz pragnienie chronienia dziecka przed stresem związanym z postępowaniem karnym (Lew-Starowicz, 1992).

4.5. Wskaźniki przemocy seksualnej wobec dziecka

Kmiecik-Baran (1999, s. 33) dokonuje syntezy bezpośrednich i odległych skutków przemocy seksualnej wobec dzieci. Niektóre oznaki - jak ciąża, choroby przenoszone drogą płciową, przerwanie błony dziewiczej - są oczywiste. Pozostałe możliwe objawy fizyczne świadczące o przemocy seksualnej to np. urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy odbytu i pochwy, infekcje dróg moczowo - płciowych, ból krocza, ból przy oddawaniu moczu lub kału, krwawienia z narządów rodnych, ale także infekcje jamy ustnej, bóle głowy, nudności i wymioty.

W zachowaniu dziecka molestowanego seksualnie można zaobserwować (por. Kmiecik-Baran, 1999, Sobolewska, 2002):

• nietypowe dla wieku zainteresowanie seksualnością;

• zespół stresu pourazowego;

• prowokacyjne zachowania erotyczne;

• problemy w szkole,

• trudności w kontaktach z rówieśnikami, nerwice i depresje,

• zachowania agresywne i ucieczki z domu,

• zachowania destrukcyjne i autodestrukcyjne

• fobie, natręctwa i lęki.

Odległe konsekwencje przemocy seksualnej często wiążą się ze stosunkiem ofiary do własnego ciała i seksualności (anoreksja i bulimia, zaburzenia seksualne, stosowanie przemocy seksualnej). Ponadto niskie poczucie własnej wartości, lęk, alienacja i poczucie winy sprzyjają powstawaniu psychoz, depresjom i próbom samobójczym (por. Wyżyńska, 2007). Skutki przemocy seksualnej są mniej dotkliwe jeżeli była ona aktem jednorazowym. Natomiast przemoc powtarzająca się (np. w wypadku kazirodztwa), brutalna, polegająca na kontaktach oralnych, analnych, genitalnych lub dewiacyjnych niesie z sobą największe zagrożenie dla dziecka (Lew-Starowicz, 1992).

5. Niektóre problemy postępowania z dzieckiem krzywdzonym

Stosowanie przemocy wobec dzieci jest najczęściej dostrzegane wtedy, gdy dojdzie do jakiejś tragedii i dziecko trafia z obrażeniami do szpitala albo próbuje popełnić samobójstwo. Są to sytuacje, którym zazwyczaj można było zapobiec, gdyby osoby z otoczenia dziecka wystarczająco wcześnie dostrzegły, że dzieje się z nim coś złego. Czasami wystarczy trochę uwagi i zainteresowania dzieckiem, aby zauważyć niepokojące symptomy, a czasami dzieci same zwracają się o pomoc do dorosłych.

Inaczej rozmawia się z małymi dziećmi będącymi ofiarami przemocy, szczególnie jeżeli doświadczyły molestowania seksualnego, a inaczej ze starszymi. Oddzielnego omówienia wymaga sytuacja formalnego przesłuchania dziecka. Warto podkreślić, że nauczyciel, pedagog, policjant lub inna osoba, która przeprowadza rozmowę z dzieckiem będącym ofiarą przemocy nie musi zbierać dowodów ani ustalać wszystkich szczegółów. Będzie to dopiero zadaniem sędziego (Zmarzlik, Dziecko krzywdzone - specjalny klient). W dalszej części opracowania przedstawiono wybrane zagadnienia postępowania z dzieckiem krzywdzonym.

5.1. Specyfika rozmowy z małym dzieckiem

Zdolności językowe małego dziecka, jego aparat pojęciowy, umiejętność werbalizacji i sposób postrzegania świata są różne niż u nastolatków i osób dorosłych. Warto pamiętać także o tym, że dziecko krzywdzone może różnić się od swoich rówieśników poziomem rozwoju poznawczego i emocjonalnego właśnie z uwagi na niekorzystne oddziaływania, którym podlegało. Zakłócenia funkcji poznawczych, do których należy m.in. koncentracja uwagi i pamięć, często pojawiają się w sytuacjach trudnych, budzących silne emocje. Taką sytuacją może być dla dziecka pierwsza rozmowa z dorosłym o wykorzystywaniu seksualnym. Osoba pomagająca musi dostosować język, którym się posługuje do swojego rozmówcy. Zazwyczaj jest to proces, który wymaga obserwowania dziecka i jego reakcji oraz uważnego wsłuchiwania się w jego wypowiedzi. Cierpliwość, spokojny ton, zadawanie pytań krótkich i prostych, formułowanie ich w taki sposób, aby dotyczyły naraz tylko jednej kwestii - to ważne wyznaczniki dobrej komunikacji z dzieckiem (Budzyńska, 2007).

5.2. Czynniki sprzyjające budowaniu dobrej relacji z dzieckiem

Przyjazne nastawienie, uwaga i zainteresowanie, traktowanie dziecka jako partnera w rozmowie - to podstawowe warunki dobrego kontaktu. Z takim sposobem traktowania dziecko krzywdzone rzadko spotyka się w swoim środowisku, podobnie jak z poszanowaniem swoich granic. Budowanie dobrej relacji z dzieckiem zaczyna się już w momencie powitania. Na jej kształt mają wpływ zarówno werbalne jak i niewerbalne komunikaty, a jej jakość zależy przede wszystkim od osoby pomagającej dziecku, chociaż warto zatroszczyć się także o otoczenie, w którym odbywa się rozmowa. Poniżej przedstawiono kilka czynników, które mają wpływ na jakość kontaktu z dzieckiem krzywdzonym (Budzyńska, 2007):

Szczerej rozmowie na trudny temat sprzyja pomieszczenie, które zapewnia poczucie bezpieczeństwa i ułatwia koncentrację uwagi. Nie będzie nim pokój nauczycielski, ani inne pomieszczenie, do którego w każdym momencie może ktoś wejść, w którym co chwilę dzwoni telefon, albo do którego docierają hałasy z zewnątrz. Gdy już uda się znaleźć odpowiedni pokój do rozmowy, warto pozwolić dziecku, aby samo wybrało miejsce, w którym chce usiąść. Istotne jest także zachowanie takiego dystansu fizycznego, który będzie sprzyjał poczuciu bliskości, ale jednocześnie nie naruszy granic naszego rozmówcy

Wyrażające się ono w słowach („wiem, że jest ci trudno”) i gestach (przytulenie dziecka) zwiększają otwartość dziecka i pomagają mu przezwyciężyć swoje lęki oraz złagodzić napięcie i niepokój. Jeżeli dziecko zacznie płakać - warto mu pozwolić na płacz. Zamiast pocieszać lub uspakajać lepiej jest wyrazić troskę i zrozumienie.

Czasami dziecko zachowuje się agresywnie próbując w ten sposób wyrazić swoją złość i gniew wobec sprawcy, choć osoba pomagająca może w pierwszej chwili pomyśleć, że sama jest adresatem tych uczuć. Gdy dziecko zaczyna krzyczeć, przeklinać, niszczyć przedmioty wokół siebie, etc. najlepiej jest stworzyć mu warunki do rozładowania uczuć w sposób kontrolowany i bezpieczny, np. proponując rzucanie przedmiotami do celu, darcie papieru na małe kawałeczki, zachęcając do ekspresji werbalnej i do krzyku (Wyżyńska, 2007).

W tym wypadku oznacza podążanie za dzieckiem i jego własnym tempem, nie przerywanie jego wypowiedzi, gdy nie jest to konieczne. Zaleca się, aby najpierw pozwolić dziecku opowiedzieć o tym co się wydarzyło w jego własny sposób, nawet jeżeli będzie to chaotyczna i nieuporządkowana wypowiedź. Dopiero później można formułować dodatkowe pytania, służące wyjaśnieniu treści niezrozumiałych oraz uporządkowaniu i uszczegółowieniu relacji

5.3. Obiektywizm w rozmowie z dzieckiem - ofiarą przemocy polega na unikaniu postawy oceniającej. Zasada obiektywizmu nie pozwala na komentowanie wypowiedzi dziecka oraz oznacza umiejętność przyjęcia do wiadomości nawet tego, co wydaje się szokujące. Wyrażanie ocen dotyczących osób bliskich dziecku także narusza tą zasadę .

6. Co dziecko powinno usłyszeć od osoby pomagającej

Zadaniem osoby pomagającej jest wysłuchanie dziecka, uszczegółowienie jego relacji na tyle, na ile wymaga tego sytuacja oraz - co nie mniej ważne - zatroszczenie się o jego kondycję psychiczną i udzielenie mu wsparcia. Temu ostatniemu celowi służy kilka komunikatów, które dziecko opowiadające o swoich trudnych przeżyciach powinno usłyszeć od osoby dorosłej (Kluczyńska, 2002, Wyżyńska, 2007):

6.1. Zadawanie pytań

Odradza się zadawanie pytań rozpoczynających się od słowa „dlaczego”. Młodsze dzieci mogą mieć trudność z udzieleniem na nie odpowiedzi, gdyż pytania takie wymagają m.in. umiejętności myślenia przyczynowo - skutkowego. Ale to nie jedyny powód, dla którego powinno się ich unikać. Pytania sformułowane w ten sposób często budzą poczucie winy i mogą wyzwalać reakcje obronne. Zamiast „Dlaczego się przestraszyłeś” lepiej zapytać „Co cię przestraszyło?” (Budzyńska, 2007, s. 32). Należy podkreślić, że pytania w rodzaju „Dlaczego nie powiedziałeś o tym wcześniej mamie?”, „Dlaczego się nie broniłeś?” brzmią oskarżycielsko i nie sprzyjają ani otwartości ani poczuciu bezpieczeństwa dziecka. (Wyżyńska, 2007).

Zadawanie pytań otwartych („Co się wydarzyło?” „Kto był wtedy w domu?” „Opowiedz jak to się stało?”) to najlepszy sposób poznania przebiegu wydarzeń, w których uczestniczyło dziecko. Małe dzieci mogą na nie udzielać bardzo krótkich odpowiedzi, ale nie powinno to zniechęcać osoby pomagającej do ich zadawania (Myers, 2007). Pytania otwarte mają wiele zalet: tworzą klimat otwartości i zaufania, nie narzucają pytanemu punktu widzenia osoby pytającej, pozwalają dziecku z nieograniczonej liczby odpowiedzi wybrać tą, która najlepiej opisuje daną sytuację. Często w odpowiedzi na pytanie otwarte otrzymujemy dodatkowe informacje, z których istnienia nie zdawaliśmy sobie wcześniej sprawy (Król-Fijewska i in., 2000).

W miarę możliwości należy unikać zadawania pytań zamkniętych („Czy tata był wtedy z tobą w domu?”). Ograniczają one możliwość odpowiedzi do potwierdzenia lub zaprzeczenia. Z kolei pytania sugerujące („Czy to tata był wtedy z tobą w domu?”) zawierają w sobie oczekiwanie odpowiedzi zgodnej z hipotezą osoby, która je zadaje (Król-Fijewska i in., 2000). Szczególnie małe dzieci są podatne na sugestie zawarte w pytaniach, ale może to dotyczyć także dzieci starszych jeżeli nie czują się pewnie i bezpiecznie, a przy tym mają niską samoocenę (Budzyńska, 2007). Dzieci takie są bardziej skłonne udzielać odpowiedzi zgodnych z oczekiwaniami dorosłych, gdyż zależy im na akceptacji z ich strony.

6.2. Czego należy unikać w rozmowie z dzieckiem krzywdzonym

W rozmowie z dzieckiem nie wolno kłamać ani składać obietnic, których nie da się dotrzymać. Przykładem takiej obietnicy jest zapewnienie, że nikt nie dowie się o tej rozmowie (Zmarzlik, Dziecko krzywdzone - specjalny klient). Na pytania dziecka należy odpowiadać zgodnie z prawdą i rzeczowo. Warto mu wyjaśnić, co się będzie dalej działo (Budzyńska, 2007), nawet jeżeli samo o to nie zapyta.

Zaleca się, aby podczas rozmowy z dzieckiem unikać okazywania silnych emocji (Wyżyńska, 2007), co jednak nie oznacza odcinania się od przeżywanych przez siebie uczuć. Wręcz przeciwnie - umiejętność ich zidentyfikowania i nazwania będzie tutaj pomocna. Osoby pomagające ofiarom przemocy są narażone na przeżywanie uczuć, które dla nich samych są trudne (Zeprzałka, 2002). Jeżeli dziecko jest ofiarą przemocy seksualnej, u osoby pomagającej pojawia się lęk i skrępowanie, ponadto może ona przeżywać tak silne negatywne uczucia wobec sprawcy, że dodatkowo przytłoczą one dziecko, które i tak jest w trudnej sytuacji. (Zmarzlik, Dziecko krzywdzone - specjalny klient).

Osobie pomagającej nie wolno okazywać niechęci do rodziców dziecka, nawet jeżeli to oni są sprawcami krzywdzenia. Dziecko żywi do nich ambiwalentne uczucia i mogłoby się poczuć dodatkowo upokorzone (Lipowska-Teutsch, 1995).

6.3. Trudne odpowiedzi - nie wiem, nie pamiętam, nie rozumiem

Dzieci do ósmego roku życia wykazują skłonność do zgadywania odpowiedzi na pytania, na które nie potrafią odpowiedzieć (Zmarzlik, 2007). Bardzo ważne jest zatem przekonanie dziecka, że ma prawo czegoś nie pamiętać, nie wiedzieć albo nie rozumieć i że nie spotka je za to żadna kara. Można się w tym celu posłużyć następującym komunikatem: „Niektóre pytania będą dla ciebie łatwe do zrozumienia, a inne trudne. Powiedz, kiedy nie zrozumiesz pytania. Powiedz, kiedy nie będziesz umiał odpowiedzieć na pytanie. Nikt nie będzie miał do ciebie o to pretensji, nikt nie będzie się na ciebie za to gniewał” (Budzyńska, 2007, s. 25). Dodatkowo warto przećwiczyć z dzieckiem strategię udzielania odpowiedzi „nie wiem”, „nie rozumiem”, „nie pamiętam” odgrywając scenki i zadając mu pytania nie związane ze sprawą (Zmarzlik, 2007).

6.4. Trudne pytania - kiedy, gdzie, wygląd sprawcy

Pytania o czas i miejsce zdarzenia oraz o wygląd sprawcy są szczególnie trudne dla małego dziecka (Budzyńska, 2007). Umiejętność wyliczenia pór roku, nazw miesięcy, dni tygodnia lub godzin nie oznacza, że dziecko potrafi umiejscowić zdarzenie w czasie. Czas zdarzenia można jednak określać zadając pytania odnoszące się do rytualnych czynności dziecka lub szczególnych dni w jego życiu, np.: „Czy to było przed dobranocką?”, „Czy w tym dniu byłeś w przedszkolu?”, „Czy była ubrana choinka?” (s. 37).

Pytając o miejsce zdarzenia warto najpierw sprawdzić, czy dziecko zna to miejsce, czy było tam wcześniej. Jeżeli nie, wówczas zaleca się odwoływanie do wrażeń zmysłowych za pośrednictwem pytań o wygląd danego miejsca, dochodzące tam odgłosy, charakterystyczne zapachy. Można także próbować ustalić miejsce przez jego funkcję - do czego ono służy, co się tam robi.

Standardowy rysopis sprawcy obejmuje jego wzrost, sylwetkę, kolor oczu i włosów, wiek, ubranie oraz cechy szczególne. Ustalając wygląd sprawcy najlepiej posługiwać się porównaniami do osób znanych dziecku, lub poszukiwać cech szczególnych sprawcy, które mogły zostać zapamiętane ze względu na swoją nietypowość. Przykładowe pytania o wygląd sprawcy mogą brzmieć: „Czy X był taki duży jak twój tata?”, „Czy Z miał tyle lat, że mógł chodzić do twojej szkoły?”, „Po czym można poznać X?”, „Czy było w wyglądzie X coś dziwnego / śmiesznego?”.

Uwagi końcowe

Stwierdzono, że nawet małe dzieci potrafią szczegółowo zapamiętać i trafnie odtworzyć przebieg zdarzenia, w którym uczestniczyły. Przyjazny klimat i wspierająca postawa w rozmowie z dzieckiem poprawiają funkcjonowanie jego pamięci i sprzyjają dokładnemu odtwarzaniu zdarzeń, których dotyczy rozmowa (Myers, 2007). Nawet takie przeszkody jak słabo rozwinięty aparat pojęciowy i umiejętność werbalizacji mogą zostać przezwyciężone, jeżeli osoba dorosła wykaże się cierpliwością, elastycznością i pewną kreatywnością podczas rozmowy z dzieckiem. Przydatna będzie także wiedza z zakresu psychologii rozwojowej oraz osobiste doświadczenia z dziećmi posiadane przez osobę pomagającą. Szczegółowy opis postępowania z dzieckiem krzywdzonym można znaleźć w cytowanej literaturze. W niniejszym opracowaniu ograniczono się do wyboru niektórych zagadnień opisywanych przez specjalistów, z których wielu posiada praktyczne doświadczenie w pracy z ofiarami przemocy.

Literatura:

Budzyńska, A. (2007). Jak przesłuchiwać dziecko. Poradnik dla profesjonalistów

uczestniczących w przesłuchiwaniu małoletnich świadków. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje. http://www.dzieckoswiadek.pl/page.php?PID=26.

Browne, K. i Herbert, M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Państwowa

Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Cermak, T. i Rutzky, J. (1998). Czas uzdrowić swoje życie. Przewodnik do pracy nad sobą.

Kroki w stronę zdrowienia Dorosłych Dzieci Alkoholików. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Chaffin, M., Letourneau, E. i Silovsky, J. (2002). Dorośli sprawcy wykorzystywania

seksualnego dzieci - przegląd zagadnień. Dziecko krzywdzone, 1, 53-68.

Fijewska-Król, M. i Fijewski, P. (2000). Asertywność menedżera. Warszawa: Polskie

Wydawnictwo Ekonomiczne.

Filar, M. (2002). Seksualne wykorzystywanie dzieci w świetle polskiego kodeksu karnego

(na tle prawnoporównawczym). Dziecko Krzywdzone, 1, 39-51.

Keller-Hamela, M. (2007). Standardy wyposażenia i korzystania z przyjaznych pokoi

przesłuchań dzieci. W: M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie dziecka (s. 80-97). Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Ketterman, G. (2004). Jak uchronić dziecko przed przemocą. Poradnik dla rodziców.

Kraków: Wydawnictwo WAM.

Kluczyńska, S. (2002). Przemoc seksualna wobec dzieci. Niebieska Linia, 3/20/2002, 3-5.

Kmiecik-Baran, K. (1999). Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno - psychologiczne.

Warszawa: PWN.

Kołakowska, W. ( 2004). W kręgu agresji, przemocy i brutalizacji życia. Wybrane

zagadnienia. Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji.

Korczak, J.(1978). Pisma wybrane. Warszawa: Nasza Księgarnia.

Kwiatkowska - Darul, V. (2007). Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej -

rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k. W: M. Sajkowska (red.). Przyjazne

przesłuchanie dziecka (s. 41-57). Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Kurza, K. (2004). Przemoc domowa wśród mieszkańców miasta stołecznego Warszawy.

Wyniki badania sondażowego przeprowadzonego na zlecenie Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. www.um.warszawa.pl/politykaspoleczna/filez/cbosprzemocdomowa.ppt

Lachewicz, K. (1998). Społeczne przekonania dotyczące przemocy w rodzinie. W: Z. Brańka,

M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie (t.2, s. 13-19). Kraków: Oficyna Wydawnicza Text.

Lipowska-Teutsch, A. (1995). Rodzina a przemoc. Warszawa: PARPA.

Marczak, I. i Tekień, K. (2008). Klaps to także przemoc. DZIENNIK z dnia 15.02.2008, s. 3

Mazur, J. (2002). Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwo

Akademickie Żak.

Mellibruda, J. (2000). Wybrane problemy patologii życia rodzinnego. W: J. Strelau (red.),

Psychologia. Podręcznik akademicki (t.3, s. 750-765). Gdańsk: GWP.

Miller, A. (2006). Bunt ciała. Poznań: Media Rodzina.

Mellody, P. (1995). Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia. Warszawa:

Jacek Santorski &Co

Mendecka, G. (1998). Kary stosowane przez rodziców jako przejaw przemocy. W: Z. Brańka,

M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie (t.2, s. 83 - 91). Kraków: Oficyna Wydawnicza Text.

Myers, J. (2007). Dziecko jako świadek. W: M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie

dziecka (s. 12-40). Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Pospiszyl, I. ( 1998). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne

i Pedagogiczne.

Sajkowska, M. (2002). Wykorzystywanie seksualne dzieci. Ustalenia terminologiczne,

oblicza problemu społecznego. Dziecko Krzywdzone, 1, 5-28.

Sobolewska, Z. (2002). Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej

z doświadczeń terapeutów Centrum Dziecka i Rodziny Fundacji Dzieci Niczyje. Dziecko Krzywdzone, 1, 113-126.

Stanek, A. (2002). Ofiara przemocy. Czasopismo internetowe Psychologia i rzeczywistość.

Nr 4, www.psycholog.alleluja.pl

Staszewska, A. (2003). Ulica nie jest dla dzieci. Niebieska Linia, 1/24/2003, 24-27.

Sztander, W. (2000). Jak wychować ofiarę? Niebieska Linia, 1/6/2000, 25-27.

Szymańczak, J. (1999). Konwencja o prawach dziecka ONZ. Uwagi o realizacji Konwencji

przez Rzeczpospolitą Polską. http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm

Zeprzałka, A. (2002). Przeżycia towarzyszące kontaktowi z dzieckiem - ofiarą przemocy

rodzinnej. W: K. Pikor, W. Walc (red.), Przemoc wobec dzieci. Wybrane zagadnienia

teoretyczne i praktyczne (s. 178-186). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Zimbardo, P. (1999). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.

Zmarzlik, J. (2001). Portret dziecka krzywdzonego. Niebieska Linia, 1/12/2001, 9-10.

Zmarzlik, J. (2007). Przygotowanie dziecka do uczestnictwa w przesłuchaniu.

W: M. Sajkowska (red.). Przyjazne przesłuchanie dziecka (s. 58-97). Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Zmarzlik, J. Dziecko krzywdzone - specjalny klient.

www.niebieskalinia.pl/przewodnik_ustawa/pliki/eksperci.htm

16

• Stosowanie przemocy jest najprostszym i najszybszym sposobem powstrzymania dziecka od niepożądanych zachowań i wymuszenia na nim posłuszeństwa. Sięgają po nią rodzice, którzy nie niepewni swoich kompetencji rodzicielskich oraz słabo rozumiejący potrzeby dziecka.

• Przemoc stosują rodzice, którzy sami byli jej ofiarami w dzieciństwie, szczególnie jeżeli wykształcili w sobie osobowość autorytarną. Nie potrafią oni radzić sobie z trudnymi emocjami i mają silną potrzebę podporządkowywania słabszych (jest to źródło pokoleniowej transmisji przemocy).

• Przemoc umożliwia rozładowanie własnego napięcia emocjonalnego. Przemoc wobec dziecka może być zatem reakcją na kłopoty w pracy, kłótnię w rodzinie, a nawet zdradę małżeńską.

• Projektowanie własnych niespełnionych ambicji na dziecko uwypukla jego niedoskonałość i także bywa przyczyną stosowania wobec niego przemocy.

• Niektórzy rodzice postrzegają swoje dzieci jako trudne, a karanie uważają za metodę wychowawczą.

• Nie bez znaczenia są czynniki kulturowe (przyzwolenie na przemoc, przemoc jako wartość) oraz stres wywołany problemami ekonomicznymi, ubóstwem i bezrobociem.

Przemoc

Seksualna

Psychiczna

Fizyczna

Występowaniu przemocy fizycznej towarzyszy zazwyczaj przemoc psychiczna

• Dziecko jest dla rodziców wartością przez sam fakt, że się urodziło.

• Rodzice chronią dziecko i uczą je jak unikać zagrożeń, jednocześnie szanując prawo dziecka do jego własnego ciała uczuć, myśli i zachowań

• Potrzeby dziecka są zaspokajane, a jednocześnie rodzice wdrażają je stopniowo do samodzielności

• Rodzice przyznają dziecku prawo do popełniania błędów, jednocześnie wskazując jak można je naprawić

• Rodzice potrafią dostosować swoje wymagania do poziomu dojrzałości dziecka i jego możliwości, jednocześnie stymulując jego rozwój intelektualny i emocjonalny.

• być konsekwentnie stosowana w określonych sytuacjach;

• powinna nastąpić bezpośrednio po konkretnym zachowaniu dziecka, ale nie pod wpływem silnych emocji;

• jej intensywność (wielkość) musi być adekwatna do wagi zachowania;

• powinna wyrażać dezaprobatę dla zachowania, a nie dla osoby;

• powinna polegać na sankcjach a nie na zadawaniu fizycznego bólu.

• Trudności w uczeniu się i koncentracji (szczególnie jeżeli pojawiają się sporadycznie albo wcześniej nie występowały)

• Noszenie długich rękawów i nogawek nawet w upalne dni

• Niechęć do brania udziału w lekcjach WF

• Reagowanie unikiem lub kuleniem się na nagłą próbę kontaktu fizycznego

• Nadmierna agresja lub apatia

• Brak reakcji na płacz innych dzieci

• Brak reakcji na ból (rezultat długotrwałej przemocy fizycznej)

• Małe dziecko cicho łka zamiast głośno płakać

• Oznaki stałego napięcia mięśni: drżenie rąk, tiki

• Zachowania agresywne wobec innych lub siebie

• Słaby kontakt z rówieśnikami

• Dziecko nie potrafi wiarygodnie wytłumaczyć przyczyn urazów.

• Urazy tkanek miękkich na twarzy, policzkach, wargach, karku, pośladkach, udach, tułowiu

• Siniaki i pręgi oraz złamania kości w różnych stadiach gojenia się

• Ślady po oparzeniach z ostro odgraniczonym brzegiem występujące na stopach, dłoniach, karku, pośladkach

• Ślady po oparzeniach papierosowych, często występujące w skupieniach

• Ubytki włosów i krwiaki na skórze głowy

• Wybite zęby

W zachowaniu dziecka W wyglądzie dziecka

Sygnałem alarmowym są także obrażenia narządów wewnętrznych, wymioty, nie trzymanie kału i moczu, uporczywe bóle i zawroty głowy.

Przemoc psychiczna jest trudna do udowodnienia, a nawet do wykrycia. Może polegać na zastraszaniu, oczernianiu, poniżaniu, odrzucaniu, izolowaniu, ograniczaniu swobody poruszania się, degradowaniu jednostki do poziomu potrzeb biologicznych (Browne i Herbert, 1999, Mazur, 2002).

Utwierdzanie dziecka w przekonaniu, że „dzieci i ryby nie mają głosu”, jego zdanie się nie liczy, a ono samo nie ma żadnego wpływu na decyzje podejmowane w rodzinie (nawet te, które go bezpośrednio dotyczą).

Umniejszanie osiągnięć dziecka, niedostrzeganie ich lub wręcz wyśmiewanie, niekorzystne dla niego porównania, deprecjonowanie działań dziecka i przyklejanie mu etykietek (niezdara, beksa, chudzielec) - skutecznie obniżają poczucie własnej wartości i wiarę dziecka we własne możliwości.

Kształtowanie w dziecku permanentnego poczucia winy poprzez obarczanie go odpowiedzialnością za zachowania i uczucia dorosłych („to wszystko przez ciebie”).

Wymaganie od dziecka aby wyrzekało się siebie, swoich potrzeb, pragnień i marzeń i przedkładało nad nie cudze potrzeby, pragnienia i marzenia.

Celem aktywności przemocy seksualnej jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć:

• namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne;

• wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym;

• wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym”

Otoczenie

Okazywanie empatii i postawa wspierająca

Cierpliwość

„Wierzę Ci” - ponieważ dziecko obawia się, że nikt mu nie uwierzy, w szczególności jeżeli było ofiarą przemocy seksualnej. Co prawda zdarza się czasami, że dzieci opowiadają o wykorzystywaniu seksualnym, które w rzeczywistości nie miało miejsca, ale sytuacje tego rodzaju są niezwykle rzadkie. Najczęściej dzieje się tak za namową osób dorosłych, które chcą wykorzystać dziecko do realizacji swoich celów np. podczas rozwodu. Ujawnienie molestowania jest dla dziecka bardzo trudnym przeżyciem. Jeżeli spotka się z niedowierzaniem lub podejrzliwością zamknie się w sobie i utwierdzi w przekonaniu, że nie może liczyć na niczyją pomoc.

„Nie jesteś winien temu, co się stało” - ponieważ dziecko może czuć się winne molestowania, szczególnie jeżeli odczuwało w związku z tym jakikolwiek rodzaj przyjemności.

„Bardzo dobrze, że o tym opowiadasz” - ponieważ dziecko boi się reakcji rodziców - gniewu, wyrzutów, utraty miłości. Obawia się także rozpadu rodziny, może być zastraszone przez sprawcę. Takie zapewnienie ma na celu złagodzenie jego obaw.

„Inne dzieci też mają podobne problemy” - ponieważ dziecko ma poczucie własnej odmienności, inności, wzmacniane przez utrzymywanie zdarzeń w tajemnicy. Łatwiej jest się zmierzyć z problemem, który jest udziałem także innych osób.

---